26.04.2013 Views

La Ruta del Esclavo en el Río de la Plata: su ... - unesdoc - Unesco

La Ruta del Esclavo en el Río de la Plata: su ... - unesdoc - Unesco

La Ruta del Esclavo en el Río de la Plata: su ... - unesdoc - Unesco

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

MEMORIA DEL SIMPOSIO<br />

LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA:<br />

SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

4<br />

© UNESCO<br />

Supervisión Supervisión g<strong>en</strong>eral: g<strong>en</strong>eral: Herman van Hooff, con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Manu<strong>el</strong> Bernales<br />

Coordinación Coordinación g<strong>en</strong>eral: g<strong>en</strong>eral: Álvaro Ortega<br />

Edición Edición <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> textos: textos:<br />

textos: M<strong>el</strong>ba Guariglia, con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Anastasia Monjas<br />

Coordinación Coordinación Coordinación <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> publicación:<br />

publicación: publicación: Mai<strong>de</strong>r Maraña, con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Silvia Diez<br />

Diseño Diseño <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> tapa: tapa: María No<strong>el</strong> Pereyra<br />

Asist<strong>en</strong>cia: Asist<strong>en</strong>cia: Corina Fugasot<br />

ISBN: 92-9089-081-9<br />

DERECHOS RESERVADOS<br />

Queda prohibida cualquier forma <strong>de</strong> reproducción, transmisión o archivo <strong>en</strong> sistemas<br />

recuperables, sea para uso privado o público por medios mecánicos, <strong>el</strong>ectrónicos,<br />

fotocopiadoras, grabaciones o cualquier otro, total o parcial, <strong>d<strong>el</strong></strong> pres<strong>en</strong>te ejemp<strong>la</strong>r, con o<br />

sin finalidad <strong>de</strong> lucro, sin <strong>la</strong> autorización expresa <strong>d<strong>el</strong></strong> editor.<br />

UNESCO


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

ÍNDICE<br />

Índice<br />

<strong>La</strong> <strong>Ruta</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta<br />

Herman van-Hooff ................................................................................................... 7<br />

M<strong>en</strong>saje <strong>d<strong>el</strong></strong> Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO ....................................................................................... 9<br />

Síntesis <strong>d<strong>el</strong></strong> Simposio<br />

(Informe <strong>de</strong> Alvaro Ortega y Anastasia Monjas) ......................................................... 11<br />

Reseña <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>su</strong>r<br />

Mario Silva .............................................................................................................. 23<br />

Estudio <strong>d<strong>el</strong></strong> comercio <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta<br />

Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />

Gustavo Fabián Alonso ............................................................................................................... 41<br />

PRIMER PANEL<br />

Marco Histórico<br />

Experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> vida, formas <strong>de</strong> trabajo y búsqueda <strong>de</strong> libertad<br />

Silvia Mallo .............................................................................................................. 55<br />

<strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay<br />

Alfredo Boccia Romañach ......................................................................................... 75<br />

Vecindad, frontera y esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> norte uruguayo y <strong>su</strong>r <strong>de</strong> Brasil<br />

Eduardo Palermo ..................................................................................................... 91<br />

Esc<strong>la</strong>vitud y abolición <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> revolusión y república<br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong> ............................................... 115<br />

El <strong>su</strong>strato mesiánico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s b<strong>en</strong><strong>el</strong>iones negras<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> América Colonical: <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Palmares<br />

Teresa Porcekansky ................................................................................................... 149<br />

5


6<br />

SEGUNDO PANEL<br />

Culturas vivas y <strong>la</strong>s expresiones artísticas espirituales<br />

Culturas vivas y <strong>la</strong>s expresiones artísticas y espirituales. Africa <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta<br />

Beatriz Santos .......................................................................................................... 159<br />

Expresiones culturales <strong>de</strong> los afro-riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ses<br />

Tomás Olivera.......................................................................................................... 163<br />

R<strong>el</strong>igiones afro-uruguayas: aspectos <strong>d<strong>el</strong></strong> trance <strong>en</strong> <strong>la</strong> Umbanda b<strong>la</strong>nca<br />

Teresa Porcekansky ................................................................................................... 173<br />

Rituales africanos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay <strong>d<strong>el</strong></strong> Siglo XIX<br />

Oscar Montaño ....................................................................................................... 185<br />

TERCER PANEL<br />

Situación Social<br />

Rep<strong>en</strong>sando América <strong>La</strong>tina: los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cono Sur <strong>d<strong>el</strong></strong> Siglo XXI<br />

Manu<strong>el</strong> Bernales Alvarado ........................................................................................ 219<br />

<strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud como sistema, <strong>la</strong> reb<strong>el</strong>ión como <strong>de</strong>recho<br />

Danilo Antón ........................................................................................................... 223<br />

Direitos humanos e a política <strong>de</strong> ações afirmativas no Brasil<br />

Rui Santos ................................................................................................................ 243<br />

El racismo y los <strong>de</strong>rechos humanos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay<br />

Romero Rodríguez .................................................................................................... 259<br />

Currículum Vitae .................................................................................................................................... 285<br />

UNESCO<br />

ÍNDICE


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

LA RUTA<br />

DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA<br />

A propuesta <strong>de</strong> Haití y <strong>de</strong> varios países <strong>de</strong> África, <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO<br />

aprobó <strong>en</strong> <strong>su</strong> 27ª sesión, <strong>en</strong> 1993, <strong>la</strong> realización <strong>d<strong>el</strong></strong> proyecto “<strong>La</strong> <strong>Ruta</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>”. El proyecto<br />

fue oficialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>nzado durante <strong>la</strong> Primera Sesión <strong>d<strong>el</strong></strong> Comité Ci<strong>en</strong>tífico Internacional sobre<br />

<strong>la</strong> <strong>Ruta</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong> <strong>en</strong> setiembre <strong>de</strong> 1994 <strong>en</strong> Ouidah (B<strong>en</strong>ín), que fue uno <strong>de</strong> los ejes <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

comercio <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Golfo <strong>de</strong> Guinea.<br />

<strong>La</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una “ruta” expresa <strong>la</strong> dinámica <strong>d<strong>el</strong></strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pueblos, civilizaciones y<br />

culturas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> “esc<strong>la</strong>vo” trata no sólo <strong>d<strong>el</strong></strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o universal <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud,<br />

sino también <strong>en</strong> términos más precisos y explícitos, <strong>la</strong> trata transatlántica <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Atlántico, <strong>el</strong> Océano Índico y <strong>el</strong> Mediterráneo.<br />

El proyecto <strong>de</strong> “<strong>La</strong> <strong>Ruta</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>” ti<strong>en</strong>e un doble objetivo: por un <strong>la</strong>do apunta a<br />

romper <strong>el</strong> sil<strong>en</strong>cio y a dar a conocer universalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata transatlántica <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> Océano Índico y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Mediterráneo, con <strong>su</strong>s causas y modalida<strong>de</strong>s,<br />

por medio <strong>de</strong> un trabajo ci<strong>en</strong>tífico. Por otro, pret<strong>en</strong><strong>de</strong> hacer hincapié, <strong>de</strong> manera objetiva,<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong>s interacciones <strong>en</strong>tre los pueblos concerni<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

Europa, África y <strong>el</strong> Caribe.<br />

El proyecto se articu<strong>la</strong> mediante programas <strong>de</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica y <strong>de</strong> educación y<br />

<strong>en</strong>señanza; un programa sobre los sitios <strong>de</strong> memoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud y <strong>la</strong> diáspora, y un programa<br />

que fom<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s culturas vivas y <strong>la</strong>s expresiones artísticas y espirituales.<br />

<strong>La</strong> Confer<strong>en</strong>cia Mundial contra <strong>el</strong> Racismo, <strong>la</strong> Discriminación Racial, <strong>la</strong> X<strong>en</strong>ofobia<br />

y <strong>la</strong> Intolerancia, c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Durban <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2001, dio un nuevo impulso al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

esc<strong>la</strong>vitud, calificándolo como crim<strong>en</strong> contra <strong>la</strong> Humanidad; así como también por <strong>la</strong><br />

proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Naciones Unidas <strong>d<strong>el</strong></strong> año 2004, que lo <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró<br />

“Año Internacional <strong>de</strong> Conmemoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lucha contra <strong>la</strong> Esc<strong>la</strong>vitud y <strong>de</strong> <strong>su</strong> Abolición”.<br />

Como re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> estos acontecimi<strong>en</strong>tos, los últimos diez años han visto un gran número<br />

<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s, estudios e investigaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud y <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias.<br />

Herman van Hooff<br />

7


8<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona que nos concierne, <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, <strong>el</strong> proyecto “<strong>La</strong> <strong>Ruta</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>”<br />

ha sido un gran <strong>de</strong>sconocido.<br />

Es por esa razón que <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO convocó <strong>el</strong> 18 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2004 a un<br />

simposio sobre <strong>el</strong> tema: “<strong>La</strong> ruta <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta: <strong>su</strong> historia y <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias”.<br />

Este simposio aspiraba, <strong>de</strong> forma integral, a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r tres aspectos: <strong>el</strong> pasado, <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

y <strong>el</strong> futuro. Es así que <strong>el</strong> simposio incluyó contribuciones sobre <strong>la</strong> investigación histórica, <strong>la</strong><br />

situación actual social y cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y proyecciones para un mundo<br />

sin racismo y exclusión social.<br />

Por medio <strong>de</strong> esta publicación <strong>de</strong>seamos compartir <strong>la</strong>s pon<strong>en</strong>cias y re<strong>su</strong>ltados <strong>d<strong>el</strong></strong> simposio.<br />

Herman van Hooff<br />

Asesor <strong>d<strong>el</strong></strong> Patrimonio Mundial <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina y <strong>el</strong> Caribe<br />

Asesor <strong>de</strong> Cultura para <strong>el</strong> MERCOSUR<br />

UNESCO<br />

LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

MENSAJE DEL DIRECTOR GENERAL DE LA UNESCO<br />

CON MOTIVO DEL AÑO INTERNACIONAL<br />

DE CONMEMORACIÓN DE LA LUCHA<br />

CONTRA LA ESCLAVITUD Y DE SU ABOLICIÓN (2004)<br />

Con <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, <strong>el</strong> mundo conoció una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s páginas más trágicas<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong> historia.<br />

Esa empresa <strong>de</strong> <strong>de</strong>shumanización, contraria a los fundam<strong>en</strong>tos mismos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración<br />

Universal <strong>de</strong> Derechos Humanos, unánimem<strong>en</strong>te cond<strong>en</strong>ada por <strong>la</strong> comunidad internacional,<br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r durante <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Mundial <strong>de</strong> Durban contra <strong>el</strong> Racismo, <strong>la</strong> Discriminación<br />

Racial, <strong>la</strong> X<strong>en</strong>ofobia y <strong>la</strong>s Formas Conexas <strong>de</strong> Intolerancia que <strong>la</strong> calificó <strong>de</strong> “crim<strong>en</strong><br />

contra <strong>la</strong> humanidad”, exige <strong>la</strong> reflexión y <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> todos.<br />

<strong>La</strong> UNESCO se f<strong>el</strong>icita <strong>de</strong> que <strong>el</strong> año 2004, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se c<strong>el</strong>ebra <strong>el</strong> bic<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> instauración <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera república negra, Haití, haya sido proc<strong>la</strong>mado por <strong>la</strong> Asamblea<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas “Año Internacional <strong>de</strong> Conmemoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lucha<br />

contra <strong>la</strong> Esc<strong>la</strong>vitud y <strong>de</strong> <strong>su</strong> Abolición”. Así, diez años <strong>de</strong>spués <strong>d<strong>el</strong></strong> inicio <strong>d<strong>el</strong></strong> proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

UNESCO “<strong>La</strong> <strong>Ruta</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>”, <strong>el</strong> mundo ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> oportunidad no sólo <strong>de</strong> cumplir <strong>el</strong><br />

necesario <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> memoria respecto <strong>de</strong> esa tragedia sin preced<strong>en</strong>tes, sino <strong>de</strong> dar a conocer<br />

<strong>el</strong> sinnúmero <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cias que ese diálogo forzado ejerció <strong>en</strong> <strong>la</strong>s culturas y civilizaciones<br />

<strong>de</strong> Europa, <strong>la</strong>s Américas y <strong>el</strong> Caribe. Más allá <strong>de</strong> esa mirada retrospectiva, se trata <strong>de</strong><br />

formu<strong>la</strong>r una advert<strong>en</strong>cia contra todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> racismo, <strong>de</strong> discriminación y <strong>de</strong> intolerancia<br />

contemporáneas, y <strong>de</strong> propiciar una conci<strong>en</strong>cia más aguda <strong>d<strong>el</strong></strong> respeto necesario<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> persona humana.<br />

Institucionalizar <strong>la</strong> memoria, impedir <strong>el</strong> olvido, reavivar <strong>el</strong> recuerdo <strong>de</strong> una tragedia<br />

ocultada o ignorada durante mucho tiempo y restituirle <strong>el</strong> lugar que le correspon<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad, es respon<strong>de</strong>r a nuestro <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> memoria. Para <strong>el</strong>lo es m<strong>en</strong>ester promover<br />

y vulgarizar <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, así como realizar una<br />

<strong>la</strong>bor ci<strong>en</strong>tífica rigurosa que ponga <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> verdad histórica <strong>de</strong> ese drama con un ánimo<br />

constructivo. Es urg<strong>en</strong>te que ese episodio, cuyas consecu<strong>en</strong>cias se p<strong>la</strong>smaron para siempre <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

geografía y <strong>la</strong> economía mundiales, ocupe <strong>su</strong> <strong>de</strong>bido lugar <strong>en</strong> los manuales esco<strong>la</strong>res y los programas<br />

<strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> todos los países <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo.<br />

Koïchiro Mat<strong>su</strong>ura<br />

9


10<br />

En esa c<strong>el</strong>ebración <strong>d<strong>el</strong></strong> bic<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera república negra y <strong>en</strong> esa conmemoración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s figuras <strong>d<strong>el</strong></strong> abolicionismo, no hemos <strong>de</strong> olvidar ni los acontecimi<strong>en</strong>tos<br />

precursores acaecidos <strong>en</strong>tre 1791 y 1804 <strong>en</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Santo Domingo, que llevaron a <strong>la</strong> liberación<br />

<strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina y <strong>d<strong>el</strong></strong> Caribe, ni <strong>la</strong> historia más amplia y compleja <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> distintos lugares, una historia hecha <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erosos a<strong>d<strong>el</strong></strong>antos <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no filosófico,<br />

político, cultural y social, pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> que hubo también trágicos retrocesos. Lo que pondremos<br />

<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ieve es <strong>el</strong> triunfo <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> libertad, igualdad y dignidad <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

persona, <strong>en</strong> una etapa trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong> los pueblos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición<br />

<strong>de</strong> los Estados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas y <strong>d<strong>el</strong></strong> Caribe.<br />

Esa conmemoración <strong>de</strong>be constituir también <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> un diálogo más estrecho <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s culturas y <strong>la</strong>s civilizaciones. Al recordar <strong>la</strong>s interacciones culturales provocadas por <strong>la</strong> trata<br />

<strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, que llevó tantos hombres y mujeres <strong>de</strong> África lejos <strong>de</strong> <strong>su</strong> tierra natal, po<strong>de</strong>mos<br />

c<strong>el</strong>ebrar <strong>el</strong> extraordinario <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> culturas nacido <strong>de</strong> ese diálogo forzado. <strong>La</strong>s Américas y<br />

<strong>el</strong> Caribe fueron transformados <strong>de</strong> modo profundo y dura<strong>de</strong>ro por ese <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, que aportó a<br />

ese contin<strong>en</strong>te tradiciones culturales, ing<strong>en</strong>iosidad, conocimi<strong>en</strong>tos técnicos y ci<strong>en</strong>tíficos, aptitu<strong>de</strong>s<br />

y espiritualidad que son indisociables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas americanas y caribeñas. El segundo<br />

objetivo <strong>de</strong> esta conmemoración será, pues, conocer y reconocer <strong>la</strong> hu<strong>el</strong><strong>la</strong> que han <strong>de</strong>jado <strong>la</strong>s<br />

culturas africanas <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas y civilizaciones <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo.<br />

<strong>La</strong> restitución histórica <strong>de</strong>bería crear <strong>la</strong>s condiciones propicias para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> un<br />

diálogo equitativo <strong>en</strong>tre los pueblos, que respete <strong>la</strong> universalidad <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos y<br />

refuerce <strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong> luchar contra todas <strong>la</strong>s formas contemporáneas <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud y racismo,<br />

tal como invita <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración final <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Durban. Estudiar y analizar a<br />

fondo ese episodio histórico permitirá compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor y adherirse con una convicción reafirmada<br />

a los valores fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona con miras a construir un<br />

futuro digno y dura<strong>de</strong>ro.<br />

Universalizar <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tragedia <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud es una<br />

exig<strong>en</strong>cia que se refiere no sólo al pasado, sino también al pres<strong>en</strong>te y al futuro. Su r<strong>el</strong>evancia<br />

pedagógica, ética y cívica pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rable si sabemos prestarle <strong>la</strong> <strong>de</strong>bida at<strong>en</strong>ción.<br />

Por esa razón, exhorto a una participación más int<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> <strong>su</strong> totalidad,<br />

así como <strong>de</strong> los sectores público y privado <strong>en</strong> todos los Estados Miembros, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong><br />

que todos tom<strong>en</strong>, cada uno a <strong>su</strong> manera, una parte activa <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong> este año 2004.<br />

Koïchiro Mat<strong>su</strong>ura<br />

22 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2003<br />

UNESCO<br />

MENSAJE DEL DIRECTOR GENERAL DE LA UNESCO


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Memorias <strong>d<strong>el</strong></strong> simposio<br />

Propósito<br />

El Simposio Internacional “<strong>La</strong> <strong>Ruta</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta: <strong>su</strong> historia y <strong>su</strong>s<br />

consecu<strong>en</strong>cias”, organizado por <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> UNESCO <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o con <strong>la</strong> estrecha co<strong>la</strong>boración<br />

<strong>de</strong> UNESCO Brasilia, se c<strong>el</strong>ebró <strong>el</strong> 18 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2004 <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> Confer<strong>en</strong>cias <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Edificio MERCOSUR <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o, Uruguay.<br />

Convocado con motivo <strong>d<strong>el</strong></strong> Año Internacional <strong>de</strong> Conmemoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lucha contra <strong>la</strong><br />

Esc<strong>la</strong>vitud y <strong>de</strong> <strong>su</strong> Abolición, <strong>el</strong> Simposio reunió a 18 expertos regionales proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los<br />

cuatro países <strong>d<strong>el</strong></strong> MERCOSUR -Arg<strong>en</strong>tina, Paraguay, Uruguay y Brasil- para <strong>de</strong>batir acerca <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s distintas facetas <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se y <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias.<br />

El objetivo <strong>de</strong> esta reunión ci<strong>en</strong>tífica y académica es triple. En primer lugar, analizar y<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, así como también <strong>la</strong>s<br />

características particu<strong>la</strong>res que ésta adquirió para cada país <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. En segundo lugar, dar<br />

a conocer <strong>la</strong>s influ<strong>en</strong>cias y aportaciones g<strong>en</strong>eradas por <strong>la</strong>s expresiones culturales <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos<br />

africanos <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> este diálogo forzado, pero <strong>de</strong> <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>trecruce y fusión<br />

cultural, que repres<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud. Finalm<strong>en</strong>te, reflexionar acerca <strong>de</strong> los mecanismos<br />

<strong>de</strong> promoción social <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, como base para combatir <strong>la</strong>s formas contemporáneas<br />

<strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud, <strong>de</strong> racismo y <strong>de</strong> discriminación y reforzar <strong>la</strong> tolerancia, <strong>el</strong> diálogo<br />

intercultural y <strong>el</strong> respeto a <strong>la</strong> diversidad cultural.<br />

Se trata <strong>de</strong> ofrecer un espacio <strong>de</strong> análisis y reflexión común que permita avanzar <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate<br />

regional sobre <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos. También contribuir, mediante una incursión histórica al<br />

pasado, con <strong>el</strong> <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> poner <strong>de</strong> manifiesto no sólo <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una<br />

perspectiva <strong>su</strong>bregional, sino también <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> formas contemporáneas <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud,<br />

racismo y discriminación.<br />

El Simposio se articuló a través <strong>de</strong> tres mesas <strong>de</strong> trabajo. <strong>La</strong> primera mesa, titu<strong>la</strong>da “Marco<br />

histórico”, ori<strong>en</strong>tada a discutir <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones políticas, económicas, culturales y jurídicas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos como proceso amplio y complejo. Esta mesa analizó <strong>la</strong> evolución <strong>d<strong>el</strong></strong> proceso<br />

Álvaro Ortega y Anastasia Monjas<br />

ALVARO ORTEGA y ANASTASIA MONJAS<br />

11


12<br />

<strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong> orig<strong>en</strong> hasta <strong>su</strong> abolición, pasando por <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong><br />

lucha por <strong>la</strong> libertad. <strong>La</strong> segunda mesa, titu<strong>la</strong>da “Culturas vivas y <strong>la</strong>s expresiones artísticas y<br />

espirituales” se refirió al aporte <strong>de</strong> lo afro <strong>en</strong> <strong>la</strong>s artes, <strong>la</strong>s expresiones culturales y <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región. <strong>La</strong> tercera y última mesa <strong>de</strong> trabajo, se tituló “Situación social” y trató <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

sociales actuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> negros ?bajo formas contemporáneas <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud, racismo<br />

y discriminación racial? y los instrum<strong>en</strong>tos para <strong>su</strong> combate, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> acción<br />

afirmativas, con proyección hacia <strong>el</strong> futuro.<br />

Cada uno <strong>de</strong> los tres pan<strong>el</strong>es fue seguido por un espacio <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate, abierto a ac<strong>la</strong>raciones<br />

y preguntas a los expositores. En estos espacios, los asist<strong>en</strong>tes pudieron aportar valiosas opiniones<br />

y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r temas <strong>de</strong> interés vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong>s problemáticas tratadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pon<strong>en</strong>cias,<br />

g<strong>en</strong>erándose un provechoso intercambio <strong>en</strong>tre confer<strong>en</strong>cistas y público asist<strong>en</strong>te.<br />

Activida<strong>de</strong>s previas<br />

El Simposio se inserta <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> diversas acciones previas implem<strong>en</strong>tadas <strong>de</strong> forma<br />

conjunta por <strong>el</strong> Sector <strong>de</strong> Cultura y <strong>el</strong> Sector <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales y Humanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong><br />

UNESCO <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o.<br />

Una primera actividad intersectorial tuvo como esc<strong>en</strong>ario <strong>el</strong> Edificio <strong>d<strong>el</strong></strong> Po<strong>de</strong>r Legis<strong>la</strong>tivo<br />

<strong>de</strong> Uruguay. El acto, titu<strong>la</strong>do “Los afrouruguayos reflexionamos sobre <strong>el</strong> legado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

esc<strong>la</strong>vitud y <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias”, se c<strong>el</strong>ebró <strong>el</strong> 1º <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2004 y fue inaugurado por <strong>el</strong><br />

Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes, diputado José Amorín Batlle. El objetivo era<br />

brindar una oportunidad a <strong>de</strong>stacados afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes (abogados, médicos, int<strong>el</strong>ectuales<br />

e historiadores) para llevar al Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>su</strong> voz. De este modo, los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vos pudieron narrar por <strong>el</strong>los mismos y con <strong>su</strong>s propias pa<strong>la</strong>bras <strong>el</strong> pasado <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata<br />

<strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos como situación histórica, y pres<strong>en</strong>tar, <strong>d<strong>el</strong></strong>ante <strong>de</strong> numerosos par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios,<br />

<strong>su</strong>s preocupaciones acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas contemporáneas <strong>de</strong> discriminación. <strong>La</strong> actividad<br />

–que com<strong>en</strong>zó con <strong>la</strong> proyección <strong>d<strong>el</strong></strong> ví<strong>de</strong>o “Rompi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s cad<strong>en</strong>as”, <strong>el</strong>aborado por <strong>la</strong><br />

UNESCO, y se cerró con una exposición <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos afro-<strong>la</strong>tinoamericanos– tuvo<br />

una bu<strong>en</strong>a acogida por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más <strong>de</strong> 60 personas asist<strong>en</strong>tes al ev<strong>en</strong>to: diputados,<br />

pr<strong>en</strong>sa y miembros <strong>de</strong> partidos políticos.<br />

<strong>La</strong> segunda actividad intersectorial fue organizada <strong>de</strong> forma conjunta por <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong><br />

UNESCO <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o, <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> R<strong>el</strong>aciones Exteriores <strong>de</strong> Uruguay y <strong>el</strong> CECUPI<br />

(C<strong>en</strong>tro Cultural por <strong>la</strong> Paz y <strong>la</strong> Integración). Consistió <strong>en</strong> un acto cultural titu<strong>la</strong>do “<strong>La</strong> cultura<br />

y <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad afrouruguaya proyectada al exterior”. El ev<strong>en</strong>to contó con <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Embajada<br />

<strong>de</strong> los Estados Unidos <strong>de</strong> América y <strong>de</strong> <strong>la</strong> asociación Mundo Afro. Se c<strong>el</strong>ebró <strong>el</strong> 13 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong><br />

2004 <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cancillería <strong>de</strong> Uruguay, contando con <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> numerosos miembros <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

cuerpo diplomático y altos funcionarios <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones internacionales. <strong>La</strong> apertura <strong>d<strong>el</strong></strong> ev<strong>en</strong>to<br />

estuvo a cargo <strong>d<strong>el</strong></strong> Embajador Jorge Meyer, <strong>d<strong>el</strong></strong> Ministerio <strong>de</strong> R<strong>el</strong>aciones Exteriores <strong>de</strong> Uruguay.<br />

También intervino <strong>el</strong> señor Manu<strong>el</strong> Bernales <strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> UNESCO. Un pan<strong>el</strong> compuesto<br />

por distintos expositores trató temáticas variadas incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> revalorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura<br />

afro <strong>en</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad uruguaya, <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> tango y <strong>d<strong>el</strong></strong> candombe, <strong>la</strong> mujer afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

UNESCO<br />

MEMORIAS DEL SIMPOSIO


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

y <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia y lucha por <strong>la</strong> libertad. El ev<strong>en</strong>to incluyó <strong>el</strong> acto <strong>de</strong> <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> nov<strong>el</strong>a<br />

“Gloria y torm<strong>en</strong>to”, <strong>de</strong> los escritores Jorge Chagas y <strong>La</strong>uro Marauda. Para cerrar <strong>el</strong> acto, un<br />

grupo <strong>de</strong> músicos y bai<strong>la</strong>rines ofrecieron un concierto titu<strong>la</strong>do “Entre jazz, tango y candombe”.<br />

<strong>La</strong> tercera actividad se realizó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escu<strong>el</strong>a Haití, <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2004 <strong>en</strong> ocasión <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Día Internacional <strong>d<strong>el</strong></strong> Recuerdo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Trata <strong>de</strong> <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>s y <strong>de</strong> <strong>su</strong> Abolición. En co<strong>la</strong>boración con<br />

<strong>el</strong> CECUPI, se organizó una jornada <strong>de</strong> reflexión dirigida a los alumnos <strong>de</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a m<strong>en</strong>cionada,<br />

por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual éstos fueron expuestos a <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. <strong>La</strong> actividad<br />

compr<strong>en</strong>dió una char<strong>la</strong> histórica impartida por un historiador uruguayo afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

y un cu<strong>en</strong>to infantil sobre <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> aceptación y <strong>la</strong> diversidad cultural <strong>el</strong>aborado por un<br />

escritor costarric<strong>en</strong>se, narrado por una actriz uruguaya.<br />

Cabe <strong>de</strong>stacar una int<strong>en</strong>sa <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática. En particu<strong>la</strong>r, <strong>su</strong>brayar<br />

<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> divulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Regional <strong>de</strong><br />

Instituciones <strong>de</strong> Investigación sobre R<strong>el</strong>igiones Afroamericanas, llevado a cabo por <strong>la</strong><br />

Oficina <strong>de</strong> UNESCO <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o a petición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> UNESCO <strong>en</strong> <strong>La</strong> Habana,<br />

que llevó a <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> notas <strong>en</strong> algunos medios <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa especializada<br />

uruguaya.<br />

Difusión y audi<strong>en</strong>cia<br />

El Sector <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> UNESCO <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o, con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>bora-<br />

ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Publicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma oficina, procedió a realizar una <strong>la</strong>bor <strong>de</strong><br />

difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> convocatoria –vía fax, correo <strong>el</strong>ectrónico, l<strong>la</strong>madas t<strong>el</strong>efónicas e invitaciones<br />

personalizadas– a re<strong>de</strong>s académicas, medios <strong>de</strong> comunicación, movimi<strong>en</strong>tos sociales<br />

<strong>de</strong> interés g<strong>en</strong>eral y organizaciones <strong>de</strong> afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Asimismo, <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Publicaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> UNESCO <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o <strong>el</strong>aboró un póster <strong>de</strong> propaganda sobre<br />

<strong>la</strong> Jornada (adjunto <strong>en</strong> anexo) que se distribuyó a <strong>la</strong>s distintas universida<strong>de</strong>s uruguayas.<br />

Previo a <strong>la</strong> realización <strong>d<strong>el</strong></strong> Seminario, periódicos <strong>de</strong> Uruguay, Arg<strong>en</strong>tina y Paraguay difundieron<br />

notas <strong>de</strong> información sobre <strong>el</strong> Simposio. Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>en</strong> radio, se<br />

<strong>de</strong>staca <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Herman van Hooff, Especialista <strong>de</strong> Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> UNESCO <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o y Asesor <strong>de</strong> Cultura para <strong>el</strong> MERCOSUR, <strong>en</strong> una emisión <strong>de</strong><br />

Radio Montecarlo.<br />

El <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro reunió a más <strong>de</strong> 70 participantes, incluy<strong>en</strong>do asociaciones <strong>de</strong><br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, doc<strong>en</strong>tes e investigadores, periodistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación<br />

especializados, expertos <strong>en</strong> gestión <strong>de</strong> proyectos con comunida<strong>de</strong>s afro, estudiantes <strong>de</strong><br />

antropología, <strong>de</strong>recho, sociología y humanida<strong>de</strong>s y medios <strong>de</strong> comunicación local. El acto <strong>de</strong><br />

apertura contó también con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>signado D<strong>el</strong>egado Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

Uruguay ante <strong>la</strong> UNESCO y <strong>d<strong>el</strong></strong> Subsecretario <strong>de</strong> Educación y Cultura <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay y Presid<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay para <strong>la</strong> UNESCO.<br />

Distintos docum<strong>en</strong>tos y materiales <strong>de</strong> información, incluy<strong>en</strong>do <strong>el</strong> M<strong>en</strong>saje <strong>d<strong>el</strong></strong> Director<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO con motivo <strong>d<strong>el</strong></strong> Año Internacional <strong>de</strong> Conmemoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lucha<br />

contra <strong>la</strong> Esc<strong>la</strong>vitud y <strong>su</strong> Abolición se pusieron a disposición <strong>de</strong> los participantes.<br />

Álvaro Ortega y Anastasia Monjas<br />

13


14<br />

Sesión <strong>de</strong> apertura<br />

<strong>La</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>d<strong>el</strong></strong> señor Jorge Grandi, Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> UNESCO <strong>en</strong> Monte-<br />

vi<strong>de</strong>o, abrió <strong>la</strong> jornada <strong>de</strong> reflexión. El señor Grandi recordó <strong>en</strong> primer lugar <strong>el</strong> m<strong>en</strong>saje <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO con motivo <strong>d<strong>el</strong></strong> Año Internacional <strong>de</strong> Conmemoración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Lucha contra <strong>la</strong> Esc<strong>la</strong>vitud y <strong>de</strong> <strong>su</strong> Abolición, <strong>d<strong>el</strong></strong> cual citó <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia al <strong>de</strong>ber necesario <strong>de</strong><br />

institucionalizar <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. A continuación, señaló que <strong>el</strong> objetivo <strong>d<strong>el</strong></strong> Simposio<br />

era contribuir a esc<strong>la</strong>recer y hacer visible <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos transatlántica<br />

mediante una reflexión académica y ci<strong>en</strong>tífica rigurosa <strong>de</strong> carácter regional. Hizo especial énfasis<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión regional <strong>d<strong>el</strong></strong> Simposio, que afirmó, vi<strong>en</strong>e dada por <strong>la</strong> historia compartida <strong>de</strong><br />

interacción, proximidad y diálogo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta como espacio <strong>de</strong> acercami<strong>en</strong>to y separación.<br />

Grandi concluyó <strong>su</strong> interv<strong>en</strong>ción dando <strong>la</strong> bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ida a todos los participantes y dio por<br />

inaugurado <strong>el</strong> Simposio.<br />

Acto seguido hizo uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>el</strong> D<strong>el</strong>egado Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Uruguay ante <strong>la</strong> UNESCO,<br />

señor Pablo Sa<strong>de</strong>r, qui<strong>en</strong> tuvo pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido reconocimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

UNESCO <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o por esta iniciativa. El señor Sa<strong>de</strong>r com<strong>en</strong>zó <strong>su</strong> interv<strong>en</strong>ción seña<strong>la</strong>ndo<br />

<strong>el</strong> innegable aporte <strong>d<strong>el</strong></strong> compon<strong>en</strong>te afro <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración <strong>de</strong> los rasgos distintivos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cultura y r<strong>el</strong>igiosidad uruguaya. Se refirió a <strong>la</strong>s formas contemporáneas <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud y a <strong>la</strong>s<br />

políticas <strong>de</strong> acción afirmativa para <strong>su</strong>perar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s. En <strong>su</strong> exposición, Sa<strong>de</strong>r <strong>su</strong>brayó <strong>la</strong><br />

manifiesta voluntad y compromiso <strong>d<strong>el</strong></strong> Ministerio <strong>de</strong> A<strong>su</strong>ntos Exteriores <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay <strong>de</strong> unirse<br />

a <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad internacional para <strong>la</strong> conmemoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata negrera.<br />

El acto <strong>de</strong> apertura contó también con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> Subsecretario <strong>de</strong> Educación y<br />

Cultura y Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay para <strong>la</strong> UNESCO, <strong>el</strong> señor Dani<strong>el</strong><br />

Bervejillo, qui<strong>en</strong> acogió con <strong>en</strong>tusiasmo <strong>el</strong> Seminario al que calificó <strong>de</strong> “forma ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

cumplir con <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO”. En particu<strong>la</strong>r, expresó que <strong>el</strong> Seminario <strong>de</strong>be servir<br />

para pasar revista a toda forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to cultural que <strong>su</strong>puso <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y<br />

alertar sobre cualquier forma <strong>de</strong> discriminación. Cerró <strong>su</strong> exposición reiterando <strong>su</strong>s f<strong>el</strong>icitaciones<br />

por <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> organizar <strong>el</strong> Simposio.<br />

El pan<strong>el</strong> inaugural contó con <strong>la</strong> participación <strong>d<strong>el</strong></strong> señor Mario Silva, repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong><br />

Ediciones Étnicas, qui<strong>en</strong> apoyándose <strong>en</strong> una pres<strong>en</strong>tación PowerPoint, <strong>de</strong>scribió <strong>la</strong> ruta <strong>de</strong> africanos<br />

esc<strong>la</strong>vizados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s antiguas civilizaciones <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te africano hasta América y <strong>el</strong><br />

Caribe. Recordó <strong>la</strong> extrema viol<strong>en</strong>cia que acompañó <strong>el</strong> transporte <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y <strong>el</strong> <strong>su</strong>frimi<strong>en</strong>to y<br />

muerte al que fueron sometidos los africanos. También se refirió al <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

tratantes, negociantes, caciques y compañías extranjeras g<strong>en</strong>erado por <strong>el</strong> comercio <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vizados.<br />

Su pres<strong>en</strong>tación fue ilustrada con cifras y gráficos, incluy<strong>en</strong>do estimaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cantidad <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos afectados por país. Por último, agra<strong>de</strong>ció a los coordinadores <strong>d<strong>el</strong></strong> Seminario<br />

por dar <strong>la</strong> oportunidad a los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> revivir y reflexionar acerca <strong>de</strong> <strong>su</strong> pasado.<br />

En <strong>la</strong> mesa principal estuvo <strong>el</strong> señor Herman van Hooff, Asesor <strong>de</strong> Cultura para <strong>el</strong><br />

MERCOSUR <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> UNESCO <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o, qui<strong>en</strong> com<strong>en</strong>zó <strong>su</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

haci<strong>en</strong>do refer<strong>en</strong>cia al contexto <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se inscribe <strong>el</strong> Seminario. Recordó <strong>la</strong>s diversas activida<strong>de</strong>s<br />

realizadas por <strong>la</strong> Oficina UNESCO <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> un programa intersectorial<br />

acordado <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Sector <strong>de</strong> Cultura y <strong>el</strong> Sector <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales y Humanas (activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

UNESCO<br />

MEMORIAS DEL SIMPOSIO


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>la</strong> Asamblea <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cancillería y <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a Haití). Asimismo, pres<strong>en</strong>tó <strong>el</strong><br />

proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO “<strong>La</strong> <strong>Ruta</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>” y se refirió a <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación por <strong>la</strong> Asamblea<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>d<strong>el</strong></strong> año 2004 como Año Internacional <strong>de</strong> Conmemoración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Lucha contra <strong>la</strong> Esc<strong>la</strong>vitud y <strong>de</strong> <strong>su</strong> Abolición, año que marca a <strong>su</strong> vez <strong>el</strong> bic<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

instauración <strong>d<strong>el</strong></strong> primer Estado negro: <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Haití. A continuación <strong>de</strong>stacó <strong>la</strong> estrecha<br />

vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud con <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s respetuosas con <strong>la</strong><br />

diversidad cultural. Para concluir <strong>su</strong> exposición, <strong>el</strong> señor Van Hooff recordó <strong>el</strong> propósito <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Seminario <strong>de</strong> profundizar los conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>la</strong> trata negrera y agra<strong>de</strong>ció <strong>la</strong> amplia asist<strong>en</strong>cia.<br />

A continuación, tomó <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>el</strong> señor Gustavo Alonso, Coordinador G<strong>en</strong>eral <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Área <strong>de</strong> Digitalización <strong>d<strong>el</strong></strong> Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina. El motivo <strong>de</strong> <strong>su</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

fue pres<strong>en</strong>tar un proyecto <strong>de</strong> conservación y digitalización <strong>de</strong> fondos docum<strong>en</strong>tales<br />

llevado a cabo por <strong>el</strong> Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>d<strong>el</strong></strong> Proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO<br />

“<strong>La</strong> <strong>Ruta</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>”. <strong>La</strong> iniciativa <strong>su</strong>pone <strong>el</strong> r<strong>el</strong>evami<strong>en</strong>to, s<strong>el</strong>ección, catalogación y digitalización<br />

<strong>de</strong> 500 docum<strong>en</strong>tos escritos referidos al comercio <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos. Se trata <strong>de</strong> bandos <strong>de</strong> gobernadores<br />

y virreyes, padrones municipales, expedi<strong>en</strong>tes judiciales, lic<strong>en</strong>cias y registros <strong>de</strong> navíos, reales<br />

órd<strong>en</strong>es y cédu<strong>la</strong>s, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y otras disposiciones legales, que abarcan <strong>el</strong> período <strong>de</strong> 1563<br />

a 1821 y se refier<strong>en</strong> al contexto geográfico <strong>d<strong>el</strong></strong> Virreinato <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta: Arg<strong>en</strong>tina, Uruguay,<br />

Paraguay, Brasil, Bolivia y Perú. Los docum<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> amplia temática, dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

dim<strong>en</strong>siones políticas, económicas, sociales y culturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> bandos que prohíb<strong>en</strong><br />

a los esc<strong>la</strong>vos bai<strong>la</strong>r, llevar armas o ciertas vestim<strong>en</strong>tas, hasta docum<strong>en</strong>tos que rev<strong>el</strong>an <strong>la</strong>s ganancias<br />

acarreadas por <strong>el</strong> comercio negrero (protocolos <strong>de</strong> escribanos que certificaban los precios <strong>de</strong><br />

v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos, registros <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> dinero <strong>en</strong> <strong>la</strong>s arcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Haci<strong>en</strong>da, <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> caba<strong>la</strong> cobrados por <strong>la</strong>s transacciones <strong>de</strong> comprav<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos), pasando por reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos<br />

acerca <strong>de</strong> los castigos aplicables <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> fuga o docum<strong>en</strong>tos que regu<strong>la</strong>n los trabajos <strong>de</strong> los<br />

negros <strong>en</strong> estancias, chacras o minas. También hay escritos que se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejército, a <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones abolicionistas y a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />

negras (<strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s, cofradías y gremios). Alonso concluyó <strong>su</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>stacando <strong>el</strong><br />

éxito <strong>d<strong>el</strong></strong> proyecto y <strong>su</strong> contribución al objetivo <strong>de</strong> facilitar <strong>el</strong> acceso, <strong>la</strong> con<strong>su</strong>lta y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong><br />

material proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes originales a especialistas, investigadores, estudiosos y otras personas<br />

interesadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos.<br />

Álvaro Ortega y Anastasia Monjas<br />

15


16<br />

PRIMER PANEL:<br />

MARCO HISTÓRICO<br />

Los trabajos <strong>d<strong>el</strong></strong> Simposio se iniciaron con una primera sesión <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>dicada a dar<br />

un panorama histórico sobre <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, así como <strong>la</strong>s características<br />

particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma para los distintos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

El objetivo principal <strong>de</strong> este primer pan<strong>el</strong> fue exponer, con base <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cias docum<strong>en</strong>tales<br />

y cifras, <strong>el</strong> proceso completo <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos como proceso complejo y amplio, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to hasta <strong>la</strong> abolición, pasando por <strong>su</strong>s distintas etapas evolutivas. En forma anexa,<br />

también se pret<strong>en</strong>dió <strong>de</strong>scribir los aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos: <strong>la</strong> interacción<br />

con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> grupos y <strong>su</strong>jetos históricos, <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, sometimi<strong>en</strong>to y brutalidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> captura, <strong>el</strong> transporte, <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta y <strong>la</strong> imposición <strong>de</strong> trabajo forzado, <strong>el</strong> reclutami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> negros<br />

<strong>en</strong> los ejércitos durante <strong>la</strong>s guerras, los caminos hacia <strong>la</strong> libertad <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>d<strong>el</strong></strong> virreinato,<br />

etcétera.<br />

Esta primera mesa fue mo<strong>de</strong>rada por <strong>la</strong> señora Marta Goldberg.<br />

<strong>La</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Virreinato<br />

<strong>La</strong> primera pon<strong>en</strong>cia estuvo a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> señora Silvia Mallo, investigadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

Nacional <strong>de</strong> <strong>La</strong> P<strong>la</strong>ta, Arg<strong>en</strong>tina, qui<strong>en</strong> hizo una exposición acerca <strong>de</strong> los patrones <strong>de</strong> vida<br />

<strong>de</strong> los africanos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta. Describió <strong>en</strong> primer lugar <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos<br />

con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre amo y esc<strong>la</strong>vo. A continuación,<br />

hizo una pres<strong>en</strong>tación sobre <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> organización <strong>d<strong>el</strong></strong> trabajo <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos, m<strong>en</strong>cionando<br />

como característica propia <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s domésticas y artesanales a jornal.<br />

Mallo habló <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia, adaptación, <strong>de</strong>sarraigo, presiones y perjuicios que <strong>su</strong>frieron<br />

los africanos esc<strong>la</strong>vizados y <strong>de</strong> <strong>su</strong> constante <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> libertad. Se <strong>de</strong>tuvo <strong>en</strong> <strong>de</strong>scribir los caminos<br />

hacia <strong>la</strong> libertad, <strong>el</strong> progreso personal y los modos <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos emancipados<br />

una vez alcanzada <strong>la</strong> libertad, para <strong>su</strong>mirse <strong>en</strong> una posterior condición <strong>de</strong> servidumbre y discriminación<br />

racial. En <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> exposición se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> <strong>el</strong> impacto <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema esc<strong>la</strong>vista sobre<br />

<strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones afectadas por <strong>la</strong> trata negrera.<br />

<strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> un Paraguay mediterráneo y cruce <strong>de</strong> caminos<br />

El señor Alfredo Boccia, investigador paraguayo especializado <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud<br />

y miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> Paraguay, hizo un recorrido histórico al régim<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una dim<strong>en</strong>sión histórico-docum<strong>en</strong>tal. Su pres<strong>en</strong>tación<br />

se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> primer lugar <strong>en</strong> <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong> estructura social y económica <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay <strong>de</strong> <strong>la</strong> época<br />

colonial, como contexto para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s causas y <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. Narró <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay, <strong>su</strong> diversidad cultural y <strong>su</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> coexist<strong>en</strong>cia<br />

con los siervos indios guaraníes y con los amos b<strong>la</strong>ncos. También se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso<br />

UNESCO<br />

MEMORIAS DEL SIMPOSIO


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>de</strong> abolición paraguayo, <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s <strong>su</strong>cesivas leyes y <strong>de</strong>cretos que significaron <strong>la</strong> progresiva<br />

abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. Como nota final, Boccia hizo una reflexión acerca <strong>d<strong>el</strong></strong> mestizaje<br />

hispano guaraní y <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad nacional paraguaya.<br />

Vecindad, frontera y esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> Sur <strong>de</strong> Brasil<br />

El señor Eduardo Palermo, profesor <strong>de</strong> Historia y coordinador <strong>de</strong> un equipo <strong>de</strong> investigación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización Mundo Afro <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio fronterizo, hizo una<br />

exposición sobre <strong>la</strong> evolución temporal <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera uruguayo-brasileña. Habló<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estancias <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> frontera <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales los esc<strong>la</strong>vos trabajaban<br />

como agricultores, constructores y criados, sirvi<strong>en</strong>do como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> capital<br />

y riqueza para los estancieros. Com<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción política <strong>en</strong> ambos <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera<br />

y <strong>el</strong> tráfico inter-fronterizo <strong>en</strong>tre estancias <strong>de</strong> Uruguay y Brasil. Su exposición se ilustró con <strong>el</strong><br />

análisis <strong>de</strong> cifras prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> archivos parroquiales, c<strong>en</strong>sos locales y contratos <strong>de</strong> peonaje,<br />

<strong>de</strong>stacándose <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> r<strong>el</strong>evami<strong>en</strong>to realizada por <strong>su</strong> equipo <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> estancias<br />

y <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> frontera.<br />

Esc<strong>la</strong>vitud y abolicionismo <strong>en</strong> los países <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta<br />

<strong>La</strong> última interv<strong>en</strong>ción estuvo a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> señora Ana Frega y <strong>d<strong>el</strong></strong> señor Alex Borucki,<br />

profesores <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay, qui<strong>en</strong>es pres<strong>en</strong>taron un<br />

proyecto <strong>de</strong> investigación sobre <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>el</strong>aborado por un equipo <strong>de</strong> investigadores <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s y Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación. Su<br />

interv<strong>en</strong>ción, apoyada <strong>en</strong> una pres<strong>en</strong>tación PowerPoint, se c<strong>en</strong>tró inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los procesos<br />

<strong>de</strong> construcción estatal <strong>en</strong> <strong>la</strong> región riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se y <strong>su</strong> r<strong>el</strong>ación con los aspectos económicos y<br />

sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud como proceso complejo <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias individuales y colectivas. <strong>La</strong><br />

segunda parte <strong>de</strong> <strong>su</strong> exposición se refirió a los distintos caminos –individuales y colectivos–<br />

hacia <strong>la</strong> libertad (compra <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad, uniones <strong>de</strong> negros con indíg<strong>en</strong>as, abolicionismo gradual<br />

y múltiples legalida<strong>de</strong>s, reclutami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> batallones <strong>d<strong>el</strong></strong> ejército). Los pan<strong>el</strong>istas cerraron<br />

<strong>su</strong> exposición refiriéndose a <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción abolicionista <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> abolición<br />

como conquista.<br />

Álvaro Ortega y Anastasia Monjas<br />

17


18<br />

SEGUNDO PANEL:<br />

CULTURAS VIVAS Y LAS EXPRESIONES ARTÍSTICAS<br />

Y ESPIRITUALES<br />

En horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>rador <strong>d<strong>el</strong></strong> segundo pan<strong>el</strong> fue <strong>el</strong> señor Boccia. Señaló que <strong>el</strong><br />

objetivo <strong>d<strong>el</strong></strong> segundo pan<strong>el</strong> era <strong>en</strong> primer lugar exponer los mecanismos <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia cultural<br />

que emplearon los esc<strong>la</strong>vos africanos para proteger <strong>su</strong>s expresiones culturales y, <strong>en</strong> segundo<br />

lugar, analizar <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia y los aportes <strong>d<strong>el</strong></strong> compon<strong>en</strong>te afro <strong>en</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad cultural actual <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región.<br />

Se trata <strong>de</strong> examinar <strong>el</strong> aporte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expresiones culturales africanas <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración<br />

<strong>de</strong> una nueva propuesta estética base <strong>de</strong> <strong>la</strong> originalidad y creatividad <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina. Se<br />

analizarán los legados étnicos, integrantes <strong>d<strong>el</strong></strong> patrimonio inmaterial <strong>la</strong>tinoamericano como<br />

medio <strong>de</strong> expresión, arte y comunicación popu<strong>la</strong>r, que abarcan una multitud <strong>de</strong> aspectos: pautas<br />

<strong>de</strong> conducta, prácticas y saberes, tradiciones, costumbres y hábitos ancestrales, <strong>el</strong> universo<br />

mítico-simbólico, <strong>la</strong> expresión oral (personajes, repres<strong>en</strong>taciones y ley<strong>en</strong>das comunitarias), <strong>la</strong>s<br />

cosmovisiones éticas, espirituales y r<strong>el</strong>igiosas, <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas, <strong>la</strong> música, <strong>la</strong> artesanía, <strong>la</strong> danza, etcétera.<br />

África <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta<br />

<strong>La</strong> primera pon<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este segundo pan<strong>el</strong> estuvo a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> señora Beatriz Santos,<br />

periodista, escritora, cantante y Presid<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> CECUPI (C<strong>en</strong>tro Cultural por <strong>la</strong> Paz y <strong>la</strong> Integración),<br />

qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>scribió <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes para lograr que<br />

<strong>su</strong> actividad cultural persistiera e influyera <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> nuevos sincretismos.<br />

Se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> narrar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones negras, los pal<strong>en</strong>ques y los quilombos. Para<br />

finalizar, Santos habló <strong>de</strong> <strong>la</strong> dominación y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s discriminatorias hacia <strong>el</strong> pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong>nzó un l<strong>la</strong>mami<strong>en</strong>to respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> todos los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil. Según<br />

Beatriz Santos, <strong>el</strong> gran reto <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>su</strong> id<strong>en</strong>tidad, luchar<br />

por <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos y tomar visibilidad y pres<strong>en</strong>cia. Concluyó <strong>su</strong> exposición<br />

con una poesía <strong>de</strong> <strong>su</strong> autoría.<br />

Diálogo intercultural<br />

A continuación, <strong>la</strong> señora Marta Goldberg, historiadora y Jefa <strong>de</strong> <strong>la</strong> División Historia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Luján, Arg<strong>en</strong>tina, hizo una pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los aspectos <strong>de</strong>mográficos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa colonial y poscolonial. Habló <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

imposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión, <strong>de</strong> <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> bai<strong>la</strong>r y <strong>de</strong> <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />

africanas que no fue <strong>de</strong> sometimi<strong>en</strong>to sino <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia física y espiritual. Se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

naciones africanas como mecanismo que permitió recrear y mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s regiones, r<strong>el</strong>igiones y<br />

UNESCO<br />

MEMORIAS DEL SIMPOSIO


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

cultos africanos. <strong>La</strong> exposición <strong>de</strong> Goldberg abordó <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transculturación, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro,<br />

fusión y diálogo intercultural <strong>en</strong>tre indios, europeos y africanos, distintas bases culturales que<br />

han sido procesadas y conforman hoy una nueva y rica realidad cultural, <strong>de</strong> policroma diversidad,<br />

que caracteriza <strong>el</strong> proceso creador y <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong> <strong>La</strong>tinoamérica como contin<strong>en</strong>te<br />

mestizo.<br />

Expresiones culturales<br />

El señor Tomás Olivera, Director <strong>d<strong>el</strong></strong> grupo artístico Conjunto Bantú y Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Asociación Africanía, realizó una exposición acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expresiones culturales africanas y <strong>el</strong><br />

legado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s culturas americanas.<br />

En <strong>la</strong> primera parte <strong>de</strong> <strong>su</strong> exposición se ubicó <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida: África. En este<br />

contexto, se refirió a los valores propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad africana, los oficios africanos, <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas<br />

africanas, <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias r<strong>el</strong>igiosas y <strong>la</strong>s manifestaciones culturales: tambores y ritmos, danza,<br />

oralidad, cu<strong>en</strong>tos, ley<strong>en</strong>das y proverbios.<br />

<strong>La</strong> segunda parte <strong>de</strong> <strong>su</strong> exposición refirió al punto <strong>de</strong> llegada: <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, analizando<br />

<strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia y aporte <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud y <strong>la</strong>s raíces africanas, con realida<strong>de</strong>s heterogéneas, a los<br />

países riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ses. Olivera habló <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expresiones culturales y artísticas riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ses heredadas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud (candombe, murga, tango, milonga, canciones tradicionales, percusiones y<br />

ritmos musicales). A continuación se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Uruguay, <strong>de</strong>stacando <strong>la</strong>s culturas<br />

negras <strong>en</strong> este país y <strong>la</strong>s expresiones <strong>de</strong> música y danza afrouruguayas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> negro-africano.<br />

Por último, hizo refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia cultural y sincretismos, y a <strong>la</strong><br />

r<strong>en</strong>ovación y perman<strong>en</strong>te cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manifestaciones culturales y r<strong>el</strong>igiosas africanas <strong>en</strong><br />

América. Habló <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> África <strong>en</strong> América y <strong>de</strong> <strong>la</strong> “gestación <strong>de</strong><br />

una cultura afroamericana”.<br />

R<strong>el</strong>igiones afro-uruguayas<br />

Para finalizar <strong>el</strong> pan<strong>el</strong> hizo uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>la</strong> señora Teresa Porzecanski, antropóloga,<br />

investigadora y profesora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

y co-fundadora <strong>d<strong>el</strong></strong> C<strong>en</strong>tro UNESCO <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o, qui<strong>en</strong> hizo una exposición acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>igiosidad afroamericana y <strong>de</strong> los sincretismos gestados a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vos, con énfasis <strong>en</strong> los movimi<strong>en</strong>tos r<strong>el</strong>igiosos afrouruguayos.<br />

Porzecanski expuso <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones y cosmologías tradicionales africanas,<br />

<strong>de</strong> extremada variedad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación y transformación <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> nuevas construcciones, sincretismos y prácticas r<strong>el</strong>igiosas <strong>en</strong> Uruguay.<br />

Habló <strong>d<strong>el</strong></strong> sincretismo afro-indio y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igiosidad indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

africanismo. Por último, com<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igiosidad africana<br />

bantú y yoruba <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manifestaciones r<strong>el</strong>igiosas montevi<strong>de</strong>anas.<br />

Álvaro Ortega y Anastasia Monjas<br />

19


20<br />

TERCER PANEL<br />

SITUACIÓN SOCIAL<br />

<strong>La</strong> apertura <strong>d<strong>el</strong></strong> tercer pan<strong>el</strong> estuvo a cargo <strong>d<strong>el</strong></strong> señor Manu<strong>el</strong> Bernales, mo<strong>de</strong>rador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mesa y Especialista <strong>de</strong> Programa <strong>d<strong>el</strong></strong> Sector <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales y Humanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong><br />

UNESCO <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o.<br />

Bernales se refirió al doble objetivo <strong>de</strong> este último pan<strong>el</strong>. Por un <strong>la</strong>do, analizar <strong>la</strong> situación<br />

económica, social, política y cultural actual <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> región con base<br />

<strong>en</strong> cifras e indicadores económicos, <strong>de</strong>mográficos y sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra. Por otro<br />

<strong>la</strong>do, analizar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad racial. A este respecto, se<br />

pres<strong>en</strong>tará un ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias e iniciativas interministeriales implem<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> Brasil<br />

por <strong>el</strong> Gobierno <strong>de</strong> Lu<strong>la</strong>, con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y <strong>el</strong> sector privado, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

marco <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión raza <strong>en</strong> <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> una<br />

política nacional <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad.<br />

Rep<strong>en</strong>sando <strong>La</strong>tinoamérica: los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Cono Sur <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XXI<br />

El señor Bernales com<strong>en</strong>zó <strong>su</strong> exposición con una reflexión personal acerca <strong>d<strong>el</strong></strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud como acontecimi<strong>en</strong>to histórico <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva o mirada <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos y sociales. Recordó que <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud es contraria a los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración Universal <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> 1948 y fue unánimem<strong>en</strong>te cond<strong>en</strong>ada<br />

por <strong>la</strong> comunidad internacional durante <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Mundial <strong>de</strong> Durban contra<br />

<strong>el</strong> Racismo, <strong>la</strong> Discriminación Racial, <strong>la</strong> X<strong>en</strong>ofobia y <strong>la</strong>s Formas Conexas <strong>de</strong> Intolerancia<br />

que <strong>la</strong> calificó <strong>de</strong> “crim<strong>en</strong> contra <strong>la</strong> humanidad”. Bernales se refirió a <strong>la</strong>s repercusiones e<br />

impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad actual bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> nuevas maneras<br />

contemporáneas <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud (servidumbre por <strong>de</strong>udas, trabajo forzado <strong>en</strong> adultos y niños/as,<br />

explotación sexual, comercio y <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> seres humanos, explotación <strong>la</strong>boral)<br />

e indicó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> llevar a <strong>la</strong> práctica <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones internacionales, reg<strong>la</strong>s y<br />

normas <strong>de</strong> acción afirmativa.<br />

En otra parte <strong>de</strong> <strong>su</strong> exposición, <strong>el</strong> señor Bernales <strong>de</strong>stacó <strong>la</strong> apuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong><br />

UNESCO <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o por una visión interdisciplinaria <strong>d<strong>el</strong></strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata negrera,<br />

instrum<strong>en</strong>talizada por medio <strong>de</strong> un programa conjunto <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Sector <strong>de</strong><br />

Cultura y <strong>el</strong> Sector <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales y Humanas.<br />

Por último, apuntó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> reflexión ci<strong>en</strong>tífica sobre <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud<br />

y <strong>la</strong> exclusión a un contexto geográfico ampliado que incluya <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca <strong>d<strong>el</strong></strong> Pacífico<br />

Sur y a nuevos actores sociales como los indíg<strong>en</strong>as. Subrayó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> profundizar <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s categorías sociales, antropológicas y políticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> servidumbre y <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

marco <strong>de</strong> un trabajo conjunto <strong>en</strong>tre los distintos organismos involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

temática.<br />

UNESCO<br />

MEMORIAS DEL SIMPOSIO


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

El aporte afro a <strong>la</strong> geografía social <strong>de</strong> <strong>la</strong> región p<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se<br />

Por <strong>su</strong> parte, <strong>el</strong> señor Danilo Antón, geógrafo e investigador uruguayo <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> temática<br />

<strong>de</strong> los pueblos nativos con una importante trayectoria como gestor <strong>de</strong> proyectos con comunida<strong>de</strong>s<br />

indíg<strong>en</strong>as y <strong>de</strong> afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, aportó <strong>de</strong>talles <strong>su</strong>plem<strong>en</strong>tarios sobre <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vización, al<br />

que calificó <strong>de</strong> “proceso meditado, brutal y doloroso <strong>de</strong> dilución <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad cultural y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

prácticas culturales <strong>de</strong> una África muy diversa”. Hizo un breve recorrido por <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia<br />

empleadas, tales como <strong>la</strong>s reb<strong>el</strong>iones, los quilombos y los pal<strong>en</strong>ques, <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> nuevas<br />

l<strong>en</strong>guas o <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> expresión como <strong>la</strong> percusión y <strong>la</strong> danza.<br />

Afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da Política<br />

El señor Rui Santos, funcionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración Municipal <strong>de</strong> Porto Alegre, hizo<br />

una pres<strong>en</strong>tación acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> política nacional <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad racial propuesta<br />

por <strong>el</strong> Gobierno <strong>d<strong>el</strong></strong> Presid<strong>en</strong>te Lu<strong>la</strong> y <strong>de</strong>scribió los mecanismos, programas y acciones concretas<br />

para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> discriminación racial llevados a cabo <strong>en</strong> Brasil a niv<strong>el</strong> fe<strong>de</strong>ral, estatal y local.<br />

Informó acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> funciones <strong>de</strong> una Secretaría Especial <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad racial con estatus ministerial. Agregó sobre <strong>la</strong> incorporación al currículo oficial<br />

<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>d<strong>el</strong></strong> país <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática étnica (r<strong>el</strong>aciones étnico-raciales<br />

e Historia y Cultura Afrobrasileña y Africana) <strong>de</strong> forma obligatoria. Se trata <strong>de</strong> que los profesores<br />

<strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> un nuevo abordaje sobre <strong>el</strong> tema <strong>d<strong>el</strong></strong> pap<strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> negro <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad brasileña que<br />

reconozca y valorice <strong>la</strong> diversidad y fom<strong>en</strong>te actitu<strong>de</strong>s y valores <strong>de</strong> tolerancia y respeto a los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos.<br />

Con base <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> distintos indicadores (acceso a <strong>la</strong> educación, distribución <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

PIB, mercado <strong>de</strong> trabajo, mortalidad, tasas <strong>de</strong> analfabetismo o acceso a <strong>la</strong>s NTIC), <strong>el</strong> repres<strong>en</strong>tante<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Municipalidad <strong>de</strong> Porto Alegre <strong>de</strong>scribió <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s estructurales y sociales y<br />

<strong>la</strong> posición <strong>de</strong> marginalización, discriminación, injusticia social y pobreza que afecta a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

negra brasileña.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, Santos <strong>su</strong>brayó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> acción afirmativas. Estos mecanismos<br />

públicos, basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cuotas o directrices y metas específicas, difer<strong>en</strong>ciadas<br />

para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra, son es<strong>en</strong>ciales para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad racial y <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos.<br />

Integración, acciones afirmativas y nuevas formas <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud<br />

El último pan<strong>el</strong> finalizó con <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>d<strong>el</strong></strong> señor Romero Rodríguez, r<strong>el</strong>ator <strong>de</strong> Naciones<br />

Unidas para <strong>la</strong> Discriminación Racial y Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Mundo Afro, qui<strong>en</strong> ilustró<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong> propia perspectiva <strong>el</strong> interés que <strong>su</strong> organización atribuye a <strong>la</strong> temática. Romero habló<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> situación actual <strong>de</strong> exclusión, racismo y discriminación social, económica, <strong>la</strong>boral y política<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> colectivo <strong>de</strong> afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Uruguay. Se refirió a datos oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

negra <strong>en</strong> este país que ilustran los a<strong>la</strong>rmantes índices <strong>de</strong> pobreza y <strong>de</strong>socupación y <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> educación <strong>d<strong>el</strong></strong> colectivo afrouruguayo.<br />

Álvaro Ortega y Anastasia Monjas<br />

21


22<br />

En <strong>la</strong> última parte <strong>de</strong> <strong>su</strong> exposición, Romero Rodríguez reivindicó <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>te necesidad<br />

<strong>de</strong> establecer acciones afirmativas y mecanismos <strong>de</strong> apoyo que fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

socioeconómico y cultural <strong>de</strong> los afrouruguayos y promuevan <strong>la</strong> igualdad. Hizo especial refer<strong>en</strong>cia<br />

a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una política educativa que tome conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática, hoy aus<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> los manuales esco<strong>la</strong>res y programas <strong>de</strong> estudio <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>su</strong>brayó <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> adoptar un punto <strong>de</strong> vista multidisciplinario, y<br />

por <strong>el</strong>lo agra<strong>de</strong>ció <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> organizar este Simposio como actividad <strong>de</strong> reflexión conjunta<br />

y <strong>de</strong>bate <strong>en</strong>tre sociólogos, historiadores, politólogos, antropólogos y otras disciplinas.<br />

Conclusiones y c<strong>la</strong>u<strong>su</strong>ra <strong>d<strong>el</strong></strong> acto<br />

<strong>La</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> c<strong>la</strong>u<strong>su</strong>ra <strong>d<strong>el</strong></strong> acto estuvieron a cargo <strong>d<strong>el</strong></strong> señor Herman van Hooff, qui<strong>en</strong><br />

re<strong>su</strong>mió <strong>la</strong>s discusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada y c<strong>el</strong>ebró <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y aceptación <strong>d<strong>el</strong></strong> Simposio que<br />

cumplió con <strong>la</strong>s expectativas y objetivos <strong>de</strong> contribuir a mejorar <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión acerca <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud africana, <strong>su</strong>s causas históricas, aportaciones, modalida<strong>de</strong>s y consecu<strong>en</strong>cias.<br />

Con r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> trabajo esbozadas <strong>en</strong> concordancia con <strong>la</strong>s conclusiones <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Simposio, <strong>el</strong> señor Van Hooff manifestó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> concertar esfuerzos a niv<strong>el</strong> regional<br />

para continuar <strong>en</strong> <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> difusión y s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática, a <strong>la</strong> vez que expresó <strong>el</strong><br />

interés <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r iniciativas simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro.<br />

Se congratuló <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong>iberaciones c<strong>el</strong>ebradas, <strong>de</strong> participación abierta, que permitieron<br />

intercambios <strong>en</strong>riquecedores <strong>en</strong>tre confer<strong>en</strong>ciantes y asist<strong>en</strong>tes. El <strong>de</strong>bate g<strong>en</strong>erado permitió<br />

formu<strong>la</strong>r opiniones que correspond<strong>en</strong> a preocupaciones actuales bajo un <strong>en</strong>foque plural.<br />

Van Hooff agra<strong>de</strong>ció a los confer<strong>en</strong>cistas y asist<strong>en</strong>tes por haber acudido al Simposio y<br />

por <strong>el</strong> apoyo manifestado. En particu<strong>la</strong>r, m<strong>en</strong>cionó <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong><br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacó <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>su</strong> participación.<br />

En otra parte <strong>de</strong> <strong>su</strong> exposición hizo notar <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre los Sectores <strong>de</strong> Cultura y<br />

<strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> UNESCO <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o, y ext<strong>en</strong>dió <strong>su</strong> agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

a los colegas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> coordinación <strong>d<strong>el</strong></strong> Simposio, haci<strong>en</strong>do un<br />

reconocimi<strong>en</strong>to especial a Álvaro Ortega, Corina Fugasot, Silvia Diez y María No<strong>el</strong> Pereyra.<br />

Para finalizar, expuso que como aporte int<strong>el</strong>ectual y ci<strong>en</strong>tífico y <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma metodología<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Simposio, está prevista <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> una publicación que incluirá <strong>la</strong>s pon<strong>en</strong>cias <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

seminario completadas, así como otros <strong>en</strong>sayos complem<strong>en</strong>tarios<br />

UNESCO<br />

MEMORIAS DEL SIMPOSIO


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Reseña <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Sur<br />

Introducción<br />

Millones <strong>de</strong> africanos llegaron <strong>de</strong> forma forzada a América. De <strong>su</strong>s vidas, culturas y<br />

civilizaciones poco o nada se dice <strong>en</strong> los programas oficiales <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza, cerc<strong>en</strong>ando <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> conocer algo más <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud.<br />

Los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> estos africanos forman parte <strong>de</strong> América, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> común un<br />

pasado <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y una inquebrantable resist<strong>en</strong>cia que por medio <strong>d<strong>el</strong></strong> arte, <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión y culturas<br />

diversas, manti<strong>en</strong><strong>en</strong> vivo <strong>el</strong> legado <strong>de</strong> <strong>su</strong>s antepasados. Civilizaciones, formas <strong>de</strong> vida y<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to se nos ha negado conocer hasta <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te. El contin<strong>en</strong>te africano que <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas conoc<strong>en</strong>, es difer<strong>en</strong>te al que existía y, <strong>en</strong> gran parte, existe todavía.<br />

En <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas, culturas y pueblos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron civilizaciones que <strong>de</strong>terminaron<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> <strong>su</strong>s pueblos por muchos siglos. África conoció <strong>la</strong><br />

abundancia, <strong>el</strong> progreso y <strong>la</strong> estabilidad <strong>en</strong> reinados y Estados-nación que permitieron un avance<br />

<strong>de</strong>sconocido por <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> nuestras socieda<strong>de</strong>s, así como lo son <strong>la</strong>s contribuciones <strong>su</strong>stanciales<br />

que los africanos -traídos como mano <strong>de</strong> obra esc<strong>la</strong>va-, y <strong>su</strong>s <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes brindaron<br />

a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas.<br />

L<strong>en</strong>guas y pueblos<br />

En África es posible id<strong>en</strong>tificar cuatro familias lingüísticas: Congo Niger- Kordofaniana,<br />

Khoisan, Afroasiática, Nilo-sahariana. Éstas, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> muchos años recrean p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos,<br />

transforman realida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n r<strong>el</strong>igiones y son <strong>el</strong> vivo legado cultural <strong>de</strong> <strong>su</strong>cesivas g<strong>en</strong>eraciones.<br />

De <strong>la</strong> riqueza <strong>d<strong>el</strong></strong> tronco lingüístico Niger-Congo se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas Bantúes, <strong>de</strong><br />

singu<strong>la</strong>r importancia para los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> africanos <strong>en</strong> los países <strong>su</strong>reños <strong>de</strong> América, ya<br />

que diversos estudios indican una fuerte pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> africanos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s regiones <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

P<strong>la</strong>ta.<br />

Mario Áng<strong>el</strong> Silva<br />

MARIO ÁNGEL SILVA<br />

23


24<br />

<strong>La</strong>s l<strong>en</strong>guas Bantúes cubr<strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> África, <strong>el</strong> actual Gabón, <strong>el</strong> <strong>su</strong>r <strong>de</strong> Camerún,<br />

pasan por <strong>la</strong> república c<strong>en</strong>troafricana casi hasta <strong>el</strong> Cabo <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>a Esperanza <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual Sudáfrica<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>d<strong>el</strong></strong> actual Congo y Ango<strong>la</strong>.<br />

En <strong>la</strong> familia Khoisan se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas san y los khoikhoi <strong>en</strong> África <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur, así<br />

como los bosquimanos conocidos por <strong>su</strong> “clic” característico.<br />

Al Noreste <strong>en</strong>contramos <strong>el</strong> árabe, <strong>el</strong> Berebere, <strong>el</strong> Haussa, <strong>el</strong> Somali y otros, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes<br />

a <strong>la</strong> familia l<strong>la</strong>mada Afroasiática. Y <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>d<strong>el</strong></strong> Nilo y <strong>el</strong> Sahara, <strong>el</strong> Sudanés ori<strong>en</strong>tal y<br />

c<strong>en</strong>tral, así como <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas que se hab<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> <strong>el</strong> Imperio Songhay.<br />

UNESCO<br />

RESEÑA DE LA ESCLAVITUD EN LA REGIÓN SUR


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

ALGUNAS CIVILIZACIONES AFRICANAS<br />

Civilización egipcia<br />

<strong>La</strong> más conocida y estudiada <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te americano, formando parte <strong>de</strong> los programas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> nuestros países es <strong>la</strong> civilización egipcia. Egipto fue c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> irradiación<br />

cultural, formado por <strong>el</strong> río Nilo; patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Humanidad, aseguró <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cultura egipcia durante seis mil<strong>en</strong>ios.<br />

Dinastías faraónicas <strong>de</strong>jaron obras que hoy se incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> estudios arquitectónicos y<br />

arqueológicos que <strong>de</strong>scubr<strong>en</strong> <strong>la</strong> civilización allí <strong>su</strong>rgida.<br />

Civilización <strong>de</strong> Nubia<br />

Situada al <strong>su</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera catarata <strong>d<strong>el</strong></strong> Nilo, con abundancia <strong>de</strong> yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> oro,<br />

canteras <strong>de</strong> granito y ébano, comercializaban con los egipcios como base es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s colosales arquitecturas <strong>de</strong> Egipto.<br />

Conc<strong>en</strong>traba <strong>la</strong> comercialización <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> Kerma, situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> reinado <strong>de</strong> Kush,<br />

don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>stacaban <strong>la</strong>s explotaciones auríferas y <strong>la</strong>s ma<strong>de</strong>ras finas junto a una producción<br />

artesanal <strong>de</strong> armas <strong>de</strong> bronce, joyas, perfumes, inci<strong>en</strong>so, pi<strong>el</strong>es y objetos <strong>de</strong> marfil. <strong>La</strong> metrópoli<br />

<strong>de</strong> Kerma g<strong>en</strong>eró una estabilidad comercial que perduró cerca <strong>de</strong> mil años.<br />

<strong>La</strong> expansión y <strong>el</strong> contacto con otras regiones <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te llevó a que, por <strong>el</strong> año 540<br />

a.C, se conformaran nuevos c<strong>en</strong>tros <strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cia con Kerma. Gracias a los yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

hierro y <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> hornos para <strong>su</strong> tratado e industrialización, <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Meroe llegó<br />

Mario Áng<strong>el</strong> Silva<br />

25


26<br />

a ser un c<strong>en</strong>tro por <strong>el</strong> que se introduce, mediante <strong>su</strong> técnica metalúrgica, <strong>la</strong> Edad <strong>d<strong>el</strong></strong> Hierro <strong>en</strong><br />

África.<br />

En incesante progreso se crea una importante industria metalúrgica que produce armas e<br />

instrum<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> agricultura, mejorando <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong> y logrando una <strong>su</strong>premacía<br />

militar y política.<br />

Civilización Axum<br />

Muchas veces hab<strong>la</strong>mos <strong>d<strong>el</strong></strong> bíblico Rey Salomón y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reina <strong>de</strong> Saba, pero raram<strong>en</strong>te<br />

los ubicamos formando parte <strong>de</strong> una civilización africana y <strong>de</strong> un po<strong>de</strong>roso imperio.<br />

El Imperio <strong>de</strong> Axum <strong>de</strong>sarrolló una cultura autóctona, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura jugaba un<br />

rol fundam<strong>en</strong>tal. <strong>La</strong>s cosechas <strong>de</strong> cereales, los p<strong>la</strong>ntíos <strong>de</strong> banana, así como <strong>la</strong> cría <strong>de</strong> caballos y<br />

ganado eran parte <strong>de</strong> esta cultura. A partir <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo IV, bajo <strong>el</strong> emperador Ezana, accedieron <strong>la</strong><br />

escritura y se procesó un auge r<strong>el</strong>igioso <strong>d<strong>el</strong></strong> Cristianismo que se manti<strong>en</strong>e hasta nuestros días.<br />

Fue <strong>en</strong> este imperio que nació uno <strong>de</strong> los hombres <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia más r<strong>el</strong>evantes, Zara Yaqob,<br />

l<strong>la</strong>mado por algunos europeos <strong>el</strong> “Descartes Africano”.<br />

Zara Yaqob es <strong>el</strong> autor <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras importantes <strong>en</strong> filosofía: “Hatata”, escrita<br />

cuando t<strong>en</strong>ía 68 años, <strong>en</strong> 1667. En este tratado muestra una filosofía racionalista, sin influ<strong>en</strong>cias<br />

extranjeras, don<strong>de</strong> pone como principio básico <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> <strong>la</strong> “bondad <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza<br />

humana”. Este hombre <strong>de</strong> Etiopía ha educado g<strong>en</strong>eraciones con <strong>su</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, y se consi<strong>de</strong>ra<br />

uno <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficos que África ha brindado a <strong>la</strong> Humanidad<br />

El Imperio <strong>de</strong> Ghana<br />

Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo IV hasta <strong>el</strong> año<br />

1076, <strong>en</strong> tierras <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual<br />

Mauritania, se <strong>de</strong>sarrolló <strong>el</strong> po<strong>de</strong>roso<br />

Imperio <strong>de</strong> Ghana.<br />

Su prosperidad y estabilidad<br />

se <strong>de</strong>bieron principalm<strong>en</strong>te a <strong>su</strong>s<br />

inm<strong>en</strong>sos yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> oro, base<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>d<strong>el</strong></strong> imperio.<br />

UNESCO<br />

RESEÑA DE LA ESCLAVITUD EN LA REGIÓN SUR


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

El control <strong>d<strong>el</strong></strong> oro era tarea personal e intransferible <strong>d<strong>el</strong></strong> rey, evitando <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

inf<strong>la</strong>ción. El po<strong>de</strong>r personal <strong>d<strong>el</strong></strong> rey era total y a <strong>su</strong> muerte se le <strong>en</strong>terraba <strong>en</strong> fastuosas edificaciones<br />

insta<strong>la</strong>das <strong>en</strong> los bosques, y junto con él eran <strong>en</strong>terrados <strong>su</strong>s sirvi<strong>en</strong>tes vivos, para que lo<br />

acompañaran <strong>en</strong> <strong>el</strong> más allá.<br />

A fines <strong>d<strong>el</strong></strong> año 1076, este imperio fue <strong>de</strong>rrotado y conquistado por los almoravi<strong>de</strong>s,<br />

cerrándose <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> espl<strong>en</strong>dor y magnific<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> Imperio <strong>de</strong> Ghana.<br />

Esta región fue d<strong>en</strong>ominada por los ingleses <strong>la</strong> Costa <strong>de</strong> Oro, y <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> salieron los mejores<br />

mineros y orfebres para ser tras<strong>la</strong>dados hacia América <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos.<br />

En <strong>la</strong> actualidad, <strong>el</strong> pueblo ashanti toma <strong>el</strong> nombre <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado <strong>de</strong> Ghana, aunque no se<br />

correspon<strong>de</strong> con <strong>su</strong> territorio.<br />

El Imperio <strong>de</strong> Malí<br />

<strong>La</strong> capital <strong>d<strong>el</strong></strong> imperio fue <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Tombuctú, fundada alre<strong>de</strong>dor <strong>d<strong>el</strong></strong> año 610 por <strong>el</strong><br />

Rey M<strong>en</strong>sa Suleiman (4), cerca <strong>d<strong>el</strong></strong> río Níger. Otras fu<strong>en</strong>tes seña<strong>la</strong>n que fueron los pueblos<br />

tuareg, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1100, <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es se manti<strong>en</strong>e una antigua ley<strong>en</strong>da que dice que un grupo <strong>de</strong><br />

estos pueblos confió a una vieja esc<strong>la</strong>va <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> un pozo. El nombre <strong>de</strong> esta anciana era<br />

Tin Boktu («<strong>la</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> ombligo”), <strong>de</strong>jándole <strong>su</strong> nombre a esta ciudad. Ésta fue varias veces ocupada<br />

y dominada; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1325 hasta 1433, por <strong>el</strong> Imperio <strong>de</strong> Malí; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1468 hasta 1591, por <strong>el</strong><br />

Imperio Songhay; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1591 hasta 1780, <strong>la</strong> hispanomarroquí; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1826 hasta 1862, los<br />

peul, finalm<strong>en</strong>te los franceses <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1893 hasta 1960.<br />

Tombuctú tuvo un próspero <strong>de</strong>sarrollo cultural y r<strong>el</strong>igioso. Importante c<strong>en</strong>tro comercial,<br />

consolidó los intercambios comerciales <strong>de</strong> toda África, dando lugar a una metrópoli rica,<br />

capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura y ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> época.<br />

Poseía bibliotecas y jueces, sacerdotes r<strong>el</strong>igiosos y doctores. <strong>La</strong> int<strong>el</strong>ectualidad se agrupaba <strong>en</strong><br />

torno <strong>de</strong> <strong>su</strong> Universidad y eran constantes los intercambios con <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Bagdad, El<br />

Cairo y Córdoba. Llegó a contar <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVI, con 180 escu<strong>el</strong>as don<strong>de</strong> c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ares <strong>de</strong> profesores<br />

<strong>en</strong>señaban teología, tradición, gramática, retórica, geografía, astrología, historia, etcétera.<br />

Este mundo académico proyectó una cultura <strong>d<strong>el</strong></strong> saber don<strong>de</strong>, guiados por <strong>el</strong> Corán, los<br />

escribas reproducían textos y manuscritos para <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>su</strong>s estudiantes. Tombuctú se<br />

convirtió <strong>en</strong> <strong>la</strong> metrópoli más rica, no sólo por <strong>el</strong> comercio sino por <strong>su</strong> acción cultural y educativa.<br />

El Imperio Songhay<br />

En <strong>el</strong> siglo XV los pueblos songhay se alzaron contra <strong>el</strong> Imperio Malí, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>su</strong><br />

propio imperio y com<strong>en</strong>zando una expansión hacia los pueblos <strong>de</strong> los bosques <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>su</strong>r don<strong>de</strong><br />

dominaron a los akhan, tomando <strong>su</strong>s reservas <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra y cultivos. También realizaron <strong>su</strong><br />

expansión hacia los altos <strong>d<strong>el</strong></strong> río Níger ocupando importantes yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> oro.<br />

Al t<strong>en</strong>er como c<strong>en</strong>tro <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Tombuctú, mantuvo <strong>su</strong> po<strong>de</strong>río hasta <strong>el</strong> año 1591. Su<br />

po<strong>de</strong>roso gobernante, Sonni Ali Ber, anexó otras ciuda<strong>de</strong>s y fue <strong>su</strong>cedido a <strong>su</strong> muerte, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1492,<br />

por <strong>su</strong> hijo qui<strong>en</strong> fue <strong>de</strong>stronado por Askia Mohammed Toure, fundador <strong>de</strong> una nueva dinastía.<br />

Mario Áng<strong>el</strong> Silva<br />

27


28<br />

Imperio Kanem-Bornu<br />

En lo que es actualm<strong>en</strong>te El Chad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>la</strong>go, se instaló una fuerte comunidad<br />

<strong>de</strong> pescadores que fue <strong>la</strong> cuna <strong>de</strong> un imperio mil<strong>en</strong>ario, <strong>el</strong> Kanem-Bornu. Como base organizativa<br />

t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> familia <strong>d<strong>el</strong></strong> rey y un Consejo <strong>de</strong> Patriarcas que regían <strong>la</strong> vida socioeconómica y cultural<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> imperio.<br />

En <strong>el</strong> siglo XI, <strong>su</strong> rey, Hume, se convirtió al Is<strong>la</strong>m ro<strong>de</strong>ándose <strong>de</strong> profesores e int<strong>el</strong>ectuales<br />

que le dan nueva proyección al imperio.<br />

Es <strong>en</strong>tonces que se pone <strong>en</strong> práctica <strong>el</strong> Derecho Mu<strong>su</strong>lmán que consolidaron <strong>la</strong>s estructuras<br />

vig<strong>en</strong>tes, logrando una expansión hacia lo que son los actuales Sudán, Malí y Ghana.<br />

Yoruba<br />

En los bajos <strong>d<strong>el</strong></strong> río Níger, los pueblos yoruba tuvieron un significativo e <strong>de</strong>sarrollo<br />

nucleados por <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> B<strong>en</strong>ín, Oyo e Ife. Los “hijos <strong>de</strong> Odudua”, como <strong>el</strong>los se d<strong>en</strong>ominan,<br />

se cree que son originarios <strong>de</strong> Egipto.<br />

En <strong>su</strong>s 25 reinos c<strong>en</strong>tralizados, a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> año 850 y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Ife, se diseminaron<br />

por toda <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>tros artísticos y r<strong>el</strong>igiosos extraordinarios. A partir <strong>de</strong> 1350 d.C.,<br />

ciertas <strong>de</strong>sav<strong>en</strong><strong>en</strong>cias llevaron a que se erigiera un nuevo c<strong>en</strong>tro rival <strong>en</strong>tre los pueblos, y así se<br />

consolida <strong>el</strong> Reino <strong>de</strong> Oyo, cuya tradición mil<strong>en</strong>aria se remonta a <strong>la</strong> antigua civilización Nok.<br />

Los Oni <strong>de</strong> Ife y <strong>el</strong> A<strong>la</strong>fin <strong>de</strong> Oyo todavía son consi<strong>de</strong>rados reyes yorubas y reconocidos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> actual Nigeria. En <strong>el</strong> siglo XVII consiguieron establecer un Estado fuerte, <strong>el</strong> Reino <strong>de</strong><br />

Oyo, <strong>de</strong>sintegrándose <strong>en</strong> una multitud <strong>de</strong> reinos <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX.<br />

Ife<br />

<strong>La</strong>s tradiciones <strong>de</strong> esta ciudad sagrada ti<strong>en</strong><strong>en</strong> hasta <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, no sólo para los<br />

pueblos que viv<strong>en</strong> actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esa región <strong>de</strong> Nigeria. <strong>La</strong> r<strong>el</strong>igión <strong>de</strong>splegada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí se manti<strong>en</strong>e<br />

viva <strong>en</strong> Afroamérica por medio <strong>d<strong>el</strong></strong> Candomblé, ext<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> Brasil y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta.<br />

Zeca Ligiero, <strong>en</strong> <strong>su</strong> libro “Iniciación al Candomblé”, afirma que esta r<strong>el</strong>igiosidad, trasmitida<br />

por <strong>la</strong> tradición oral, se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas <strong>de</strong>jadas hace más <strong>de</strong> 2500 años por <strong>el</strong> profeta Orumi<strong>la</strong>.<br />

En <strong>el</strong><strong>la</strong>s se trasmitía un sistema ético <strong>de</strong> vida mediante un sistema <strong>de</strong> adivinación, “dafa”.<br />

<strong>La</strong>s <strong>en</strong>señanzas <strong>de</strong>jadas por Orumi<strong>la</strong>, proced<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>su</strong> apr<strong>en</strong>dizaje con <strong>el</strong> profeta<br />

M<strong>el</strong>quise<strong>de</strong>c, integrante <strong>de</strong> una secta <strong>de</strong> ascetas l<strong>la</strong>mada “Los Es<strong>en</strong>ios”, cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigua<br />

Palestina. De allí, <strong>la</strong> similitud que existe <strong>en</strong>tre los oráculos <strong>de</strong> los es<strong>en</strong>ios y los usados por los<br />

sacerdotes <strong>de</strong> Ife.<br />

Los investigadores confirman <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa r<strong>el</strong>igiosidad <strong>de</strong> los pueblos Yorubas y <strong>su</strong> conc<strong>en</strong>tración<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad sagrada <strong>de</strong> Ife, don<strong>de</strong> se cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> 401 a 601 <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s que le profesan<br />

culto. El niño al nacer es visto por un Baba<strong>la</strong>wo (sacerdote) que <strong>de</strong>terminará qué orisha <strong>de</strong>be<br />

seguirlo.<br />

Falta investigar acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s repercusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Ife, <strong>en</strong><br />

América, don<strong>de</strong> se cu<strong>en</strong>tan por miles <strong>su</strong>s a<strong>de</strong>ptos.<br />

UNESCO<br />

RESEÑA DE LA ESCLAVITUD EN LA REGIÓN SUR


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

B<strong>en</strong>ín<br />

Este reino se fundó <strong>en</strong>tre los siglos XII y XIII si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> Rey <strong>de</strong> Ife, Oranmiyan, qui<strong>en</strong><br />

logró unir a los pequeños reinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. El <strong>su</strong>cesor <strong>de</strong> Oranmiyan fue <strong>su</strong> hijo Eweka,<br />

consi<strong>de</strong>rado <strong>el</strong> primer Rey Oba <strong>de</strong> B<strong>en</strong>ín, <strong>en</strong> contraposición a <strong>su</strong> padre, Rey <strong>de</strong> Ife.<br />

<strong>La</strong> economía <strong>de</strong> los pueblos yorubas y <strong>de</strong> <strong>su</strong>s reinos <strong>de</strong> B<strong>en</strong>ín e Ife, es agríco<strong>la</strong>, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> cacao y <strong>el</strong> ñame junto con los cultivos <strong>de</strong> yuca, maíz, algodón y l<strong>en</strong>tejas son parte fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong> estilo <strong>de</strong> vida.<br />

Durante <strong>el</strong> siglo XVI se produjo un hecho significativo: se prohibió <strong>la</strong> exportación <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vos varones <strong>en</strong> <strong>el</strong> Reino <strong>de</strong> B<strong>en</strong>ín a fin <strong>de</strong> evitar <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>su</strong> pob<strong>la</strong>ción, negociando<br />

con otros reinos <strong>el</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mano esc<strong>la</strong>va <strong>de</strong> otras naciones.<br />

<strong>La</strong> cultura yoruba juega un <strong>su</strong>stancial pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> América, conformando c<strong>en</strong>tros culturales<br />

propios como <strong>en</strong> Bahía-Salvador. También <strong>su</strong> l<strong>en</strong>gua es estudiada por instituciones <strong>d<strong>el</strong></strong> movimi<strong>en</strong>to<br />

afro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas.<br />

El po<strong>de</strong>r y <strong>la</strong> autoridad <strong>en</strong>tre los yorubas pued<strong>en</strong> ser físicos o espirituales, <strong>en</strong>contrándose<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>su</strong> proceso histórico etapas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que una persona anciana, débil y pobre pue<strong>de</strong> dar<br />

órd<strong>en</strong>es a un jov<strong>en</strong> robusto, y no siempre era forzoso que <strong>el</strong> rey fuese <strong>la</strong> persona con mayor<br />

po<strong>de</strong>r, ya que éste podía t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> fuerza física pero no <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r espiritual. Esto se comprueba <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que los reinos yorubas, antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonización, no contaban con ejércitos perman<strong>en</strong>tes<br />

ni con obedi<strong>en</strong>cia absoluta. Para estos pueblos esto no constituía un signo <strong>de</strong> <strong>de</strong>bilidad<br />

<strong>de</strong> los monarcas sino un reconocimi<strong>en</strong>to a los po<strong>de</strong>res espirituales <strong>de</strong> éstos.<br />

<strong>La</strong>s socieda<strong>de</strong>s eran jerárquicam<strong>en</strong>te constituidas. En <strong>la</strong> cima estaba <strong>el</strong> Oba (rey) seguido<br />

por los <strong>de</strong>más monarcas, “Ijoye”, a continuación los más ancianos l<strong>la</strong>mados “Baale”, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> base<br />

los habitantes comunes, “Ebi”. Los conceptos <strong>de</strong> “Agbara” (po<strong>de</strong>r) y “Ase” (autoridad) están<br />

difer<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong>tre los pueblos yorubas don<strong>de</strong> <strong>el</strong> “O<strong>la</strong>” (honor) t<strong>en</strong>ía un gran significado.<br />

Estos principios van adquiri<strong>en</strong>do difer<strong>en</strong>tes significados <strong>en</strong> los seis períodos que los<br />

investigadores distingu<strong>en</strong> <strong>en</strong> esta civilización, <strong>en</strong> <strong>el</strong> correr <strong>de</strong> los cuales van <strong>su</strong>fri<strong>en</strong>do po<strong>de</strong>rosos<br />

cambios. Los períodos se difer<strong>en</strong>cian por famosos monarcas y <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rrocami<strong>en</strong>tos o períodos<br />

históricos como <strong>la</strong> colonización británica.<br />

El primero se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir como <strong>la</strong> época <strong>de</strong> Obata<strong>la</strong>, <strong>de</strong>rrocado por Oduduwa<br />

(segundo período) qui<strong>en</strong> realiza <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> los reinos yorubas. El tercero es <strong>La</strong>jamisan,<br />

a qui<strong>en</strong> sigu<strong>en</strong> los reinados <strong>de</strong> B<strong>en</strong>ín y Oyo, para finalizar con lo que es propiam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

colonización británica.<br />

Culturas <strong>d<strong>el</strong></strong> Magreb<br />

Una vez <strong>su</strong>rgido <strong>el</strong> Is<strong>la</strong>m, éste tuvo un rápida expansión consolidándose <strong>en</strong>tre los pueblos<br />

almoravi<strong>de</strong>s y almoha<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XV, avanzando hacia <strong>el</strong> <strong>su</strong>r <strong>de</strong> África, ingresando <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Reino <strong>de</strong> Ghana y Malí, lugares <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> oro. Por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sierto y a través <strong>de</strong><br />

los tuareg, llegaron al Reino <strong>de</strong> los Songhay y al Imperio <strong>de</strong> Kanem.<br />

Des<strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s como Cartago y Utica, una vez in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dizados <strong>de</strong> Tiro, fundaron reinos<br />

autónomos con contacto comercial con <strong>el</strong> <strong>su</strong>r <strong>de</strong> España. En <strong>la</strong> Edad Media, lograron consoli-<br />

Mario Áng<strong>el</strong> Silva<br />

29


30<br />

dar pueblos como <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Fez, <strong>su</strong>ntuosa, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ba por<br />

medio <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> hospitales asilos, ro<strong>de</strong>ados por b<strong>el</strong>los jardines.<br />

El Reino <strong>d<strong>el</strong></strong> Kongo<br />

Los pueblos bantúes, alre<strong>de</strong>dor <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XV, conformaron una estructura organizativa<br />

<strong>en</strong> torno <strong>de</strong> seis provincias contro<strong>la</strong>das por un rey, don<strong>de</strong> éste t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> exclusividad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

exportación <strong>de</strong> todo lo producido por los integrantes <strong>d<strong>el</strong></strong> reino.<br />

Estas riquezas contaban con variedad y cantidad <strong>de</strong> productos: armas <strong>de</strong> hierro,<br />

joyas <strong>de</strong> cobre, cerámica y abundantes productos agríco<strong>la</strong>s como <strong>el</strong> aceite <strong>de</strong> palma.<br />

En <strong>su</strong> apogeo se <strong>de</strong>stacó <strong>la</strong> Reina Nzinga qui<strong>en</strong>, durante <strong>el</strong> siglo XVI, mandó a <strong>su</strong>s<br />

hijos y pari<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> corte a estudiar a Lisboa, abri<strong>en</strong>do una especie <strong>de</strong> con<strong>su</strong><strong>la</strong>do para<br />

r<strong>el</strong>acionarse diplomáticam<strong>en</strong>te con los reyes <strong>de</strong> Portugal. Fue conocida por <strong>su</strong> intercambio<br />

con los portugueses a qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>mandaba técnicos para mejorar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

reino.<br />

Imperio <strong>d<strong>el</strong></strong> Gran Zimbabwe<br />

Entre los pueblos shona <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> bantú, <strong>su</strong>rgió <strong>el</strong> Imperio <strong>d<strong>el</strong></strong> Gran Zimbabwe, basado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> oro.<br />

<strong>La</strong> vida administrativa <strong>d<strong>el</strong></strong> imperio se situaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Kilwa, que fue <strong>la</strong> capital <strong>de</strong><br />

dos gran<strong>de</strong>s imperios: Monomotapa y Changamire. Estos estaban situados <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual<br />

Mozambique, basándose <strong>su</strong> economía <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> oro. A partir <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVII pasaron<br />

a dominio portugués.<br />

Famosas fueron <strong>la</strong>s fortificaciones que <strong>el</strong> soberano Monomotapa hizo erigir, que hoy son<br />

parte <strong>de</strong> los mayores monum<strong>en</strong>tos que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te africano, obras maestras<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> acervo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Humanidad.<br />

Zimbabwe conoció gran espl<strong>en</strong>dor hasta cerca <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX, don<strong>de</strong> com<strong>en</strong>zó a <strong>de</strong>clinar<br />

tras <strong>la</strong>s invasiones <strong>de</strong> pueblos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>su</strong>r, los Nguni.<br />

Estas son algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s civilizaciones que perduraron y se dieron a conocer al mundo.<br />

No fueron <strong>la</strong>s únicas ya que ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> reinos, naciones y pueblos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te<br />

más gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo.<br />

UNESCO<br />

RESEÑA DE LA ESCLAVITUD EN LA REGIÓN SUR


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>Ruta</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />

El tráfico <strong>de</strong> africanos esc<strong>la</strong>vizados produjo gran<strong>de</strong>s b<strong>en</strong>eficios económicos para qui<strong>en</strong>es<br />

lo practicaron, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> nacionalidad <strong>de</strong> los barcos que cruzaban <strong>el</strong> Atlántico.<br />

<strong>La</strong>s naves partían <strong>de</strong> Europa con variadas merca<strong>de</strong>rías <strong>de</strong> escaso valor <strong>en</strong> esos mercados, y una<br />

vez <strong>en</strong> costas africanas intercambiaban <strong>la</strong> carga por africanos capturados. Luego empr<strong>en</strong>dían <strong>el</strong><br />

viaje a América, don<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>ían los productos que luego comercializarían <strong>en</strong> Europa. Este<br />

proceso se l<strong>la</strong>mó “comercio triangu<strong>la</strong>r”.<br />

Mario Áng<strong>el</strong> Silva<br />

Principales rutas <strong>de</strong> comercio o esc<strong>la</strong>vista<br />

Árabes<br />

Árabes y europeos<br />

<strong>Ruta</strong> <strong>de</strong> trabajadores convictos<br />

Europeos<br />

<strong>Ruta</strong>s d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> África<br />

Principales <strong>de</strong>stinos y puntos <strong>de</strong> tránsito<br />

Principales puntos <strong>de</strong> carga <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />

Primario<br />

Secundario<br />

Terciario<br />

Fu<strong>en</strong>te: Joseph Harris<br />

Mapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> diáspora africana<br />

31


Principales puertos <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> africanos<br />

esc<strong>la</strong>vizados<br />

32<br />

Varios puertos tuvieron un rol prepon<strong>de</strong>rante <strong>en</strong> <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong> africanos esc<strong>la</strong>vizados: <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> costa occid<strong>en</strong>tal africana, <strong>la</strong> Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Gorea, <strong>el</strong> Puerto <strong>de</strong> Elmina (don<strong>de</strong> alternaron <strong>su</strong> dominio<br />

portugueses y ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses), Ca<strong>la</strong>bar, Cabinda y Luanda (este último ligado al arribo <strong>de</strong> africanos<br />

a este sector <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te). Zanzíbar <strong>en</strong> <strong>la</strong> costa ori<strong>en</strong>tal emerge como uno <strong>de</strong> los más<br />

notorios.<br />

En <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te americano, específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> región Sur, Bu<strong>en</strong>os Aires y Montevi<strong>de</strong>o<br />

cumplieron <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> receptores y <strong>de</strong> tránsito hacia otros <strong>de</strong>stinos como Potosí, Paraguay<br />

y Valparaíso, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> eran llevados a Perú. <strong>Río</strong> <strong>de</strong> Janeiro y Bahía también proveían <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />

al <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta.<br />

<strong>La</strong>s pot<strong>en</strong>cias europeas se alternaron <strong>el</strong> predominio <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico esc<strong>la</strong>vista; los portugueses<br />

tomaron <strong>la</strong> vanguardia y dominaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XV y <strong>la</strong> primera<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> XVI. Los ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses, con una flota po<strong>de</strong>rosa <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zaron a los portugueses <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

segunda mitad <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVI y los primeros <strong>d<strong>el</strong></strong> XVII. En <strong>la</strong> segunda mitad <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVII,<br />

<strong>la</strong> <strong>su</strong>premacía <strong>la</strong> tuvo Francia y <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVIII Ing<strong>la</strong>terra. Luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te abolicionista,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX, <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> africanos esc<strong>la</strong>vizados estuvo <strong>en</strong><br />

manos <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res.<br />

UNESCO<br />

RESEÑA DE LA ESCLAVITUD EN LA REGIÓN SUR


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Forma <strong>de</strong> transporte<br />

<strong>La</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />

transporte eran realm<strong>en</strong>te<br />

infrahumanas, los traficantes<br />

hacían r<strong>en</strong>dir al máximo <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s bo<strong>de</strong>gas <strong>de</strong> los<br />

barcos.<br />

Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compañías que participaron<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> comercio transatlántico <strong>de</strong> africanos esc<strong>la</strong>vizados<br />

South Sea Company (Inglesa)<br />

Mario Áng<strong>el</strong> Silva<br />

Compañía Marina <strong>de</strong> Guerra (Portuguesa)<br />

Real Compañía <strong>de</strong> Filipinas (Españo<strong>la</strong>) año 1778<br />

Compañía <strong>de</strong> Bristol (Inglesa) año 1778<br />

Su Majestad Fi<strong>d<strong>el</strong></strong>ísima (Portuguesa) año 1779<br />

Marina <strong>de</strong> Guerra (Francesa) año 1804<br />

Enrique C<strong>la</strong>rk y Compañía (Ing<strong>la</strong>terra)<br />

P<strong>el</strong>eg C<strong>la</strong>rk, Coleb Garner, Wiliam Vernong (New Port-EEUU) años 1795- 96<br />

M. Mackay (Boston-EE UU) año 1805<br />

Nicols (Boston-EE UU) 1805<br />

Juan Collet (Fi<strong>la</strong><strong>d<strong>el</strong></strong>fia-EE UU) año 1806<br />

33


34<br />

<strong>La</strong> magnitud <strong>de</strong> capitales privados y estatales acumu<strong>la</strong>dos, producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> triangu<strong>la</strong>ción<br />

comercial, fue <strong>la</strong> base <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>sarrollo industrial europeo.<br />

Por diversos factores exist<strong>en</strong> variaciones <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> africanos arribados<br />

a América, aquí citamos algunas fu<strong>en</strong>tes:<br />

FUENTE FECHA CANTIDAD<br />

WILLIAM DU BOIS SIGLO XVI 900.000<br />

SIGLO XVII 2.750.000<br />

SIGLO XVIII 7.000.000<br />

SIGLO XIX 4.000.000<br />

ROGER BASTIDE 1666-1776 3.000.000<br />

(citando al “B<strong>la</strong>ck Year Book) (*) 1680-1786 2.130.000<br />

1716-1756 3.500.000<br />

1752-1762 70.000<br />

1759-1769 40.000<br />

1776-1800 1.850.000<br />

CAIO PRADO JUNIOR 1800-1887 (A Brasil) 6.881.740<br />

SERGIO BUARQUE DE HOLANDA 1846-1850 por año: 50.000<br />

ENCICLOPEDIA CATÓLICA —— 12.000.000<br />

(*) Los datos no incluy<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX, período <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> tráfico fue más int<strong>en</strong>so.<br />

FUENTE UENTE UENTE UENTE: UENTE Asociación Grupo “OGUM DAS MATAS”.<br />

<strong>Ruta</strong> <strong>de</strong> africanos esc<strong>la</strong>vizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Sur<br />

UNESCO<br />

RESEÑA DE LA ESCLAVITUD EN LA REGIÓN SUR


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Durante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> captura y tras<strong>la</strong>do existía una gran mortandad, algunos investigadores<br />

estiman que por cada africano llegado vivo, morían otros tres. Para t<strong>en</strong>er una magnitud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia que existía respecto <strong>de</strong> este g<strong>en</strong>ocidio citamos al abolicionista inglés Willian<br />

Fox: “si una familia que usa cinco libras <strong>de</strong> azúcar por semana se abstuviese por veintiún meses, un<br />

negro se vería ex<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> cautiverio y <strong>d<strong>el</strong></strong> asesinato “ (año 1792).<br />

Los puertos <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o y Bu<strong>en</strong>os Aires eran <strong>el</strong> paso obligatorio <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los que<br />

serían <strong>de</strong>stinados a otros puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Los <strong>de</strong>stinos finales podían ser Santa Fé, Corri<strong>en</strong>tes,<br />

Tucumán, Santiago <strong>d<strong>el</strong></strong> Estero, Misiones, <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina; <strong>el</strong> Potosí, <strong>en</strong> Bolivia; A<strong>su</strong>nción, <strong>en</strong><br />

Paraguay. El trayecto más <strong>la</strong>rgo era <strong>el</strong> viaje por tierra hasta M<strong>en</strong>doza, <strong>de</strong> allí hasta <strong>el</strong> puerto <strong>de</strong><br />

Valparaíso <strong>en</strong> Chile, para luego ser transportados por mar hasta El Cal<strong>la</strong>o, Perú.<br />

A comi<strong>en</strong>zos <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVII, <strong>la</strong> Colonia <strong>d<strong>el</strong></strong> Sacram<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Sur occid<strong>en</strong>tal <strong>d<strong>el</strong></strong> territorio<br />

que hoy ocupa Uruguay, proveía <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos a Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

Brasil<br />

Brasil es <strong>el</strong> país <strong>de</strong> América que más tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos realizó, y fue <strong>el</strong> último <strong>en</strong> abolir<br />

<strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud (1888). <strong>La</strong>s cifras <strong>de</strong> algunos investigadores rondan los cuatro millones <strong>de</strong> personas<br />

africanas ingresadas como esc<strong>la</strong>vas, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>d<strong>el</strong></strong> investigador Caio Prado Junior (ver página<br />

11), estima 6.681.740 so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> período 1800- 1887.<br />

Actualm<strong>en</strong>te, Brasil es <strong>el</strong> país con más pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te fuera <strong>de</strong> África, y se<br />

ubica <strong>en</strong> segundo lugar <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> Nigeria, <strong>en</strong> cantidad <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción afro. De acuerdo a <strong>la</strong>s<br />

estadísticas oficiales (IBDGE), <strong>el</strong> 45,4% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>d<strong>el</strong></strong> país es afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Según <strong>la</strong><br />

región varía <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia porc<strong>en</strong>tual, si<strong>en</strong>do mayor al 50%, <strong>en</strong> los estados <strong>d<strong>el</strong></strong> Norte.<br />

Ubicación e incid<strong>en</strong>cia porc<strong>en</strong>tual<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

Mario Áng<strong>el</strong> Silva<br />

Más <strong>d<strong>el</strong></strong> 50%<br />

Más o m<strong>en</strong>os 50%<br />

M<strong>en</strong>os <strong>d<strong>el</strong></strong> 50%<br />

35


36<br />

Paraguay<br />

Paraguay no es consi<strong>de</strong>rado cuando se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, sin embargo fue<br />

<strong>de</strong>stino <strong>de</strong> muchos esc<strong>la</strong>vizados africanos. Merece capítulo aparte <strong>el</strong> conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong> negros<br />

arribados junto a Artigas, qui<strong>en</strong>es conformaron <strong>la</strong> comunidad Camba Cuá, aún vig<strong>en</strong>te.<br />

<strong>La</strong>s características <strong>de</strong> explotación comercial durante <strong>la</strong> Colonia, no requerían <strong>de</strong> gran<br />

cantidad <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra esc<strong>la</strong>vizada al no existir ext<strong>en</strong>sas p<strong>la</strong>ntaciones. <strong>La</strong> mayoría prov<strong>en</strong>ían<br />

<strong>de</strong> los puertos <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o y Bu<strong>en</strong>os Aires, aunque también existía cierto contrabando <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

Brasil. En 1653 se conformó <strong>el</strong> primer campam<strong>en</strong>to o pueblo <strong>de</strong> los negros, Tabapy. En 1740<br />

se funda <strong>el</strong> pueblo <strong>La</strong> Emboscada y <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo año, <strong>en</strong> <strong>su</strong>s proximida<strong>de</strong>s, se funda <strong>el</strong> pueblo <strong>de</strong><br />

Aregua.<br />

Durante <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> López no se liberó a los esc<strong>la</strong>vos, <strong>en</strong> cambio se promulgó <strong>la</strong> ley<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Útero Libre que garantizaba que los hijos <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos serían libres a partir <strong>de</strong> los 25 años. No<br />

fue hasta <strong>el</strong> 2 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1869 que se abolió <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud.<br />

De acuerdo al c<strong>en</strong>so <strong>d<strong>el</strong></strong> año 1846 existían unos 17.212 negros y mu<strong>la</strong>tos (Germán <strong>de</strong><br />

Granada, Val<strong>la</strong>dolid). Según <strong>el</strong> investigador Reid Andrews (Universidad <strong>de</strong> Pittsburg, EUA),<br />

esta pob<strong>la</strong>ción significaba <strong>el</strong> 11% <strong>d<strong>el</strong></strong> total <strong>de</strong> habitantes.<br />

Ubicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

afroparaguaya<br />

A<strong>su</strong>nción y <strong>La</strong> Emboscada<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

En pocos países se ha invisibilizado <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia africana como <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, a pesar <strong>de</strong><br />

que exist<strong>en</strong> evid<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>su</strong> temprano ingreso <strong>en</strong> esta región. Hal<strong>la</strong>zgos arqueológicos <strong>de</strong>muestran<br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia africana <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Santa Fé (litoral arg<strong>en</strong>tino).<br />

Los registros <strong>de</strong> tráfico esc<strong>la</strong>vista no permit<strong>en</strong> dar una estimación precisa, dado que <strong>el</strong><br />

contrabando jugaba un rol prepon<strong>de</strong>rante. El puerto <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires para muchos africanos<br />

significó tan sólo una etapa, dado que <strong>de</strong> allí partían hacia otros puntos. Hernandarias informó<br />

al rey que <strong>en</strong>tre 1612 y 1615 salieron <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, 4.515 africanos esc<strong>la</strong>vizados. Santa Fé,<br />

Corri<strong>en</strong>tes, Misiones, Tucumán, Córdoba, Salta, Catamarca, Potosí, A<strong>su</strong>nción, Santiago <strong>de</strong><br />

Chile, Valparaíso y El Cal<strong>la</strong>o, eran algunos <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinos finales. <strong>La</strong> travesía duraba meses.<br />

Diego Luis Molinari (“Docum<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> Historia Arg<strong>en</strong>tina”, T. VII), estima que hasta<br />

<strong>el</strong> año 1730 habían ingresado al puerto <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires 17.730 esc<strong>la</strong>vos. En <strong>el</strong> año 1813 se<br />

<strong>de</strong>cretó <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>tres, pero <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud no fue efectiva hasta <strong>la</strong> Constitución<br />

<strong>de</strong> 1853.<br />

UNESCO<br />

RESEÑA DE LA ESCLAVITUD EN LA REGIÓN SUR


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>La</strong> construcción <strong>de</strong> una id<strong>en</strong>tidad europea excluy<strong>en</strong>te, significó <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición i<strong>de</strong>ológica<br />

antes que física <strong>de</strong> los afroarg<strong>en</strong>tinos. Sin embargo, aún quedan <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> africanos<br />

<strong>en</strong> varios puntos <strong>d<strong>el</strong></strong> país, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> Capital Fe<strong>de</strong>ral,<br />

Santa Fé, Córdoba, Salta, Tucumán y Corri<strong>en</strong>tes, don<strong>de</strong> existe un barrio emblemático l<strong>la</strong>mado<br />

Camba Cua.<br />

Ubicación <strong>de</strong> los afroarg<strong>en</strong>tinos<br />

Salta<br />

Tucumán<br />

Córdoba<br />

Mario Áng<strong>el</strong> Silva<br />

Misiones<br />

Corri<strong>en</strong>tes<br />

Santa Fe<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires<br />

Uruguay<br />

<strong>La</strong> pres<strong>en</strong>cia africana <strong>en</strong> Uruguay no es aj<strong>en</strong>a al contexto histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, como se<br />

seña<strong>la</strong>ra anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> puerto <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o fue <strong>de</strong>stino y salida hacia otros puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región. Pero <strong>el</strong> territorio tuvo otros puertos para <strong>el</strong> tráfico esc<strong>la</strong>vista, Colonia cumplía con <strong>la</strong><br />

misión <strong>de</strong> abastecer a Bu<strong>en</strong>os Aires <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos; <strong>en</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Rocha se introducían <strong>de</strong> contrabando;<br />

<strong>la</strong> vasta <strong>su</strong>perficie a cubrir no permitía t<strong>en</strong>er un control <strong>en</strong> toda <strong>su</strong> ext<strong>en</strong>sión y <strong>la</strong> frontera<br />

terrestre con Brasil era transitada por esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> ambas direcciones.<br />

En 1608 con Hernandarias trajeron “treinta piezas <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos negros y negras”.<br />

Con <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Colonia <strong>d<strong>el</strong></strong> Sacram<strong>en</strong>to <strong>en</strong> 1680, los portugueses introducían<br />

unos 1200 africanos esc<strong>la</strong>vizados al año, <strong>el</strong> 50% t<strong>en</strong>ía Bu<strong>en</strong>os Aires como <strong>de</strong>stino, mi<strong>en</strong>tras <strong>el</strong><br />

resto era diseminado por <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

37


38<br />

Cuando llegaron <strong>la</strong>s tropas españo<strong>la</strong>s a Montevi<strong>de</strong>o, a partir <strong>de</strong> 1724, comi<strong>en</strong>za un incesante<br />

tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos que para <strong>el</strong> año 1743 se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o apogeo.<br />

Si se toma como base los navíos llegados al puerto <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o, hasta <strong>el</strong> año 1840<br />

habrían ingresado 40.000 esc<strong>la</strong>vos. Si <strong>su</strong>mamos <strong>el</strong> contrabando más los ingresos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Brasil,<br />

esa cifra podría aum<strong>en</strong>tar consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te.<br />

<strong>La</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud llevó un proceso <strong>de</strong> treinta años aproximadam<strong>en</strong>te, hasta<br />

hacerse efectiva <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1846. A pesar <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, hasta 1865 los brasileños ingresaban a territorio<br />

uruguayo a “capturar esc<strong>la</strong>vos fugitivos” con <strong>la</strong> anu<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno.<br />

Actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afrouruguaya se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona fronteriza<br />

con Brasil, <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>d<strong>el</strong></strong> territorio nacional, y <strong>en</strong> <strong>su</strong> capital Montevi<strong>de</strong>o.<br />

Ubicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

afrouruguaya<br />

Consi<strong>de</strong>raciones finales<br />

Este trabajo no pret<strong>en</strong><strong>de</strong> más que reflejar <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> que tuvo <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong> africanos esc<strong>la</strong>vizados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región Sur <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te americano. Diversas corri<strong>en</strong>tes históricas han pret<strong>en</strong>dido<br />

minimizar<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong> cantidad, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>d<strong>el</strong></strong> trato hacia los esc<strong>la</strong>vos. Un<br />

individuo privado <strong>de</strong> <strong>su</strong> libertad, tratado como mercancía, forzado a r<strong>en</strong>unciar a <strong>su</strong> cultura, <strong>en</strong><br />

un contexto hostil, no pue<strong>de</strong> haber recibido bu<strong>en</strong> trato y mucho m<strong>en</strong>os contar con los <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> un ser humano. <strong>La</strong> so<strong>la</strong> m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> estos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos contradice <strong>la</strong> “bondad” <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

El nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> naciones in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes no produjo cambios <strong>su</strong>stanciales para los esc<strong>la</strong>vos<br />

ni para los “libertos”. ¿Pue<strong>de</strong> un ser humano consi<strong>de</strong>rarse libre cuando no goza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pl<strong>en</strong>itud <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos?<br />

<strong>La</strong> pl<strong>en</strong>a ciudadanía aun hoy es una <strong>de</strong>uda p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te con los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes; conocer<br />

<strong>en</strong> forma cabal <strong>su</strong> historia, <strong>su</strong> aporte a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones y <strong>su</strong> cultura es <strong>su</strong> <strong>de</strong>recho<br />

y un <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> <strong>su</strong> conjunto.<br />

Nuestra historia es riquísima <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong>s raíces, como sociedad civil hemos procurado<br />

conocer<strong>la</strong>, cubri<strong>en</strong>do vacíos no re<strong>su</strong><strong>el</strong>tos. Contar <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes es un<br />

<strong>de</strong>recho que nos correspon<strong>de</strong> y un <strong>de</strong>ber que <strong>de</strong>bemos a<strong>su</strong>mir.<br />

UNESCO<br />

RESEÑA DE LA ESCLAVITUD EN LA REGIÓN SUR


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Fu<strong>en</strong>tes<br />

El re<strong>su</strong>m<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s civilizaciones africanas ha sido extraído textualm<strong>en</strong>te <strong>d<strong>el</strong></strong> libro “Mbundo<br />

Malungo Mun<strong>d<strong>el</strong></strong>e” <strong>d<strong>el</strong></strong> profesor Romero J. Rodríguez, próximo a editarse.<br />

El tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos ha sido basado <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo editado por UNESCO para <strong>la</strong> <strong>Ruta</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

<strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>.<br />

Otras fu<strong>en</strong>tes ya han sido m<strong>en</strong>cionadas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>d<strong>el</strong></strong> texto.<br />

Bibliografía<br />

ANDREWS, Reid: Afroarg<strong>en</strong>tinos <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

———————————: Afro <strong>La</strong>tinamerican 1800-1900.<br />

CORIA, Juan Carlos: Pasado y pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los negros <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

MONTAÑO, Oscar: Umkhonto.<br />

SCHAVELZON, Dani<strong>el</strong>: Arqueología <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

REVISTA DE INDIAS, vol. XLIII, núm. 171, págs. 230-231.<br />

RODRÍGUEZ, Romero J.: Comunida<strong>de</strong>s afro <strong>d<strong>el</strong></strong> Cono Sur.<br />

Mario Áng<strong>el</strong> Silva<br />

39


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Estudio <strong>d<strong>el</strong></strong> comercio <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta<br />

Gustavo Fabián Alonso<br />

ARCHIVO GENERAL<br />

DE LA NACIÓN DE ARGENTINA<br />

GUSTAVO FABIÁN ALONSO<br />

<strong>La</strong> creación <strong>de</strong> los archivos a través <strong>de</strong> los siglos estuvo íntimam<strong>en</strong>te ligada a <strong>la</strong> búsqueda<br />

<strong>de</strong> legitimación <strong>d<strong>el</strong></strong> po<strong>de</strong>r estatal. El resguardo <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación como prueba <strong>de</strong> los actos<br />

llevados a cabo por los Estados, se transformó <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los a<strong>su</strong>ntos más importantes <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> gobierno, aun <strong>en</strong> <strong>la</strong> antigüedad.<br />

En Arg<strong>en</strong>tina, <strong>la</strong> creación <strong>d<strong>el</strong></strong> Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia ha servido no sólo como apoyo<br />

a <strong>la</strong> historia nacional, sino como prueba y testimonio <strong>de</strong> los actos administrativos llevados a cabo<br />

por <strong>el</strong> gobierno. En los consi<strong>de</strong>randos <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>d<strong>el</strong></strong> Archivo G<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> 1821, se establec<strong>en</strong><br />

estos dos fines: “<strong>La</strong> conservación <strong>de</strong> los archivos <strong>de</strong> un país asegura sin duda a <strong>su</strong> historia <strong>la</strong> materia y los<br />

docum<strong>en</strong>tos más exactos <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> (se r<strong>el</strong>aciona con <strong>la</strong> investigación histórica). Más <strong>el</strong> arreglo y c<strong>la</strong>sificación<br />

por ramos y épocas <strong>de</strong> los anteced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas oficinas que hac<strong>en</strong> al servicio <strong>de</strong> una administración,<br />

contribuye a un tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> prontitud y al acierto <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>spacho (no <strong>de</strong>scuida <strong>el</strong> servicio <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

archivo para con <strong>el</strong> Estado-Administración). El gobierno no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rec<strong>la</strong>maciones<br />

que se <strong>el</strong>evan diariam<strong>en</strong>te contra <strong>el</strong> estado actual <strong>de</strong> casi todos los archivos y casos <strong>de</strong> gravedad y frecu<strong>en</strong>tes<br />

pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> justicia con que se rec<strong>la</strong>ma”. 1 Esto está referido al soporte legal que constituy<strong>en</strong><br />

los archivos <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los rec<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad contra éste. Hay <strong>en</strong> los anteced<strong>en</strong>tes un<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> utilidad práctica, acor<strong>de</strong> al Estado rivadaviano <strong>de</strong> <strong>la</strong> época.<br />

Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> conservación y difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación, <strong>la</strong> constante creación <strong>en</strong> los<br />

últimos años <strong>de</strong> nuevos soportes <strong>de</strong> tipo informáticos p<strong>la</strong>ntea interesantes soluciones a una<br />

mejor conservación, permiti<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> digitalización <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos sea <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> difusión<br />

que conecte <strong>la</strong> información cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes repositorios <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo.<br />

Los nuevos formatos han rep<strong>la</strong>nteado <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> los archivos que podríamos d<strong>en</strong>ominar<br />

“comunes”, o sea los <strong>de</strong> soporte pap<strong>el</strong> e incluso los l<strong>la</strong>mados archivos audiovi<strong>su</strong>ales formados<br />

por filmes, cintas <strong>de</strong> sonido y vi<strong>de</strong>os. El avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología digital es tan ac<strong>el</strong>erado que<br />

estos últimos soportes se v<strong>en</strong> hoy sobrepasados por <strong>el</strong> CD, DVD, <strong>en</strong>tre otros.<br />

1. Decreto <strong>de</strong> fundación <strong>d<strong>el</strong></strong> Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación (1821), AGN, Sa<strong>la</strong> 10, 12-2-3.<br />

41


42<br />

A pesar <strong>de</strong> todo, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas <strong>de</strong> cierta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad archivística respecto<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> futuro <strong>de</strong> los “archivos sin pap<strong>el</strong>” , estos se han convertido <strong>en</strong> los últimos años <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio<br />

más a<strong>de</strong>cuado <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> conservación para los materiales <strong>en</strong> soporte pap<strong>el</strong>, principalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> los acervos docum<strong>en</strong>tales.<br />

El futuro <strong>de</strong> los archivos y <strong>de</strong> los archiveros (o archivistas) como profesionales, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> rep<strong>la</strong>ntearse <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> estos nuevos soportes al conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación ya resguardada, tratando <strong>de</strong> formar un conjunto <strong>de</strong> información que sirva a los<br />

fines para los cuales fueron creados los archivos: dar prueba y testimonio <strong>d<strong>el</strong></strong> pasado.<br />

Es necesario conv<strong>en</strong>cer a los responsables <strong>de</strong> los archivos y a los Estados nacionales, <strong>de</strong><br />

que <strong>la</strong> tarea no consiste <strong>en</strong> reemp<strong>la</strong>zar un soporte por otro mejor o más práctico, sino <strong>en</strong> hacer<br />

que los soportes digitales sean un vehículo <strong>de</strong> difusión más a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> “mundializar” <strong>la</strong><br />

información, y que <strong>el</strong> soporte pap<strong>el</strong> siga mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>el</strong> mismo valor informativo y legal que<br />

ti<strong>en</strong>e hasta ahora.<br />

El Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, acor<strong>de</strong> a estos nuevos preceptos, ha<br />

realizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> un contrato <strong>de</strong> financiación con <strong>la</strong> UNESCO, d<strong>en</strong>tro <strong>d<strong>el</strong></strong> programa <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Memoria <strong>d<strong>el</strong></strong> Mundo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual está incluida parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación conservada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

archivo, <strong>la</strong> digitalización <strong>de</strong> 500 docum<strong>en</strong>tos sobre <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos. <strong>La</strong> ayuda aportada por<br />

esta institución ha sido <strong>de</strong> un valor inestimable, posibilitando <strong>la</strong> concreción <strong>de</strong> una mejor<br />

difusión y conservación <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos que <strong>el</strong> archivo atesora.<br />

Archivo <strong>d<strong>el</strong></strong> Merco<strong>su</strong>r<br />

El Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina resguarda valiosos docum<strong>en</strong>tos, no sólo<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> pasado arg<strong>en</strong>tino, sino <strong>de</strong> los países <strong>d<strong>el</strong></strong> Cono Sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> América meridional. De modo que<br />

pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado para <strong>el</strong> período colonial y <strong>la</strong>s primeras décadas <strong>d<strong>el</strong></strong> período in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

como uno <strong>de</strong> los principales Archivos <strong>d<strong>el</strong></strong> Merco<strong>su</strong>r. <strong>La</strong> docum<strong>en</strong>tación que custodia <strong>de</strong> esta<br />

época refleja <strong>en</strong> forma completa <strong>la</strong> historia regional, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> que <strong>la</strong> administración españo<strong>la</strong><br />

se había caracterizado por llevar <strong>su</strong>s archivos <strong>en</strong> forma minuciosa c<strong>en</strong>tralizándolos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad capital <strong>d<strong>el</strong></strong> virreinato.<br />

En <strong>el</strong> siglo XVI se fundan <strong>la</strong>s primeras ciuda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> actual territorio arg<strong>en</strong>tino, <strong>de</strong>stacándose<br />

Santiago <strong>d<strong>el</strong></strong> Estero (1554) y Córdoba (1573), una cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros urbanos localizados<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ruta por <strong>la</strong> que a partir <strong>de</strong> 1545 al <strong>de</strong>scubrirse los filones <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta <strong>en</strong> Potosí,<br />

se comercializaba parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción minera <strong>d<strong>el</strong></strong> Alto Perú. En 1580 se funda Bu<strong>en</strong>os Aires<br />

como puerto para sacar ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te por vía marítima <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s provincias<br />

interiores.<br />

Durante <strong>el</strong> siglo XVII, <strong>la</strong> corona <strong>de</strong> los Austrias se vio inmersa <strong>en</strong> continuas guerras<br />

territoriales y <strong>en</strong><strong>de</strong>udada con financistas extranjeros, provocando un <strong>de</strong>sord<strong>en</strong> administrativo y<br />

contable importante. Los <strong>en</strong>ormes territorios americanos no <strong>su</strong>pieron ser bi<strong>en</strong> administrados y<br />

<strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cias europeas com<strong>en</strong>zaron a <strong>la</strong>nzarse a <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> zonas <strong>de</strong>sprotegidas por España.<br />

De ahí <strong>la</strong> imperiosa necesidad <strong>de</strong> realizar una reforma territorial, contable y administrativa <strong>de</strong><br />

todos los territorios americanos.<br />

UNESCO<br />

ESTUDIO DEL COMERCIO DE ESCLAVOS EN EL RÍO DE LA PLATA


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>La</strong> estructuración administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias pecó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>sticidad<br />

necesaria para contro<strong>la</strong>r los <strong>en</strong>ormes territorios conquistados. Era lógico que <strong>la</strong> Corona no<br />

podría gobernar casi todo <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te dos virreinatos, <strong>el</strong> <strong>de</strong> Nueva España,<br />

con cuatro audi<strong>en</strong>cias y dieciocho gobernaciones; y <strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Perú, con cinco audi<strong>en</strong>cias y diez<br />

gobernaciones. Se hacía necesario organizar otro sistema para mejorar <strong>la</strong> administración indiana<br />

corrigi<strong>en</strong>do los vicios y <strong>de</strong>fectos acumu<strong>la</strong>dos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>d<strong>el</strong></strong> tiempo, que ponían obstáculos al<br />

<strong>de</strong>sarrollo colonial y perjudicaban al erario real.<br />

<strong>La</strong> oportunidad <strong>de</strong> cambiar <strong>la</strong> situación colonial se pres<strong>en</strong>tó a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

dinastía borbónica al trono <strong>de</strong> España a principios <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII. Los nuevos reyes se abocaron<br />

a <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> reestructurar territorial, financiera y administrativam<strong>en</strong>te <strong>su</strong>s colonias, luego<br />

<strong>de</strong> un siglo <strong>de</strong> marchas y contramarchas <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido.<br />

<strong>La</strong>s reformas com<strong>en</strong>zaron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitanías <strong>de</strong> Chile, Caracas, Guatema<strong>la</strong> y Santo Domingo,<br />

a <strong>la</strong>s que dotaron <strong>de</strong> una mayor autonomía. Entre 1717 y 1739 <strong>la</strong> Corona instauró <strong>en</strong><br />

forma perman<strong>en</strong>te <strong>el</strong> Virreinato <strong>de</strong> Nueva Granada y <strong>en</strong> 1776, <strong>de</strong> re<strong>su</strong>ltas <strong>de</strong> una expedición<br />

militar <strong>en</strong>cabezada por Pedro Cevallos, <strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta.<br />

Concluida <strong>la</strong> acción bélica, <strong>el</strong> jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> operación se dirigió a <strong>la</strong> corte, solicitando que <strong>la</strong><br />

creación provisional <strong>d<strong>el</strong></strong> virreinato se tornase <strong>de</strong>finitiva. El 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1777, pidió al ministro<br />

José <strong>de</strong> Gálvez <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Charcas a Bu<strong>en</strong>os Aires y <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> un tribunal <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas. El rey aprobó <strong>la</strong> propuesta y <strong>el</strong> 27 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> ese mismo año,<br />

expidió <strong>el</strong> título <strong>de</strong> nuevo virrey <strong>en</strong> <strong>el</strong> nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Cevallos.<br />

De modo que <strong>el</strong> nuevo virreinato se confirmaba <strong>de</strong>jando atrás una creación meram<strong>en</strong>te<br />

occid<strong>en</strong>tal con <strong>el</strong> único propósito <strong>de</strong> transferir recursos a <strong>la</strong>s tropas expedicionarias.<br />

<strong>La</strong> monarquía borbónica respondía a <strong>la</strong>s advert<strong>en</strong>cias estratégicas para <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er <strong>el</strong><br />

avance lusitano, ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te británico; paral<strong>el</strong>am<strong>en</strong>te <strong>la</strong> región recibía un trato prefer<strong>en</strong>cial<br />

que permitió a <strong>su</strong>s primeros virreyes concretar una amplia <strong>la</strong>bor económica y social.<br />

Jerarquizada al calor <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra, Halperín Donghi seña<strong>la</strong> que “Bu<strong>en</strong>os Aires era a <strong>la</strong><br />

vez capital virreinal y cabeza <strong>de</strong> <strong>la</strong> inm<strong>en</strong>sa retaguardia para <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivo que -<strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

Paraguay hasta <strong>la</strong> Patagonia- <strong>de</strong>bía proteger <strong>el</strong> am<strong>en</strong>azado fr<strong>en</strong>te atlántico <strong>d<strong>el</strong></strong> imperio español<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza terrestre <strong>de</strong> Portugal, y <strong>la</strong> marítima <strong>de</strong> <strong>su</strong> aliada y protectora británica”.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>d<strong>el</strong></strong> Virreinato <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta <strong>en</strong> 1776, Bu<strong>en</strong>os Aires y <strong>su</strong> territorio<br />

adyac<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>zaron a experim<strong>en</strong>tar un significativo <strong>de</strong>sarrollo. <strong>La</strong> jurisdicción <strong>d<strong>el</strong></strong> nuevo virreinato<br />

compr<strong>en</strong>día <strong>la</strong>s antiguas provincias <strong>de</strong> Tucumán, Bu<strong>en</strong>os Aires y Paraguay, los gobiernos <strong>d<strong>el</strong></strong> Alto<br />

Perú y <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Cuyo, segregada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Capitanía G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Chile. En líneas g<strong>en</strong>erales, abarcaba los<br />

actuales territorios <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia, Paraguay, Uruguay, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1784 a 1796, <strong>la</strong> Int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> Puno <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>su</strong>r <strong>d<strong>el</strong></strong> Perú. A<strong>de</strong>más administraba parte <strong>de</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur <strong>en</strong> Brasil y <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

Fernando Poo y Anabón <strong>en</strong> <strong>la</strong> costa occid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> África.<br />

<strong>La</strong> disgregación <strong>de</strong> varias provincias <strong>d<strong>el</strong></strong> Virreinato <strong>d<strong>el</strong></strong> Perú y <strong>su</strong> reunión bajo una autoridad<br />

con resid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, implicaba <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te gravitación<br />

que los territorios <strong>d<strong>el</strong></strong> extremo <strong>su</strong>r atlántico t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> <strong>el</strong> imperio español. El régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> libre<br />

comercio, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aduana y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia porteñas y <strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s jurisdicciones<br />

provinciales completaron <strong>la</strong> reforma.<br />

Gustavo Fabián Alonso<br />

43


44<br />

El paso <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires <strong>de</strong> <strong>su</strong> rango <strong>de</strong> cabeza <strong>de</strong> Gobernación a cabeza <strong>d<strong>el</strong></strong> virreinato,<br />

implicó una fuerte c<strong>en</strong>tralización administrativa, económica y política, al tiempo un nuevo<br />

ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to jerárquico que afectó a todos los países <strong>d<strong>el</strong></strong> Cono Sur.<br />

El Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina conserva <strong>la</strong> producción docum<strong>en</strong>tal completa<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> período <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno español <strong>en</strong> América, aunque <strong>la</strong>s piezas más mo<strong>de</strong>rnas alcanzan<br />

aproximadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> año 1821, fecha <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se terminan <strong>de</strong> <strong>su</strong>primir <strong>la</strong>s últimas instituciones<br />

que habían caracterizado <strong>la</strong> burocracia indiana.<br />

El comercio, <strong>la</strong> navegación, los impuestos, <strong>la</strong> agricultura, <strong>la</strong> industria, los hospitales, <strong>la</strong><br />

vida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fronteras, los pueblos indíg<strong>en</strong>as, <strong>la</strong>s estadísticas pob<strong>la</strong>cionales, <strong>la</strong>s diversas órd<strong>en</strong>es<br />

r<strong>el</strong>igiosas, <strong>la</strong> conflictividad social, los transportes, <strong>la</strong>s campañas contra los portugueses, los conflictos<br />

con los británicos y <strong>la</strong>s guerras guaraníticas, son algunos <strong>de</strong> los aspectos que pued<strong>en</strong><br />

estudiarse a partir <strong>de</strong> estos fondos coloniales.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>d<strong>el</strong></strong> virreinato, otro aspecto fundam<strong>en</strong>tal para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

Bu<strong>en</strong>os Aires fue <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>d<strong>el</strong></strong> Tratado <strong>de</strong> Libre Comercio <strong>de</strong> 1778, <strong>el</strong> cual permitió<br />

abrir una ruta comercial directa con <strong>la</strong> metrópoli. El comercio <strong>de</strong>bía realizarse <strong>en</strong> navíos<br />

españoles y con tripu<strong>la</strong>ciones ibéricas, se promovían <strong>la</strong>s construcciones navales, se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>ban<br />

los puertos autorizados para <strong>el</strong> intercambio, se establecían <strong>el</strong> registro <strong>de</strong> cargas y los<br />

con<strong>su</strong><strong>la</strong>dos <strong>en</strong> los puertos <strong>de</strong> mayor movimi<strong>en</strong>to, se habilitaba <strong>el</strong> intercambio <strong>en</strong>tre puertos<br />

americanos, y se dictaban normas fiscales t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes al fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> manufacturas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

metrópoli y <strong>de</strong> materias primas coloniales. <strong>La</strong> ampliación <strong>d<strong>el</strong></strong> radio <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires hasta <strong>el</strong> Alto Perú, con <strong>el</strong> aporte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s riquezas <strong>de</strong> <strong>su</strong>s c<strong>en</strong>tros mineros, s<strong>el</strong><strong>la</strong>ron<br />

<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s transformaciones.<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta normativa, nuestra institución conti<strong>en</strong>e un gran volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

docum<strong>en</strong>tos que reflejan <strong>la</strong> evolución <strong>d<strong>el</strong></strong> comercio atlántico <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fines <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVII, todo <strong>el</strong> siglo<br />

XVIII e inicios <strong>d<strong>el</strong></strong> XIX, no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>rías, sino también <strong>el</strong> tráfico negrero. En este rubro,<br />

fue <strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> Indias <strong>el</strong> que primero tuvo compet<strong>en</strong>cia sobre <strong>el</strong> tema, y creó <strong>en</strong> <strong>su</strong> s<strong>en</strong>o una Junta<br />

<strong>de</strong> Negros. Como los españoles no se <strong>de</strong>dicaron <strong>en</strong> forma directa a este comercio, <strong>en</strong>tregaron a<br />

terceros países <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> introducir negros esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s regiones necesitadas <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra. A<br />

pesar <strong>de</strong> algunas t<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> volver a tomar <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos a fines <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII,<br />

<strong>la</strong> Corona españo<strong>la</strong> no pudo nunca realizar esta tarea por sí so<strong>la</strong>.<br />

<strong>La</strong> peculiar evolución administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> región confiere al Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación<br />

<strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina un rol privilegiado para <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones que forman parte <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Merco<strong>su</strong>r como miembros pl<strong>en</strong>os, y <strong>de</strong> otras que actúan como observadoras.<br />

<strong>La</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta<br />

<strong>La</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>la</strong> América españo<strong>la</strong> atravesó diversas etapas durante los siglos<br />

XVI a XIX. En un primer mom<strong>en</strong>to fueron comerciantes portugueses los que <strong>en</strong> mayor número<br />

llegaban al puerto <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>cias. <strong>La</strong> Corona españo<strong>la</strong><br />

se b<strong>en</strong>eficiaba con estos ingresos otorgándos<strong>el</strong>os a comerciantes extranjeros y no a vecinos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s regiones americanas.<br />

UNESCO<br />

ESTUDIO DEL COMERCIO DE ESCLAVOS EN EL RÍO DE LA PLATA


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Estas lic<strong>en</strong>cias, sin embargo, no solucionaban <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mano <strong>de</strong><br />

obra, por lo que <strong>el</strong> contrabando se constituyó <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma más común <strong>de</strong> solucionar este problema.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> éste, existían otras formas cuasi-ilegales <strong>de</strong> introducción <strong>de</strong> negros, por ejemplo,<br />

<strong>la</strong>s arribadas forzosas.<br />

Recor<strong>de</strong>mos que <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires estaba prohibido <strong>el</strong> comercio libre a partir <strong>de</strong> una Real<br />

Cédu<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1595 que se ext<strong>en</strong>dió por espacio <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> siglo XVII. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te llegaban al puerto<br />

<strong>en</strong> forma legal dos o tres navíos <strong>de</strong> permiso, in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes para abastecer <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>rías a <strong>la</strong><br />

región.<br />

Sin embargo fueron los contratos <strong>de</strong> asi<strong>en</strong>to, ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVIII, los que solucionaron<br />

<strong>en</strong> gran parte <strong>el</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, siempre a <strong>la</strong> par <strong>d<strong>el</strong></strong> contrabando que nunca <strong>de</strong>jó <strong>de</strong><br />

ser una manera <strong>de</strong> introducir negros y sacar frutos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y p<strong>la</strong>ta proced<strong>en</strong>te <strong>d<strong>el</strong></strong> Alto Perú.<br />

En los inicios <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVII estos contratos fueron firmados con compañías portuguesas,<br />

más tar<strong>de</strong> se trató con los g<strong>en</strong>oveses, para terminar <strong>el</strong> siglo con una mayoritaria pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

comerciantes ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses.<br />

Algunos asi<strong>en</strong>tos contemp<strong>la</strong>ron <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, como <strong>el</strong><br />

firmado con Gómez Reyn<strong>el</strong> <strong>en</strong> 1595 que estipu<strong>la</strong>ba <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> 600 “piezas”. Pero si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

lic<strong>en</strong>cias y asi<strong>en</strong>tos constituyeron excepciones a <strong>la</strong>s prohibiciones reales que pesaban sobre Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1594, <strong>el</strong> contrabando fue <strong>la</strong> vía más utilizada para ingresar a ese puerto merca<strong>de</strong>rías<br />

y esc<strong>la</strong>vos.<br />

Hasta 1640 fueron los portugueses los que contro<strong>la</strong>ron <strong>el</strong> tráfico ilegal <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

P<strong>la</strong>ta. Sus posesiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> África y Brasil, <strong>su</strong>mado al hecho <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r al mismo rey<br />

que España, fueron <strong>de</strong> vital importancia para <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata <strong>en</strong> <strong>el</strong> Atlántico <strong>su</strong>r. <strong>La</strong><br />

separación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s coronas y <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> puntos estratégicos como Luanda <strong>en</strong> África y Recife <strong>en</strong><br />

Brasil produjeron una merma <strong>en</strong> <strong>su</strong> comercio negrero.<br />

En <strong>el</strong> siglo XVIII se inicia una nueva etapa <strong>de</strong> comercio negrero con <strong>el</strong> otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los l<strong>la</strong>mados tratados <strong>de</strong> Asi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Negros. En 1702 es conferido <strong>el</strong> asi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> Real Compañía<br />

Francesa <strong>de</strong> Guinea y con posterioridad al tratado <strong>de</strong> Utrecht, a <strong>la</strong> South Sea Company inglesa,<br />

<strong>en</strong> 1713. En este s<strong>en</strong>tido, los introductores <strong>de</strong> negros <strong>de</strong>bían pagar un impuesto a <strong>la</strong> Corona<br />

españo<strong>la</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> serle permitido introducir cierta cantidad <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>rías a cambio.<br />

<strong>La</strong> compañía inglesa <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> funcionar <strong>en</strong> 1750, lo que trajo aparejado nuevos problemas a <strong>la</strong><br />

Corona españo<strong>la</strong> para proveer esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> un territorio <strong>en</strong> expansión comercial, sedi<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> mano<br />

<strong>de</strong> obra para estancias, minas y ciuda<strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> virreinato. Los Borbones int<strong>en</strong>tarán pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te<br />

liberar <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos mediante <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> compañías <strong>de</strong> comercio, como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Filipinas<br />

(1785), <strong>la</strong> sanción <strong>d<strong>el</strong></strong> Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Libre Comercio <strong>en</strong> 1778 o <strong>la</strong> Real Cédu<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1791, que<br />

liberaba <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos a cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> frutos <strong>d<strong>el</strong></strong> territorio.<br />

Entrado <strong>el</strong> siglo XIX, <strong>la</strong> Asamblea Constituy<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>tres <strong>en</strong><br />

1813 aboli<strong>en</strong>do <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos; sin embargo continuó hasta más allá <strong>de</strong> mediados <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

siglo a pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1853 abolió <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te.<br />

Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes que conti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación para <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

trata y otros temas vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> color <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, po<strong>de</strong>mos m<strong>en</strong>cionar los<br />

Registros <strong>de</strong> Navíos, <strong>de</strong>comisos <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, lic<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> introducción, Libros <strong>de</strong> Asi<strong>en</strong>to, contratos<br />

Gustavo Fabián Alonso<br />

45


46<br />

<strong>de</strong> introducción, Alcaba<strong>la</strong>s <strong>de</strong> negros, lic<strong>en</strong>cias y pasaportes <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, Con<strong>su</strong><strong>la</strong>do <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />

Protocolos <strong>de</strong> Escribanos, Tribunales, Socieda<strong>de</strong>s Africanas, Haci<strong>en</strong>da, Golfo <strong>de</strong> Guinea, Cabildo<br />

<strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, Reales Cédu<strong>la</strong>s y órd<strong>en</strong>es, Temporalida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tre otros.<br />

Recor<strong>de</strong>mos que estas series docum<strong>en</strong>tales son <strong>la</strong>s cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> División Colonia<br />

Sección Gobierno (Sa<strong>la</strong> IX), sin m<strong>en</strong>cionar los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Contaduría Colonial (Sa<strong>la</strong><br />

XIII), que son <strong>de</strong> gran importancia <strong>en</strong> materia económica para <strong>el</strong> estudio <strong>d<strong>el</strong></strong> comercio negrero.<br />

En esta última sección se <strong>de</strong>stacan los libros <strong>de</strong> Cargo y Data, Manual y Mayor, Cu<strong>en</strong>tas,<br />

difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> impuestos, <strong>en</strong>tre otros.<br />

<strong>La</strong> digitalización <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos sobre trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />

<strong>La</strong> docum<strong>en</strong>tación referida a <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, como respuesta al requerimi<strong>en</strong>to soli-<br />

citado por UNESCO, incluida <strong>en</strong> <strong>la</strong> Memoria <strong>d<strong>el</strong></strong> Mundo <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1996, correspon<strong>de</strong> al<br />

fondo docum<strong>en</strong>tal “Virreinato <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta”, <strong>el</strong> cual integra <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los 4140<br />

legajos cont<strong>en</strong>idos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> División Colonia-Sección Gobierno, que resguarda nuestro<br />

repositorio. <strong>La</strong>s fechas extremas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series <strong>de</strong> esta división se exti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1563-1821.<br />

A pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> creación <strong>d<strong>el</strong></strong> virreinato se produce <strong>en</strong> 1776, <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>el</strong>egida para<br />

<strong>la</strong> digitalización <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos sobre esc<strong>la</strong>vos rebasa esta fecha, ya que <strong>el</strong> primer docum<strong>en</strong>to <strong>el</strong>egido<br />

es <strong>de</strong> 1602. Esto respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> incluir d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los registros los anteced<strong>en</strong>tes principales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> trata <strong>en</strong> <strong>la</strong> antigua gobernación <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, que formaba parte, antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

virreinato, <strong>d<strong>el</strong></strong> Virreinato <strong>d<strong>el</strong></strong> Perú. A<strong>de</strong>más, si nos hubiéramos circunscrito sólo al período 1776-<br />

1810, habríamos <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> <strong>la</strong>do casi dos siglos <strong>de</strong> comercio negrero <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta <strong>de</strong> abundante<br />

docum<strong>en</strong>tación cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas series que conforman <strong>el</strong> fondo colonial m<strong>en</strong>cionado.<br />

El mayor volum<strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tal sobre esc<strong>la</strong>vos, y <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación colonial, está<br />

cont<strong>en</strong>ido d<strong>en</strong>tro <strong>d<strong>el</strong></strong> segm<strong>en</strong>to temporal que va <strong>de</strong> 1776-1810. Esto respon<strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

al crecimi<strong>en</strong>to comercial y administrativo-judicial producido a raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Virreinato (1776) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires <strong>en</strong> 1785.<br />

No están incluidos, por tanto, los docum<strong>en</strong>tos sobre esc<strong>la</strong>vos cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> División-<br />

Colonia-Sección Contaduría (Sa<strong>la</strong> XIII. 3312 legajos), d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se resguardan los registros<br />

contables <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> estas tierras durante <strong>el</strong> período 1575-1821. Entre <strong>el</strong>los<br />

po<strong>de</strong>mos m<strong>en</strong>cionar <strong>el</strong> fondo <strong>d<strong>el</strong></strong> Tribunal <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>tas, don<strong>de</strong> se incluy<strong>en</strong> los libros contables<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes Cajas Reales <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>la</strong>s alcaba<strong>la</strong>s y otros registros impositivos, libros <strong>de</strong><br />

tesorería <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Haci<strong>en</strong>da, <strong>de</strong>comisos <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, asi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> navíos, arribadas forzosas,<br />

Con<strong>su</strong><strong>la</strong>do, <strong>en</strong>tre otros docum<strong>en</strong>tos ya m<strong>en</strong>cionados.<br />

Al p<strong>la</strong>ntearnos <strong>el</strong> estudio <strong>su</strong>rgió <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> qué <strong>el</strong>egir para digitalizar sobre <strong>el</strong> conjunto<br />

<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos sobre esc<strong>la</strong>vos <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno colonial. <strong>La</strong> cantidad <strong>de</strong> 500 docum<strong>en</strong>tos<br />

repres<strong>en</strong>taba un porc<strong>en</strong>taje m<strong>en</strong>or d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta sección. A<strong>de</strong>más, no todos los docum<strong>en</strong>tos<br />

sobre esc<strong>la</strong>vos están catalogados, por tanto <strong>la</strong> tarea se hizo más ardua al t<strong>en</strong>er que revisar series<br />

<strong>en</strong>teras para <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s docum<strong>en</strong>tos repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata.<br />

Al no t<strong>en</strong>er una estadística exacta <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos sobre este tema cont<strong>en</strong>idos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> división colonia, no po<strong>de</strong>mos establecer fehaci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te cuántos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los hay, pero<br />

UNESCO<br />

ESTUDIO DEL COMERCIO DE ESCLAVOS EN EL RÍO DE LA PLATA


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

seguram<strong>en</strong>te estos 500 registros no llegan a constituir un 10-15 por ci<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />

Se siguieron dos líneas <strong>de</strong> trabajo: por un <strong>la</strong>do, buscar los docum<strong>en</strong>tos que estuvieran <strong>en</strong><br />

mal estado <strong>de</strong> conservación, recordando que es esta una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras y principales funciones<br />

<strong>de</strong> todo archivo. Por otro <strong>la</strong>do, at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s múltiples posibilida<strong>de</strong>s temáticas <strong>de</strong> los diversos<br />

investigadores pot<strong>en</strong>ciales sobre <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, otorgándoles “pistas” <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa<br />

docum<strong>en</strong>tal sobre <strong>la</strong> que se trabajó.<br />

El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> mal estado <strong>de</strong> conservación es mínimo, a pesar <strong>de</strong> los<br />

más <strong>de</strong> cuatroci<strong>en</strong>tos años que llevan <strong>de</strong> vida. Los más <strong>de</strong>teriorados lo están por los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

constitutivos <strong>d<strong>el</strong></strong> soporte, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te los confeccionados con tintas ferrogálicas que van<br />

“comi<strong>en</strong>do” <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que <strong>la</strong>s conti<strong>en</strong>e.<br />

Sobre <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> sí, <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>cir que son los más antiguos los mejor conservados, ya<br />

que éstos se hacían con <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos y procesos mecánicos artesanales y <strong>de</strong> mejor calidad <strong>de</strong> los<br />

hechos <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVIII, principalm<strong>en</strong>te durante <strong>el</strong> siglo XIX, aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras décadas<br />

<strong>de</strong> éste se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran bu<strong>en</strong>as pastas <strong>de</strong> pap<strong>el</strong>.<br />

Respecto <strong>de</strong> satisfacer los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>d<strong>el</strong></strong> público u<strong>su</strong>ario, <strong>de</strong>cidimos seguir lo que<br />

l<strong>la</strong>mamos <strong>la</strong> “línea <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos”. Mediante <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> 500 docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>bíamos<br />

tratar <strong>de</strong> mostrar <strong>el</strong> camino seguido por los negros <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que llegan <strong>en</strong> los barcos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong> África<br />

natal, hasta que muer<strong>en</strong> <strong>en</strong> una tierra <strong>en</strong> <strong>la</strong> que fueron obligados a habitar.<br />

Este ciclo <strong>de</strong> vida o ruta <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo lo empezamos a recrear a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> los<br />

primeros navíos con cargam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> negros al puerto <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, <strong>en</strong> los primeros años <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo<br />

XVII. En estas primeras décadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata, los navíos con lic<strong>en</strong>cia (2, 6, 23,) 2 se mezc<strong>la</strong>ron con los<br />

barcos llegados <strong>de</strong> contrabando (1,10,55). El contrabando constituyó, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un principio, <strong>la</strong> principal<br />

<strong>en</strong>trada <strong>de</strong> negros durante casi todo <strong>el</strong> período <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico <strong>en</strong> estas tierras. <strong>La</strong>s disposiciones<br />

legales emitidas para prohibir <strong>el</strong> contrabando (22), así como los <strong>de</strong>comisos <strong>de</strong> negros dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

esto. Los remates <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong>comisados (4) están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> forma constante <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación,<br />

dando cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma ilegal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> negros al <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta.<br />

El <strong>la</strong>rgo viaje <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas africanas, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Guinea, Ango<strong>la</strong>, Mozambique<br />

o <strong>de</strong> otros c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> extracción dominados <strong>en</strong> un principio por los portugueses, diezmaban <strong>el</strong><br />

cargam<strong>en</strong>to humano hasta <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> prohibir <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> los barcos a puerto “por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

traídas <strong>en</strong> <strong>el</strong>los”(51).<br />

Luego <strong>de</strong> <strong>su</strong> llegada, los negros com<strong>en</strong>zaron a ser distribuidos para trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

regiones <strong>d<strong>el</strong></strong> virreinato. Algunos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los se quedaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad para trabajos domésticos,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s obras públicas (16) o <strong>en</strong> <strong>la</strong>bores artesanales, pero <strong>la</strong> gran mayoría fue <strong>en</strong>viada a<br />

trabajar <strong>en</strong> <strong>el</strong> polo minero <strong>de</strong> Potosí (11,14) para reemp<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

minas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estancias y chacras abastecedoras <strong>de</strong> productos al cerro rico, vacías ya <strong>de</strong> brazos<br />

indíg<strong>en</strong>as llevados al socavón (8).<br />

2. Los números <strong>en</strong>tre paréntesis significan <strong>el</strong> número <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>el</strong> catálogo<br />

cronológico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos.<br />

Gustavo Fabián Alonso<br />

47


48<br />

En 1610, <strong>el</strong> Cabildo <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires acuerda permisos para importar negros “para <strong>el</strong><br />

trabajo dada <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> indios que hay”(8). Este mismo cuerpo actúa dilig<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sobre <strong>el</strong><br />

trabajo esc<strong>la</strong>vo y permite “introducir negros a cambio <strong>de</strong> cueros y <strong>la</strong>nas a estas provincias”(9).<br />

Otro <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinos más comunes <strong>de</strong> los negros, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> Potosí y <strong>su</strong> zona <strong>de</strong><br />

influ<strong>en</strong>cia más cercana, son <strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> Uspal<strong>la</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> antigua capitanía g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Chile,<br />

como lo <strong>de</strong>muestra una comunicación <strong>d<strong>el</strong></strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> rey Diego <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>s dando cumplimi<strong>en</strong>to<br />

a órd<strong>en</strong>es <strong>d<strong>el</strong></strong> virrey <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> permitir <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> negros a ese<br />

<strong>de</strong>stino (102) o una Real Ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 1776 que establece <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> 100 negros “para<br />

<strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> Uspal<strong>la</strong>ta”, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Reino <strong>de</strong> Chile. Éste era una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rutas <strong>de</strong> salida <strong>de</strong> los<br />

negros ingresados por Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

<strong>La</strong> falta <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra no es sólo privativa <strong>de</strong> Potosí o Chile. Un auto <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

gobernador Hernando Arias <strong>de</strong> Saavedra <strong>de</strong> 1615, establece que los negros v<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> almoneda<br />

pública “sean llevados a trabajar a <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, Santa Fé y A<strong>su</strong>nción” (13).<br />

<strong>La</strong>s pingües ganancias que acarrea <strong>el</strong> comercio <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos se pued<strong>en</strong> corroborar <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada<br />

<strong>de</strong> dinero <strong>en</strong> <strong>la</strong>s arcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Haci<strong>en</strong>da, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras décadas <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVII (11,12), sobre<br />

todo por <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> alcaba<strong>la</strong>s cobrados a raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong> compra-v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> negros (29, 30).<br />

Los Protocolos <strong>de</strong> Escribanos muestran <strong>el</strong> accionar <strong>de</strong> los escribanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

por medio <strong>de</strong> <strong>su</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s compra-v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> negros <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy tempranos años.<br />

Por ejemplo, <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> una negra <strong>el</strong> 24 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1605 <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires es certificada<br />

por <strong>el</strong> escribano <strong>en</strong> $220 (5). En otra v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> 1621 se v<strong>en</strong>d<strong>en</strong> los hombres <strong>en</strong> $250 y a<br />

$450 <strong>la</strong>s mujeres (20). El alto precio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres respecto <strong>de</strong> los hombres obe<strong>de</strong>ce a<br />

razones <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to vegetativo, y <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> un vi<strong>en</strong>tre jov<strong>en</strong> que daría<br />

nuevos esc<strong>la</strong>vos.<br />

Lo inhumano <strong>de</strong> este tráfico se reflejaba <strong>en</strong> <strong>la</strong>s marcas sobre los cuerpos, maltrato al que<br />

eran sometidos los esc<strong>la</strong>vos al llegar a puerto o ser v<strong>en</strong>didos a <strong>su</strong>s amos (28, 32). Esta costumbre<br />

empieza a ser <strong>de</strong>sterrada durante <strong>la</strong> segunda mitad <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII.<br />

As<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, a los esc<strong>la</strong>vos se los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra trabajando <strong>en</strong> diversas tareas,<br />

como v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>rías <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za c<strong>en</strong>tral o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s obras públicas, sobre todo aqu<strong>el</strong>los<br />

que quedaban a disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona o <strong>el</strong> Cabildo. En éste pued<strong>en</strong> ser pregoneros, como <strong>el</strong><br />

negrito José, que es nombrado <strong>en</strong> 1735 (69). Sin embargo, algunas disposiciones legales les<br />

prohíb<strong>en</strong> hacer ciertos trabajos, como at<strong>en</strong><strong>de</strong>r pulperías (34) o v<strong>en</strong><strong>de</strong>r vinos (18).<br />

El otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>cias a compañías extranjeras para <strong>el</strong> comercio <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos se<br />

<strong>de</strong>staca <strong>en</strong> los expedi<strong>en</strong>tes. <strong>La</strong> Real Compañía <strong>de</strong> Guinea francesa ti<strong>en</strong>e este privilegio durante<br />

los primeros trece años <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII (47), y <strong>en</strong> 1703 empiezan a llegar los primeros barcos<br />

proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Guinea con <strong>el</strong> <strong>su</strong>frido cargam<strong>en</strong>to humano (47). El asi<strong>en</strong>to establece sólo traer<br />

negros y se le prohíbe a <strong>la</strong> compañía, mediante Real Cédu<strong>la</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> 11 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1703, introducir<br />

merca<strong>de</strong>ría <strong>en</strong> los puertos <strong>de</strong> América (48), pero <strong>el</strong> contrabando solucionaba esta prohibición.<br />

En 1705 <strong>el</strong> Cabildo <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires acordó otorgar a <strong>la</strong> compañía un paraje <strong>de</strong>stinado a<br />

edificar un hospicio para alojar a los negros recién <strong>de</strong>sembarcados (52). En 1712 <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones<br />

no parec<strong>en</strong> ser <strong>la</strong>s mejores <strong>en</strong>tre los oficiales reales y <strong>la</strong> compañía, <strong>la</strong> cual estableció una <strong>de</strong>manda<br />

contra estos por no <strong>de</strong>jarle <strong>de</strong>sembarcar un cargam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 140 negros (55).<br />

UNESCO<br />

ESTUDIO DEL COMERCIO DE ESCLAVOS EN EL RÍO DE LA PLATA


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Contrariam<strong>en</strong>te, son los ingleses los que llegaron con barcos negreros a raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz <strong>de</strong><br />

Utrech <strong>de</strong> 1713, y <strong>la</strong> concesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> exclusividad <strong>d<strong>el</strong></strong> transporte y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> negros a <strong>la</strong> South Sea<br />

Company (55, 56, 61, 66), privilegio que se ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rá por lo m<strong>en</strong>os hasta 1750.<br />

Los Bandos <strong>de</strong> gobernadores y virreyes <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />

vida <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras décadas <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII. Los mismos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tan los<br />

trabajos <strong>de</strong> éstos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cosechas <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires (77, 90), o <strong>la</strong> colocación <strong>la</strong>boral<br />

<strong>en</strong> términos per<strong>en</strong>torios <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los que vagan sin trabajo estable (78), o <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> usar<br />

boleadoras <strong>en</strong> zona urbana “por ser un arma of<strong>en</strong>siva” (80). También son reclutados para expediciones<br />

punitivas contra indios reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s (89).<br />

<strong>La</strong> p<strong>en</strong>a más común para aqu<strong>el</strong>los esc<strong>la</strong>vos díscolos son los azotes corporales (87), que<br />

incluso <strong>en</strong> cantida<strong>de</strong>s <strong>el</strong>evadas provocaba <strong>la</strong> muerte <strong>d<strong>el</strong></strong> castigado.<br />

<strong>La</strong> fuga parece haber sido una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas más frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong><br />

esc<strong>la</strong>vitud. Exist<strong>en</strong> numerosos expedi<strong>en</strong>tes y disposiciones legales sobre este tema. Los negros se<br />

fugaban a <strong>la</strong> campaña bonaer<strong>en</strong>se o cruzaban <strong>el</strong> río hacia <strong>la</strong> Banda Ori<strong>en</strong>tal (227), otros llegaban<br />

hasta <strong>la</strong>s tol<strong>de</strong>rías <strong>de</strong> indios para vivir <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los. Los gobernadores y virreyes emitieron <strong>en</strong><br />

forma constante órd<strong>en</strong>es sobre no admitir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s casas o campos esc<strong>la</strong>vos fugados (112, 122) o<br />

sin lic<strong>en</strong>cia (107). Muchos son los expedi<strong>en</strong>tes judiciales iniciados por propietarios <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />

que rec<strong>la</strong>man <strong>la</strong> <strong>de</strong>volución <strong>de</strong> algún esc<strong>la</strong>vo fugado atrapado por <strong>la</strong> justicia o por personas que<br />

les daban cabida <strong>en</strong> <strong>su</strong> hogar para hacer uso <strong>de</strong> <strong>el</strong>los (127, 133).<br />

Los malos tratos parecía ser <strong>la</strong> razón principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuga. Muchos esc<strong>la</strong>vos son registrados<br />

<strong>en</strong> los expedi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> tribunales con golpes d<strong>en</strong>unciados por los mismos compradores, que<br />

al ver <strong>el</strong> mal estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, solicitaban les sea <strong>de</strong>vu<strong>el</strong>to <strong>su</strong> dinero a cambio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo maltratado (130, 147, 148, 210).<br />

<strong>La</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>de</strong>mandas judiciales <strong>de</strong> los negros, no sólo por medio <strong>de</strong> <strong>su</strong>s repres<strong>en</strong>tantes,<br />

como los capitanes <strong>de</strong> mor<strong>en</strong>os (148) o <strong>el</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor <strong>de</strong> pobres (204) sino, y sobre todo a<br />

fines <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII, son litigios personales solicitando <strong>la</strong> libertad mediante <strong>la</strong> manumisión<br />

(171, 175, 245) o <strong>la</strong> d<strong>en</strong>uncia <strong>de</strong> malos tratos contra <strong>el</strong>los (169). Algunos esc<strong>la</strong>vos llegan a<br />

cometer homicidio sobre <strong>su</strong>s amos <strong>de</strong>bido a esto (110).<br />

Son numerosísimos los expedi<strong>en</strong>tes judiciales refer<strong>en</strong>tes a esc<strong>la</strong>vos, especialm<strong>en</strong>te durante<br />

<strong>la</strong> segunda mitad <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII. Los temas más comunes son <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>volución<br />

<strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos fugados, malos tratos recibidos, homicidios, robos, heridas, solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> libertad,<br />

fugas, <strong>en</strong>tre otros.<br />

<strong>La</strong> dispersión territorial <strong>de</strong> los negros se pue<strong>de</strong> rastrear mediante los inv<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

<strong>la</strong>icos y r<strong>el</strong>igiosos. Exist<strong>en</strong> registros <strong>de</strong> órd<strong>en</strong>es r<strong>el</strong>igiosas, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los je<strong>su</strong>itas, que<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre “<strong>su</strong>s bi<strong>en</strong>es” a esc<strong>la</strong>vos negros, sobre todo <strong>en</strong> los numerosos inv<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

juntas <strong>de</strong> Temporalida<strong>de</strong>s creadas <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> virreinato luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> expulsión <strong>de</strong> je<strong>su</strong>itas <strong>en</strong><br />

1767, que incluy<strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> negros <strong>en</strong>tre <strong>su</strong>s trabajadores (152, 154, 155), pres<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s regiones <strong>d<strong>el</strong></strong> virreinato.<br />

<strong>La</strong> campaña <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires es esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> estos esc<strong>la</strong>vos. Se los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

cosechas, <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias, <strong>en</strong> los padrones tomados <strong>en</strong> los pueblos (179) o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>su</strong>marias criminales levantadas por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s judiciales y policiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña bonaer<strong>en</strong>se.<br />

Gustavo Fabián Alonso<br />

49


50<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII, se vi<strong>su</strong>aliza <strong>en</strong> los expedi<strong>en</strong>tes una mayor<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia hacia <strong>la</strong> organización gremial y adaptación cultural <strong>de</strong> los negros. Así lo <strong>de</strong>muestra <strong>el</strong><br />

expedi<strong>en</strong>te iniciado por los cofra<strong>de</strong>s <strong>de</strong> San Baltasar y <strong>la</strong>s Ánimas solicitando construir una<br />

capil<strong>la</strong> para c<strong>el</strong>ebrar <strong>su</strong>s funciones (221) o <strong>la</strong> solicitud <strong>de</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>su</strong>s Constituciones <strong>en</strong><br />

1785 (226). <strong>La</strong>s cofradías comi<strong>en</strong>zan a salir <strong>en</strong> procesión por <strong>la</strong>s calles, previo permiso otorgado<br />

por <strong>la</strong> autoridad (281) compet<strong>en</strong>te.<br />

También los <strong>en</strong>contramos integrando <strong>la</strong>s compañías <strong>de</strong> mor<strong>en</strong>os hacia 1774 (230). Algunos<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>los ocupan algún puesto <strong>de</strong> importancia <strong>en</strong> estas compañías <strong>de</strong> negros libres, como<br />

Manu<strong>el</strong> Frías, que se queja <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> recoger negros fugitivos y gobernar los<br />

tambos le ha restado autoridad a <strong>su</strong>s órd<strong>en</strong>es (247), e incluso este mismo sarg<strong>en</strong>to Frías llega a<br />

solicitar se le informe al t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Rey “algunos hechos sobre <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> soldados” <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong> compañía (256).<br />

Los Bandos hac<strong>en</strong> m<strong>en</strong>ción <strong>en</strong>tre 1760-70 <strong>de</strong> <strong>la</strong> “prohibición <strong>de</strong> los bailes in<strong>de</strong>c<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

negros <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad”. Estos bailes <strong>de</strong>bían pagar una limosna los días domingo y <strong>de</strong> fiestas don<strong>de</strong><br />

sí les estaba permitido bai<strong>la</strong>r y divertirse (233).<br />

Algunos docum<strong>en</strong>tos se <strong>de</strong>stacan por <strong>su</strong> curiosidad, por ejemplo <strong>la</strong> Real Provisión emitida<br />

para que se cump<strong>la</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> azotes y dos años <strong>de</strong> presidio para <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo Francisco<br />

Dulce por haber “<strong>en</strong>gañado” a <strong>la</strong> hija <strong>de</strong> <strong>su</strong> amo (259), o una lista <strong>de</strong> negros libres <strong>de</strong>stinados<br />

como trabajadores <strong>en</strong> <strong>la</strong> expedición a Fernando Poo y Annobón “para extraer negros esc<strong>la</strong>vos...”<br />

(173), o <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda hecha contra Marcos Ga<strong>de</strong>a porque un perro <strong>su</strong>yo mordió a un esc<strong>la</strong>vo <strong>de</strong><br />

Tomás Silveyra (231).<br />

En 1791 <strong>la</strong> Real Cédu<strong>la</strong> <strong>de</strong> Libre Comercio <strong>de</strong> <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>s aum<strong>en</strong>tó notablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada<br />

<strong>de</strong> buques negreros que salían con frutos y cueros <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, tray<strong>en</strong>do aparejado un aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s gana<strong>de</strong>ras que financiarían, con impuestos rebajados, expediciones<br />

triangu<strong>la</strong>res al África y otros puertos americanos. Un anteced<strong>en</strong>te simi<strong>la</strong>r se produjo ap<strong>en</strong>as dos<br />

años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>d<strong>el</strong></strong> virreinato con <strong>la</strong> sanción, <strong>en</strong> 1778, <strong>d<strong>el</strong></strong> Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>el</strong><br />

comercio libre <strong>de</strong> España e Indias que habilitó a Bu<strong>en</strong>os Aires como puerto legal <strong>de</strong> comercio<br />

con España y otros puertos americanos.<br />

Estas prerrogativas tuvieron <strong>su</strong> c<strong>en</strong>it con <strong>la</strong> habilitación <strong>d<strong>el</strong></strong> comercio extranjero dada <strong>en</strong><br />

1795. Así, <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta se introdujo <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado internacional, si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

dominio económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se conc<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> comerciantes y hac<strong>en</strong>dados <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

litoral con base <strong>en</strong> los puertos <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires y Montevi<strong>de</strong>o (297).<br />

Estas v<strong>en</strong>tajas económicas se v<strong>en</strong> reflejadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación r<strong>el</strong>ativa al<br />

tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, no sólo <strong>en</strong> forma legal sino por <strong>el</strong> contrabando que siguió si<strong>en</strong>do, a pesar <strong>de</strong><br />

esta legalidad apar<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> forma más provechosa <strong>de</strong> <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to. Por <strong>su</strong>puesto, esta “ilegalidad<br />

apar<strong>en</strong>te” está dada por <strong>la</strong> anu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s que, al igual que los comerciantes<br />

locales, se <strong>en</strong>riquec<strong>en</strong>.<br />

Los expedi<strong>en</strong>tes comerciales o <strong>d<strong>el</strong></strong> Con<strong>su</strong><strong>la</strong>do son testigos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> comerciantes<br />

locales que obti<strong>en</strong><strong>en</strong> pat<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> introducción <strong>de</strong> negros <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s. Aparec<strong>en</strong><br />

nombres como Tomás Antonio Romero, qui<strong>en</strong> solicita se le permita exportar $250.000 <strong>de</strong><br />

frutos <strong>d<strong>el</strong></strong> país como pago <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> negros (322, 324), o <strong>el</strong> <strong>de</strong> Pedro Duval, que<br />

UNESCO<br />

ESTUDIO DEL COMERCIO DE ESCLAVOS EN EL RÍO DE LA PLATA


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

incluso solicita ser liberado <strong>d<strong>el</strong></strong> pago <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> alcaba<strong>la</strong>s por ser introductor <strong>de</strong> negros<br />

(323, 405), o Martín <strong>de</strong> Sarratea, que como apo<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Compañía <strong>de</strong> Filipinas,<br />

creada para <strong>el</strong> comercio <strong>de</strong> negros <strong>en</strong> 1785, firma un expedi<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> negros<br />

traídos <strong>de</strong> Bonni por barcos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Compañía (366).<br />

<strong>La</strong>s disposiciones legales int<strong>en</strong>tan contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada masiva <strong>de</strong> negros luego <strong>d<strong>el</strong></strong> establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> libre comercio <strong>de</strong> negros <strong>en</strong> 1791. Un Bando <strong>de</strong> 1793 establece un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

“sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada y manut<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> negros bozales <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad” (315).<br />

Acor<strong>de</strong> al crecimi<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido <strong>d<strong>el</strong></strong> comercio, <strong>en</strong> 1794 empieza a funcionar <strong>el</strong> Con<strong>su</strong><strong>la</strong>do<br />

<strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, <strong>el</strong> cual solicita que “se le informe todo lo concerni<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> frutos<br />

y <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> negros a estas provincias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> África, a nacionales y extranjeros”<br />

(305). Este organismo se erigirá como órgano rector <strong>de</strong> los a<strong>su</strong>ntos <strong>de</strong> comercio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad,<br />

don<strong>de</strong> estarán repres<strong>en</strong>tados los principales comerciantes que t<strong>en</strong>drán influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones<br />

r<strong>el</strong>ativas al comercio y <strong>la</strong> agricultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (343, 354, 355).<br />

Paral<strong>el</strong>am<strong>en</strong>te, los negros <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad empiezan a agremiarse con más fuerza, sobre todo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s artesanales más comunes <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, como los zapateros, y a tal punto se<br />

agremian que <strong>en</strong> 1793 solicitan ser “separados <strong>d<strong>el</strong></strong> gremio <strong>de</strong> españoles, indios y mu<strong>la</strong>tos” (307),<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>d<strong>el</strong></strong> cual ya no quier<strong>en</strong> estar.<br />

El accionar <strong>de</strong> los negros <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s invasiones inglesas<br />

está reflejado <strong>en</strong> diversos expedi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> libertad por <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> los mismos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> invasión. Antonio Díaz solicita <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> cárc<strong>el</strong> ser puesto <strong>en</strong> libertad por “haber actuado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires durante <strong>la</strong>s invasiones inglesas” (478), o <strong>la</strong> liberación hecha por <strong>el</strong><br />

Cabildo <strong>de</strong> nueve esc<strong>la</strong>vos por “los méritos contraídos <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad”, <strong>en</strong> 1808 (470).<br />

<strong>La</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los negros <strong>en</strong> <strong>la</strong>s guerras <strong>de</strong> <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia se observa <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos.<br />

Los dueños <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos son reacios a <strong>en</strong>tregar a <strong>su</strong>s esc<strong>la</strong>vos para <strong>el</strong> esfuerzo bélico, se quejan<br />

<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er que <strong>en</strong>tregarlos al Estado o <strong>de</strong> que éste no se los <strong>de</strong>vu<strong>el</strong>va a <strong>la</strong> brevedad (496, 497, 499).<br />

El jov<strong>en</strong> Estado nacional hace constantes r<strong>el</strong>evami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos capaces <strong>de</strong> tomar <strong>la</strong>s armas<br />

(489, 500), ya que <strong>su</strong> <strong>de</strong>stino eran los regimi<strong>en</strong>tos patrios.<br />

Este <strong>su</strong>cinto recorrido temporal sobre <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series docum<strong>en</strong>tales que conforman<br />

<strong>la</strong> Sección Gobierno Colonial, rev<strong>el</strong>a <strong>la</strong> dispersión y <strong>en</strong>ormidad temática <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos<br />

r<strong>el</strong>ativos a esc<strong>la</strong>vos.<br />

Sobre <strong>el</strong> total <strong>de</strong> 500 docum<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es escaneadas alcanzaron a 9.980. El catálogo<br />

cronológico se completó con <strong>el</strong> r<strong>el</strong>evami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos r<strong>el</strong>ativos a esc<strong>la</strong>vos cont<strong>en</strong>idos<br />

<strong>en</strong> los catálogos <strong>de</strong> nombres y temáticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sección Gobierno Colonial conservados <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> Archivo. A<strong>de</strong>más, se confeccionó un índice g<strong>en</strong>eral extraído <strong>d<strong>el</strong></strong> inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> <strong>la</strong> división<br />

Colonia (sa<strong>la</strong> IX).<br />

Gustavo Fabián Alonso<br />

51


52<br />

Bibliografía<br />

ASSADOURIAN, C. S.; BEATO, G.; CHIARAMONTE, J. C., 1998. Historia Arg<strong>en</strong>tina I. De <strong>la</strong><br />

Conquista a <strong>la</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Bu<strong>en</strong>os Aires, Paidós, 2da. Edición.<br />

BETHEL, Leslie, 1990. “Historia <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina”. t. 2, 3 y 4; <strong>en</strong>: América <strong>La</strong>tina Colonial.<br />

Cambridge University Press, Editorial Crítica. Ed. Hurope, SA, Barc<strong>el</strong>ona.<br />

CRESPI, Liliana Marisa, 2000. “Contrabando <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong> puerto <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, durante<br />

<strong>el</strong> siglo XVII. Complicidad <strong>de</strong> los funcionarios reales”; <strong>en</strong>: Desmemoria. Revista <strong>de</strong> Historia.<br />

Zoe ediciones, año 7, N° 26, 2do. Cuatrimestre, Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

FLORIA C. y GARCÍA BELSUNCE, C. A., 1992. Historia <strong>de</strong> los Arg<strong>en</strong>tinos. t I, Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />

<strong>La</strong>rousse.<br />

HISTORIA DE ESPAÑA, 1992. Dirigida por Manu<strong>el</strong> Tuñón <strong>de</strong> <strong>La</strong>ra, t. VI; <strong>en</strong>: América Hispánica<br />

(1492-1898), Guillermo Céspe<strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> Castillo. Ed. <strong>La</strong>bor, Barc<strong>el</strong>ona,.<br />

KONETZKE, Richard, 1972. “Historia Universal Siglo XXI”, N° 22; <strong>en</strong>: América <strong>La</strong>tina. II -<br />

Época Colonial. Siglo XXI editores, México.<br />

MOUTOUKIAS, Zacarías, 1988. Contrabando y control colonial <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVII. Bu<strong>en</strong>os Aires, <strong>el</strong><br />

Atlántico y <strong>el</strong> espacio peruano. Bibliotecas Universitarias. C<strong>en</strong>tro Editor <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina.<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

UNESCO<br />

ESTUDIO DEL COMERCIO DE ESCLAVOS EN EL RÍO DE LA PLATA


PRIMER PANEL<br />

Marco Histórico


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> vida, formas <strong>de</strong> trabajo<br />

y búsqueda <strong>de</strong> libertad<br />

<strong>La</strong> actual fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales y <strong>de</strong> los estudios históricos ha provocado<br />

<strong>la</strong> distorsión <strong>d<strong>el</strong></strong> objeto <strong>de</strong> estudio y <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>sar los problemas c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia mundial, así como <strong>la</strong> observación <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cias mutuas y <strong>en</strong>trecruzadas <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes<br />

espacios afectados por <strong>el</strong> colonialismo y <strong>la</strong> dominación económica. <strong>La</strong> expansión significó<br />

<strong>la</strong> comunicación <strong>de</strong> los espacios, <strong>en</strong>tonces parcialm<strong>en</strong>te conocidos, Europa, África y Asia,<br />

con nuestro contin<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong>sconocido. El espacio atlántico, ámbito <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

procesos históricos significativos a partir <strong>de</strong> dicha expansión, dio lugar a construcciones históricas<br />

originales y al <strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema capitalista mundial. El sistema <strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong><br />

obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra impactaron sobre <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s campesinas —<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que durante<br />

siglos se c<strong>en</strong>trara <strong>la</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia— para g<strong>en</strong>erar áreas difer<strong>en</strong>ciadas por cambios <strong>su</strong>stanciales<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> estándar <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes pob<strong>la</strong>ciones. África y América <strong>La</strong>tina se colocaron “<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ángulo negativo <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> atraso y <strong>el</strong> progreso, <strong>la</strong> tradición y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización, <strong>la</strong> inoc<strong>en</strong>cia política y<br />

<strong>la</strong> vulnerabilidad para <strong>la</strong> manipu<strong>la</strong>ción externa, <strong>la</strong> pobreza y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro y <strong>la</strong> periferia, <strong>el</strong><br />

primero y <strong>el</strong> tercer mundo”. (Stern,1993)<br />

<strong>La</strong> transición <strong>d<strong>el</strong></strong> feudalismo al capitalismo basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> expansión europea condujo a <strong>la</strong><br />

configuración <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema-economía-mundo, al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> diversos métodos <strong>de</strong> control y<br />

división <strong>d<strong>el</strong></strong> trabajo, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> variedad <strong>de</strong> productos <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes regiones y <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> un Estado fuerte <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas c<strong>en</strong>trales. A <strong>su</strong> turno, todo <strong>el</strong>lo impactó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras y<br />

cambios políticos, administrativos y culturales. En los siglos XVII y XVIII, ya establecida <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>ación inicial <strong>en</strong>tre los contin<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> incipi<strong>en</strong>te industrialización, <strong>la</strong> hegemonía ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sa <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> Atlántico y <strong>el</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> colonias <strong>en</strong> América <strong>d<strong>el</strong></strong> Norte g<strong>en</strong>eraron <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo capitalista<br />

<strong>de</strong> Gran Bretaña y Francia. Vincu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> América al Caribe y a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntación tabacalera <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s colonias <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>su</strong>r <strong>de</strong> América <strong>d<strong>el</strong></strong> Norte configuraron, agregadas al nor<strong>de</strong>ste portugués <strong>de</strong><br />

Brasil, <strong>la</strong>s d<strong>en</strong>ominadas áreas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntación <strong>en</strong> territorios americanos. Estas últimas se difer<strong>en</strong>ciaron<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> antiguo as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> dominación hispánica y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s restantes<br />

experi<strong>en</strong>cias colonizadoras.<br />

Silvia C. Mallo<br />

SILVIA C. MALLO<br />

55


56<br />

Se ha seña<strong>la</strong>do reiteradam<strong>en</strong>te que los cambios que g<strong>en</strong>eran <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong><br />

obra asa<strong>la</strong>riada <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura, <strong>la</strong> producción gana<strong>de</strong>ra y <strong>la</strong> industria, se produjo so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> costa europea occid<strong>en</strong>tal don<strong>de</strong> dicho proceso tuvo lugar. Por consigui<strong>en</strong>te, es allí don<strong>de</strong> se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n los Estados y <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses privilegiadas que obt<strong>en</strong>drán <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> capital con<br />

los mayores b<strong>en</strong>eficios. Entretanto, <strong>La</strong>tinoamérica y Europa Ori<strong>en</strong>tal se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> ligadas a <strong>la</strong><br />

mano <strong>de</strong> obra forzada esc<strong>la</strong>va o servil para producir metálico, azúcar y cereales y <strong>la</strong> antigua.<br />

Europa <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>su</strong>r o mediterránea, se ubicó <strong>en</strong> <strong>la</strong> semi periferia, transformada <strong>en</strong> una región <strong>de</strong><br />

intermediación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que prevalec<strong>en</strong> r<strong>el</strong>aciones <strong>la</strong>borales variadas y producción <strong>de</strong> cereales. El<br />

mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o económico y <strong>la</strong>boral, <strong>en</strong>tonces, <strong>de</strong>rivó directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión y <strong>de</strong> <strong>la</strong> instauración<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> sistema económico mundial atlántico o <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> Wallerstein (1974-1980) “sistema<br />

mundo”, organizado y administrado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas c<strong>en</strong>trales e indirectam<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>do al<br />

cambiante mercado internacional y a los intereses locales con éste, r<strong>el</strong>acionados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />

periféricas.<br />

<strong>La</strong> historiografía estuvo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XIX, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1920, c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> esta<br />

problemática: <strong>la</strong> perviv<strong>en</strong>cia americana <strong>de</strong> tradiciones culturales y r<strong>el</strong>igiosas <strong>en</strong>raizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

medioevo g<strong>en</strong>eradoras <strong>de</strong> estructuras económicas anacrónicas; <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> búsqueda<br />

<strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficio por parte <strong>de</strong> los colonizadores y <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación mercantilista<br />

como impulsora <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura económica y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales <strong>en</strong> América. Otro tema<br />

fue <strong>la</strong> <strong>su</strong>bordinación <strong>de</strong> Iberoamérica como proveedora <strong>de</strong> artículos primarios y <strong>de</strong> exced<strong>en</strong>tes<br />

al mercado europeo <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o proceso <strong>de</strong> expansión, <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>d<strong>el</strong></strong> creci<strong>en</strong>te capitalismo<br />

comercial. Fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />

originarias y esc<strong>la</strong>vas <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, <strong>la</strong> cuestión agraria y <strong>el</strong> aniqui<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y posterior<br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas colonizadas. <strong>La</strong>s teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia pusieron<br />

<strong>el</strong> ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> una realidad dual que se evid<strong>en</strong>ciaba separando <strong>la</strong> realidad<br />

<strong>la</strong>tinoamericana <strong>en</strong> un área con una estructura agraria <strong>la</strong>tinoamericana tradicional, y otra <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

que los <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves capitalistas se ligaban con mayor dinamismo y conexión con <strong>el</strong> sistema atlántico<br />

y <strong>la</strong> economía mundo. Surgieron impulsadas por estas posiciones visiones históricas <strong>de</strong> conjunto<br />

como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> T. Halperín Donghi y Stanley y Bárbara Stein. 1<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>d<strong>el</strong></strong> set<strong>en</strong>ta <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XX reaparece <strong>la</strong> preocupación por <strong>la</strong> cuestión <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

sistema mundo atlántico con los textos <strong>de</strong> Wallerstein. Este autor pone <strong>el</strong> ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> unidad<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> análisis histórico <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XVI <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema mundo como una totalidad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que se g<strong>en</strong>eraron r<strong>el</strong>aciones particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> producción que ejercieron una influ<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>cisiva sobre <strong>la</strong> dinámica y <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones. Wallerstein no <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dió al capitalismo<br />

como <strong>la</strong> reimp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones coercitivas <strong>de</strong> trabajo a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra libre<br />

asa<strong>la</strong>riada. Señaló, por una parte, <strong>la</strong> optimización <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>d<strong>el</strong></strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra<br />

coercitiva que b<strong>en</strong>efició al sistema capitalista —<strong>la</strong> economía mundial europea—. Por <strong>la</strong> otra,<br />

distinguió <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigüedad y <strong>la</strong> servidumbre medieval <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> impuesta por <strong>el</strong><br />

capitalismo (<strong>en</strong>comi<strong>en</strong>da-esc<strong>la</strong>vitud). Basado <strong>en</strong> los estudios realizados sobre <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntaciones<br />

1. Halperín Donghi, Tulio, Historia Contemporánea <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina. Madrid, Alianza Editorial. 1969, 1970 Stein,<br />

Stanley y Barbara. <strong>La</strong> her<strong>en</strong>cia colonial <strong>de</strong> América <strong>la</strong>tina,, México, Siglo XXI. eds. 1970.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Caribe cuyos p<strong>la</strong>ntadores resid<strong>en</strong> <strong>en</strong> Europa, propuso <strong>el</strong> esquema <strong>d<strong>el</strong></strong> mo<strong>de</strong>rno sistema<br />

mundo. 2<br />

Uno <strong>de</strong> <strong>su</strong>s críticos —Steve Stern— seña<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>d<strong>el</strong></strong> nov<strong>en</strong>ta <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XX que<br />

Wallerstein no consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> racionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción minera <strong>en</strong> México y Perú. Allí, <strong>la</strong><br />

economía mundo es, sosti<strong>en</strong>e, sólo una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variadas fuerzas g<strong>en</strong>eradoras <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fuerza <strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong> economía <strong>en</strong> estas áreas periféricas. Recuerda que <strong>en</strong> México predominaron<br />

los trabajadores libres asa<strong>la</strong>riados indios o esc<strong>la</strong>vos africanos. En Perú <strong>en</strong> 1570, se reorganizó<br />

<strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra (mita), <strong>la</strong> división <strong>d<strong>el</strong></strong> trabajo y <strong>la</strong> tecnología (mercurio, etcétera)<br />

cuadruplicando <strong>la</strong> producción. También se organizó <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> los espacios complem<strong>en</strong>tarios<br />

proveedores para <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> los trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> minería. Consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ites<br />

locales <strong>de</strong>mostraron t<strong>en</strong>er intereses diverg<strong>en</strong>tes con los <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundo y <strong>su</strong>rgieron<br />

mercados regionales e interregionales. Asimismo, consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> autor olvida que se g<strong>en</strong>eró<br />

a<strong>de</strong>más un mercado indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> producción, con<strong>su</strong>mo y especu<strong>la</strong>ción que se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong><br />

forma autónoma y que no se explica a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundo europea. 3<br />

Consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntación, seña<strong>la</strong> que<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> producción azucarera brasileña, <strong>la</strong> utilización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra africana se impone con posterioridad a 1630, esto es, a un siglo <strong>d<strong>el</strong></strong> comi<strong>en</strong>zo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación azucarera. Muestra que fueron <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia o posibilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> explotación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra indíg<strong>en</strong>a masculina local, que llevó a que sean <strong>la</strong>s<br />

mujeres <strong>la</strong>s que cultivan <strong>la</strong> tierra forzándose <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra esc<strong>la</strong>va africana.<br />

Se reproduce <strong>el</strong> esquema <strong>de</strong> <strong>la</strong> inicial utilización <strong>de</strong> los ind<strong>en</strong>tured servants <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntaciones<br />

británicas <strong>d<strong>el</strong></strong> Caribe y <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>su</strong>r <strong>de</strong> los Estados Unidos y <strong>de</strong> los <strong>en</strong>gagés <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colonias azucareras<br />

francesas, condicionando <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra africana <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata<br />

a otras posibilida<strong>de</strong>s alternativas <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong> producción.<br />

En <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundo y África, <strong>el</strong> tema recibió <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1940 <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

distintos estudiosos que <strong>de</strong>sestimaron <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia africana <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una economía<br />

mundo. <strong>La</strong> perspectiva africanista impulsó a <strong>su</strong> vez <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad, adaptaciones,<br />

<strong>el</strong>ecciones e iniciativa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los estudios <strong>de</strong> Ranger a partir <strong>de</strong> 1970. Otros historiadores africanos<br />

se interesaron exclusivam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> dinámica interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad africana, <strong>su</strong>s puntos <strong>de</strong><br />

partida y <strong>su</strong> propio proceso histórico. Pocos son los que se preocupan por ubicar a África <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

contexto mundial. Hopkins y Alpers resaltaron <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los mercados mundiales africanos<br />

seña<strong>la</strong>ndo uno los aspectos positivos <strong>de</strong> <strong>su</strong> exist<strong>en</strong>cia, y <strong>el</strong> segundo como una condición<br />

negativa respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo autónomo y equilibrado. <strong>La</strong>s teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundo <strong>de</strong> Wallerstein fracasaron para explicar <strong>el</strong> proceso<br />

histórico africano. Phillip Curtin, Meil<strong>la</strong>soux, Manning, Fre<strong>de</strong>rick Cooper int<strong>en</strong>taron <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

2. Wallerstein, I. The Mo<strong>de</strong>rn World System. Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the<br />

Sixte<strong>en</strong>th C<strong>en</strong>tury, New York Aca<strong>de</strong>mic Press. 1974. Traducción <strong>en</strong> español El mo<strong>de</strong>rno sistema mundial. <strong>la</strong> agricultura capitalista<br />

y los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía-mundo europea <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVI. México, Ed. Siglo XXI, 1979. The Mo<strong>de</strong>rn World System II:<br />

Mercantilism and the consolidation of the european World Economy: 1600-1750. New York, Aca<strong>de</strong>mic Press, 1980.<br />

3. Stern, Steve, “Feudalism, Capitalism and the World System in te perspective of <strong>La</strong>tin America and the Caribbean” <strong>en</strong>:<br />

Cooper, F. , Isaacman, A.; Mallon, F: Roseberry, W y Stern, Steve. Confronting Historical Paradigms: Peasants, <strong>la</strong>bor and the<br />

capitalist World System in Africa and <strong>La</strong>tin America. Winsconsin, The University of Winsconsin Press, 1993, cap. 2, págs. 23-83.<br />

Silvia C. Mallo<br />

57


58<br />

década <strong>d<strong>el</strong></strong> set<strong>en</strong>ta y <strong>la</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> nov<strong>en</strong>ta explicar y c<strong>en</strong>trar <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> África con <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />

y <strong>el</strong> capitalismo. 4<br />

Thornton retomó <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> África <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo<br />

atlántico <strong>en</strong> <strong>el</strong> período precapitalista c<strong>en</strong>trando <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas y consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diáspora africana hacia <strong>el</strong> Atlántico. D<strong>el</strong>ineó <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias posibles <strong>de</strong> investigación que r<strong>el</strong>acionan<br />

a África y América <strong>La</strong>tina a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> interr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> los dos grupos oprimidos:<br />

africanos e indíg<strong>en</strong>as; los contactos y <strong>la</strong> cooperación <strong>en</strong>tre ambos y <strong>la</strong>s reb<strong>el</strong>iones contra los<br />

españoles <strong>en</strong> los primeros tiempos <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista. 5<br />

En síntesis, <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra constituye un eje c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> análisis <strong>en</strong> <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

proceso histórico <strong>d<strong>el</strong></strong> espacio atlántico. Por consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> África y <strong>su</strong><br />

forzada inmigración al contin<strong>en</strong>te americano son <strong>la</strong> re<strong>su</strong>ltante <strong>de</strong> dicho proceso, transformándolos<br />

<strong>en</strong> ese contexto histórico <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> nuestros territorios.<br />

Integración y discriminación<br />

<strong>La</strong>s difer<strong>en</strong>tes formas <strong>de</strong> dominación imp<strong>la</strong>ntadas <strong>en</strong> América con posterioridad a<br />

<strong>la</strong> conquista incluyó <strong>la</strong> introducción <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema esc<strong>la</strong>vista que se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong> este caso<br />

sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> importación <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>dores africanos. C<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>tabilidad económica<br />

que <strong>su</strong> utilización producía, implicaba un b<strong>en</strong>eficio para los sectores dominantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. G<strong>en</strong>eraba <strong>en</strong> <strong>la</strong> interacción, no sólo una amplia gama <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones particu<strong>la</strong>res<br />

y específicas sino también cambios consi<strong>de</strong>rables <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad,<br />

<strong>de</strong>finida, por <strong>su</strong> pres<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> <strong>de</strong> los colonizadores agregados a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción originaria,<br />

como multiétnica.<br />

<strong>La</strong> integración <strong>de</strong> los africanos a <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s americanas <strong>en</strong> <strong>el</strong> período colonial <strong>en</strong>tre<br />

los siglos XVI y XVIII y <strong>la</strong> realidad que viv<strong>en</strong> a <strong>su</strong> término <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX cuando se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata primero y <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>de</strong>spués, han movilizado a los historiadores <strong>de</strong><br />

todos los tiempos. En ese período colonial y comi<strong>en</strong>zos <strong>d<strong>el</strong></strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te al colonizador europeo<br />

inmigrante, a los esc<strong>la</strong>vos africanos (inmigrantes forzados) y al indíg<strong>en</strong>a nacido <strong>en</strong> América,<br />

se fueron agregando los mu<strong>la</strong>tos y zambos <strong>en</strong>tremezclándose todos <strong>el</strong>los <strong>en</strong> <strong>su</strong> calidad <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vos o <strong>de</strong> libres. Se integraron a un mundo americano <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

id<strong>en</strong>tidad era confusa y trabajosa. No lo era <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> marginación sociocultural que<br />

pervive <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria y lo <strong>la</strong>rgo <strong>d<strong>el</strong></strong> tiempo. Los estudios históricos referidos al individuo como<br />

<strong>su</strong>jeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, persona, persona jurídica, ciudadano, seña<strong>la</strong>n <strong>la</strong> especificidad <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo<br />

porque no se <strong>en</strong>cuadra <strong>en</strong> dichas categorías. Se agrega últimam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> interés por <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong><br />

todos <strong>el</strong>los y <strong>de</strong> cada uno con <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s y <strong>el</strong> Estado. Para reconstruir estos procesos<br />

históricos int<strong>en</strong>tamos acercamos a <strong>su</strong>s experi<strong>en</strong>cias e historias <strong>de</strong> vida por medio <strong>de</strong> situaciones<br />

4. Cooper, Fre<strong>de</strong>rick: “Africa and the World Economy” <strong>en</strong>: Cooper, F., Isaacman, A.; Mallon, F: Roseberry, W. y Stern,<br />

Steve. Confronting Historical Paradigms: Peasants, <strong>la</strong>bor and the capitalist World System in Africa and <strong>La</strong>tin America. Winsconsin,<br />

The University of Winsconsin Press, 1993, cap. 3, págs. 83- 201.<br />

5. Thornton, John Africa and africans in the making of the at<strong>la</strong>ntic world 1400-1680, Cambridge, Cambridge University<br />

Press, 1992 y “Contactos forzados: África y América” <strong>en</strong>: Pease, F. y Moya Pons. F. (dirs) Historia G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina, vol<br />

II, Ed. <strong>Unesco</strong>-Trotta, París, 2000, págs. 49-70.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>de</strong> conflicto que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes y casos judiciales, interactuando con otros<br />

integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad a <strong>la</strong> que se incorporan, lo que evid<strong>en</strong>cia los prototipos individuales y<br />

<strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación.<br />

Oríg<strong>en</strong>es y <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud<br />

A punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> <strong>la</strong> oposición <strong>en</strong>tre esc<strong>la</strong>vitud y servidumbre se pued<strong>en</strong> conocer <strong>la</strong>s<br />

actitu<strong>de</strong>s discriminatorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> época. Por ejemplo, analizar <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos ante <strong>la</strong><br />

Justicia. Tanto <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud como <strong>la</strong> servidumbre <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> y se alternan <strong>en</strong> distintos sistemas<br />

sociales como métodos coercitivos <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra sin sa<strong>la</strong>rio, vistos como formas<br />

extra económicas. Precisam<strong>en</strong>te se impon<strong>en</strong> por una ley que los <strong>de</strong>fine como sistemas <strong>de</strong><br />

producción alternativa. Es <strong>de</strong>cir, legitima <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> un sector dominante sobre otro<br />

basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> sa<strong>la</strong>rio y <strong>en</strong> una r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual amos y señores —estos últimos<br />

con difer<strong>en</strong>cias remarcables y <strong>en</strong> conjunto con <strong>el</strong> Estado— hac<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> otro<br />

individuo integrante o incorporado a <strong>la</strong> sociedad. En <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición teórica <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre<br />

ambos —amo y esc<strong>la</strong>vo, señor y siervo—, <strong>de</strong>ja un espacio <strong>de</strong> negociación <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> cambio se<br />

produce respetando <strong>la</strong> costumbre, consagrando <strong>el</strong> statu quo.<br />

<strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Antiguas Grecia y Roma coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s<br />

más complejas y politizadas, y <strong>la</strong> creación legal <strong>d<strong>el</strong></strong> ciudadano o <strong>el</strong>ite ligada al Estado. Ext<strong>en</strong>dida<br />

a toda Europa, <strong>su</strong> <strong>de</strong>saparición g<strong>en</strong>era a fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigüedad <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> servidumbre <strong>en</strong><br />

tanto que <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud reaparece <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> expansión europeo <strong>en</strong> <strong>el</strong> Mediterráneo atlántico<br />

y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> Nuevo Mundo. Ambos sistemas <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong> por ley <strong>en</strong> un <strong>la</strong>rgo<br />

proceso <strong>en</strong>tre 1750 y 1860 cuando progresivam<strong>en</strong>te se produce <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata, más<br />

tar<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> América y <strong>de</strong>saparece <strong>la</strong> servidumbre <strong>en</strong> Rusia.<br />

<strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud se <strong>de</strong>fine siempre como una inmigración forzosa por prov<strong>en</strong>ir los esc<strong>la</strong>vos<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> afuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, o sea <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarraigo <strong>de</strong> lo propio. R<strong>el</strong>acionándose con <strong>la</strong><br />

guerra, <strong>la</strong> trata o comercialización, vincu<strong>la</strong>da a altos índices <strong>de</strong> mortalidad y <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

inmunidad para <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que <strong>su</strong>fr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do, pasan por varias pruebas <strong>de</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia.<br />

Ello implica g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te que son étnicam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>su</strong>s amos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

a <strong>la</strong> que se integran. El eje <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>su</strong> exist<strong>en</strong>cia gira alre<strong>de</strong>dor <strong>d<strong>el</strong></strong> cautiverio<br />

o car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> libertad, <strong>la</strong> fi<strong>d<strong>el</strong></strong>idad al amo g<strong>en</strong>era una r<strong>el</strong>ación que no implica <strong>la</strong> reciprocidad<br />

como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>d<strong>el</strong></strong> siervo y <strong>el</strong> señor, y sí <strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad ante <strong>la</strong> ley. Ubicados<br />

cultural y socialm<strong>en</strong>te siempre por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se insertan, <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo es<br />

percibido como cosa o como bi<strong>en</strong> y a difer<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> siervo es, hasta fines <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII,<br />

responsabilidad <strong>d<strong>el</strong></strong> amo y no <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado. Entonces, <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia impone <strong>la</strong> codificación. No es<br />

ciudadano ni persona jurídica (si no existe acusación criminal) y no carece <strong>de</strong> significación<br />

política pero no es parte es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

<strong>La</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y <strong>de</strong> libres g<strong>en</strong>era <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad un concepto difer<strong>en</strong>te <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

honor <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> libre se distingue por <strong>su</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> tanto <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo carece <strong>de</strong> él. <strong>La</strong> aspiración<br />

por lo tanto es obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> libertad, con <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>el</strong> honor y <strong>la</strong> dignidad. El <strong>de</strong>recho a comprar <strong>su</strong><br />

propia libertad, <strong>la</strong> coartación o manumisión, g<strong>en</strong>eraba <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad americana una situación<br />

Silvia C. Mallo<br />

59


60<br />

ambigua cruzada <strong>en</strong> <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> época por <strong>la</strong> “calidad” y por <strong>el</strong> “color”, que <strong>en</strong> ambos casos<br />

conducían al <strong>de</strong>sprestigio. 6<br />

Para los historiadores <strong>la</strong> ley es, tanto como <strong>la</strong>s instituciones y <strong>en</strong> mayor medida <strong>la</strong> que<br />

administra justicia, una construcción histórica. En cada mom<strong>en</strong>to y proceso histórico <strong>de</strong>bemos<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong> particu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> estas construcciones que <strong>en</strong> un contexto dado están difer<strong>en</strong>ciadas.<br />

Si bi<strong>en</strong> una sociedad está atravesada por <strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong>ito, pres<strong>en</strong>ta modalida<strong>de</strong>s particu<strong>la</strong>res que van<br />

más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa a <strong>la</strong> que recurre <strong>en</strong> <strong>su</strong> estrategia cada individuo. Eso significa que<br />

interesa <strong>la</strong> forma u<strong>su</strong>al <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> normativa <strong>en</strong> provecho propio tanto como <strong>el</strong> concepto<br />

<strong>de</strong> justicia vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada época y <strong>en</strong> cada lugar, así como <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> “s<strong>en</strong>tido común”<br />

vig<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s costumbres cons<strong>en</strong><strong>su</strong>adas. Inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> tema <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> otras<br />

instituciones como <strong>la</strong> Policía o los Jueces <strong>de</strong> Paz que alteran <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> juego. <strong>La</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> período <strong>de</strong> diversos tribunales <strong>de</strong> Justicia o fueros (<strong>el</strong> eclesiástico y <strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> con<strong>su</strong><strong>la</strong>do o <strong>el</strong><br />

militar) permit<strong>en</strong> un <strong>en</strong>trecruzami<strong>en</strong>to que ofrec<strong>en</strong> otra mirada sobre cada uno <strong>de</strong> los temas<br />

id<strong>en</strong>tificados.<br />

Sociedad y Justicia<br />

En <strong>la</strong> transición <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII al XIX, <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso histórico que está <strong>en</strong> marcha<br />

pesan sobre <strong>la</strong> Justicia <strong>la</strong>s tres tradiciones que <strong>la</strong> construyeron por medio <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>recho talmúdico,<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho canónico y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho islámico con una fuerte impronta r<strong>el</strong>igiosa <strong>de</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> Estado<br />

no se ha separado aún. Reciprocidad, equidad y analogía son los principios básicos sobre los<br />

mecanismos <strong>de</strong> solidaridad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia distributiva que<br />

aspira a garantizar a cada uno lo que le correspon<strong>de</strong>. Aplicada sobre una sociedad rígidam<strong>en</strong>te<br />

jerarquizada, lo hará según <strong>el</strong> estatus social. Es <strong>de</strong>cir que —como seña<strong>la</strong> Giovanni Levi— es<br />

una sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad es aceptada, estratégica y racional. Por lo tanto, se transforma<br />

<strong>en</strong> una pluralidad <strong>de</strong> equida<strong>de</strong>s, según <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho que le correspon<strong>de</strong> y que es reconocido<br />

por cada individuo <strong>de</strong> acuerdo a <strong>su</strong> situación social. <strong>La</strong> ley difiere para cada estrato social, para<br />

cada persona <strong>en</strong> una sociedad estratificada pero móvil y dinámica <strong>en</strong> <strong>la</strong> que conviv<strong>en</strong> diversos<br />

sistemas normativos, esforzándose para <strong>en</strong>contrar lo que es justo para cada uno. 7<br />

No es extraño que <strong>en</strong> esta sociedad <strong>d<strong>el</strong></strong> antiguo régim<strong>en</strong>, corporativa y jerárquica, cada<br />

uno adscriba a difer<strong>en</strong>tes matices <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>su</strong> propia id<strong>en</strong>tidad porque es lo que le<br />

permite pert<strong>en</strong>ecer al “cuerpo social”. Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, <strong>la</strong> riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se se<br />

<strong>de</strong>fine <strong>en</strong> Hispanoamérica como una sociedad multirracial con esc<strong>la</strong>vos. En este tipo <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud es incid<strong>en</strong>tal o <strong>su</strong>perficial y no una parte integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía.<br />

Es este <strong>el</strong> aspecto fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se difer<strong>en</strong>cian <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, como<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> Brasil, <strong>el</strong> Caribe y <strong>el</strong> <strong>su</strong>r <strong>de</strong> Estados Unidos caracterizadas<br />

a<strong>de</strong>más por <strong>la</strong> habitación <strong>en</strong> barracas, <strong>el</strong> trabajo <strong>en</strong> cuadril<strong>la</strong>s y <strong>la</strong> mayor preservación<br />

<strong>de</strong> prácticas culturales africanas. <strong>La</strong>s socieda<strong>de</strong>s con esc<strong>la</strong>vos como <strong>la</strong> nuestra <strong>de</strong>vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma conquista <strong>d<strong>el</strong></strong> territorio <strong>en</strong> tiempos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> América, precedida por <strong>la</strong><br />

6. Bush M.L. (Ed), Serfdom & S<strong>la</strong>very: Studies in legal bondage, London-New York, Longman, 1996.<br />

7. Giovanni Levi, “Reciprocidad mediterránea”, <strong>en</strong>: Hispania, LX/1, 2000, Madrid, España, pags. 103-126.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano <strong>en</strong> España <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> expulsión <strong>de</strong> los moros.<br />

Los esc<strong>la</strong>vos acompañaron a los conquistadores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong> etapa inicial y fueron aum<strong>en</strong>tando con<br />

<strong>el</strong> tiempo. 8<br />

D<strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> ser <strong>la</strong> cotidianidad uno <strong>de</strong> los aspectos que hoy int<strong>en</strong>tan rescatarse <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

memoria y <strong>la</strong> historia, los negros, mor<strong>en</strong>os o pardos —como lo d<strong>en</strong>ominan los docum<strong>en</strong>tos—<br />

esc<strong>la</strong>vos y libres <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> <strong>en</strong> una dim<strong>en</strong>sión difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio actual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s americanas.<br />

Analizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> lo público y lo privado, lo doméstico y lo familiar, <strong>la</strong><br />

intimidad, <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s, lo simbólico y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad, <strong>el</strong> imaginario y <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s,<br />

<strong>su</strong> pres<strong>en</strong>cia es in<strong>el</strong>udible como g<strong>en</strong>eradora <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s que les son particu<strong>la</strong>res. Estrategias,<br />

r<strong>el</strong>aciones y <strong>la</strong>zos sociales y <strong>el</strong> int<strong>en</strong>to reiterado <strong>de</strong> formar <strong>su</strong>s propias familias y <strong>de</strong><br />

asociarse, también les atañ<strong>en</strong>, apareci<strong>en</strong>do sistemáticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes judiciales. Se <strong>de</strong>scubre<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong>los <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia y aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa, así como <strong>su</strong> evasión. El manejo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>d<strong>el</strong></strong> amo o <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado los muestra <strong>en</strong> <strong>su</strong> esc<strong>la</strong>vitud,<br />

int<strong>en</strong>tando <strong>el</strong>egir <strong>su</strong> propio <strong>de</strong>stino. Lo hicieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso dinámico que muestra <strong>la</strong> inestabilidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales, aun <strong>en</strong> un área hispanoamericana marginal y <strong>de</strong> frontera.<br />

Silvia C. Mallo<br />

“Los difer<strong>en</strong>tes grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se compromet<strong>en</strong> <strong>en</strong> un proceso<br />

continuo <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>ción y construcción social <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad —dice R. Doug<strong>la</strong>s<br />

Cop— especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una sociedad multirracial, porque <strong>en</strong> ésta lo étnico se<br />

constituye <strong>en</strong> una id<strong>en</strong>tidad social que pue<strong>de</strong> ser reafirmada, modificada y aun<br />

rechazada, porque <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad étnica es libre, flexible y estratégica.” 9<br />

Afortunadam<strong>en</strong>te fue abandonada ya <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> “<strong>la</strong> inanición histórica <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo”,<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como <strong>su</strong> “anu<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong> cualquier injer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s<br />

históricas”. Existe <strong>en</strong> <strong>el</strong>los <strong>el</strong> constante <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad y <strong>su</strong> búsqueda como aspiración<br />

humana. Actualm<strong>en</strong>te son vi<strong>su</strong>alizados como grupos creativos con r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />

nuevos procesos <strong>de</strong> adaptación y resist<strong>en</strong>cia, a punto <strong>de</strong> haber apr<strong>en</strong>dido por necesidad a utilizar<br />

<strong>la</strong>s contradicciones <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema colonial <strong>en</strong> <strong>su</strong> provecho. Una nueva lectura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

permite indagar <strong>en</strong> esta nueva visión. 10<br />

En los archivos judiciales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran imág<strong>en</strong>es que, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> casos particu<strong>la</strong>res,<br />

<strong>en</strong>riquec<strong>en</strong> nuestra i<strong>de</strong>a acerca <strong>de</strong> los patrones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los africanos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta.<br />

Es esta una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes más ricas a <strong>la</strong>s que po<strong>de</strong>mos recurrir para conocer <strong>la</strong>s circunstancias<br />

que ro<strong>de</strong>an a cada individuo <strong>en</strong> lo referido a <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia y adaptación al medio,<br />

tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> económico como <strong>en</strong> <strong>el</strong> social y <strong>de</strong> los valores vig<strong>en</strong>tes. El conflicto, <strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong>ito,<br />

8. Luc<strong>en</strong>a Salmoral, Manu<strong>el</strong>. Los códigos negros <strong>de</strong> <strong>la</strong> América Españo<strong>la</strong>. Alcalá, <strong>Unesco</strong>-Universidad <strong>de</strong> Alcalá, 1996.<br />

9. Cope, Doug<strong>la</strong>s, The limits of racial domination. Plebeian society in colonial México City. 1660-1720, Wisconsin, The<br />

University of Winsconsin Press, 1994.<br />

10. Díaz Díaz, Rafa<strong>el</strong> Antonio, Historiografía <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud negra <strong>en</strong> América <strong>la</strong>tina. Temas y problemas g<strong>en</strong>erales,<br />

Bogotá, Pontificia Universidad Javeriana, N° 8, diciembre 1994. Aguirre, Carlos, Ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>su</strong> propia libertad.. Los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong><br />

Lima y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sintegración <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. 1821. 1854, Lima, Pontificia Universidad Católica <strong>d<strong>el</strong></strong> Perú, Fondo Editorial, 1993.<br />

Hünef<strong>el</strong>dt, Christine: Paying the price of freedom. Family and <strong>La</strong>bor among Lima’s s<strong>la</strong>ves. 1800-1854. Berk<strong>el</strong>ey, University of<br />

California Press.<br />

61


62<br />

<strong>la</strong> disputa o simplem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos, originan <strong>su</strong> pres<strong>en</strong>cia ante los tribunales.<br />

Una justicia cara y discriminatoria como <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces no es accesible a estos sectores<br />

sociales, por <strong>el</strong>lo repres<strong>en</strong>tan a una mínima porción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra esc<strong>la</strong>va o libre. Son<br />

los amos los que se pres<strong>en</strong>tan a <strong>la</strong> Justicia para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rlos <strong>en</strong> los <strong>d<strong>el</strong></strong>itos <strong>de</strong> los que se los acusa,<br />

o discut<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos y <strong>su</strong> v<strong>en</strong>ta. Después <strong>de</strong> 1789 <strong>el</strong>los mismos solicitan<br />

<strong>su</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta exponi<strong>en</strong>do <strong>su</strong>s situaciones o discut<strong>en</strong> <strong>su</strong>s sa<strong>la</strong>rios o <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os,<br />

casas y her<strong>en</strong>cias. Aparec<strong>en</strong> como testigos o están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> otros casos judiciales.<br />

En los casos revisados, observamos que <strong>el</strong>los <strong>su</strong>frieron <strong>la</strong>s presiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> discriminación<br />

racial y <strong>de</strong> los prejuicios que acompañaban a los <strong>de</strong> <strong>su</strong> raza y sector social <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se ubicaban. Se<br />

resistieron al <strong>de</strong>safío <strong>d<strong>el</strong></strong> medio perdi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> más <strong>de</strong> una oportunidad lo que consiguieron con <strong>su</strong><br />

esfuerzo, especialm<strong>en</strong>te <strong>su</strong>s familias. Apr<strong>en</strong>dieron ma<strong>la</strong>s artes, <strong>la</strong>s que les <strong>en</strong>señó <strong>el</strong> medio <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />

vivían, y rápidam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas que podían obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong> <strong>su</strong> trabajo o <strong>de</strong> los pequeños<br />

negocios. Apr<strong>en</strong>dieron a veces <strong>el</strong> arte más <strong>su</strong>til <strong>de</strong> volcar a <strong>su</strong> favor <strong>la</strong>s opiniones cuando <strong>su</strong> éxito<br />

personal le permitía <strong>su</strong>perar <strong>su</strong> condición. El “b<strong>la</strong>nqueami<strong>en</strong>to” o indianización según <strong>la</strong> región <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> que hab<strong>la</strong>mos, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como adaptación al medio y como búsqueda <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar hijos libres <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los matrimonios interraciales, fue parte <strong>de</strong> <strong>su</strong>s vidas.<br />

<strong>La</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción africana<br />

y mu<strong>la</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio <strong>d<strong>el</strong></strong> virreinato<br />

<strong>La</strong> pob<strong>la</strong>ción africana, negra y mu<strong>la</strong>ta —compon<strong>en</strong>te que a veces aun hoy se niega—<br />

tuvo <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio una dim<strong>en</strong>sión digna <strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rada. Los habitantes <strong>de</strong> color constituían,<br />

según <strong>el</strong> espacio, <strong>en</strong>tre un 8 y hasta un 73 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total. Eran aqu<strong>el</strong>los<br />

que habían quedado <strong>en</strong> <strong>el</strong> puerto y eran tras<strong>la</strong>dados al interior como <strong>de</strong>stino, los que prov<strong>en</strong>ían<br />

<strong>de</strong> territorio portugués o los que habían nacido <strong>en</strong> estas tierras. Su posterior y pau<strong>la</strong>tina <strong>de</strong>saparición<br />

se inscribe <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>d<strong>el</strong></strong> proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s guerras por <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> un<br />

profundo mestizaje con <strong>el</strong> que co<strong>la</strong>boró <strong>la</strong> disminución <strong>d<strong>el</strong></strong> grupo masculino adulto.<br />

Múltiples interrogantes <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> fr<strong>en</strong>te a esta realidad a pesar <strong>de</strong> todo lo que se ha avanzado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> tema. <strong>La</strong>s preocupaciones se c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> <strong>la</strong> cuantificación, <strong>en</strong> explicar <strong>su</strong> <strong>de</strong>saparición<br />

y <strong>en</strong> <strong>su</strong> her<strong>en</strong>cia cultural. <strong>La</strong> <strong>de</strong>mografía histórica fue más estudiada <strong>en</strong> Córdoba y Bu<strong>en</strong>os Aires<br />

y se avanza ahora sobre <strong>el</strong> noroeste, litoral y Paraguay. Sólo un minucioso rastreo <strong>de</strong> los archivos<br />

locales —c<strong>en</strong>sos y archivos parroquiales— y <strong>la</strong> discusión <strong>de</strong> conjunto <strong>de</strong> criterios y metodologías<br />

básicas, permitirán una reconstrucción <strong>d<strong>el</strong></strong> proceso histórico <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> virreinato.<br />

El volum<strong>en</strong> y <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra y mu<strong>la</strong>ta riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se, y <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> adaptación<br />

e integración forzosa a <strong>la</strong> sociedad local <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se vieron comp<strong>el</strong>idos a <strong>el</strong>aborar <strong>su</strong> propia<br />

id<strong>en</strong>tidad, fue siempre una preocupación c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> qui<strong>en</strong>es se <strong>de</strong>dican al tema. Se procura<br />

vi<strong>su</strong>alizar <strong>el</strong> conjunto y ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s observaciones hacia <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> territorio <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

virreinato con estudios específicos y g<strong>en</strong>erales. A fines <strong>d<strong>el</strong></strong> período colonial, <strong>en</strong>tre 1740 y 1810,<br />

se estima que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 45.000 africanos habían ingresado por los puertos <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o y<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires hacia otros <strong>de</strong>stinos <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>d<strong>el</strong></strong> antiguo virreinato constituy<strong>en</strong>do, don<strong>de</strong><br />

fueron más requeridos, aproximadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 30 por ci<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> 70 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>-<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

ción. Posteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> importación y prima <strong>el</strong> <strong>de</strong>sequilibrio <strong>de</strong> sexos ingresando<br />

mayor cantidad <strong>de</strong> mujeres, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o int<strong>en</strong>sificado por <strong>la</strong>s guerras por <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.<br />

En <strong>el</strong> contexto internacional se inicia <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> abolición a lo que se<br />

agrega <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología igualitaria dominante <strong>en</strong> <strong>la</strong> época que, junto con una oleada inmigratoria<br />

masiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX, contribuye a <strong>de</strong>sdibujar <strong>su</strong> exist<strong>en</strong>cia. Negros, pardos,<br />

mor<strong>en</strong>os y mu<strong>la</strong>tos, africanos y riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ses, procedieron <strong>de</strong> esta corri<strong>en</strong>te migratoria forzosa<br />

integrándose como protagonistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

Definida como una sociedad <strong>de</strong> frontera con esc<strong>la</strong>vos, caracterizada por comportami<strong>en</strong>tos<br />

<strong>la</strong>xos, propios <strong>de</strong> ésta, <strong>la</strong> sociedad recurrió al negro africano esc<strong>la</strong>vo como solución inmediata<br />

a <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra. Pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s<br />

dominantes con posterioridad a <strong>la</strong> conquista, no cumplía una función económica es<strong>en</strong>cial como<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntación. Es <strong>en</strong> <strong>la</strong> diversidad <strong>d<strong>el</strong></strong> proceso histórico y <strong>d<strong>el</strong></strong> prototipo <strong>de</strong> cada<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones que conforman <strong>el</strong> territorio virreinal don<strong>de</strong> ponemos <strong>el</strong><br />

ac<strong>en</strong>to. Era ésta una sociedad <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> expansión espacial y económica y <strong>de</strong> transformación<br />

social y política <strong>en</strong> <strong>su</strong> transición a <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.<br />

Ellos vivieron <strong>en</strong>tonces <strong>su</strong> experi<strong>en</strong>cia personal ligada a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

áreas urbanas (artesanal, doméstico) y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas rurales (gana<strong>de</strong>ría, agricultura, transporte) y<br />

a <strong>su</strong> integración a los ejércitos. Como propiedad eran un bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> her<strong>en</strong>cia, gozando sin distinción<br />

<strong>de</strong> género <strong>d<strong>el</strong></strong> privilegio <strong>de</strong> ser protegido y cuidado, así como también <strong>el</strong> <strong>de</strong> ser explotado,<br />

prestado o alqui<strong>la</strong>do. Cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias individuales vividas <strong>en</strong> esc<strong>la</strong>vitud los pusieron<br />

<strong>en</strong> más <strong>de</strong> una oportunidad <strong>en</strong> situaciones inéditas y difíciles <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir respecto <strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

carácter <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos.<br />

Aun <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>posición <strong>de</strong> una mayor estabilidad <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo doméstico o <strong>d<strong>el</strong></strong> artesano,<br />

traspasado <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarraigo y <strong>de</strong> adaptación inicial, <strong>el</strong>los experim<strong>en</strong>taron <strong>la</strong> inestabilidad<br />

y una constante movilidad espacial (cambio <strong>de</strong> funciones <strong>en</strong> <strong>su</strong> trabajo, v<strong>en</strong>ta, alquiler,<br />

préstamo o búsqueda <strong>de</strong> <strong>su</strong> propia <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia o <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>su</strong>s amos). Compartieron con los otros<br />

integrantes <strong>de</strong> los sectores bajos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad esta experi<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> inestabilidad, aunque<br />

con rasgos y tintes difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vo privado <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad era <strong>el</strong><br />

rasgo principal. G<strong>en</strong>eraron experi<strong>en</strong>cias y estrategias que les eran propias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> adaptación y<br />

<strong>la</strong> huida, comportami<strong>en</strong>tos particu<strong>la</strong>res y un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida que los distanciaba y difer<strong>en</strong>ciaba<br />

tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura dominante <strong>de</strong> <strong>su</strong>s amos como <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los con los que compartían experi<strong>en</strong>cias<br />

y con los que <strong>el</strong>aboraban <strong>en</strong> conjunto una cultura popu<strong>la</strong>r. Los b<strong>la</strong>ncos pobres y <strong>la</strong>s<br />

castas, conformadas por indios, mestizos, por último por negros y mu<strong>la</strong>tos libres y esc<strong>la</strong>vos,<br />

compartían los avatares <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana con los restantes sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ban,<br />

con <strong>el</strong> consigui<strong>en</strong>te res<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to, una conci<strong>en</strong>cia c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a los mismos.<br />

Herbert Klein seña<strong>la</strong> como valores básicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos a <strong>la</strong> autonomía y<br />

<strong>el</strong> saber. Ambos están íntimam<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>acionados con lo <strong>la</strong>boral ya que es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>el</strong>los “una exist<strong>en</strong>cia<br />

dominada por <strong>el</strong> trabajo”. 11 Los esc<strong>la</strong>vos africanos t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> mayor participación <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

11. Klein, Herbert S., <strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud africana <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina y <strong>el</strong> Caribe. Madrid, Alianza Editorial, Alianza América,<br />

1986, págs. 107, 120.<br />

Silvia C. Mallo<br />

63


64<br />

mercado <strong>la</strong>boral con <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or división por sexo. <strong>La</strong> autonomía y <strong>el</strong> saber, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que difer<strong>en</strong>ciamos<br />

<strong>la</strong> especialización <strong>la</strong>boral y <strong>la</strong> cuota <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r cotidiano que <strong>el</strong> saber o <strong>el</strong> estar informado<br />

implica, les permitía acce<strong>de</strong>r al mundo <strong>de</strong> los <strong>su</strong>eños, permitirse p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> mejorar d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

propia condición y proyectarse <strong>el</strong>los y <strong>su</strong>s <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes hacia <strong>el</strong> futuro.<br />

<strong>La</strong> vida <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación y <strong>la</strong>s alianzas íntimas permitieron a <strong>la</strong>s mujeres <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias<br />

y otras vías <strong>de</strong> acceso al cambio <strong>de</strong> condición que, aunque fueran más <strong>de</strong> una vez infructuosas,<br />

eran <strong>la</strong>s más directas. Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias fem<strong>en</strong>inas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito doméstico <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

contacto directo con <strong>el</strong> amo, un proceso, <strong>el</strong> <strong>de</strong> b<strong>la</strong>nqueami<strong>en</strong>to-indianización, se dio <strong>de</strong> hecho.<br />

Este proceso complejo y g<strong>en</strong>eral <strong>d<strong>el</strong></strong> mestizaje acompañó a <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

americana y aquí, tanto a los esc<strong>la</strong>vos como a los liberados, a los negros y a los mu<strong>la</strong>tos o<br />

zambos. Ligado al proceso <strong>de</strong>mográfico se fundam<strong>en</strong>ta tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los<br />

índices <strong>de</strong> masculinidad y <strong>de</strong> femineidad, como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s uniones matrimoniales<br />

que <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> estudio <strong>de</strong> los archivos parroquiales. De <strong>el</strong>los se infier<strong>en</strong> <strong>la</strong>s características<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> parejas no sacram<strong>en</strong>tadas o uniones <strong>de</strong> hecho cuyo único indicio es<br />

<strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ilegitimidad <strong>de</strong> los hijos.<br />

Cifras <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio virreinal<br />

El objetivo que p<strong>la</strong>nteamos inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este avance es precisam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>de</strong> vi<strong>su</strong>alizar a<br />

<strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afroarg<strong>en</strong>tina, esc<strong>la</strong>va y libre, cuando <strong>la</strong> sociedad americana transita<br />

hacia <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Ilustración y <strong>el</strong> Romanticismo conformando <strong>su</strong>s Estados nacionales.<br />

<strong>La</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> fecha <strong>d<strong>el</strong></strong> r<strong>el</strong>evami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> datos consignados <strong>en</strong> cada caso hac<strong>en</strong> dificultosa<br />

<strong>la</strong> compulsa <strong>de</strong> <strong>la</strong> escasa información exist<strong>en</strong>te para cada región e infructuoso <strong>el</strong> int<strong>en</strong>to<br />

comparativo. C<strong>en</strong>sistas, estimaciones <strong>de</strong> viajeros y estudiosos <strong>de</strong> cada pob<strong>la</strong>ción local consignan<br />

a <strong>la</strong> ciudad so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, o a ésta y <strong>la</strong> campaña circundante, apuntan <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong> conjunto o no difer<strong>en</strong>cian <strong>en</strong>tre negros y mor<strong>en</strong>os, mu<strong>la</strong>tos o pardos, esc<strong>la</strong>vos o libres,<br />

mujeres y hombres.<br />

El Virreinato <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta compr<strong>en</strong>día los actuales territorios <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Uruguay,<br />

Bolivia y Paraguay. Mae<strong>de</strong>r calcu<strong>la</strong> 1.262.500 habitantes para todo <strong>el</strong> virreinato y 362.000<br />

habitantes <strong>en</strong> 1800 sólo para <strong>el</strong> territorio arg<strong>en</strong>tino. El área altoperuana <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se as<strong>en</strong>taba<br />

Potosí era <strong>la</strong> más pob<strong>la</strong>da correspondiéndole <strong>el</strong> 63 por ci<strong>en</strong>to (800.000) <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total.<br />

<strong>La</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>d<strong>el</strong></strong> territorio riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se constituía un 28.7 por ci<strong>en</strong>to y los territorios <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay<br />

8 por ci<strong>en</strong>to (100.000). 12 <strong>La</strong> diversidad <strong>de</strong> este territorio, con recursos muy difer<strong>en</strong>tes,<br />

int<strong>en</strong>sa circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> personas y bi<strong>en</strong>es, cuyo espacio no está <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te dominado<br />

y con fronteras interiores permeables, g<strong>en</strong>era difer<strong>en</strong>tes realida<strong>de</strong>s.<br />

Se perfi<strong>la</strong>n dos gran<strong>de</strong>s regiones durante <strong>la</strong> dominación colonial. Ambas difer<strong>en</strong>ciadas<br />

por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo cultural y <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>su</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a originaria, así como por <strong>el</strong><br />

grado <strong>de</strong> inserción <strong>de</strong> <strong>su</strong>s economías a los circuitos g<strong>en</strong>erados por <strong>la</strong> producción minera potosina<br />

y a <strong>la</strong> conexión con <strong>el</strong> espacio atlántico <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema mercantilista vig<strong>en</strong>te:<br />

12. Frías, Susana, “<strong>La</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción” <strong>en</strong>: Aca<strong>de</strong>mia Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia. Nueva Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación<br />

Arg<strong>en</strong>tina, Bu<strong>en</strong>os Aires, Ed. P<strong>la</strong>neta, 1999, t. II, pág. 89.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Silvia C. Mallo<br />

a) <strong>el</strong> espacio mediterráneo y andino articu<strong>la</strong>do <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> interior potosino y los puertos<br />

chil<strong>en</strong>os <strong>d<strong>el</strong></strong> Pacífico, conectado particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> Santa Fé;<br />

b) <strong>el</strong> litoral fluvial y atlántico que articu<strong>la</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones y circu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> espacio<br />

portugués, A<strong>su</strong>nción, Corri<strong>en</strong>tes, Santa Fé y <strong>el</strong> complejo <strong>de</strong> puertos conectados<br />

con <strong>el</strong> Atlántico: Bu<strong>en</strong>os Aires-Montevi<strong>de</strong>o.<br />

El noroeste y Cuyo, sobre <strong>la</strong> precordillera andina, contaban con pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a<br />

originaria disponible como mano <strong>de</strong> obra y se caracterizaron por <strong>su</strong> vincu<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> espacio<br />

minero altoperuano al que abastecían, con <strong>el</strong> Pacífico y Chile. <strong>La</strong> pacificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>su</strong>blevaciones<br />

calchaquíes a mediados <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVII y <strong>la</strong> continua resist<strong>en</strong>cia indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tribus <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Chaco Gua<strong>la</strong>mba <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera ori<strong>en</strong>tal habían inquietado a <strong>la</strong> región hasta <strong>el</strong> final <strong>d<strong>el</strong></strong> período<br />

colonial. 13 Un espacio articu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s regiones, camino obligado hacia todas partes,<br />

era Córdoba. <strong>La</strong> ciudad y <strong>su</strong> campaña contaba con 40.000 habitantes al com<strong>en</strong>zar <strong>el</strong> siglo XIX<br />

y ha sido uno <strong>de</strong> los espacios <strong>en</strong> los que más se ha estudiado al grupo afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />

En <strong>el</strong> noroeste y Cuyo, regiones <strong>de</strong> antiguo as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>en</strong>comi<strong>en</strong>das que perduran<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> período colonial, se g<strong>en</strong>eraron socieda<strong>de</strong>s profundam<strong>en</strong>te jerarquizadas.<br />

Contaba <strong>en</strong> 1800, según Mae<strong>de</strong>r, aproximadam<strong>en</strong>te con un 63 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

territorio. El noroeste con un 52 por ci<strong>en</strong>to y Cuyo un 11 por ci<strong>en</strong>to. Aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> cifras totales<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> período interc<strong>en</strong>sal (1778 y 181) <strong>de</strong> 85.642 habitantes a 196.663.<br />

El litoral fluvial y <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta t<strong>en</strong>ía una pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a agricultora <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

misiones je<strong>su</strong>íticas y Paraguay, y una pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a más dispersa <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

que acompañó <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> ocupación <strong>d<strong>el</strong></strong> espacio promovido por <strong>la</strong> actividad gana<strong>de</strong>ra. A<br />

comi<strong>en</strong>zos <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX contaba con 116.000 habitantes constituy<strong>en</strong>do <strong>el</strong> 36 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>d<strong>el</strong></strong> territorio. Con fronteras interiores <strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te inestabilidad <strong>su</strong>bsistían como<br />

productores <strong>de</strong> yerba mate, <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría y contraban<strong>de</strong>aban <strong>en</strong>tre A<strong>su</strong>nción y Bu<strong>en</strong>os Aires-<br />

Montevi<strong>de</strong>o, conectándose con <strong>el</strong> Atlántico y <strong>el</strong> área <strong>de</strong> colonización portuguesa y con <strong>el</strong> interior.<br />

Esta sociedad jerarquizada pero más <strong>la</strong>xa <strong>en</strong> <strong>su</strong>s comportami<strong>en</strong>tos, estaba vincu<strong>la</strong>da con <strong>la</strong><br />

navegación y tráfico <strong>en</strong> los ríos y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taba <strong>el</strong> ataque perman<strong>en</strong>te prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves<br />

indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>su</strong>s fronteras interiores<br />

PORCENTAJES DE LA COMPOSICIÓN ÉTNICA POR REGIONES: 1810-1814<br />

LITORAL INTERIOR CUYO<br />

COMPOSICIÓN BS. AIRES CORRIENTES CORDOBA CATAMARCA LA RIOJA MENDOZA SAN JUAN<br />

ÉTNICA CIUDAD CIUDAD<br />

1810 1814 1813 1812 1814 1812 1812<br />

INDIOS 0,4 17,3 0,6 34,0 22,0 19,0 44,0<br />

CASTAS 27,7 11,9 57,8 31,0 45,0 37,0 21,0<br />

BLANCOS 71,9 70,8 41,6 35,0 33,0 44,0 35,0<br />

VALOR ABSOLUTO 55.416 30.184 10.859 20.962 14.128 13.318 12.979<br />

Fu<strong>en</strong>te: C<strong>el</strong>ton, Dora E. “<strong>La</strong> pob<strong>la</strong>ción. Desarrollo y características <strong>de</strong>mográficas” <strong>en</strong> Aca<strong>de</strong>mia Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia<br />

Nueva Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación Arg<strong>en</strong>tina, t. 4, “<strong>La</strong> configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> República In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te”, Bu<strong>en</strong>os aires, Editorial P<strong>la</strong>neta,<br />

t. 4, págs. 45-75.<br />

13. Guzmán, María Flor<strong>en</strong>cia, Los mu<strong>la</strong>tos-mestizos <strong>en</strong> <strong>la</strong> jurisdicción riojana a fines <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII: El caso <strong>de</strong> los L<strong>la</strong>nos,<br />

<strong>en</strong>: Temas <strong>de</strong> Asia y África, 2, Bu<strong>en</strong>os Aires, Sección <strong>de</strong> Asia y África, Facultad <strong>de</strong> Filosofía y Letras, 1993.<br />

65


66<br />

En Bu<strong>en</strong>os Aires, puerto <strong>de</strong> introducción, ocurría lo contrario a lo que ocurría <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> territorio. Negros y mu<strong>la</strong>tos constituían, según Susan Socolow, <strong>el</strong> 28.4 % <strong>en</strong> 1778 <strong>de</strong> los<br />

cuales 81.4 % eran esc<strong>la</strong>vos y 18.6 % libres. Estos últimos, los libres, llegarían a constituir,<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1830, cincu<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong>spués, un 50 %. En Corri<strong>en</strong>tes, que contaba con indios<br />

guaraníes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s misiones je<strong>su</strong>íticas, <strong>la</strong>s castas constituían <strong>el</strong> 11.6 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

POBLACIÓN AFROMESTIZA EN EL VIRREINATO DEL RÍO DE LA PLATA: 1778<br />

ÁREA GEOGRÁFICA AFROMESTIZOS ESCLAVOS LIBRES<br />

Catamarca 73,6 [710] [518]* val.abs. [7198] v.a.<br />

Salta 67,6 19,5 48,1<br />

Tucumán 64,0 — —<br />

Santiago <strong>d<strong>el</strong></strong> Estero 54,13 — —<br />

Córdoba 54,0 29,0 49.6 / 56,8*<br />

<strong>La</strong> Rioja 47,0 8,0 39,0<br />

Cuyo 17,0 — —<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires 28,4 81,4 18.6<br />

Santa Fé — — —<br />

Entre <strong>Río</strong>s — — —<br />

Corri<strong>en</strong>tes y Misiones 11,6 0,5 11,1<br />

Montevi<strong>de</strong>o 30,6<br />

Paraguay, todo <strong>el</strong> territorio 14.01<br />

Fu<strong>en</strong>te: Mae<strong>de</strong>r, Comadrán Ruiz, Jorge, Evolución <strong>de</strong>mográfica arg<strong>en</strong>tina durante <strong>el</strong> período hispánico 1535-1810, Bu<strong>en</strong>os<br />

aires, Eu<strong>de</strong>ba, 1964. Ernesto J. A., “Evolución <strong>de</strong>mográfica arg<strong>en</strong>tina 1810-1869”, Bu<strong>en</strong>os aires, Eu<strong>de</strong>ba, 1969; y “Demografía<br />

y pot<strong>en</strong>cial humano <strong>de</strong> Corri<strong>en</strong>tes. El C<strong>en</strong>so provincial <strong>de</strong> 1814”, <strong>en</strong>: Revista Nor<strong>de</strong>ste N° 5, Resist<strong>en</strong>cia, Universidad<br />

Nacional <strong>d<strong>el</strong></strong> Nor<strong>de</strong>ste, pág. 130; *Archondo, Aníbal, “<strong>La</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Córdoba según <strong>el</strong> empadronami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1778”. Serie<br />

<strong>de</strong> Ensayos N° 27, Córdoba, Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Económicas, Universidad Nacional <strong>de</strong> Córdoba, 1998; Frega, Ana, “Caminos<br />

<strong>de</strong> libertad <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> revolución. Los esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Provincia Ori<strong>en</strong>tal Artiguista, 1815, 1820”, <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>tancur et al.<br />

(comps). Estudios sobre <strong>la</strong> cultura afro-riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se. Historia y pres<strong>en</strong>te. Montevi<strong>de</strong>o, Facultad <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s y Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Educación, 2004, Boccia Romañach, Alfredo. Esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay. A<strong>su</strong>nción, <strong>Unesco</strong>, 2004, pág. 228.<br />

Aun cuando los datos son escasos e imprecisos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to más antiguo,<br />

cercanos a Potosí, <strong>en</strong> los dos primeros siglos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Colonia <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes es<br />

alta. <strong>La</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> negros y mu<strong>la</strong>tos libres es importante indicando que fueron <strong>la</strong>s regiones<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> interior <strong>d<strong>el</strong></strong> noroeste los mercados <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos más importantes <strong>d<strong>el</strong></strong> territorio <strong>en</strong> los primeros<br />

tiempos. <strong>La</strong> situación inversa observamos <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires y Montevi<strong>de</strong>o don<strong>de</strong> aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción esc<strong>la</strong>va a medida que avanza <strong>el</strong> siglo XVIII vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong>s concesiones otorgadas<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong> siglo a ingleses y franceses. En <strong>el</strong> litoral <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia esc<strong>la</strong>va es comparativam<strong>en</strong>te<br />

poco significativa aun <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> expulsión <strong>de</strong> los je<strong>su</strong>itas, combinándose <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra indíg<strong>en</strong>a disponible y <strong>el</strong> predominio <strong>de</strong> una economía gana<strong>de</strong>ra que no <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>manda.<br />

Influ<strong>en</strong>cia esc<strong>la</strong>vista <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía regional<br />

Esta sociedad hispanoamericana riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se con esc<strong>la</strong>vos don<strong>de</strong> éstos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayores<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> integración, aun <strong>de</strong> movilidad social y espacial que los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntación,<br />

explica tradicionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia por <strong>su</strong> utilización como mano <strong>de</strong> obra ante <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sprecio por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> tareas manuales <strong>de</strong> los sectores más altos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad étnicam<strong>en</strong>te<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

b<strong>la</strong>nca. Un sistema <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ban sobre todo activida<strong>de</strong>s domésticas y artesanales a<br />

jornal, 14 recordamos que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho romano estableció para <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo dos <strong>de</strong>rechos<br />

fundam<strong>en</strong>tales.<br />

Uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos es <strong>el</strong> que <strong>de</strong>ja al esc<strong>la</strong>vo un marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> negociación con <strong>el</strong> amo<br />

qui<strong>en</strong> lo autoriza a obt<strong>en</strong>er <strong>su</strong> propio peculio, es <strong>de</strong>cir, obt<strong>en</strong>ción <strong>d<strong>el</strong></strong> pago <strong>de</strong> <strong>su</strong> trabajo al<br />

marg<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do para <strong>el</strong> amo y/o bi<strong>en</strong>es obt<strong>en</strong>idos con <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> <strong>su</strong> trabajo. El<br />

ejercicio <strong>de</strong> este <strong>de</strong>recho fue u<strong>su</strong>al <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio <strong>d<strong>el</strong></strong> virreinato y condujo al esc<strong>la</strong>vo a hacer uso<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> segundo <strong>de</strong>recho, a <strong>la</strong> manumisión o coartación, con <strong>el</strong>lo a <strong>la</strong> libertad. En esta instancia se<br />

produce otro f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o observado <strong>en</strong> los archivos judiciales: <strong>la</strong> copropiedad <strong>de</strong> un esc<strong>la</strong>vo, <strong>su</strong><br />

alquiler y <strong>la</strong>s peripecias a que lo somete <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> ser un bi<strong>en</strong> heredable lo pon<strong>en</strong> más <strong>de</strong> una<br />

vez <strong>en</strong> situaciones inéditas y difíciles <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir respecto <strong>de</strong> <strong>su</strong> carácter <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vo, sin que <strong>el</strong>lo<br />

signifique que <strong>de</strong>je <strong>de</strong> serlo.<br />

Un esc<strong>la</strong>vo <strong>en</strong> condiciones normales ti<strong>en</strong>e específicam<strong>en</strong>te dos posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> escape<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong> condición:<br />

Silvia C. Mallo<br />

1. El tipo <strong>de</strong> trabajo que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>, <strong>el</strong> cual legalm<strong>en</strong>te le permite mediante <strong>la</strong> autorización<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> amo acumu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> capital correspondi<strong>en</strong>te a <strong>su</strong> manumisión para <strong>la</strong> compra<br />

<strong>de</strong> sí mismo o para otros fines, peculio o estip<strong>en</strong>dio. 15<br />

2. <strong>La</strong>s condiciones <strong>de</strong> mayor o m<strong>en</strong>or flexibilidad <strong>en</strong> <strong>su</strong> vida cotidiana, que le <strong>de</strong>ja<br />

un marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> acción como persona o individuo, aun como cabeza <strong>de</strong> familia<br />

(capataces, artesanos, trabajadores especializados).<br />

Ambas posibilida<strong>de</strong>s se pres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes formas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>la</strong> campaña, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> otros arreglos informales y circunstanciales que no sólo provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong><br />

ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>su</strong>s amos, sino también <strong>de</strong> <strong>su</strong> propia creatividad para <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia o adaptación.<br />

<strong>La</strong> sociedad integra a los inmigrantes forzosos africanos a activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> servicio, domésticas<br />

y artesanales jornaleras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> virreinato, a tareas propias <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estancia gana<strong>de</strong>ra riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se y a <strong>la</strong>branza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas rurales. Cuando complem<strong>en</strong>tamos los<br />

datos propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción, los datos c<strong>en</strong>sales y <strong>de</strong> registros parroquiales, más <strong>la</strong>s observaciones<br />

realizadas por los contemporáneos y viajeros con <strong>la</strong> información que nos prove<strong>en</strong> los archivos<br />

judiciales y notariales, <strong>de</strong>scubrimos que <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana, aun d<strong>en</strong>tro <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vitud, estos africanos t<strong>en</strong>ían ciertas “oportunida<strong>de</strong>s”.<br />

En <strong>la</strong> normativa <strong>en</strong>tonces vig<strong>en</strong>te se p<strong>la</strong>ntea que ti<strong>en</strong>e un <strong>de</strong>recho básico a <strong>su</strong> manumisión,<br />

obt<strong>en</strong>ida por donación o pagando <strong>su</strong> propio precio, pero esta normativa no dice nada<br />

respecto <strong>de</strong> estos “escapes”, producto <strong>de</strong> permisos <strong>d<strong>el</strong></strong> amo o <strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>de</strong>sinterés o <strong>de</strong>sconexión con<br />

14. Saguier, Eduardo, “<strong>La</strong> naturaleza estip<strong>en</strong>diaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud urbana colonial. El caso <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XVIII”, Revista Paraguaya <strong>de</strong> Sociología,, Año 26, Nº 74, <strong>en</strong>ero-abril 1989, págs. 45 a 46.<br />

15. Mallo, Silvia, “Pob<strong>la</strong>ción afroarg<strong>en</strong>tina. D<strong>el</strong> peculio al patrimonio y <strong>la</strong> propiedad”, <strong>en</strong>: Actas <strong>d<strong>el</strong></strong> XII Congreso Nacional<br />

<strong>de</strong> Arqueología. Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Naturales. Universidad Nacional <strong>de</strong> <strong>La</strong> P<strong>la</strong>ta, Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Naturales, <strong>La</strong><br />

P<strong>la</strong>ta, t. II, págs. 434 a 439.<br />

67


68<br />

<strong>la</strong> vida <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo <strong>de</strong> <strong>su</strong> propiedad. Los hemos calificado como “vías <strong>de</strong> escape” o “libertad <strong>de</strong><br />

hecho” que aun cuando sólo se conserva <strong>en</strong> condición <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vo, van <strong>de</strong>teriorando <strong>el</strong> concepto<br />

<strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma sociedad acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición servil. Estas vías <strong>de</strong> escape están ligadas<br />

a <strong>su</strong> ocupación, tanto como a <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> vida cotidiana que caracterizan <strong>en</strong> nuestras tierras a<br />

<strong>la</strong>s zonas urbanas. Esto que l<strong>la</strong>mamos <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición servil es más difícil <strong>de</strong> explicar<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. Un esc<strong>la</strong>vo no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser esc<strong>la</strong>vo ni adquiere mayores <strong>de</strong>rechos por estas<br />

“vías <strong>de</strong> escape”, pero <strong>en</strong> situaciones que no llegan al conflicto o al <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to son espacios<br />

que <strong>el</strong> amo otorga y <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo adopta. Otros historiadores han comprobado esta peculiaridad<br />

<strong>de</strong> nuestra esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> otras áreas <strong>de</strong> Hispanoamérica. 16<br />

<strong>La</strong> cuestión que nos interesa está r<strong>el</strong>acionada no sólo con <strong>el</strong> uso que cada esc<strong>la</strong>vo hace <strong>de</strong><br />

lo que Klein d<strong>en</strong>omina <strong>el</strong> tiempo para sí, sino también a <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> movilidad espacial<br />

y a <strong>la</strong>s estrategias utilizadas para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>su</strong> tal<strong>en</strong>to y capacidad, así como para empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong><br />

camino hacia <strong>la</strong> manumisión y <strong>la</strong> libertad. Si ligamos <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong> cada esc<strong>la</strong>vo a <strong>su</strong> saber y<br />

a <strong>su</strong> manejo <strong>de</strong> información y <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> cada r<strong>el</strong>ación amo-esc<strong>la</strong>vo a <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />

vida cotidiana, vemos cómo se construye <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad afroamericana <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los que se vieron<br />

forzados a r<strong>en</strong>unciar a <strong>la</strong> propia. Estas condiciones conduc<strong>en</strong> a <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura<br />

dominante, a <strong>la</strong> integración, a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> lo afroamericano <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura y al mestizaje<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo biológico. “No ha <strong>de</strong> sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong>la</strong> cultura creada por <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo <strong>en</strong> América —dice<br />

Herbert Klein— sirviera para dos propósitos opuestos: integrarlo a <strong>la</strong> sociedad dominada por <strong>el</strong> amo<br />

b<strong>la</strong>nco y proporcionarle una id<strong>en</strong>tidad y un s<strong>en</strong>tido que lo protegiera <strong>de</strong> <strong>la</strong> opresión y <strong>de</strong> <strong>la</strong> hostilidad<br />

<strong>de</strong> esa misma sociedad.” 17<br />

<strong>La</strong>s “vías <strong>de</strong> escape” son aún mayores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas rurales y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong> frontera. El<br />

ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, que borra todo tipo <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> frontera, facilita cierta libertad<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud y vivir como si fuera libre logrando <strong>el</strong> asc<strong>en</strong>so social. 18 Entretanto, <strong>la</strong><br />

16. Díaz Díaz, Rafa<strong>el</strong> Antonio, “Historiografía <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud negra <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina: Temas y problemas g<strong>en</strong>erales”,<br />

<strong>en</strong>: América Negra, Bogotá, Pontificia Universidad Javeriana, N° 8, diciembre <strong>de</strong> 1994; Aguirre, Carlos: Ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>su</strong> propia<br />

libertad: Los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> Lima y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sintegración <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. 1821-1854, Lima, Pontificia Universidad Católica <strong>d<strong>el</strong></strong> Perú,<br />

Fondo Editorial, 1993; Hünef<strong>el</strong>dt, Christine: Paying the price of freedom. Family and <strong>La</strong>bor among Lima’s s<strong>la</strong>ves. 1800-1854.<br />

Berk<strong>el</strong>ey, University of California Press.<br />

17. Klein, Herbert, <strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud africana ...ob cit.<br />

18. Un ejemplo <strong>de</strong> movilidad social y autogestión <strong>en</strong>tre tantos otros: El pardo José B<strong>la</strong>nco, cuyo <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor utilizaba como<br />

argum<strong>en</strong>tación para solicitar información <strong>de</strong> pobreza para litigar, que era “escaso <strong>de</strong> fortuna” y que “no ti<strong>en</strong>e más haberes que<br />

aqu<strong>el</strong> preciso para no perecer <strong>su</strong> mujer e hijos <strong>de</strong> los cuales aún ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> <strong>de</strong>scon<strong>su</strong><strong>el</strong>o <strong>de</strong> ver a dos reducidos a <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud” y<br />

“que por <strong>su</strong> miseria no ha podido libertarlos, contra <strong>el</strong> constante <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> un padre a qui<strong>en</strong> no anima otro s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to…” no era<br />

visto con esos ojos por <strong>su</strong> contrincante y los diez testigos que éste pres<strong>en</strong>taba. Se basaban estos últimos <strong>en</strong> que “manti<strong>en</strong>e una<br />

regu<strong>la</strong>r pob<strong>la</strong>ción y es uno <strong>de</strong> los <strong>la</strong>bradores más fuertes <strong>en</strong> <strong>el</strong> cultivo y sembrado…. <strong>la</strong>s sem<strong>en</strong>teras que hace <strong>de</strong> trigo g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

(producían) veinte fanegas anuales y que todos los años recogía crecido número <strong>de</strong> sembraduras <strong>de</strong> todas especies,<br />

aunque hay qui<strong>en</strong>es lo av<strong>en</strong>tajan. Se calcu<strong>la</strong> por los rastrojos que siembra <strong>de</strong> diez a doce fanegas <strong>de</strong> trigo, maíz y otras…<br />

Mant<strong>en</strong>ía peones asa<strong>la</strong>riados para <strong>el</strong> b<strong>en</strong>eficio y cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras y un pastor para <strong>el</strong> copioso número <strong>de</strong> animales… y que<br />

éstos eran <strong>su</strong>yos propios… T<strong>en</strong>ía pulpería propia <strong>la</strong> cual administraba personalm<strong>en</strong>te… Su casa <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña estaba siempre<br />

frecu<strong>en</strong>tada por individuos <strong>de</strong> uno y otro sexo que salían a tomar los aires y a recrearse. En una oportunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> juez le<br />

solicitó <strong>el</strong> pago <strong>de</strong> dosci<strong>en</strong>tos pesos, no tuvo dificultad <strong>en</strong> hacerlo sin empeñar nada”. Un padre conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios<br />

posibles <strong>de</strong>jaba <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud a esposa e hijos y una justicia habitualm<strong>en</strong>te discriminatoria con los <strong>de</strong> <strong>su</strong> raza y<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te con los libres, <strong>en</strong> este caso lo <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró pobre “porque es <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> un proficuo <strong>la</strong>brador, at<strong>en</strong>to hac<strong>en</strong>dado<br />

y miembro útil a ambos estados eclesiástico y secu<strong>la</strong>r”. Sin duda había hecho <strong>la</strong>s alianzas apropiadas como para t<strong>en</strong>er a <strong>la</strong><br />

Justicia <strong>de</strong> <strong>su</strong> parte. Archivo Histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires. Real Audi<strong>en</strong>cia. Informaciones <strong>de</strong> Pobreza 1786: 7-5-<br />

9-20.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

ext<strong>en</strong>sa pampa y <strong>el</strong> sistema imp<strong>la</strong>ntado por los amos provee posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong><br />

acceso a <strong>la</strong> tierra o poseer <strong>en</strong> propiedad algo <strong>de</strong> ganado. Todo <strong>el</strong>lo pue<strong>de</strong> haber significado para<br />

los que obt<strong>en</strong>ían <strong>su</strong> libertad un alici<strong>en</strong>te o inc<strong>en</strong>tivo para <strong>su</strong> tras<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> zona rural y, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos que trabajan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas rurales don<strong>de</strong> se hac<strong>en</strong> más <strong>la</strong>xos los controles d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. Ello no significa que <strong>de</strong>jaran <strong>de</strong> ser <strong>su</strong>jetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor prefer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> instancia<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> ejercicio <strong>d<strong>el</strong></strong> control social.<br />

Si nos at<strong>en</strong>emos a <strong>la</strong> caracterización <strong>d<strong>el</strong></strong> mercado <strong>de</strong> trabajo es difícil <strong>de</strong>finir <strong>en</strong> qué<br />

condiciones estarían los esc<strong>la</strong>vos que hac<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> esta oportunidad <strong>de</strong> “vías <strong>de</strong> escape”. 19 Son<br />

aqu<strong>el</strong>los que reiteradam<strong>en</strong>te alqui<strong>la</strong>dos han perdido <strong>el</strong> contacto con <strong>su</strong> amo e incluso <strong>la</strong> noción<br />

<strong>de</strong> quién es éste; los hombres y mujeres que vivi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>d<strong>el</strong></strong> país son <strong>en</strong>viados a<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires o <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad al campo a “buscar <strong>la</strong> vida”, aqu<strong>el</strong>los cuyos amos murieron intestados<br />

o no volvieron <strong>de</strong> algún viaje y, aun los que <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> amo se hac<strong>en</strong> cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa y <strong>de</strong><br />

los niños huérfanos. Es cierto que <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vo es <strong>la</strong> antítesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> libre y que es<br />

esta <strong>la</strong> situación ambicionada por qui<strong>en</strong> no <strong>la</strong> disfruta, pero <strong>en</strong>contramos casos <strong>en</strong> los que hay<br />

esc<strong>la</strong>vos que viv<strong>en</strong> “librem<strong>en</strong>te” sin respon<strong>de</strong>r a órd<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los amos que a veces son <strong>de</strong>sinteresados,<br />

neglig<strong>en</strong>tes o aus<strong>en</strong>tes. 20<br />

Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mejora d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>su</strong> propia condición haci<strong>en</strong>do uso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s m<strong>en</strong>cionadas “vías <strong>de</strong> escape”, <strong>la</strong> ley y <strong>la</strong> autorización <strong>d<strong>el</strong></strong> amo les dieron un espacio y un<br />

marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> acción para obt<strong>en</strong>er <strong>su</strong> propio peculio. Éste los condujo por <strong>el</strong> camino hacia <strong>la</strong><br />

aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se insertaban: <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción que<br />

conducía a <strong>la</strong> propiedad y a <strong>la</strong> libertad. <strong>La</strong> propiedad <strong>de</strong> muebles e inmuebles (casas, ranchos y<br />

terr<strong>en</strong>os) adquirida por los esc<strong>la</strong>vos, <strong>su</strong> actividad perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> compra y v<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pulperías,<br />

<strong>la</strong> contratación y compra <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los negros libres es un hecho <strong>de</strong>mostrado.<br />

En <strong>la</strong>s áreas rurales <strong>la</strong> tierra y <strong>el</strong> ganado son adquiridos también por los esc<strong>la</strong>vos y por los<br />

libres. <strong>La</strong>s situaciones <strong>de</strong> conflicto <strong>de</strong> lin<strong>de</strong>ros o <strong>de</strong> propiedad y her<strong>en</strong>cia son los casos judiciales<br />

más numerosos <strong>en</strong>tre los iniciados por los calificados como negros libres.<br />

<strong>La</strong> manumisión, que significaba adquirirse a sí mismos para vivir <strong>en</strong> libertad, era para un<br />

esc<strong>la</strong>vo <strong>el</strong> bi<strong>en</strong> más preciado. No olvi<strong>de</strong>mos que por otra parte estaba <strong>su</strong>jeto a una doble presión:<br />

vive <strong>en</strong> una sociedad <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> transición y por <strong>su</strong> condición está pronto a <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tación<br />

personal, a <strong>la</strong> constante adaptación al cambio. Caía <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> <strong>la</strong> otra trampa que<br />

se le t<strong>en</strong>día cuando ya creía haber experim<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>masiado: cazado y v<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> África, transportado<br />

y v<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> América, adaptado tras muchos <strong>de</strong>sgarros, no sólo había sobrevivido sino<br />

que <strong>el</strong> sistema le permitía alcanzar cierta forma <strong>de</strong> libertad. El<strong>la</strong> implicaba t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong><br />

un objeto <strong>de</strong> propiedad <strong>de</strong> algui<strong>en</strong>. Conocería ahora <strong>la</strong> indignidad <strong>d<strong>el</strong></strong> libre, <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>sesperada<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong> propia <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia y <strong>d<strong>el</strong></strong> escaso respeto que le brindaban <strong>su</strong>s (ahora) conciudada-<br />

19. Romano, Ruggiero, “Fundam<strong>en</strong>tos <strong>d<strong>el</strong></strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema económico colonial”, <strong>en</strong>: Heraclio Bonil<strong>la</strong>, ed. El<br />

sistema colonial <strong>en</strong> <strong>la</strong> América españo<strong>la</strong>, Ed. Crítica, Barc<strong>el</strong>ona, 1991, págs. 239-280.<br />

20. Marta B. Goldberg y Silvia C. Mallo, “<strong>La</strong> pob<strong>la</strong>ción africana <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires y <strong>su</strong> campaña. Formas <strong>de</strong> vida y<br />

<strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>: Temas <strong>de</strong> África y Asia 2, Facultad <strong>de</strong> Filosofía y Letras, UBA, Bu<strong>en</strong>os Aires 1994, pág. 17; 2ª. versión<br />

corregida y aum<strong>en</strong>tada, “Trabajo y vida cotidiana <strong>de</strong> los africanos <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires 1750– 1850” <strong>en</strong>: CD Colección Tavera,<br />

Madrid, España, ed. Fundación <strong>La</strong>rram<strong>en</strong>di, <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa.<br />

Silvia C. Mallo<br />

69


70<br />

nos, cuyos prejuicios les permitían aceptar <strong>la</strong> libertad pero para los que <strong>la</strong> igualdad era aún<br />

difícil <strong>de</strong> aceptar.<br />

Hoy sabemos acerca <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>su</strong>frimi<strong>en</strong>tos porque dosci<strong>en</strong>tos expedi<strong>en</strong>tes judiciales informan<br />

<strong>de</strong> promesas <strong>de</strong> libertad incumplida, <strong>de</strong> impedirles obt<strong>en</strong>er <strong>su</strong> propio peculio, <strong>de</strong> maltratos,<br />

pedido <strong>de</strong> pap<strong>el</strong>es <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta y fijación <strong>de</strong> un precio justo para <strong>su</strong> libertad. Todos <strong>el</strong>los guiados<br />

por <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> conseguir <strong>la</strong> libertad <strong>la</strong> siguieron buscando a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>silusión, <strong>la</strong><br />

s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> injusticia y <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley que permitía <strong>la</strong> alteración <strong>d<strong>el</strong></strong> ord<strong>en</strong> natural <strong>de</strong> los<br />

seres humanos..<br />

<strong>La</strong> disyuntiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces se movía <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> injusticia <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vitud y <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad privada. <strong>La</strong> discusión giró a partir <strong>de</strong> 1813 tanto <strong>en</strong><br />

torno <strong>de</strong> <strong>la</strong> manumisión como <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los libertos. No consi<strong>de</strong>ran <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales<br />

provechosa <strong>la</strong> manumisión y son comunes opiniones tales como «...se pregunta a <strong>la</strong> común<br />

experi<strong>en</strong>cia si <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se a <strong>la</strong> que pert<strong>en</strong>ece Bu<strong>en</strong>av<strong>en</strong>tura aprecia más <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle que <strong>la</strong><br />

natural bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida”.<br />

En <strong>el</strong> mejor <strong>de</strong> los casos opinan que hay que transformarlos <strong>en</strong> hombres útiles al Estado,<br />

pero siempre hay qui<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ra que lo mejor que podían esperar los esc<strong>la</strong>vos era <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong><br />

vida que llevaban con <strong>su</strong>s amos “no habi<strong>en</strong>do ningún interés <strong>en</strong> que se dé <strong>la</strong> libertad a un <strong>su</strong>jeto<br />

vago”. Es más, manifiestan que “...excitará a <strong>la</strong> risa <strong>el</strong> oír <strong>el</strong> ser obra tan pía y meritoria <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

conce<strong>de</strong>r libertad a un esc<strong>la</strong>vo como <strong>la</strong> es <strong>la</strong> <strong>de</strong> dar limosa a los pobres”.<br />

Precios <strong>el</strong>evados, castigos y golpizas, aun con instrum<strong>en</strong>tos cortantes, por querer cambiar<br />

<strong>de</strong> amo, <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas habilida<strong>de</strong>s como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> criada<br />

<strong>de</strong> tocador, mucama o cocinera, saber leer y escribir, coser, etcétera, fueron <strong>la</strong>s estrategias utilizadas<br />

por los amos para impedir <strong>la</strong> manumisión y <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias vividas <strong>en</strong>tonces por los<br />

esc<strong>la</strong>vos. El rec<strong>la</strong>mo <strong>de</strong> libertad se fue trocando, cuando <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia era insost<strong>en</strong>ible, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

por <strong>la</strong> solicitud ante <strong>la</strong> Justicia <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> amo. 21 Carlos Mayo seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong> perviv<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> formas ap<strong>en</strong>as <strong>en</strong>cubiertas <strong>de</strong> servidumbre negra ti<strong>en</strong><strong>en</strong> cierta lógica <strong>en</strong> una economía <strong>en</strong><br />

expansión y escasa <strong>de</strong> brazos y por <strong>el</strong>lo esta sociedad se aferró al trabajo esc<strong>la</strong>vo e int<strong>en</strong>tó “...aum<strong>en</strong>tar<br />

<strong>el</strong> pool <strong>de</strong> trabajadores servilizados...”, ignorando <strong>la</strong> abolición. 22<br />

<strong>La</strong> ansiedad que mueve a los amos y al Estado a int<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> perviv<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema<br />

esc<strong>la</strong>vista se explica con los datos exist<strong>en</strong>tes acerca <strong>d<strong>el</strong></strong> trabajo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> cada caso. En<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires, <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a expansión, era sost<strong>en</strong>ida <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes servicios. Ocupados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> <strong>el</strong> servicio doméstico, como artesanos se <strong>de</strong>stacan sastres, barberos y albañiles, se<br />

observa <strong>su</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> período in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Uno <strong>de</strong> cada 3.5 resid<strong>en</strong>tes era negro o mu<strong>la</strong>to,<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong> mayoría, esc<strong>la</strong>vos. Entre los artesanos, <strong>en</strong> 1810 <strong>el</strong> 14 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los oficiales y<br />

apr<strong>en</strong>dices era negro y mu<strong>la</strong>to libres, <strong>en</strong> tanto <strong>el</strong> 4.5 por ci<strong>en</strong>to era esc<strong>la</strong>vo. En <strong>la</strong> campaña <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción negra constituía <strong>el</strong> 6.3 por ci<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>su</strong> mayoría esc<strong>la</strong>vo (90.1 por ci<strong>en</strong>to), dos tercios<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>los hombres por lo que consi<strong>de</strong>ramos que ruralización y b<strong>la</strong>nqueami<strong>en</strong>to van también <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

21. Silvia Mallo, “<strong>La</strong> libertad <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado, <strong>de</strong> amos y esc<strong>la</strong>vos. 1780-1830”, <strong>en</strong>: Revista <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong><br />

América, Nº 112, México, Instituto Panamericano <strong>de</strong> Geografía e Historia, julio-diciembre <strong>de</strong> 1991.<br />

22. Carlos Mayo, “Inmigración africana”, <strong>en</strong>: Temas <strong>de</strong> África y Asia, 2, Bu<strong>en</strong>os Aires, Sección <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Asia y África.<br />

Facultad <strong>de</strong> Filosofía y Letras, Universidad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, 1993.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

mano. Se <strong>de</strong>sempeñaban como servicio doméstico, peones perman<strong>en</strong>tes, capataces, artesanos y<br />

pulperos. 23 En <strong>el</strong> interior, los estudios realizados <strong>en</strong> Córdoba <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda década <strong>d<strong>el</strong></strong> período<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, muestran a <strong>la</strong>s castas ocupadas <strong>en</strong> tareas artesanales. 24 En <strong>el</strong> litoral, los esc<strong>la</strong>vos<br />

aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> proporciones muy inferiores pero esc<strong>la</strong>vos negros, mu<strong>la</strong>tos y mestizos eran utilizados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estancias gana<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> Corri<strong>en</strong>tes. Con una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 30.184 habitantes se estima<br />

que <strong>el</strong> 11.1 (11.5 por ci<strong>en</strong>to) era <strong>de</strong> color y <strong>el</strong> 0,5 (2 por ci<strong>en</strong>to) esc<strong>la</strong>vo. Comercio y contrabando<br />

activo <strong>de</strong> ganado con <strong>la</strong> frontera brasileña parec<strong>en</strong> haber complem<strong>en</strong>tado <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> vestim<strong>en</strong>ta<br />

y alim<strong>en</strong>tación que recibían <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estancias.<br />

Inserción social y configuración familiar <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<br />

<strong>La</strong> movilidad social era <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> segunda meta a alcanzar <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> liberarse, pero<br />

otra frustración esperaba a aqu<strong>el</strong>los que habían sido liberados por disposición <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado y que<br />

habían participado, acompañados por <strong>su</strong>s familias, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s guerras por <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. En<br />

muchos casos <strong>el</strong>los volvieron a <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. Otros lograban <strong>su</strong> propia libertad y al cabo <strong>de</strong> un<br />

servicio al que se comprometían por más <strong>de</strong> catorce años, se veían impedidos <strong>de</strong> liberar a <strong>su</strong>s<br />

cónyuges y a <strong>su</strong>s propios hijos. Los niños libertos eran reiteradam<strong>en</strong>te rec<strong>la</strong>mados por padres<br />

libres, esposos <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vas v<strong>en</strong>didas y separadas <strong>de</strong> <strong>su</strong>s hijos y por <strong>su</strong>s propias madres. Ellos<br />

resistieron a una educación ina<strong>de</strong>cuada y por <strong>el</strong> maltrato a <strong>su</strong>s hijos; <strong>en</strong> estos casos <strong>la</strong> Justicia<br />

escuchó <strong>su</strong>s rec<strong>la</strong>mos.<br />

En <strong>la</strong> frontera <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>su</strong>r bonaer<strong>en</strong>se, <strong>en</strong> Magdal<strong>en</strong>a, <strong>la</strong>s mujeres esc<strong>la</strong>vas se casaban con<br />

esc<strong>la</strong>vos, <strong>en</strong> tanto algunas mujeres libres <strong>d<strong>el</strong></strong> grupo afromestizo accedían al matrimonio con<br />

hombres b<strong>la</strong>ncos <strong>de</strong> los sectores bajos. En Morón, <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña, por <strong>el</strong> contrario los esc<strong>la</strong>vos<br />

se unieron proporcionalm<strong>en</strong>te a esc<strong>la</strong>vas y a mujeres libres, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s mujeres libres <strong>de</strong><br />

color se unieron prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a pardos y negros libres. En <strong>el</strong> interior sabemos que <strong>en</strong> Córdoba,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII y <strong>en</strong> Salta y Catamarca a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> período, los<br />

esc<strong>la</strong>vos preferían unirse a mujeres indias, a pesar <strong>de</strong> no haber pocas mujeres esc<strong>la</strong>vas, probablem<strong>en</strong>te<br />

asegurando <strong>la</strong> libertad a <strong>su</strong>s hijos. En Córdoba, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo, prefirieron<br />

a negras libres e indias. <strong>La</strong>s esc<strong>la</strong>vas mujeres prefirieron a negros libres o esc<strong>la</strong>vos; <strong>en</strong> Salta a<br />

pesar <strong>de</strong> que estaba prohibido <strong>el</strong> matrimonio <strong>de</strong> indios con esc<strong>la</strong>vas para no <strong>su</strong>straer a los hijos<br />

23. Marta B. Goldberg, “<strong>La</strong> pob<strong>la</strong>ción negra y mu<strong>la</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires. 1810-1840”, <strong>en</strong>: Desarrollo Económico,<br />

16, 61, Bu<strong>en</strong>os Aires, 1976, <strong>La</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> color <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires: según <strong>el</strong> Padrón <strong>de</strong> 1744, XII Jornadas<br />

<strong>de</strong> Historia Económica, Córdoba, 1994, y <strong>La</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> color <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Parroquias <strong>de</strong> Luján y Pi<strong>la</strong>r 1731-1770, pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

IX Jornadas Interescu<strong>el</strong>as y Departam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Historia. Montevi<strong>de</strong>o, 1995. Marta Goldberg y Silvia Mallo, ob. cit., Juan Carlos<br />

Garavaglia y José Luis Mor<strong>en</strong>o (eds), Pob<strong>la</strong>ción, sociedad, familia y migraciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se. Siglos XVIII y XIX. Ed.<br />

Cántaro, Bu<strong>en</strong>os Aires, 1993. Marta B. Goldberg, Ernesto J. A. Mae<strong>de</strong>r, Evolución <strong>de</strong>mográfica arg<strong>en</strong>tina. 1810-1869, Eu<strong>de</strong>ba,<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires, 1969. José Luis Mor<strong>en</strong>o, <strong>La</strong> estructura social y <strong>de</strong>mográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires <strong>en</strong> 1778, <strong>en</strong>: Anuario 8.<br />

Universidad <strong>d<strong>el</strong></strong> Litoral, Rosario, 1965. Lyman Jonson, Estimaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires <strong>en</strong> 1774, 1778 y 1810,. <strong>en</strong>:<br />

Desarrollo Económico, 19, 73, Bu<strong>en</strong>os Aires, 1979. Lyman Johnson y Susan M. Socolow, Pob<strong>la</strong>ción y espacio <strong>en</strong> <strong>el</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII, <strong>en</strong>: Desarrollo Económico, 20, 79, 1980, Bu<strong>en</strong>os Aires, Susan Socolow, Bu<strong>en</strong>os Aires <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>en</strong>: Stanley Ross, Thomas Mc Gann eds., Bu<strong>en</strong>os Aires. 400 Años, Instituto Panamericano <strong>de</strong> Geografía e Historia,<br />

México, 1985.<br />

24. Hugo Moyano, <strong>La</strong> organización <strong>de</strong> los gremios <strong>en</strong> Córdoba. Sociedad Artesanal y producción artesanal.1810-1820.<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Históricos, Córdoba, 1986.<br />

Silvia C. Mallo<br />

71


72<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tributación a indios libres. En <strong>la</strong> Banda Ori<strong>en</strong>tal “<strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud mediatizó por<br />

completo los alcances normativos al conspirar <strong>su</strong> carácter comercial, <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> los amos o <strong>la</strong> vida<br />

misma, contra todo int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> normalización”. 25 En los archivos judiciales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran numerosos<br />

casos <strong>de</strong> matrimonios y uniones no sacralizadas <strong>de</strong> negros y mu<strong>la</strong>tos libres con esc<strong>la</strong>vas y<br />

<strong>de</strong> libres con indios y mestizos, si bi<strong>en</strong> no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> peso numérico complem<strong>en</strong>tan los aportados<br />

por los archivos parroquiales y pue<strong>de</strong> observarse, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> áreas rurales, una r<strong>el</strong>ación<br />

dinámica a lo que se agrega <strong>la</strong> confusión <strong>de</strong> c<strong>en</strong>sistas y escribi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>d<strong>el</strong></strong> color.<br />

En Bu<strong>en</strong>os Aires <strong>en</strong> 1827 aproximadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afromu<strong>la</strong>ta es libre.<br />

Una vez libres <strong>la</strong> inestabilidad <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> los sectores bajos y <strong>el</strong> <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> jornales por <strong>en</strong>fermedad,<br />

cuya curación <strong>el</strong>los mismos <strong>de</strong>bían costear, era <strong>la</strong> nueva experi<strong>en</strong>cia a afrontar. Podían<br />

percibir que los que ahora eran <strong>su</strong>s patrones no pagaban los sa<strong>la</strong>rios conv<strong>en</strong>idos y, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />

rec<strong>la</strong>marlos, utilizaban como rehén a <strong>la</strong> familia <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo o aum<strong>en</strong>taban <strong>su</strong> precio para ret<strong>en</strong>erlos.<br />

Algunos —los m<strong>en</strong>os— aum<strong>en</strong>taban los sa<strong>la</strong>rios para que no se fueran. Otros exitosos y<br />

aun disfrutando <strong>de</strong> un consi<strong>de</strong>rable bi<strong>en</strong>estar económico, alqui<strong>la</strong>ndo yeguas para tril<strong>la</strong>r, conchabando<br />

peones para <strong>el</strong> trabajo estacional y comercializando trigo con <strong>el</strong> pulpero, pero los más<br />

parec<strong>en</strong> haber sido peones rurales residi<strong>en</strong>do don<strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha o <strong>el</strong> ganado los <strong>de</strong>mandaba.<br />

Dos frustraciones <strong>de</strong>bían <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar aún. Una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong> familia esc<strong>la</strong>va dispersa e inestable<br />

que no mejoró <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los liberados reci<strong>en</strong>tes. Muchos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los perdían esposa/o e hijos<br />

<strong>en</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad, aun cuando lograban conservar alguna propiedad. Los matrimonios<br />

siguieron estando constituidos por libres y esc<strong>la</strong>vos prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. Un matrimonio <strong>de</strong> libres<br />

llevaba g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> peor parte <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo cautivo que ambos <strong>de</strong>sempeñaban, y con tres o<br />

cuatro niños experim<strong>en</strong>taban una vida <strong>de</strong> sacrificios.<br />

Una vez establecidos, con <strong>su</strong> familia y <strong>su</strong>s hijos, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taban otra frustración que fue <strong>la</strong><br />

ext<strong>en</strong>sión <strong>d<strong>el</strong></strong> uso <strong>d<strong>el</strong></strong> vocablo <strong>de</strong> negro o mu<strong>la</strong>to como in<strong>su</strong>lto, incluso para otros integrantes <strong>de</strong><br />

los sectores bajos. Debían seguir esperando <strong>de</strong>mostraciones <strong>de</strong> respeto <strong>d<strong>el</strong></strong> que eran merecedores,<br />

no sólo por <strong>su</strong> <strong>de</strong>dicación al trabajo sino también por <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>su</strong>peración que <strong>de</strong>mostraron<br />

t<strong>en</strong>er <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tando, al m<strong>en</strong>os durante <strong>la</strong>s dos primeras g<strong>en</strong>eraciones, los embates <strong>de</strong> un<br />

<strong>de</strong>stino incierto. 26<br />

Mi<strong>en</strong>tras <strong>el</strong> Estado borbónico y los primeros gobiernos in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes propiciaban <strong>el</strong><br />

pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña y <strong>el</strong> trabajo agríco<strong>la</strong>, e incorporaba a negros libres primero y a<br />

esc<strong>la</strong>vos al ejército y a <strong>la</strong> policía <strong>de</strong>spués, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s se les otorgaba una vía <strong>de</strong> asc<strong>en</strong>so social<br />

25. Carlos Birocco, Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano <strong>en</strong> <strong>el</strong> Morón criollo (1778-1850); Gabri<strong>el</strong>a Gresores, Negros, mu<strong>la</strong>tos y<br />

pardos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Magdal<strong>en</strong>a colonial; María Cristina Marí, Matrimonios <strong>de</strong> castas <strong>en</strong> <strong>el</strong> pago <strong>de</strong> Morón (1770-1793), <strong>en</strong>: Revista <strong>de</strong><br />

Historia bonaer<strong>en</strong>se: Negros. Morón, Instituto Histórico <strong>d<strong>el</strong></strong> Partido <strong>de</strong> Morón, marzo <strong>de</strong> 1998. Zacca <strong>de</strong> Cabezas, Isab<strong>el</strong> E.,<br />

“Matrimonio, mestizaje y control <strong>en</strong>tre los indios, negros, mestizos y afromestizos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Salta. 1766-1800”, IX<br />

Jornadas Interescu<strong>el</strong>as y Departam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Historia, Montevi<strong>de</strong>o, 1995. Flor<strong>en</strong>cia Guzmán, “<strong>La</strong> ciudad <strong>de</strong> Catamarca a fines<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> colonia: un aporte al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones socioétnicas”, XVI Jornadas <strong>de</strong> Historia Económica, Quilmes, 1998. María<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Carm<strong>en</strong> Ferreira, El matrimonio <strong>de</strong> castas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Córdoba. 1770-1779. Junta Provincial <strong>de</strong> Córdoba, Córdoba,<br />

1997; B<strong>en</strong>tancur, Arturo, “Algunas pautas acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización familiar <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y libertos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Montevi<strong>de</strong>o<br />

Tardocolonial”, <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>tancur, Arturo; Borucki Alex y Frega, Ana (comps.) Estudios sobre <strong>la</strong> cultura afroriop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se. Historia y<br />

pres<strong>en</strong>te, Montevi<strong>de</strong>o, Facultad <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s y Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación. Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República, 2004, págs. 17-30.<br />

26. Silvia Mallo, “Hombres, mujeres y honor. Injurias, calumnias y difamación <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires (1740-1840). Un aspecto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad vig<strong>en</strong>te”, <strong>en</strong>: Estudios-Investigaciones Nº 13, <strong>La</strong> P<strong>la</strong>ta, Facultad <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s y Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación.<br />

Universidad Nacional <strong>de</strong> <strong>La</strong> P<strong>la</strong>ta, 1993.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

al adquirir corporativam<strong>en</strong>te una firme id<strong>en</strong>tidad como no <strong>la</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los libres. En <strong>la</strong> realidad<br />

cotidiana <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, esc<strong>la</strong>va o libre, estaba sometida al uso y abuso que<br />

ejercitaban los Alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barrio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y los Alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Hermandad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />

rurales. <strong>La</strong> actitud <strong>de</strong> los amos <strong>en</strong> <strong>el</strong> período in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te coinci<strong>de</strong> pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> adoptada<br />

por <strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso posterior a mayo, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> incorporar soldados al<br />

ejército lo inducía a prodigar promesas <strong>de</strong> libertad.<br />

Los esc<strong>la</strong>vos cambiaron <strong>de</strong> amo. Familias <strong>en</strong>teras acompañaron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, <strong>el</strong><br />

interior, <strong>el</strong> litoral y <strong>la</strong> Banda Ori<strong>en</strong>tal al ejército <strong>de</strong> Ron<strong>de</strong>au y al <strong>de</strong> B<strong>el</strong>grano, llegando hasta<br />

Ayohuma. Al volver rec<strong>la</strong>maban una libertad que no había sido registrada <strong>en</strong> ninguna parte por<br />

lo que se veían obligados a seguir trabajando para algún militar transformado <strong>en</strong> <strong>el</strong> nuevo amo.<br />

<strong>La</strong> <strong>de</strong>cepción por <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> criollo recién adquirida, con riesgo <strong>de</strong> <strong>su</strong>s vidas<br />

<strong>en</strong> un contexto <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> libertad <strong>d<strong>el</strong></strong> país era proc<strong>la</strong>mada como <strong>el</strong> bi<strong>en</strong> más preciado, g<strong>en</strong>eró<br />

una serie <strong>de</strong> juicios que no siempre fueron satisfactorios para los esc<strong>la</strong>vos. Lo mismo ocurrió<br />

con los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> los españoles, qui<strong>en</strong>es se fueron <strong>de</strong> estas tierras. 27<br />

Mucho se ha hab<strong>la</strong>do acerca <strong>de</strong> los prejuicios que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> óptica<br />

racista que seña<strong>la</strong>ba a negros y mu<strong>la</strong>tos, esc<strong>la</strong>vos o libres como protagonistas principales <strong>de</strong><br />

activida<strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong>ictivas. El dicho que transcribe Torre Rev<strong>el</strong>lo “si negro <strong>d<strong>el</strong></strong>incu<strong>en</strong>te, si mu<strong>la</strong>to más”,<br />

confirma <strong>el</strong> prejuicio. Éste los hace <strong>en</strong>emigos pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad para los sectores dominantes<br />

y como contraparte se ha seña<strong>la</strong>do que hay que verlos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos, como<br />

formas <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia cotidiana y mecanismos <strong>de</strong> rechazo y <strong>de</strong> adaptación a <strong>la</strong> vez. En Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires se ha calcu<strong>la</strong>do que <strong>en</strong> <strong>el</strong> período sólo <strong>el</strong> 20 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>d<strong>el</strong></strong>incu<strong>en</strong>tes era africano o<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia africana. A fines <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII usan <strong>el</strong> aparato judicial y manejan <strong>la</strong> información<br />

y <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r, cal<strong>la</strong>rse o huir <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cometido <strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong>ito evitando ser<br />

apresados (muchos circu<strong>la</strong>n por Bu<strong>en</strong>os Aires sin problema). Los amos los induc<strong>en</strong> al <strong>d<strong>el</strong></strong>ito, a<br />

<strong>la</strong> injuria, los <strong>en</strong>vían a robar, a pegar, a matar, por un <strong>la</strong>do, y por otro los proteg<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong>ito y<br />

ocultan a <strong>la</strong> Justicia. <strong>La</strong> pregunta fr<strong>en</strong>te a esto es si se trata <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia o <strong>de</strong> adaptación al<br />

sistema vig<strong>en</strong>te.<br />

Conclusiones<br />

Los estudios acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio <strong>d<strong>el</strong></strong> Virreinato <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta<br />

necesitan investigaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mografía histórica básicas, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong><br />

archivos parroquiales para id<strong>en</strong>tificar a cada individuo y darle <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión y <strong>el</strong> lugar que<br />

merece como <strong>su</strong>jeto histórico, parte integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Iniciados los estudios <strong>de</strong>mográficos<br />

g<strong>en</strong>erales <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>d<strong>el</strong></strong> ses<strong>en</strong>ta, asombró a los historiadores <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión que adquiría<br />

esta pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> período tardocolonial.<br />

27. Mallo, Silvia C., “<strong>La</strong> libertad <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado, <strong>de</strong> amos y esc<strong>la</strong>vos. 1780-1830”, <strong>en</strong>: Revista <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong><br />

América. México IPGH, N° 112, julio diciembre 1991.<br />

Silvia C. Mallo<br />

73


74<br />

En <strong>la</strong> última década historiadores interesados <strong>en</strong> los estudios <strong>de</strong>mográficos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negro-mu<strong>la</strong>ta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los archivos parroquiales y c<strong>en</strong>sos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

los archivos judiciales y notariales, han dado nuevo impulso al tema. Hay mucho aún por hacer,<br />

por lo que hoy sólo po<strong>de</strong>mos arribar a conclusiones parciales.<br />

<strong>La</strong> pob<strong>la</strong>ción afromu<strong>la</strong>ta como protagonista persigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> libertad, luchando por <strong>su</strong><br />

<strong>de</strong>stino y por <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> <strong>su</strong>s hijos se integró a <strong>la</strong> sociedad americana riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se. Los archivos<br />

judiciales, sigui<strong>en</strong>do los primeros aportes <strong>de</strong> Fernando Ortiz a <strong>la</strong> historia cubana, mostraron <strong>en</strong><br />

este territorio americano una realidad más flexible que complem<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> imaginada por los primeros<br />

que se ocuparon <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición jurídica. Estudiando <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes<br />

integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, negros y mu<strong>la</strong>tos, libres y esc<strong>la</strong>vos, hombres y mujeres, aparecieron<br />

como dinámicos participantes. No se trató so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparecidos. Po<strong>de</strong>mos observarlos<br />

integrados <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> mestizaje <strong>d<strong>el</strong></strong> que nosotros mismos damos cu<strong>en</strong>ta hoy. En algunas<br />

áreas mucho más libres que esc<strong>la</strong>vos, mestizados mediante <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>su</strong>s parejas o<br />

manumitidos. Con un <strong>de</strong>stino difer<strong>en</strong>te según <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>la</strong> que habitaron, pero participando<br />

activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad otorgando rasgos distintivos<br />

a <strong>la</strong> cultura local. Ellos g<strong>en</strong>eran un panorama complejo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>de</strong>bemos profundizar para<br />

vislumbrar nuestro proceso histórico y <strong>de</strong> conformación <strong>de</strong> nuestra sociedad.<br />

En síntesis, si no lo <strong>el</strong>igieron, los esc<strong>la</strong>vos fueron creativos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

<strong>de</strong>stinos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> estrategias múltiples para po<strong>de</strong>r escapar <strong>de</strong> <strong>la</strong> opresión <strong>de</strong> amos poco<br />

racionales. Mucho tiempo tuvo que pasar para que <strong>su</strong> propia id<strong>en</strong>tidad ante <strong>la</strong> sociedad y <strong>el</strong><br />

Estado fuera reconocida, y <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas i<strong>de</strong>as que al respecto se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo XIX, tuvo que admitir <strong>la</strong> negación <strong>de</strong> <strong>su</strong> orig<strong>en</strong> y una nueva invisibilidad, tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

actitu<strong>de</strong>s personales como <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay<br />

Alfredo Boccia Romañach<br />

ALFREDO BOCCIA ROMAÑACH<br />

El régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> cada país <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cu<strong>en</strong>ca <strong>d<strong>el</strong></strong> P<strong>la</strong>ta a<strong>su</strong>mió características<br />

particu<strong>la</strong>res. El <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay, como <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más, <strong>de</strong>be ser investigado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una dim<strong>en</strong>sión que<br />

abarque los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos básicos articu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión (histórico-docum<strong>en</strong>tales), tales como<br />

causas, evolución y consecu<strong>en</strong>cias sociales, económicas y culturales <strong>d<strong>el</strong></strong> mismo. No pue<strong>de</strong> escapar<br />

a un estudio <strong>de</strong> esta índole <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia que alcanzó <strong>el</strong> trato <strong>de</strong> seres humanos<br />

sometidos a <strong>la</strong> humil<strong>la</strong>ción y a <strong>la</strong> brutalidad <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>rosos, ni <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> tiempo<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>la</strong>s ocurr<strong>en</strong>cias.<br />

<strong>La</strong> estructura básica <strong>de</strong> este <strong>en</strong>sayo se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> los sistemas esc<strong>la</strong>vistas <strong>en</strong><br />

América <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur. El pot<strong>en</strong>cial económico <strong>de</strong> cada país permitió esquematizar mo<strong>d<strong>el</strong></strong>os difer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud, con regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> mayor o m<strong>en</strong>or severidad según los patrones <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad<br />

agríco<strong>la</strong> o minera, que fueron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación inmisericor<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> trabajador esc<strong>la</strong>vo<br />

hasta <strong>el</strong> trato más humano y b<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>te, tal como ocurrió <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay.<br />

Exist<strong>en</strong> estudios conocidos que explican <strong>el</strong> mecanismo esc<strong>la</strong>vista brasileño, <strong>la</strong> estructura<br />

básica <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>d<strong>el</strong></strong> negro <strong>en</strong> los ing<strong>en</strong>ios azucareros <strong>en</strong> un régim<strong>en</strong> empresarial <strong>de</strong><br />

monocultivo, <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos africanos incorporados al sistema y <strong>la</strong> compleja<br />

organización que compr<strong>en</strong>día <strong>la</strong> captura, <strong>el</strong> transporte, <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta y <strong>la</strong> imposición <strong>d<strong>el</strong></strong> trabajo<br />

forzado <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> seres. Se conoc<strong>en</strong> también refer<strong>en</strong>cias docum<strong>en</strong>tales que hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

introducción c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stina <strong>de</strong> cautivos a través <strong>de</strong> los puertos <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, Montevi<strong>de</strong>o y<br />

Colonia <strong>d<strong>el</strong></strong> Sacram<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fortunas habidas por <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> miles <strong>de</strong> los mismos, llegados<br />

<strong>de</strong> contrabando y <strong>de</strong>stinados a Lima y Charcas.<br />

<strong>La</strong>s p<strong>la</strong>nil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> importación dan cu<strong>en</strong>ta <strong>d<strong>el</strong></strong> número y orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los negros arribados a<br />

los barracones <strong>de</strong> Retiro <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, <strong>la</strong> nómina <strong>de</strong> los intermediarios <strong>d<strong>el</strong></strong> oprobioso negocio,<br />

<strong>el</strong> precio <strong>de</strong> cada operación y <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> los hierros con que eran marcados los inf<strong>el</strong>ices<br />

esc<strong>la</strong>vos.<br />

Robin B<strong>la</strong>ckburn (2002) admite que <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta respondió a <strong>su</strong><br />

pap<strong>el</strong> histórico <strong>de</strong> <strong>en</strong>trepu<strong>en</strong>te <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico <strong>en</strong>tre África y América <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur españo<strong>la</strong>, principal-<br />

75


76<br />

m<strong>en</strong>te Charcas, con <strong>su</strong>s minas, don<strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos eran usados como criados domésticos, artesanos,<br />

porteadores, troperos o constructores.<br />

En <strong>la</strong> América españo<strong>la</strong>, los esc<strong>la</strong>vos fueron siempre posesiones valiosas. Sus dueños<br />

ganaban estatus y cualquier hombre <strong>de</strong> pi<strong>el</strong> c<strong>la</strong>ra podía aspirar a ser un hidalgo: <strong>el</strong> b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong><br />

cualquier casta que adquiriese un esc<strong>la</strong>vo pasaba a ser un señor, un noble y amo.<br />

A partir <strong>de</strong> estos anteced<strong>en</strong>tes se pue<strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar una respuesta a una interrogante muy<br />

frecu<strong>en</strong>te: ¿por qué hay pocos negros <strong>en</strong> Paraguay?<br />

Con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> brindar mayor ilustración es imperativo introducir al lector <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

pasado histórico paraguayo y riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se, y hacerle participar <strong>de</strong> ese universo colonial <strong>de</strong> siervos<br />

indíg<strong>en</strong>as y <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos negros. Ese contacto íntimo con <strong>el</strong> pasado le permitirá testimoniar <strong>la</strong>s<br />

instancias más dramáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, tanto indíg<strong>en</strong>a como africana, y acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> diversidad<br />

cultural <strong>de</strong> los hombres y mujeres sometidos a <strong>la</strong> servidumbre, con <strong>su</strong>s cre<strong>en</strong>cias, <strong>su</strong> r<strong>el</strong>igiosidad<br />

y <strong>su</strong>s coloridas costumbres.<br />

En esta incursión histórica se podrá verificar una serie <strong>de</strong> continuas interacciones culturales<br />

que afectaron por igual a amos y a esc<strong>la</strong>vos. En primer lugar, <strong>la</strong> opresión b<strong>la</strong>nca fue imprimi<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s etnias dominadas algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “virtu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> civilización”, tales como <strong>el</strong> concepto<br />

abstracto <strong>d<strong>el</strong></strong> po<strong>de</strong>r repres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong>s leyes y <strong>su</strong>s símbolos, una nueva r<strong>el</strong>igión que les<br />

advertía <strong>d<strong>el</strong></strong> pecado original mostrándoles <strong>el</strong> camino <strong>de</strong> salvación <strong>de</strong> <strong>su</strong>s “pobres almas cond<strong>en</strong>adas”.<br />

Simultáneam<strong>en</strong>te, a re<strong>su</strong>ltas <strong>de</strong> <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> b<strong>la</strong>nco con negros e indíg<strong>en</strong>as, estos<br />

últimos grupos fueron ganando espacios <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno doméstico <strong>d<strong>el</strong></strong> primero que sin notarlo se<br />

vio atrapado por los hábitos <strong>de</strong> <strong>su</strong>s criados, por <strong>el</strong> <strong>en</strong>canto <strong>de</strong> <strong>su</strong>s mujeres, por <strong>el</strong> sabor <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

comidas, por <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje y <strong>la</strong> tonalidad musical <strong>de</strong> <strong>su</strong>s expresiones y hasta por <strong>el</strong> magnético<br />

atractivo <strong>de</strong> <strong>su</strong>s ritmos y bailes.<br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>ación amo-siervo fue <strong>su</strong>rgi<strong>en</strong>do pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los conquistadores europeos<br />

y los indíg<strong>en</strong>as. Luego <strong>de</strong> escaramuzas bélicas, españoles y guaraníes iniciaron una alianza <strong>de</strong><br />

carácter económico y militar con un fin común: los metales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta. De <strong>la</strong><br />

conviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos grupos re<strong>su</strong>ltó <strong>el</strong> mestizo hispano-guaraní, fundam<strong>en</strong>to preciso <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad<br />

nacional paraguaya, un producto humano con características bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finidas, arquetipo<br />

principal y único <strong>de</strong> <strong>su</strong> pob<strong>la</strong>ción. Los guaraníes <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dían este acuerdo como un trato <strong>de</strong><br />

familia, pasando <strong>en</strong> a<strong>d<strong>el</strong></strong>ante a consi<strong>de</strong>rar a los españoles con <strong>el</strong> ap<strong>el</strong>ativo “tovayá”, cuñados <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> idioma nativo. Antes <strong>de</strong> una década existía una pob<strong>la</strong>ción mestiza estable, con rasgos <strong>de</strong>finidos<br />

y con un incontaminado s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> cohesión. Estos “mancebos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra”, que así eran<br />

l<strong>la</strong>mados, traían impreso <strong>el</strong> s<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> <strong>su</strong> singu<strong>la</strong>r posición. El díscolo y altivo hijo <strong>de</strong> hidalgo,<br />

agraciado con <strong>el</strong> favor <strong>de</strong> <strong>su</strong> rango que lo distinguía <strong>de</strong> <strong>su</strong>s medio-hermanos <strong>de</strong> sangre, no<br />

abandonó a <strong>la</strong> par<strong>en</strong>t<strong>el</strong>a indíg<strong>en</strong>a ni se <strong>de</strong>svinculó <strong>de</strong> los <strong>la</strong>zos que lo unían al rancho comunal<br />

materno, <strong>el</strong> “oga”. Esta singu<strong>la</strong>r situación hizo que se conservaran vivos <strong>en</strong> <strong>su</strong> casi integridad <strong>el</strong><br />

idioma, los usos apr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>va, <strong>la</strong> libertad natural y <strong>el</strong> orgulloso y ac<strong>en</strong>tuado amor a <strong>su</strong><br />

tierra. Entretanto, <strong>el</strong> español no <strong>en</strong>contró otro recurso para <strong>su</strong>bsistir que explotar a <strong>su</strong>s aliados,<br />

<strong>en</strong>contrando <strong>en</strong> <strong>el</strong> brazo indíg<strong>en</strong>a <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to necesario para <strong>el</strong> <strong>su</strong>st<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> mismo y <strong>su</strong> prog<strong>en</strong>ie.<br />

Como contrapartida otorgaba a los guaraníes <strong>la</strong> garantía necesaria fr<strong>en</strong>te al acoso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

etnias <strong>en</strong>emigas y no sometidas <strong>d<strong>el</strong></strong> Chaco.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>La</strong> mujer guaraní, <strong>en</strong> <strong>el</strong> pobre rancho <strong>d<strong>el</strong></strong> español, fue una pieza in<strong>su</strong>stituible para asegurar<br />

<strong>su</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia. El<strong>la</strong> <strong>la</strong>braba y cosechaba <strong>la</strong> tierra, tejía los vestidos, cocinaba los alim<strong>en</strong>tos,<br />

at<strong>en</strong>día a los <strong>en</strong>fermos, al tiempo que cuidaba <strong>de</strong> <strong>la</strong> numerosa prole <strong>en</strong>g<strong>en</strong>drada con <strong>el</strong> conquistador.<br />

Esta mujer constituyó <strong>el</strong> pi<strong>la</strong>r estructural <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia al asegurar <strong>el</strong> <strong>su</strong>st<strong>en</strong>to y constituirse<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> base productiva doméstica.<br />

<strong>La</strong> provincia <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay, por <strong>el</strong> alejami<strong>en</strong>to y por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> metales preciosos, <strong>de</strong>jó <strong>de</strong><br />

merecer <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corona españo<strong>la</strong>. A<strong>su</strong>nción, creada como avanzada <strong>en</strong> <strong>el</strong> camino a <strong>la</strong> Sierra<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> P<strong>la</strong>ta, g<strong>en</strong>eradora <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s, se<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> mayor núcleo pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cu<strong>en</strong>ca <strong>d<strong>el</strong></strong> P<strong>la</strong>ta, pronto<br />

perdió <strong>su</strong> po<strong>de</strong>r estratégico para convertirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> más olvidada y pobre posesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> metrópoli.<br />

Con <strong>la</strong> <strong>de</strong>spob<strong>la</strong>ción <strong>d<strong>el</strong></strong> puerto y <strong>d<strong>el</strong></strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera Bu<strong>en</strong>os Aires <strong>en</strong> 1541,<br />

impuesta por circunstancias <strong>de</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ya raleada hueste m<strong>en</strong>docina, y <strong>d<strong>el</strong></strong> tras<strong>la</strong>do<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>s escasos habitantes a A<strong>su</strong>nción, se produjo <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> los primeros hombres <strong>de</strong> color <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> lejana provincia. Los indios guaraníes observaron con asombro <strong>el</strong> <strong>de</strong>sembarco <strong>de</strong> hombres y<br />

mujeres retintos, <strong>de</strong> pi<strong>el</strong> bril<strong>la</strong>nte y cab<strong>el</strong>los <strong>en</strong>caraco<strong>la</strong>dos, rememorando un estupor simi<strong>la</strong>r<br />

que causara <strong>el</strong> arribo <strong>de</strong> los b<strong>la</strong>ncos y barbudos europeos, con unos extraños animales y a<strong>su</strong>stadoras<br />

armas <strong>de</strong> fuego. Con <strong>el</strong> correr <strong>de</strong> los años una cantidad <strong>de</strong> negros que se pre<strong>su</strong>me no pasó <strong>de</strong> tres<br />

c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>as siguió arribando durante los dos siglos sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> carácter <strong>de</strong> servidores domésticos<br />

<strong>de</strong> los conquistadores, r<strong>el</strong>igiosos, merca<strong>de</strong>res y funcionarios p<strong>en</strong>in<strong>su</strong><strong>la</strong>res. Estos fueron conocidos<br />

por los indíg<strong>en</strong>as con <strong>el</strong> mote <strong>de</strong> cambá, término que <strong>su</strong>bsiste hasta <strong>la</strong> fecha.<br />

<strong>La</strong> poca magnitud cuantitativa e importancia <strong>de</strong> los negros <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay, se atribuye a<br />

que <strong>en</strong> esta provincia no había minas ni explotaciones agríco<strong>la</strong>s ext<strong>en</strong>sivas. Por tanto, no se<br />

impuso <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> importar <strong>en</strong> gran esca<strong>la</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> esta índole ni llevar a cabo <strong>la</strong> trata<br />

<strong>de</strong> negros, como ocurría <strong>en</strong> los puertos <strong>d<strong>el</strong></strong> P<strong>la</strong>ta y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>la</strong> América portuguesa. Ese<br />

importante comercio <strong>de</strong> africanos, significó <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> un amplio segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> color que se percibe principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> Caribe y <strong>en</strong> Brasil.<br />

Al finalizar <strong>la</strong> conquista <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay <strong>el</strong> panorama racial <strong>en</strong> estas tierras adquirió contornos<br />

firmem<strong>en</strong>te perfi<strong>la</strong>dos: una abrumadora pob<strong>la</strong>ción guaraní, dos a cuatro mil<strong>la</strong>res <strong>de</strong> mestizos,<br />

unas cinco c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>as <strong>de</strong> europeos y muy pocos criollos, así como negros y mu<strong>la</strong>tos a los que<br />

se <strong>su</strong>maron algunos fugitivos ingresados a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s permeables fronteras con <strong>el</strong> Portugal<br />

americano. En esta situación <strong>de</strong>mográfica, <strong>la</strong> sangre b<strong>la</strong>nca europea y <strong>la</strong> negra africana <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or<br />

cantidad, se diluyeron <strong>en</strong> <strong>el</strong> gran torr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> vitalidad india, g<strong>en</strong>erando un producto que<br />

respondía a proporciones aritméticas c<strong>la</strong>ras. Es casi imposible, dado <strong>el</strong> int<strong>en</strong>so mestizaje con los<br />

indios, id<strong>en</strong>tificar <strong>en</strong> <strong>la</strong> constitución física <strong>d<strong>el</strong></strong> paraguayo <strong>la</strong> pequeña contribución sanguínea<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> negro africano.<br />

En ningún mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia paraguaya hubo un caudal <strong>de</strong> negros, esc<strong>la</strong>vos o<br />

libertos, <strong>en</strong> proporción ni cantidad <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes para <strong>de</strong>jar impresos <strong>su</strong>s rasgos fisonómicos. Incluso<br />

estos africanos, por <strong>su</strong> escasa pob<strong>la</strong>ción no llegaron a mant<strong>en</strong>er <strong>su</strong>s idiomas originales<br />

adoptando, como los “conquistadores” europeos, <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje <strong>d<strong>el</strong></strong> sometido, <strong>el</strong> guaraní.<br />

<strong>La</strong> pobreza casi igualitaria <strong>de</strong> amos y esc<strong>la</strong>vos, a más <strong>de</strong> <strong>su</strong> estrecha conviv<strong>en</strong>cia, impidieron<br />

que se produjeran abismales difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> castas, como se observó <strong>en</strong> otras provincias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma región p<strong>la</strong>tina.<br />

Alfredo Boccia Romañach<br />

77


78<br />

<strong>La</strong> literatura romántica se ha esmerado <strong>en</strong> pintar cuadros idílicos <strong>de</strong> seducción, <strong>de</strong> un<br />

incont<strong>en</strong>ible atractivo por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s donc<strong>el</strong><strong>la</strong>s guaraníes hacia <strong>el</strong> brioso y <strong>de</strong>slumbrante conquistador<br />

español, pero se ha guardado r<strong>el</strong>atar <strong>la</strong>s rapiñas, <strong>la</strong>s rancheadas o <strong>la</strong> saca <strong>de</strong> mujeres y<br />

niños, arrastrados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong>s “tava”, 1 por <strong>la</strong> codicia <strong>de</strong> capitanes y funcionarios reales. Como se<br />

ha visto, <strong>la</strong> mujer había adquirido un valor <strong>su</strong>per<strong>la</strong>tivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía familiar, tanto que <strong>la</strong><br />

fortuna <strong>d<strong>el</strong></strong> español se medía por <strong>el</strong> número <strong>de</strong> mujeres que t<strong>en</strong>ía a <strong>su</strong> servicio. Tampoco <strong>de</strong>be<br />

ignorarse <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otra corri<strong>en</strong>te literaria <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> anglosajón, que insiste <strong>en</strong> exagerar <strong>la</strong>s<br />

atrocida<strong>de</strong>s producidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> conquista españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> América, <strong>el</strong> g<strong>en</strong>ocidio y <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong><br />

los indios que llevaron a <strong>la</strong> extinción casi completa <strong>de</strong> algunos pueblos. Es <strong>la</strong> tan divulgada<br />

“ley<strong>en</strong>da negra”.<br />

En Paraguay, si bi<strong>en</strong> r<strong>el</strong>igiosos y funcionarios abusaron <strong>de</strong> <strong>su</strong>s potesta<strong>de</strong>s para provecho<br />

propio, hubo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un principio una severa política real <strong>de</strong> protección a los naturales, una<br />

<strong>su</strong>erte <strong>de</strong> preocupación por <strong>el</strong> trato <strong>d<strong>el</strong></strong> indio avasal<strong>la</strong>do, convertido por disposiciones reales <strong>en</strong><br />

súbditos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona. Aun así, estas medidas fueron acatadas y no siempre cumplidas. <strong>La</strong> Real<br />

Cédu<strong>la</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> 2 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1530 ord<strong>en</strong>aba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te: “(...) <strong>en</strong> lo <strong>su</strong>cesivo, aun <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong><br />

guerra, consi<strong>de</strong>rada justa, que nadie osara cautivar indios, y tampoco podrá obt<strong>en</strong>er esc<strong>la</strong>vos por vías<br />

<strong>de</strong> rescate (...)”<br />

Los monarcas estuvieron algunas veces más preocupados <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración <strong>d<strong>el</strong></strong> quinto<br />

real que <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s noticias llegadas <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay d<strong>en</strong>unciando abusos, maltratos y<br />

u<strong>su</strong>rpaciones infligidos a los naturales por parte <strong>de</strong> <strong>en</strong>com<strong>en</strong><strong>de</strong>ros o funcionarios comp<strong>la</strong>ci<strong>en</strong>tes.<br />

Los excesos respondían a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> c<strong>el</strong>o <strong>de</strong> los gobernadores y oficiales reales <strong>en</strong> <strong>el</strong> cumplim<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los mandatos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona, pues bajo <strong>el</strong> amparo <strong>de</strong> <strong>la</strong> incomunicación procedían<br />

como verda<strong>de</strong>ros reyezu<strong>el</strong>os involucrados <strong>en</strong> oscuras negociaciones. <strong>La</strong> respuesta a una carta<br />

<strong>en</strong>viada a España podía tardar fácilm<strong>en</strong>te más <strong>de</strong> un año, cuando ya <strong>el</strong> remit<strong>en</strong>te había muerto<br />

o <strong>la</strong>s condiciones tratadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s epísto<strong>la</strong>s habían perdido actualidad.<br />

Se pue<strong>de</strong> admitir que a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as, a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVII no<br />

se produjeron gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sbor<strong>de</strong>s ni in<strong>su</strong>rrecciones. Sin embargo, <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> siervo <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong> guaraní continúa si<strong>en</strong>do motivo <strong>de</strong> opiniones <strong>de</strong>s<strong>en</strong>contradas, dado que los límites <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong> servidumbre y <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud no son muy nítidos y <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> más <strong>de</strong> <strong>la</strong> apreciación personal e<br />

interesada <strong>de</strong> los cronistas. Someter a los nativos a trabajos forzados, a prestar obedi<strong>en</strong>cia a un<br />

lejano y <strong>de</strong>sconocido rey, a aceptar <strong>la</strong>s imposiciones <strong>de</strong> una nueva fe y un nuevo ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

que les hacía per<strong>de</strong>r <strong>su</strong> id<strong>en</strong>tidad, <strong>su</strong> estructura familiar y <strong>su</strong> innata libertad, eran medidas<br />

semejantes a <strong>la</strong>s que afectaban a <strong>la</strong>s naciones negras capturadas <strong>en</strong> África. Había poca difer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> trato <strong>d<strong>el</strong></strong> siervo indíg<strong>en</strong>a con <strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo negro, si<strong>en</strong>do éste mejor consi<strong>de</strong>rado <strong>en</strong> razón<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>el</strong>evado precio.<br />

El 27 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1574 F<strong>el</strong>ipe II dispuso que “todos los negros y negras, mu<strong>la</strong>tos y mu<strong>la</strong>tas<br />

libres <strong>de</strong>bían pagar un tributo anual <strong>en</strong> metálico equival<strong>en</strong>te a un marco <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta, más o m<strong>en</strong>os,<br />

conforme a <strong>la</strong>s tierras don<strong>de</strong> vivies<strong>en</strong>, y <strong>la</strong> institución <strong>de</strong> un padrón <strong>de</strong> los mu<strong>la</strong>tos libres que re<strong>su</strong>lt<strong>en</strong><br />

1. Estructura grupal <strong>de</strong> ranchos indíg<strong>en</strong>as que respondía a intereses familiares.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

tributarios”. Esta imposición <strong>de</strong>rivó rápidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución <strong>d<strong>el</strong></strong> Amparo. Félix <strong>de</strong> Azara<br />

(“Viaje por <strong>la</strong> América Meridional”) <strong>de</strong>marcador <strong>de</strong> límites y resid<strong>en</strong>te por muchos años <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

provincia <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay, discurre sobre <strong>el</strong> tema: “Los hombres <strong>de</strong> color <strong>su</strong>frían <strong>la</strong> humil<strong>la</strong>ción<br />

conocida con <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> Amparo, instituida por <strong>el</strong> Visitador Alfaro, y por <strong>la</strong> cual cada hombre <strong>de</strong><br />

color, libre, <strong>de</strong> diez y ocho a cincu<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong> edad, pagará tres pesos <strong>de</strong> tributo anual, y como<br />

<strong>en</strong>tonces no había <strong>en</strong> <strong>el</strong> país moneda ni comercio y mucha g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> color no podía pagar (...) se i<strong>de</strong>ó<br />

<strong>en</strong>tregarlos a los eclesiásticos y a los españoles <strong>de</strong> posición para emplearlos, pero a condición <strong>de</strong> pagar<br />

por <strong>el</strong>los <strong>el</strong> citado tributo. Esta manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>tregar a un español un hombre <strong>de</strong> color es lo que se<br />

l<strong>la</strong>maba amparo (...)”<br />

Es un hecho evid<strong>en</strong>te que <strong>en</strong> Paraguay <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud negra careció <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>te económico.<br />

Ante minúscu<strong>la</strong>s empresas agríco<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> abundancia <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra<br />

indíg<strong>en</strong>a barata y accesible, <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> un esc<strong>la</strong>vo negro re<strong>su</strong>ltaba más un motivo <strong>de</strong> figuración<br />

que una necesidad. El negro era un artículo caro al que sólo podían acce<strong>de</strong>r los colegios y<br />

algunos comerciantes <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a r<strong>en</strong>ta. Los españoles pobres se limitaban a t<strong>en</strong>er servidumbre<br />

indíg<strong>en</strong>a, cuya manut<strong>en</strong>ción estaba al alcance <strong>de</strong> <strong>su</strong>s bolsas. A causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo<br />

imperante <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay, los esc<strong>la</strong>vos recibían un trato más familiar que <strong>en</strong> otras provincias:<br />

“No se conoc<strong>en</strong> esas leyes y esos castigos atroces que se quier<strong>en</strong> disculpar como necesarios para<br />

ret<strong>en</strong>er a los esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo. <strong>La</strong> <strong>su</strong>erte <strong>de</strong> estos <strong>de</strong>sgraciados no difiere nada <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> los b<strong>la</strong>ncos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se pobre y es hasta mejor”. (Azara, “ Viajes...”, 1969)<br />

Azara <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong>dicado a Negros y Mu<strong>la</strong>tos (“Geografía física...” 1904) resalta lo<br />

sigui<strong>en</strong>te: “De <strong>la</strong> humanidad <strong>de</strong> estos españoles re<strong>su</strong>lta <strong>el</strong> que hay muchos esc<strong>la</strong>vos y libres <strong>de</strong> estas<br />

castas honradísimos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más honor y vergü<strong>en</strong>za sin comparación que los mejores indios civilizados.<br />

El ser más los negros y mu<strong>la</strong>tos libres que los esc<strong>la</strong>vos arguye <strong>la</strong> humanidad <strong>de</strong> estas g<strong>en</strong>tes muy<br />

<strong>su</strong>perior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los extranjeros (...) <strong>la</strong>s mu<strong>la</strong>tas correspond<strong>en</strong> <strong>en</strong> lo físico a los hombres y los españoles<br />

hal<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s un atractivo inexplicable que se <strong>la</strong>s hace preferir a <strong>la</strong>s españo<strong>la</strong>s (...) <strong>la</strong>s negras no<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> igual fortuna y son <strong>la</strong>s últimas para materias <strong>de</strong> amor”. El cronista agrega que estas mu<strong>la</strong>tas<br />

no son mo<strong>d<strong>el</strong></strong>os <strong>de</strong> castidad ni resist<strong>en</strong>cia, y es raro que conserv<strong>en</strong> <strong>su</strong> virginidad hasta <strong>la</strong> edad <strong>de</strong><br />

nueve o diez años: “Son espirituales, finas y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> aptitud para todo; sab<strong>en</strong> escoger; son limpias,<br />

g<strong>en</strong>erosas y hasta magníficas cuando pued<strong>en</strong>. Los mu<strong>la</strong>tos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas cualida<strong>de</strong>s (...) <strong>su</strong>s vicios<br />

más comunes son <strong>el</strong> juego <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cartas, <strong>la</strong> borrachera y <strong>la</strong> trampa; pero los hay muy honrrados (...)”<br />

El mismo <strong>de</strong>marcador Azara (“Geografía física y esférica...” 1904) aporta <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

información “<strong>La</strong> mayoría muere sin haber recibido un solo <strong>la</strong>tigazo, se los trata con bondad, no se<br />

los atorm<strong>en</strong>ta jamás <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo, no se les pone marca y no se les abandona <strong>en</strong> <strong>la</strong> vejez. Pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse<br />

con verdad que cualquiera muchacho recibe más azotes <strong>en</strong> <strong>la</strong> esqui<strong>la</strong> <strong>de</strong> Europa que <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo <strong>de</strong> peor<br />

dueño aquí”.<br />

<strong>La</strong> eximia escritora Josefina P<strong>la</strong> (1975) sosti<strong>en</strong>e: ”que los pobres poseyes<strong>en</strong> a veces siervos, no<br />

pue<strong>de</strong> extrañar, si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo, <strong>en</strong> muchos casos, era, antes que una carga, una<br />

posibilidad <strong>de</strong> no morirse <strong>de</strong> hambre, pues él mant<strong>en</strong>ía al amo viejo e indig<strong>en</strong>te con <strong>su</strong> trabajo”.<br />

Una traba para <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos africanos al Paraguay fue <strong>su</strong> <strong>el</strong>evado costo, que <strong>en</strong><br />

A<strong>su</strong>nción llegaba a duplicar <strong>el</strong> valor que t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> <strong>el</strong> puerto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembarque, Bu<strong>en</strong>os Aires. Esta<br />

circunstancia económica produjo que <strong>en</strong>trara un limitado número <strong>de</strong> <strong>el</strong>los.<br />

Alfredo Boccia Romañach<br />

79


80<br />

Los médicos viajeros <strong>su</strong>izos R<strong>en</strong>gger y Lompchamp (“Ensayo...” Ed. 1928) m<strong>en</strong>cionan:<br />

“Siempre eran particu<strong>la</strong>res los que los hacían v<strong>en</strong>ir para servirse <strong>de</strong> <strong>el</strong>los; y así nunca hubo <strong>en</strong> este país<br />

un mercado <strong>de</strong> negros como <strong>en</strong> los puertos <strong>d<strong>el</strong></strong> mar. Casi todos son mu<strong>la</strong>tos o negros criollos, porque<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace mucho tiempo no se han introducido negros bozales”.<br />

Cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s órd<strong>en</strong>es r<strong>el</strong>igiosas <strong>de</strong> A<strong>su</strong>nción poseía una esc<strong>la</strong>vatura <strong>de</strong>stinada a los<br />

servicios domésticos. Dominicos, franciscanos y mercedarios estaban ubicados <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ciudad y <strong>su</strong>s rancherías se hal<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cercanías <strong>de</strong> los colegios: “Cercano al conv<strong>en</strong>to, pero<br />

no d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>su</strong>s muros, estaban los ranchos <strong>de</strong> <strong>su</strong>s esc<strong>la</strong>vos. <strong>La</strong> ranchería <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> Santo<br />

Domingo se hal<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual p<strong>la</strong>za Mariscal López, <strong>la</strong> <strong>de</strong> San Francisco <strong>en</strong> <strong>el</strong> costado <strong>su</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>za Uruguaya; y <strong>la</strong> <strong>de</strong> los mercedarios don<strong>de</strong> hoy se levanta <strong>el</strong> Hot<strong>el</strong> Guaraní”. (Alberto Duarte<br />

<strong>de</strong> Vargas, “Cartografía Colonial..”, 2001)<br />

El mismo autor (“Un loteami<strong>en</strong>to...”, 2001) calcu<strong>la</strong> que <strong>la</strong> ranchería <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> los<br />

je<strong>su</strong>itas t<strong>en</strong>ía poco más <strong>de</strong> 8.600 metros cuadrados y <strong>la</strong> ubica <strong>en</strong> <strong>la</strong> manzana compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s actuales calles B<strong>en</strong>jamín Constant, 14 <strong>de</strong> Mayo, 15 <strong>de</strong> Agosto y El Paraguayo In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />

Con <strong>la</strong> expulsión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> 1767 <strong>su</strong>s esc<strong>la</strong>vos pasaron a manos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong><br />

Temporalida<strong>de</strong>s.<br />

Los r<strong>el</strong>igiosos poseían <strong>en</strong> <strong>su</strong>s estancias una verda<strong>de</strong>ra multitud <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> cantidad<br />

<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te para servir <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>to a cuatro <strong>de</strong> los cinco pueblos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> negro: Tabapy,<br />

Emboscada, Aregua y Paraguari. <strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> estancia <strong>de</strong> los dominicos <strong>de</strong> Tabapy fue<br />

orig<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> pueblo <strong>d<strong>el</strong></strong> mismo nombre, hoy conocido como San Roque González <strong>de</strong> Santa Cruz.<br />

El perman<strong>en</strong>te asedio <strong>de</strong> los indios Mbayás, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> occid<strong>en</strong>tal <strong>d<strong>el</strong></strong> río<br />

Paraguay obligó a los funcionarios coloniales a organizar una cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> fuertes militares que<br />

recibieron <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> presidios. Con este fin, parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Tabapy fue <strong>de</strong>sarraigada<br />

y tras<strong>la</strong>dada a un nuevo as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to cercano al presidio <strong>de</strong> Arecutacuá que recibió <strong>el</strong> nombre<br />

<strong>de</strong> San Agustín <strong>de</strong> Emboscada, organizado como pueblo <strong>en</strong> 1740 por <strong>el</strong> gobernador don<br />

Rafa<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Moneda. Estos habitantes eran obligados a prestar servicio militar, <strong>d<strong>el</strong></strong> que hasta<br />

<strong>en</strong>tonces se hal<strong>la</strong>ban exonerados.<br />

Los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> los mercedarios se constituyeron más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> los fundadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> Aregua. Según Félix <strong>de</strong> Azara (“Geografía física...”, 1904) “Aregua era un pueblo <strong>de</strong><br />

mu<strong>la</strong>tos. Los padres mercedarios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong> estancia más <strong>de</strong> dosci<strong>en</strong>tas almas, <strong>de</strong> todas castas, <strong>la</strong>s<br />

cuales han pasado muchos años por esc<strong>la</strong>vos <strong>d<strong>el</strong></strong> conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Merced <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital, a cuyo cuidado<br />

están <strong>en</strong> lo temporal y lo espiritual, pero <strong>en</strong> 1783 se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró <strong>en</strong> juicio contradictorio que <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>to<br />

treinta y dos eran libres. Los <strong>de</strong>más son esc<strong>la</strong>vos <strong>d<strong>el</strong></strong> mismo conv<strong>en</strong>to. Sin embargo, todo vi<strong>en</strong>e a ser lo<br />

mismo pues <strong>la</strong>s libres están <strong>en</strong> amparo <strong>de</strong> dichos padres. Pasan estos mestizos por holgazanes y <strong>la</strong>drones,<br />

que es fama común a todos los esc<strong>la</strong>vos, y amparados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres r<strong>el</strong>igiones que hay <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia”.<br />

Paraguari fue se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor estancia <strong>de</strong> los ignacianos. Ernesto Mae<strong>de</strong>r (1996) indica<br />

que a <strong>la</strong> expulsión <strong>de</strong> los je<strong>su</strong>itas había 519 esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>la</strong> estancia <strong>de</strong> Paraguari y que al hacerse<br />

<strong>la</strong> tasación <strong>el</strong> número se <strong>el</strong>evó a 542, con un valor total <strong>de</strong> 73.334 pesos p<strong>la</strong>ta, cifra mayor que<br />

<strong>el</strong> valor adjudicado a <strong>la</strong>s ext<strong>en</strong>sas tierras y al ganado <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s cont<strong>en</strong>ido.<br />

Juan Francisco <strong>de</strong> Aguirre, capitán <strong>de</strong>marcador español contemporáneo <strong>de</strong> Azara, escribe<br />

que <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 89.178 habitantes <strong>en</strong> 1772, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra y parda, incluy<strong>en</strong>do<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

a libres y esc<strong>la</strong>vos no pasó jamás <strong>de</strong> 10.000. Bu<strong>en</strong>os Aires, <strong>en</strong> <strong>la</strong> época, según “Informes <strong>de</strong><br />

Bucar<strong>el</strong>li y Cevallos”, t<strong>en</strong>ía una pob<strong>la</strong>ción poco m<strong>en</strong>or a 25.000, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual una tercera parte,<br />

7.268 eran pardos.<br />

Según <strong>la</strong> doctora Bárbara Potthast-Jutkeit (1996) a fines <strong>d<strong>el</strong></strong> período colonial estaban<br />

conformados tres grupos: “b<strong>la</strong>ncos, indios y pardos -con este último ap<strong>el</strong>ativo eran d<strong>en</strong>ominadas<br />

<strong>la</strong>s castas <strong>de</strong> negros, mu<strong>la</strong>tos y zambos- pero <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a los dos primeros se fundaba más bi<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> criterios culturales y étnicos que raciales. Al grupo <strong>de</strong> los b<strong>la</strong>ncos, casi siempre l<strong>la</strong>mados españoles,<br />

pert<strong>en</strong>ecían casi todos los mestizos criollos paraguayos aculturados, sin importar <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

sangre b<strong>la</strong>nca o indíg<strong>en</strong>a que t<strong>en</strong>ían, ni <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se social a <strong>la</strong> que pert<strong>en</strong>ecían, así como un ínfimo<br />

número <strong>de</strong> europeos puros. El grupo <strong>de</strong> pardos abarcaba todos los matices <strong>de</strong> pi<strong>el</strong> negra. En g<strong>en</strong>eral<br />

sólo se difer<strong>en</strong>ciaba <strong>en</strong>tre esc<strong>la</strong>vos y pardos libres. <strong>La</strong> progresiva mezc<strong>la</strong>, sin embargo, tuvo como<br />

re<strong>su</strong>ltado que incluso los límites <strong>en</strong>tre esos tres grupos se fueran borrando cada vez más.”<br />

Ocurrida <strong>la</strong> emancipación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colonias españo<strong>la</strong>s, <strong>el</strong> Paraguay optó por no integrar <strong>la</strong>s<br />

Provincias Unidas y escogió <strong>el</strong> camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> doble in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> <strong>la</strong> corona españo<strong>la</strong> y <strong>d<strong>el</strong></strong> puerto<br />

<strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires. Los porteños pret<strong>en</strong>dían que <strong>la</strong>s distintas provincias que formaban <strong>el</strong> territorio <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

<strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta acatas<strong>en</strong> <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong> <strong>su</strong> Junta Provisional y le juras<strong>en</strong> obedi<strong>en</strong>cia. Era imposible<br />

que Paraguay, <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga y p<strong>en</strong>osa explotación económica por <strong>la</strong> <strong>su</strong>b-metrópoli, aceptase dicha <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.<br />

Una vez más se ponía <strong>en</strong> evid<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> añeja rivalidad <strong>en</strong>tre Bu<strong>en</strong>os Aires y A<strong>su</strong>nción. <strong>La</strong> gesta<br />

emancipadora fue una manifestación <strong>de</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos nacidos <strong>en</strong> esta tierra, <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha sin tregua<br />

contra los ban<strong>de</strong>irantes, contra los je<strong>su</strong>itas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s revoluciones comuneras, y contra <strong>la</strong> carga onerosa<br />

que significaba <strong>la</strong> aduana l<strong>la</strong>mada “puerto preciso <strong>de</strong> Santa Fé”.<br />

Pero <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia no ocasionó cambios fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> jerarquía social <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

provincia liberada. Existía a <strong>la</strong> sazón un número creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> negros libertos por efecto <strong>de</strong><br />

disposiciones oficiales, por mandas testam<strong>en</strong>tarias o por <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> los propietarios que premiaban<br />

así a <strong>su</strong>s antiguos servidores. Frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> liberto recibía un adicional <strong>de</strong> vacas<br />

lecheras y alguna parc<strong>el</strong>a <strong>de</strong> tierra para asegurar <strong>su</strong> <strong>su</strong>st<strong>en</strong>to.<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mada libertad e igualdad que manifestaban los revolucionarios <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Mayo paraguayo, estos olvidaban -tal cual ocurrió <strong>en</strong> otros países- <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> <strong>su</strong>s servidores<br />

negros que continuaron esperando por muchos años <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>su</strong> propia liberación.<br />

En <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1812 <strong>la</strong> Suprema Junta Gubernativa, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>su</strong>ger<strong>en</strong>cias <strong>d<strong>el</strong></strong> Cabildo,<br />

creyó conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te a los altos intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación, fundar <strong>el</strong> pueblo <strong>de</strong> Tevegó <strong>en</strong> <strong>la</strong> abandonada<br />

reducción <strong>de</strong> los Guaná <strong>en</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>d<strong>el</strong></strong> Alto Paraguay, al norte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Concepción:<br />

“(...) <strong>en</strong> arbitrar <strong>la</strong>s medidas conduc<strong>en</strong>tes y oportunas al resguardo y pacificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera, ha<br />

tomado <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> que todas <strong>la</strong>s familias que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> numerosa parcialidad <strong>de</strong> pardos <strong>de</strong><br />

Tabapy, vayan a fundar un nuevo pueblo <strong>en</strong> <strong>el</strong> paraje <strong>de</strong> Tevegó, sobre <strong>la</strong> costa <strong>d<strong>el</strong></strong> río Paraguay (...)”.<br />

(Alfredo Vio<strong>la</strong>, “Orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los pueblos…”, 1986) El int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción fracasó a<br />

causa <strong>d<strong>el</strong></strong> hambre y <strong>el</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. En 1823 se <strong>de</strong>cretó <strong>su</strong> disolución <strong>de</strong>finitiva ord<strong>en</strong>ándose <strong>el</strong><br />

tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los pardos a <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Concepción.<br />

En 1814, durante <strong>el</strong> Primer Con<strong>su</strong><strong>la</strong>do, <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o fervor antiespañol, los cón<strong>su</strong>les prohibieron<br />

<strong>el</strong> matrimonio <strong>de</strong> españoles con mujeres que no fues<strong>en</strong> negras, indias o mu<strong>la</strong>tas, ord<strong>en</strong>ando<br />

que no se hiciera ningún <strong>en</strong><strong>la</strong>ce matrimonial sin previa autorización <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno.<br />

Alfredo Boccia Romañach<br />

81


82<br />

De acuerdo a <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> los comerciantes europeos J. P. y W. P. Robertson (1838), <strong>en</strong><br />

Paraguay había marcadas jerarquías <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses y grados, sin llegar al refinami<strong>en</strong>to europeo por <strong>el</strong><br />

cual un hombre <strong>de</strong> cierto rango se s<strong>en</strong>tiría humil<strong>la</strong>do tratando a <strong>su</strong>s inferiores: “En ocasión <strong>de</strong><br />

prepararse una fiesta, <strong>el</strong> cronista salió junto con <strong>la</strong> anfitriona, po<strong>de</strong>rosa señora <strong>de</strong> och<strong>en</strong>ta y cuatro<br />

años, a repartir <strong>la</strong>s invitaciones para <strong>la</strong> ocasión. <strong>La</strong> matrona iba acompañada por dos lindas mu<strong>la</strong>tas<br />

y un sirvi<strong>en</strong>te negro”. A <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>cayos fem<strong>en</strong>inos <strong>de</strong> pi<strong>el</strong> oscura y esc<strong>la</strong>vo <strong>de</strong> pi<strong>el</strong> negra, no<br />

<strong>de</strong>jaba <strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r que “<strong>la</strong> gran masa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción era una casta formada <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to español y <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

indíg<strong>en</strong>a. A<strong>su</strong>nción por <strong>en</strong>tonces no pasaba <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 10.000 almas don<strong>de</strong> había muy<br />

pocos negros y no abundaban los mu<strong>la</strong>tos”.<br />

Como ocurría <strong>en</strong> otros países <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo podía comprar <strong>su</strong> libertad, pero <strong>el</strong> dueño <strong>de</strong>bía<br />

ser resarcido <strong>de</strong> <strong>la</strong> pérdida que le significaba <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>de</strong> <strong>su</strong> valioso patrimonio. El valor <strong>de</strong><br />

un esc<strong>la</strong>vo <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>d<strong>el</strong></strong> estado <strong>de</strong> salud <strong>d<strong>el</strong></strong> mismo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s, siempre<br />

exageradas por <strong>el</strong> propietario con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er una mejor remuneración o poner trabas a <strong>la</strong><br />

operación <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta cuando conv<strong>en</strong>ía al caso. Podía tasarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 250 pesos hasta 700 o más. <strong>La</strong><br />

primera cifra era <strong>el</strong> monto <strong>de</strong> costumbre fijado por los tasadores oficiales <strong>en</strong> los casos don<strong>de</strong><br />

interv<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> Justicia, pues era común que al no llegar a un acuerdo <strong>de</strong> precio <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo acudiera<br />

al gobierno solicitando pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta. A fines <strong>de</strong> comparación es útil recordar que <strong>el</strong> valor <strong>de</strong><br />

una vaca lechera no pasaba <strong>de</strong> siete pesos.<br />

Ya proc<strong>la</strong>mado Gaspar Rodríguez <strong>de</strong> Francia Dictador Perpetuo <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró<br />

mu<strong>la</strong>tos a algunos <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>en</strong>emigos, nacionales o extranjeros; pues no conocía mote más indigno<br />

para calificarlos que este epíteto. <strong>La</strong>s autorida<strong>de</strong>s t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> <strong>su</strong>s manos <strong>el</strong> control <strong>de</strong> los<br />

matrimonios, pudi<strong>en</strong>do impedir <strong>la</strong> con<strong>su</strong>mación <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> que pres<strong>en</strong>tara impedim<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>bido<br />

a <strong>la</strong> impureza <strong>de</strong> sangre <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los contray<strong>en</strong>tes. El re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> esa arbitraria medida fue<br />

<strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s uniones c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinas, si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> concubinato <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o<br />

estructural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias paraguayas más pobres.<br />

<strong>La</strong>s propieda<strong>de</strong>s confiscadas a los españoles y <strong>la</strong>s incautadas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> secu<strong>la</strong>rización<br />

<strong>de</strong> los conv<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> 1824, formaron <strong>el</strong> grueso <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vatura <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado. Así<br />

como anteriorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s ext<strong>en</strong>sas estancias <strong>de</strong> los je<strong>su</strong>itas y <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s particu<strong>la</strong>res<br />

confiscadas se convirtieron <strong>en</strong> Estancias <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado y <strong>la</strong> servidumbre <strong>en</strong> <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Patria. <strong>La</strong>s que fueron <strong>en</strong> tiempos coloniales Estancias <strong>d<strong>el</strong></strong> Rey, pasaron a l<strong>la</strong>marse Estancias<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República: “Con <strong>el</strong> correr <strong>de</strong> los años crecieron <strong>en</strong> número, lo que permitió a nuestro<br />

país, con <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> ganado vacuno y equino <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias privadas, autoabastecerse <strong>en</strong><br />

esos rubros luego <strong>de</strong> casi dos siglos <strong>de</strong> importarlos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta”. (Vio<strong>la</strong>, “Anuario…”,<br />

1990)<br />

Parte <strong>de</strong> los pardos fue incorporada a <strong>la</strong>s guardias nacionales constituyéndose <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas<br />

compañías <strong>de</strong> pardos establecidas algunas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s al <strong>su</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Santiago. Williams<br />

(1971) afirma que <strong>en</strong> 1824 se hizo una leva <strong>de</strong> 600 mu<strong>la</strong>tos que formó <strong>en</strong> ese <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong> cuerpo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>nceros comandados por b<strong>la</strong>ncos. Ac<strong>la</strong>ra <strong>el</strong> autor que “los mu<strong>la</strong>tos no recib<strong>en</strong> paga alguna y <strong>el</strong><br />

gobierno los viste y manti<strong>en</strong>e”. En una comunicación dirigida al <strong>d<strong>el</strong></strong>egado <strong>de</strong> Itapúa, <strong>el</strong> dictador<br />

Francia manifestaba “que fue preciso que él personalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>señara <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>nza y modo <strong>de</strong><br />

traer<strong>la</strong> a caballo a los escuadrones <strong>de</strong> pardos <strong>la</strong>nceros que formé (...)” So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1830 <strong>el</strong> dictador<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Francia permitió a <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pardos libres llevar armas <strong>de</strong> fuego, pues era <strong>de</strong> rigor que los<br />

hombres que formas<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> tropa <strong>de</strong> línea fues<strong>en</strong> <strong>de</strong> casta b<strong>la</strong>nca.<br />

El doctor Vio<strong>la</strong> (1990) precisa que “los mu<strong>la</strong>tos prestaban servicio militar igual que los<br />

vecinos b<strong>la</strong>ncos, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>de</strong> invasión <strong>de</strong> indíg<strong>en</strong>as o <strong>en</strong> los presidios <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera norte.<br />

Francia escribía <strong>en</strong> 1831 al comandante <strong>de</strong> Concepción preguntando si cada uno <strong>de</strong> los ci<strong>en</strong>to cuatro<br />

pardos ha participado <strong>de</strong> los socorros <strong>de</strong> vestuarios (...) un poncho, una camisa, un chaleco, un<br />

pantalón y un cuchillo <strong>en</strong>tregados a manera <strong>de</strong> retribución por los servicios prestados <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

patria”.<br />

Pese a <strong>la</strong>s extrañas actitu<strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> autocrático gobernante, g<strong>en</strong>eradas tal vez por algún atavismo<br />

familiar -era hijo <strong>de</strong> un portugués v<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> Brasil contratado por los españoles- ejerció<br />

sin embargo un trato justo e igualitario con los negros y mu<strong>la</strong>tos criollos, <strong>de</strong>stinándolos al<br />

cuidado <strong>de</strong> los presidios para <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras. El dictador t<strong>en</strong>ía un obsesivo interés <strong>en</strong><br />

mant<strong>en</strong>er un estado militarizado sigui<strong>en</strong>do los mol<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los gobiernos coloniales procedi<strong>en</strong>do<br />

a actualizar los armam<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong>s estructuras <strong>d<strong>el</strong></strong> ejército. Sumados a los regimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Voluntarios<br />

<strong>de</strong> Caballería, los cuerpos <strong>de</strong> Artillería y los <strong>de</strong> negros y mu<strong>la</strong>tos, estas unida<strong>de</strong>s completaban<br />

un total <strong>de</strong> unos dos mil quini<strong>en</strong>tos soldados.<br />

En setiembre <strong>de</strong> 1820 se produjo un acontecimi<strong>en</strong>to insólito: <strong>el</strong> ingreso al Paraguay <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

g<strong>en</strong>eral ori<strong>en</strong>tal José Gervasio Artigas <strong>en</strong> carácter <strong>de</strong> asi<strong>la</strong>do. El conting<strong>en</strong>te que acompañaba al<br />

perseguido y traicionado lí<strong>de</strong>r era <strong>de</strong> unas dosci<strong>en</strong>tas personas, compuesto principalm<strong>en</strong>te por<br />

g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> color. Fue <strong>el</strong> mayor aflujo <strong>de</strong> sangre negra <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay <strong>en</strong> un corto<br />

espacio <strong>de</strong> tiempo.<br />

Ana Ribeiro (2004) reproduce un r<strong>el</strong>ato <strong>de</strong> José María Artigas: “Llegó a <strong>la</strong>s fronteras <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Paraguay (José Gervasio Artigas) con dosci<strong>en</strong>tos libertos y algunos oficiales, escribió al dictador solicitando<br />

<strong>su</strong> <strong>en</strong>trada a <strong>la</strong> provincia y éste otorgándos<strong>el</strong>a, mandó inmediatam<strong>en</strong>te a recibirlo. En efecto,<br />

lo recibió un oficial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras guardias al que <strong>en</strong>tregó Artigas <strong>su</strong> espada y <strong>su</strong> bastón y a <strong>su</strong><br />

ejemplo todos los soldados <strong>su</strong>s armas”.<br />

El dictador Francia guardaba <strong>de</strong>sconfianza y res<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to hacia Artigas, con qui<strong>en</strong> había<br />

t<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>sav<strong>en</strong><strong>en</strong>cias por <strong>la</strong>s noticias llegadas al Paraguay <strong>de</strong> que <strong>el</strong> jefe ori<strong>en</strong>tal p<strong>en</strong>saba <strong>en</strong> una<br />

posible invasión. Prud<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te dispuso mant<strong>en</strong>erlo ais<strong>la</strong>do, ap<strong>en</strong>as con <strong>la</strong> compañía <strong>de</strong> un par <strong>de</strong><br />

hombres <strong>de</strong> <strong>su</strong> servicio, <strong>en</strong> <strong>la</strong> lejana pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> San Isidro <strong>de</strong> Curuguaty -<strong>en</strong>tonces importante<br />

c<strong>en</strong>tro económico <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> <strong>la</strong> yerba mate- insta<strong>la</strong>da <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> jung<strong>la</strong>.<br />

<strong>La</strong> tropa constituida por los l<strong>la</strong>mados pardos artiguistas fue asignada por <strong>el</strong> dictador a<br />

<strong>la</strong>bores agríco<strong>la</strong>s, <strong>en</strong> reductos cuyos habitantes se conservan hasta <strong>el</strong> día <strong>de</strong> hoy, leales a <strong>su</strong><br />

orig<strong>en</strong>. Son los célebres mor<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>La</strong>ur<strong>el</strong>ty y Camba Cuá -c<strong>en</strong>tros ubicados a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> una<br />

veint<strong>en</strong>a <strong>de</strong> quilómetros <strong>de</strong> A<strong>su</strong>nción- qui<strong>en</strong>es acriol<strong>la</strong>dos y hab<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> guaraní hoy se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

orgullosos <strong>de</strong> <strong>su</strong>s ancestrales ritos y costumbres, si<strong>en</strong>do vestigios tangibles <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia negra<br />

<strong>en</strong> Paraguay. Sin <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> éstos, no hubiera sobrevivido <strong>en</strong> <strong>el</strong> país ninguna otra memoria<br />

cultural r<strong>el</strong>acionada con los hombres <strong>de</strong> color. “Insta<strong>la</strong>dos que fueron <strong>en</strong> <strong>su</strong>s respectivos<br />

lotes, <strong>el</strong> Gobierno proveyó a cada varón adulto <strong>de</strong> una yunta <strong>de</strong> novillos para amansar y convertir <strong>en</strong><br />

bueyes, herrami<strong>en</strong>tas e implem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>branza (...)”. (Héctor F. Decoud, “El Campam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>La</strong>ur<strong>el</strong>ty”, 1930)<br />

Alfredo Boccia Romañach<br />

83


84<br />

En 1840, a <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Francia, fueron liberados por disposición <strong>d<strong>el</strong></strong> dictador los pocos<br />

esc<strong>la</strong>vos que pert<strong>en</strong>ecían al difunto gobernante.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras medidas tomadas por los cón<strong>su</strong>les Carlos Antonio López y<br />

Mariano Roque Alonso, fue dictar <strong>la</strong> Ley <strong>d<strong>el</strong></strong> Vi<strong>en</strong>tre Libre, que <strong>en</strong> concreto significaba <strong>la</strong><br />

abolición progresiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud al <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar que <strong>en</strong> a<strong>d<strong>el</strong></strong>ante <strong>la</strong>s mujeres nacidas <strong>de</strong><br />

vi<strong>en</strong>tres esc<strong>la</strong>vos serían libres a los veinticuatro años, <strong>en</strong> cambio los varones lo serían recién<br />

a <strong>la</strong> edad cumplida <strong>de</strong> veinticinco. Asimismo, otorgaba a los adultos <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong><br />

adquirir <strong>su</strong> propia libertad por una <strong>su</strong>ma módica, al mismo tiempo que prohibía <strong>la</strong> salida<br />

y <strong>en</strong>trada al país <strong>de</strong> cualquier otro <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong> color. Alfred Demersay (1860) consi<strong>de</strong>ra<br />

que los negros se vieron b<strong>en</strong>eficiados con estas disposiciones. Posiblem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> cronista<br />

francés <strong>de</strong>sconocía que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los tiempos primig<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonia, <strong>la</strong>s Leyes <strong>de</strong> Indias<br />

establecían <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo <strong>de</strong> solicitar “Pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ta”, que <strong>en</strong> sí consistía <strong>en</strong><br />

cambiar <strong>de</strong> dueño. Una Cédu<strong>la</strong> Real disponía “que si algún negro o negra, u otros cualquiera<br />

t<strong>en</strong>idos por esc<strong>la</strong>vos, proc<strong>la</strong>man a <strong>la</strong> libertad, los oigan y hagan justicia (<strong>La</strong>s Audi<strong>en</strong>cias) y<br />

provean que por esto no sean maltratados por <strong>su</strong>s amos”.<br />

<strong>La</strong> Ley <strong>de</strong> Libertad <strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>tres fue aprobada <strong>el</strong> 24 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1842 y <strong>de</strong>terminaba<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong> primer artículo “que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> primero <strong>d<strong>el</strong></strong> año <strong>en</strong>trante <strong>de</strong> 1843, serán libres los vi<strong>en</strong>tres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

esc<strong>la</strong>vas, y <strong>su</strong>s hijos que nacier<strong>en</strong> <strong>en</strong> a<strong>d<strong>el</strong></strong>ante, serán l<strong>la</strong>mados Libertos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay”.<br />

El artículo 13 disponía <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> sacar fuera <strong>d<strong>el</strong></strong> territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> República esc<strong>la</strong>vos o<br />

libertos <strong>de</strong> edad m<strong>en</strong>or, aun cuando <strong>de</strong>c<strong>la</strong>r<strong>en</strong> aquéllos y éstos que quier<strong>en</strong> seguir a <strong>su</strong>s señores o<br />

a <strong>su</strong>s patrones. Por <strong>el</strong> artículo 14 <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley se prohibía <strong>la</strong> admisión <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> otras provincias<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> don<strong>de</strong> vinies<strong>en</strong> prófugos, y los comandantes <strong>de</strong> frontera<br />

<strong>de</strong>bían ord<strong>en</strong>ar <strong>su</strong> salida inmediata <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay para evitar rec<strong>la</strong>mos y quejas <strong>de</strong> los propietarios.<br />

Eran <strong>en</strong> ese <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> primordial interés <strong>la</strong> consolidación <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay como país<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, obt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>su</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y conservar <strong>la</strong> integridad <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

territorio nacional. Por <strong>el</strong>lo los cón<strong>su</strong>les ejercieron una política <strong>de</strong> acercami<strong>en</strong>to hacia <strong>el</strong> Imperio<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Brasil, a sabi<strong>en</strong>das que esta nación hacía esfuerzos por mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> control <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

P<strong>la</strong>ta y evitar <strong>la</strong> reestructuración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias Unidas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> lo que fuera <strong>el</strong><br />

virreinato <strong>d<strong>el</strong></strong> mismo nombre.<br />

En estas instancias <strong>en</strong>traron <strong>en</strong> juego los esc<strong>la</strong>vos fugitivos llegados al Paraguay proced<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias vecinas <strong>d<strong>el</strong></strong> Brasil, como lo v<strong>en</strong>ían haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los tiempos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

colonia, pero <strong>en</strong> tal mom<strong>en</strong>to estratégico <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong>bió incluir <strong>el</strong> precitado artículo 14 para<br />

no t<strong>en</strong>er más causas <strong>de</strong> roces con <strong>el</strong> Imperio.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Libertad <strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>tres, hubo un gran aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> natalidad <strong>en</strong>tre<br />

los siervos esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> razón <strong>de</strong> que sabían que <strong>su</strong>s hijos nacerían libertos y que serían libres <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> edad adulta. Consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma ley fue <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> precios <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vatura negra<br />

durante <strong>la</strong> segunda mitad <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX.<br />

Otra ley que influiría, aunque <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or grado <strong>en</strong> <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, fue <strong>la</strong> que<br />

ord<strong>en</strong>aba <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a extranjeros transeúntes. El periódico El Semanario,<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong> número 60 <strong>d<strong>el</strong></strong> año 1854, publicaba <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s in<strong>de</strong>mnizaciones abonadas durante<br />

ese año a propósito <strong>de</strong> dichas operaciones. Otras favorecidas fueron <strong>la</strong>s mu<strong>la</strong>tas, siempre<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

y cuando fueran jóv<strong>en</strong>es, <strong>de</strong> tez c<strong>la</strong>ra y <strong>de</strong> bu<strong>en</strong> aspecto, qui<strong>en</strong>es obt<strong>en</strong>ían fácil y prontam<strong>en</strong>te<br />

<strong>su</strong> condición <strong>de</strong> libres por los favores sexuales prestados a <strong>su</strong>s ricos y g<strong>en</strong>erosos amantes.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que ocurría <strong>en</strong> <strong>la</strong>s “s<strong>en</strong>za<strong>la</strong>s” <strong>d<strong>el</strong></strong> Brasil, y <strong>en</strong> forma simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los<br />

“segundos patios” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, los esc<strong>la</strong>vos domésticos paraguayos vivían <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

misma finca <strong>d<strong>el</strong></strong> amo, <strong>en</strong> ranchos construidos expresam<strong>en</strong>te para <strong>el</strong>los y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s proximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> casa principal. El trato que se disp<strong>en</strong>saba a los empleados domésticos, según observaba <strong>el</strong><br />

viajero francés Alfred Demersay, era igualitario: “<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica no existe ninguna distinción <strong>en</strong>tre<br />

servidumbre esc<strong>la</strong>va y libre”.<br />

Como <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralidad <strong>de</strong> los casos, <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo paraguayo era un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trabajo que<br />

podía ser v<strong>en</strong>dido, alqui<strong>la</strong>do o trasferido por donación o her<strong>en</strong>cia. Era frecu<strong>en</strong>te que <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo<br />

sirviera <strong>de</strong> soporte económico al viejo amo, pidi<strong>en</strong>do limosnas o trabajando fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa.<br />

Un caso l<strong>la</strong>mativo y extraordinario da a conocer <strong>el</strong> doctor Alfredo Vio<strong>la</strong>, <strong>en</strong> <strong>su</strong> libro<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te publicado “Cárc<strong>el</strong>es y otras p<strong>en</strong>as. Época <strong>de</strong> Carlos Antonio López” (2004). En<br />

dicha obra <strong>el</strong> autor se refiere al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> un docum<strong>en</strong>to que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> Archivo<br />

Nacional <strong>de</strong> A<strong>su</strong>nción: “Un curioso caso judicial se pres<strong>en</strong>tó con un anciano marido <strong>en</strong>gañado por<br />

<strong>su</strong> esposa que mant<strong>en</strong>ía r<strong>el</strong>aciones íntimas con <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa. Como <strong>el</strong> anciano recibió ord<strong>en</strong><br />

judicial <strong>de</strong> que v<strong>en</strong>da a <strong>su</strong> esc<strong>la</strong>vo, prefirió per<strong>de</strong>r a <strong>su</strong> esposa antes que <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>de</strong> <strong>su</strong> esc<strong>la</strong>vo. Por<br />

lo visto <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo le era más útil que <strong>su</strong> esposa”.<br />

<strong>La</strong> reapertura contro<strong>la</strong>da <strong>de</strong> los puertos y <strong>la</strong> activación <strong>d<strong>el</strong></strong> comercio hicieron que <strong>su</strong>rgiera<br />

una burguesía privilegiada, especialm<strong>en</strong>te formada por los amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia gobernante.<br />

Los <strong>de</strong>tractores <strong>d<strong>el</strong></strong> régim<strong>en</strong>, perjudicados <strong>en</strong> <strong>su</strong> patrimonio, buscaron refugio <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires<br />

don<strong>de</strong> iban a reca<strong>la</strong>r los <strong>en</strong>emigos <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno reforzando <strong>el</strong> número <strong>de</strong> los emigrados ya<br />

exist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> dictadura francista.<br />

En <strong>la</strong> práctica no <strong>su</strong>rgieron mayores modificaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura social y económica<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva nación, pero <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>pósito fiscal era cosa tan natural como<br />

v<strong>en</strong><strong>de</strong>r merca<strong>de</strong>rías <strong>de</strong> un almacén, <strong>d<strong>el</strong></strong> cual se proveían <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra los pudi<strong>en</strong>tes, especialm<strong>en</strong>te<br />

los empar<strong>en</strong>tados con <strong>la</strong> familia <strong>d<strong>el</strong></strong> Primer Magistrado y <strong>su</strong>s allegados más cercanos.<br />

El gobierno <strong>d<strong>el</strong></strong> primer López fue altam<strong>en</strong>te constructivo. <strong>La</strong> contratación <strong>de</strong> técnicos extranjeros<br />

permitió organizar una fundición <strong>de</strong> hierro, montar <strong>el</strong> mejor ars<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Sudamérica, construir<br />

uno <strong>de</strong> los primeros ferrocarriles y barcos a vapor. No <strong>de</strong>scuidó <strong>el</strong> sagaz primer presid<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

preparación bélica con objetivo <strong>de</strong> per<strong>su</strong>adir a <strong>su</strong>s po<strong>de</strong>rosos vecinos a fr<strong>en</strong>ar <strong>su</strong>s ambiciones <strong>de</strong><br />

expansión. Se hal<strong>la</strong>ba hacia <strong>el</strong> <strong>su</strong>r <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tando añejos conflictos políticos con Bu<strong>en</strong>os Aires, <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r con <strong>el</strong> gobierno rosista, que se resistía tozudam<strong>en</strong>te a reconocer <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia paraguaya.<br />

Por <strong>el</strong> norte se mant<strong>en</strong>ía <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te <strong>el</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hordas <strong>de</strong> indios Mbayás, hábilm<strong>en</strong>te estimu<strong>la</strong>dos<br />

por <strong>la</strong>s fuerzas imperiales <strong>en</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sa zona <strong>d<strong>el</strong></strong> Alto Paraguay cuya soberanía estaba in<strong>de</strong>finida.<br />

En estas circunstancias, <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo negro fue exhaustivam<strong>en</strong>te aprovechada,<br />

sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonia. Data <strong>de</strong> dicha época <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>streza manual <strong>de</strong> los negros y mu<strong>la</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> motricidad fina, tales como <strong>la</strong> reparación<br />

<strong>de</strong> armas <strong>de</strong> fuego. A fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonia existía una armería que t<strong>en</strong>ía nueve oficiales y estaba<br />

bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Migu<strong>el</strong> Tiragalo, <strong>en</strong> cuya fábrica cierto esc<strong>la</strong>vo <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado, “<strong>el</strong> negro herrero<br />

l<strong>la</strong>mado Manu<strong>el</strong> se <strong>de</strong>dicaba a <strong>la</strong> compostura <strong>de</strong> fusiles”. (Vio<strong>la</strong>, 1990)<br />

Alfredo Boccia Romañach<br />

85


86<br />

<strong>La</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos consistía principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>su</strong>fridas y pesadas. Los<br />

pardos trabajaban como peones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s obras públicas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s armerías, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s herrerías y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

carpinterías <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado. Una parte <strong>de</strong> <strong>el</strong>los estaba <strong>en</strong>cargada <strong>d<strong>el</strong></strong> cuidado <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estancias c<strong>el</strong>osam<strong>en</strong>te contro<strong>la</strong>das por los gobernantes. En <strong>la</strong> capital había varios grupos a cargo<br />

<strong>de</strong> diversos funcionarios, empleados <strong>en</strong> servicios y talleres públicos.<br />

El padrón realizado <strong>en</strong> 1845 por ord<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> obispo Basilio López, que abarcó todo <strong>el</strong><br />

territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay y que se conserva <strong>en</strong> <strong>el</strong> Archivo Nacional <strong>de</strong> A<strong>su</strong>nción,<br />

casi íntegro, fue utilizado por varios investigadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mografía histórica. Uno <strong>de</strong> estos<br />

investigadores (Williams, 1971) proporciona <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes cifras: <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra y parda<br />

era <strong>de</strong> 17.212 personas <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 232.862 habitantes. Por <strong>su</strong> parte, Cooney (1994), estima<br />

que <strong>en</strong> 1846 había <strong>en</strong> Paraguay unos 240.000 habitantes y refiere: “Po<strong>de</strong>mos id<strong>en</strong>tificar 17.181<br />

negros o pardos (cerca <strong>d<strong>el</strong></strong> siete por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong> <strong>la</strong> República), <strong>de</strong> los cuales 7.866<br />

(cuar<strong>en</strong>ta y seis por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra) eran esc<strong>la</strong>vos y 519 libertos. El resto eran obviam<strong>en</strong>te<br />

pardos libres”.<br />

En pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra <strong>de</strong> <strong>la</strong> Triple Alianza, <strong>en</strong> 1866, <strong>el</strong> <strong>su</strong>cesor <strong>de</strong> don Carlos,<br />

<strong>su</strong> hijo, <strong>el</strong> mariscal presid<strong>en</strong>te Francisco So<strong>la</strong>no López, hizo anunciar que los dueños que <strong>de</strong>seas<strong>en</strong><br />

v<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>su</strong>s esc<strong>la</strong>vos para <strong>el</strong> ejército podrían hacerlo a un precio razonable. Los propietarios,<br />

comp<strong>el</strong>idos moralm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> situación, dieron carta <strong>de</strong> libertad a <strong>su</strong>s esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> forma gratuita<br />

para <strong>su</strong> alistami<strong>en</strong>to. Un año <strong>de</strong>spués <strong>el</strong> gobierno ord<strong>en</strong>aba <strong>la</strong> emancipación y <strong>el</strong> reclutami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos y libertos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República para incorporarlos al ejército. Participaron así<br />

batallones <strong>de</strong> pardos que fueron casi exterminados <strong>en</strong> <strong>su</strong> totalidad durante <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s más célebres fue <strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado Batallón Nambi-í2 formado por combati<strong>en</strong>tes<br />

negros. “Con los negros criollos <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>d<strong>el</strong></strong> grupo étnico originario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s huestes artiguistas se<br />

formó <strong>el</strong> Batallón Nº 6, que por rara coincid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó durante <strong>la</strong> Guerra Guazú a <strong>la</strong>s tropas <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

G<strong>en</strong>eral V<strong>en</strong>ancio Flores”. (C. Colmán Vil<strong>la</strong>mayor, 1990)<br />

A<strong>su</strong>nción, <strong>en</strong> los tiempos inmediatos a <strong>la</strong> ocupación, <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1869, t<strong>en</strong>ía una pob<strong>la</strong>ción<br />

aproximada <strong>de</strong> 10.000 personas, incluy<strong>en</strong>do <strong>el</strong> conting<strong>en</strong>te <strong>d<strong>el</strong></strong> ejército <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> Brasil,<br />

estimado <strong>en</strong>tre 2.000 y 3.000 hombres. De éstos, una gran parte eran hombres <strong>de</strong> color, originarios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ext<strong>en</strong>sas p<strong>la</strong>ntaciones <strong>de</strong> caña <strong>de</strong> azúcar. Don Alfredo Vio<strong>la</strong>, luego <strong>de</strong> citar <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vización <strong>de</strong> combati<strong>en</strong>tes paraguayos <strong>en</strong> Uruguay, <strong>de</strong>scribe <strong>la</strong> triste historia <strong>de</strong> los niños<br />

errantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> A<strong>su</strong>nción ocupada por los aliados: “Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Yatay y <strong>de</strong> <strong>la</strong> capitu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> Uruguayana, los jefes y oficiales aliados se distribuían prisioneros paraguayos como si fueran<br />

bi<strong>en</strong>es personales para <strong>de</strong>stinarlos a <strong>su</strong>s faz<strong>en</strong>das o estancias, especialm<strong>en</strong>te los <strong>de</strong> pi<strong>el</strong> mor<strong>en</strong>a. Lo<br />

mismo ocurrió <strong>en</strong> nuestro territorio con los niños, fueran estos huérfanos o no. Los pequeños sorpr<strong>en</strong>didos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s calles eran tomados <strong>en</strong> muchos casos para <strong>en</strong>viarlos... como pres<strong>en</strong>tes a familiares y<br />

amigos, <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> sirvi<strong>en</strong>tes o esc<strong>la</strong>vos, o imponi<strong>en</strong>do <strong>el</strong>evados precios por <strong>el</strong> rescate <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inf<strong>el</strong>ices<br />

criaturas”.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 1869 hasta <strong>la</strong> retirada <strong>d<strong>el</strong></strong> ejército imperial, siete años <strong>de</strong>spués se había<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una int<strong>en</strong>sa r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s legiones <strong>de</strong> mujeres sobrevivi<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong>samparadas<br />

2. Nambi-í: así l<strong>la</strong>maban los paraguayos a los soldados brasileños <strong>de</strong> color y <strong>de</strong> orejas pequeñas.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

con los soldados brasileños. Aun así no se observó una l<strong>la</strong>mativa producción <strong>de</strong> niños amu<strong>la</strong>tados,<br />

extirpe que se diluyó <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> dos o tres g<strong>en</strong>eraciones. Ap<strong>en</strong>as persistieron algunos ap<strong>el</strong>lidos<br />

portugueses, comunes <strong>de</strong> ser hal<strong>la</strong>dos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> todos los niv<strong>el</strong>es sociales y<br />

económicos. Una gran proporción <strong>de</strong> mujeres amancebadas con combati<strong>en</strong>tes brasileños acompañó<br />

a <strong>su</strong>s hombres cuando estos fueron <strong>de</strong>smovilizados y repatriados a <strong>su</strong>s lugares <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>,<br />

produciéndose un éxodo <strong>de</strong> unas dos mil noveci<strong>en</strong>tas familias, mujeres y niños paraguayos, con<br />

<strong>de</strong>stino a Brasil.<br />

Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra, <strong>el</strong> gobierno provisorio <strong>de</strong>cretó <strong>la</strong> emancipación completa y sin<br />

restricciones <strong>de</strong> los pocos esc<strong>la</strong>vos <strong>su</strong>pervivi<strong>en</strong>tes. El individuo <strong>de</strong> color a<strong>su</strong>mió <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos ciudadanos y se fundió <strong>en</strong> <strong>la</strong> masa <strong>d<strong>el</strong></strong> pueblo sin discriminación alguna. En los<br />

preámbulos <strong>d<strong>el</strong></strong> manifiesto <strong>d<strong>el</strong></strong> 10 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1869 se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raba: “Que es incompatible <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud con los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad, igualdad y justicia que <strong>el</strong> gobierno<br />

proc<strong>la</strong>ma y se propone difundir y arraigar <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. Que <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, institución anti-cristiana y<br />

criminal, es un triste legado <strong>de</strong> los tiempos que pasaron y que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> bárbara tiranía que ha<br />

pesado sobre este pueblo ha podido perpetuar<strong>la</strong>”.<br />

En <strong>el</strong> periódico <strong>La</strong> Reg<strong>en</strong>eración <strong>d<strong>el</strong></strong> 7 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1869, se lee: “<strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud es <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ga<br />

más terrible <strong>de</strong> los pueblos, no podría permanecer aun <strong>en</strong> una nación que recién nace a <strong>la</strong> libertad,<br />

y que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, <strong>de</strong>be hacer todos los esfuerzos posibles por <strong>de</strong>sarraigar los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>d<strong>el</strong></strong> pasado<br />

<strong>de</strong>spotismo”. Y agrega <strong>el</strong> espirituoso cronista: “Ya no habrá más esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay. <strong>La</strong> oportunidad<br />

es inmejorable para dar este paso”.<br />

Este <strong>de</strong>creto fue ratificado implícitam<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> artículo número 25 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />

Nacional <strong>de</strong> 1870, que expresaba: “En <strong>la</strong> República <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay no hay esc<strong>la</strong>vos, si alguno existe<br />

queda libre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> jura <strong>de</strong> esta Constitución, y una ley especial reg<strong>la</strong>rá <strong>la</strong>s in<strong>de</strong>mnizaciones a que<br />

diere lugar esta <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración. Los esc<strong>la</strong>vos, que <strong>de</strong> cualquier modo se introduzcan, quedan libres por <strong>el</strong><br />

solo hecho <strong>de</strong> pisar <strong>el</strong> territorio paraguayo”.<br />

Un cálculo estimativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción paraguaya <strong>de</strong> <strong>la</strong> posguerra hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> unos 200.000<br />

habitantes, con una extraordinaria escasez <strong>de</strong> hombres, <strong>en</strong> una proporción <strong>de</strong> tres mujeres por<br />

varón <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad; r<strong>el</strong>ación que podía llegar a cincu<strong>en</strong>ta mujeres por varón <strong>en</strong> algunos pueblos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña. El Paraguay se convirtió <strong>en</strong> un país <strong>de</strong> mujeres. Esta pob<strong>la</strong>ción fem<strong>en</strong>ina atraía<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los viajeros extranjeros. “El <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to mujeril está aquí<br />

<strong>en</strong> gran mayoría, y <strong>su</strong> modo <strong>de</strong> ser es tan especial que no hay un solo barullo <strong>en</strong> que no tome parte<br />

activa”, r<strong>el</strong>ataba <strong>el</strong> comandante arg<strong>en</strong>tino Julio <strong>de</strong> Vedia al Ministro <strong>de</strong> Guerra Gainza, sobre <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida pública.<br />

En cuanto a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> color <strong>su</strong>pervivi<strong>en</strong>te al gran holocausto americano, se pue<strong>de</strong><br />

seña<strong>la</strong>r <strong>el</strong> casi total exterminio <strong>d<strong>el</strong></strong> varón negro utilizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra como carne <strong>de</strong> cañón. En<br />

términos cuantitativos, mejor <strong>su</strong>erte tuvo <strong>la</strong> mujer <strong>de</strong> color con <strong>su</strong>s pequeños vástagos, cuya<br />

prog<strong>en</strong>ie siguió creci<strong>en</strong>do vegetativam<strong>en</strong>te hasta hoy día, como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> los <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves<br />

<strong>de</strong> <strong>La</strong>ur<strong>el</strong>ty, Camba Cuá, y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or proporción <strong>en</strong> <strong>el</strong> pueblo <strong>de</strong> Emboscada.<br />

En los tiempos actuales, imbuidos <strong>de</strong> nuevas doctrinas humanísticas y espirituales que<br />

<strong>en</strong>salzan <strong>la</strong> libertad y <strong>el</strong> respeto a los <strong>de</strong>rechos humanos, cuando estamos a punto <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>cernos<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud es cosa <strong>d<strong>el</strong></strong> pasado, verificamos con aflicción que si bi<strong>en</strong> han cambiado<br />

Alfredo Boccia Romañach<br />

87


88<br />

<strong>la</strong>s formas y procedimi<strong>en</strong>tos está aún inserta <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad mo<strong>de</strong>rna una <strong>su</strong>erte <strong>de</strong> cautiverio.<br />

Un sector humano persiste <strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ado, emerg<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha que separa a ricos y pobres, a<br />

dominadores y dominados, a empleadores y empleados. No se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> libertad mi<strong>en</strong>tras<br />

perdur<strong>en</strong> los primitivos sistemas <strong>de</strong> explotación <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas mercantiles<br />

<strong>de</strong> producción. O <strong>en</strong> cuanto persista <strong>la</strong> antigua costumbre <strong>de</strong> los “criados”, extraídos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pobreza <strong>d<strong>el</strong></strong> campo para servir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tareas domésticas a cambio <strong>de</strong> un techo y un poco <strong>de</strong><br />

comida, y tal vez <strong>de</strong> una educación primaria. Estas condiciones son semejantes a una verda<strong>de</strong>ra<br />

esc<strong>la</strong>vitud.<br />

Bibliografía<br />

ARGÜELLO, Ana María, 1999. El Rol <strong>de</strong> los <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>s Negros <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay. C<strong>en</strong>tro Editorial Paraguayo<br />

SRL, A<strong>su</strong>nción.<br />

AZARA, Félix <strong>de</strong>, 1904. Geografía Física y Esférica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay y Misiones guaraníes.<br />

Anales <strong>d<strong>el</strong></strong> Museo Nacional <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o, Montevi<strong>de</strong>o.<br />

—— Viajes por <strong>la</strong> América Meridional, Colección Austral, Espasa-Calpe, Madrid, 1969.<br />

—— Visión G<strong>en</strong>eral <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay, Ed. Alianza, Madrid, 1990.<br />

BLACKBURN, Robin, 2002. A queda do Escravismo Colonial. 1776-1848. Editora Record, San<br />

Pablo.<br />

BLUJAKI, Agustín, 1980. Pueblo <strong>de</strong> los pardos libres: San Agustín <strong>de</strong> Emboscada. Impr<strong>en</strong>ta Militar,<br />

A<strong>su</strong>nción.<br />

BOCCIA ROMAÑACH, Alfredo, 2004. Esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay. Vida cotidiana <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

Indias Meridionales. Editorial Servilibro, A<strong>su</strong>nción.<br />

CARTOGRAFÍA COLONIAL ASUNCEÑA, 2001. Aca<strong>de</strong>mia Paraguaya <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia y Municipalidad<br />

<strong>de</strong> A<strong>su</strong>nción, A<strong>su</strong>nción.<br />

COLMÁN VILLAMAYOR, César, 1990. Gaspar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Noche. Anuario <strong>d<strong>el</strong></strong> Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />

Históricas Dr. Gaspar Rodríguez <strong>de</strong> Francia, A<strong>su</strong>nción.<br />

COLNAGO, José W., 1959-60. El templo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Merced y nuestra historia. <strong>La</strong> Ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> N. S. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Merced<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay. Anuario, Instituto Paraguayo <strong>de</strong> Investigaciones Históricas, vols. 4-5.<br />

COONEY, Jerry W. y WHIGHAM, Thomas I., 1994. El Paraguay bajo los López. Algunos <strong>en</strong>sayos<br />

<strong>de</strong> historia social y política, CPES, A<strong>su</strong>nción.<br />

DECOUD, Héctor F., 1926. Geografía <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay, s/d, A<strong>su</strong>nción.<br />

DEMERSAY, Alfred (1860), Histoire phisique, économique et politique du Paraguay et <strong>de</strong>s etablissem<strong>en</strong>ts<br />

<strong>de</strong>s je<strong>su</strong>ites, Librairie Hachette et Cie., París.<br />

DUARTE DE VARGAS, Alberto, 2000. Un loteami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> A<strong>su</strong>nción a fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonia,<br />

Trabajo inédito.<br />

EL CAMPAMENTO DE LAURELTY, s/d, 1930. Montevi<strong>de</strong>o.<br />

ESCLAVOS Y POBLADORES: OBSERVACIONES SOBRE LA HISTORIA PARDA DEL PARA-<br />

GUAY EN EL SIGLO XIX, 1995. CPES, A<strong>su</strong>nción.<br />

LA ESCLAVITUD EN LA ÉPOCA DEL DR. FRANCIA, 1986. Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Católica<br />

N. S. <strong>de</strong> <strong>la</strong> A<strong>su</strong>nción, vol. XIV, Nº 1 y 2.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

MAEDER, Ernesto J., 1996. Magnitud y <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> <strong>la</strong>s temporalida<strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> Paragua., Anuario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Aca<strong>de</strong>mia Paraguaya <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia, vol. XXXVI, A<strong>su</strong>nción.<br />

ORGANIZACIÓN DEL EJÉRCITO NACIONAL, 1990. A<strong>su</strong>nción.<br />

PASTORE, Carlos, 1949. <strong>La</strong> lucha por <strong>la</strong> tierra <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay. Editorial Antequera, Montevi<strong>de</strong>o.<br />

PLA, Josefina, 1975. Hermano Negro. <strong>La</strong> Esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay. Editora Paraninfo, Madrid.<br />

POTTHAST-JUTKEIT, Bárbara, 1996. Paraíso <strong>de</strong> Mahoma o País <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mujeres. Instituto Cultural<br />

Paraguayo Alemán, A<strong>su</strong>nción.<br />

RENGGER y LOMPCHAMP (1828). Ensayo histórico sobre <strong>la</strong> revolución <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay y <strong>el</strong> gobierno<br />

dictatorial <strong>d<strong>el</strong></strong> doctor Francia. Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Moreau, París.<br />

RIBEIRO, Ana, 2003. El Caudillo y <strong>el</strong> Dictador. Editorial P<strong>la</strong>neta, Montevi<strong>de</strong>o.<br />

RIVAROLA PAOLI, Juan Bautista, 2004. El Régim<strong>en</strong> Jurídico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra. Época <strong>d<strong>el</strong></strong> Dr. Francia y <strong>de</strong><br />

los López. Ediciones y Arte SRL, A<strong>su</strong>nción.<br />

ROBERTSON, John y PARISH, William, 1988. Letters on Paraguay, Hyspámerica Ediciones, B.<br />

Aires.<br />

SUSNIK, BRANISLAVA – CHASE SARDI, 1995. Los Indios <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay. Editorial Mapfre, A<strong>su</strong>nción.<br />

VIOLA, Alfredo, 1986. Orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los pueblos <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay, Ediciones Comuneros, A<strong>su</strong>nción.<br />

WILLIAMS, John Hoyt., 1971. Observations on the Paraguayan c<strong>en</strong><strong>su</strong>s of 1846. Hispanic American<br />

Historical Review, Nº 56.<br />

Alfredo Boccia Romañach<br />

89


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Vecindad, frontera y esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> norte<br />

uruguayo y <strong>su</strong>r <strong>de</strong> Brasil 1<br />

Eduardo R. Palermo<br />

EDUARDO R. PALERMO<br />

Para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> situación histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> frontera, es necesario<br />

<strong>de</strong>finir <strong>el</strong> espacio geográfico fronterizo, ya que esta zona ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser concebida <strong>de</strong> diversas<br />

formas. El concepto varía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> lugar geográfico <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se mira, ya que para qui<strong>en</strong>es<br />

resid<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera ésta se compone <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral no son interpretados<br />

por aqu<strong>el</strong>los que no viv<strong>en</strong> allí, más aún si esta visión se proyecta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros urbanos<br />

capitalinos y portuarios.<br />

El orig<strong>en</strong> etimológico e histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra frontera no está asociado a conceptos<br />

legales, políticos o int<strong>el</strong>ectuales, <strong>la</strong> frontera es lo que está al fr<strong>en</strong>te, nace como una necesidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vida social, es hacia don<strong>de</strong> se expan<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad; por <strong>en</strong><strong>de</strong> es una zona <strong>de</strong> amplia comunicación<br />

que va adquiri<strong>en</strong>do un profundo s<strong>en</strong>tido político, <strong>de</strong> interp<strong>en</strong>etración mutua y <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>te<br />

manipu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructuras sociopolíticas y culturales. (Osorio Machado, 1998)<br />

Medianeira Padoin (1999) expresa: “trabalhamos com a noção <strong>de</strong> espaço fronteiriço p<strong>la</strong>tino<br />

como espaço social e economicam<strong>en</strong>te construido e que adquiriu um perfil <strong>de</strong> região, com um s<strong>en</strong>tido<br />

totalizador <strong>en</strong>quanto espaço <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ção <strong>de</strong> hom<strong>en</strong>s, <strong>de</strong> idéias, <strong>de</strong> culturas e <strong>de</strong> mercadorias”. El<br />

concepto emitido <strong>de</strong>fine más los atributos económicos y sociales que <strong>la</strong> realidad física <strong>de</strong> una<br />

zona territorial que se crea como límite o marca fr<strong>en</strong>te a otro territorio, <strong>en</strong> este caso fr<strong>en</strong>te a otro<br />

Estado. <strong>La</strong> misma autora sosti<strong>en</strong>e “é preciso que o significado global <strong>de</strong> fronteira faça-se acompanhar<br />

do termo região, pois região fronteiriça compre<strong>en</strong><strong>de</strong> um espaço que se posiciona fr<strong>en</strong>te a outro espaço<br />

<strong>de</strong> mando ou <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisão, ou seja, ‘as fronteiras são r<strong>el</strong>ativas ao Estado’. Se, <strong>en</strong>tretanto, o<br />

espaço é <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como ‘fato social’, re<strong>su</strong>ltado da produção da ação humana, o qual está em constante<br />

construção, on<strong>de</strong> o ‘tempo histórico se transforma em paisagem incorporado ao espaço’ , po<strong>de</strong>-se<br />

usar o termo espaço fronteiriço com s<strong>en</strong>tido mais amplo e completo”.<br />

1 <strong>La</strong> pres<strong>en</strong>te investigación vi<strong>en</strong>e si<strong>en</strong>do realizada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 2001 y cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Prof.<br />

Pao<strong>la</strong> Saccardi.<br />

91


92<br />

Este espacio <strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te construcción socioeconómica g<strong>en</strong>era especificida<strong>de</strong>s y singu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s<br />

como <strong>el</strong> contrabando. Sosti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> historiadora S<strong>el</strong>va Chirico (1999), cuando hace<br />

refer<strong>en</strong>cia al tema: “este aspecto es también parte <strong>de</strong> lo que conforma una típica área <strong>de</strong> frontera. Si<br />

<strong>el</strong> tráfico ll<strong>en</strong>a una necesidad económica o social, no se consi<strong>de</strong>ra <strong>su</strong> legalidad. <strong>La</strong> persona <strong>de</strong>dicada<br />

a tal actividad no es <strong>su</strong>jeto <strong>de</strong> rechazo porque <strong>la</strong>s contrav<strong>en</strong>ciones, por cotidianas, pierd<strong>en</strong> sanción<br />

social”. Implica que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r este es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o ilegal, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> óptica <strong>d<strong>el</strong></strong> pob<strong>la</strong>dor es una estrategia <strong>de</strong> vida: “O que é policiáv<strong>el</strong> no contrabando é<br />

secundario. O que é fundam<strong>en</strong>tal nao po<strong>de</strong> ser policiado, porque é histórico”. (Bleil <strong>de</strong> Souza, 1995)<br />

<strong>La</strong> frontera opera como una zona <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s abiertas para <strong>la</strong> economía, pues <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> situación, comerciantes, inversores, hac<strong>en</strong>dados y particu<strong>la</strong>res aprovechan estas “oportunida<strong>de</strong>s”<br />

refugiando <strong>su</strong> capital, <strong>su</strong>s ganados, <strong>su</strong>s esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> un <strong>la</strong>do u otro <strong>de</strong> <strong>la</strong> “línea”.<br />

Es c<strong>la</strong>ve, <strong>en</strong>tonces, aceptar que <strong>la</strong> frontera ti<strong>en</strong>e <strong>su</strong>s propias reg<strong>la</strong>s y costumbres, <strong>su</strong>s<br />

propios tiempos y actores históricos. En muchos casos <strong>el</strong> doble discurso se transforma <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

norma: si por un <strong>la</strong>do <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplirse <strong>la</strong>s leyes <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado, por <strong>el</strong> otro hay una realidad <strong>de</strong> vida<br />

que es insos<strong>la</strong>yable y que se articu<strong>la</strong> <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r que impulsan, fr<strong>en</strong>an y modifican <strong>la</strong>s<br />

órd<strong>en</strong>es emanadas <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res c<strong>en</strong>trales. <strong>La</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

que quieran o puedan llevar<strong>la</strong>s a<strong>d<strong>el</strong></strong>ante y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> que se está inmerso, que<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> propio grado <strong>de</strong> institucionalidad que reviste <strong>la</strong> ley. <strong>La</strong> voluntad <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno manifiesta<br />

una cosa y “<strong>la</strong> frontera se manifiesta” <strong>de</strong> otra muy distinta. (Palermo, 2001)<br />

<strong>La</strong>s socieda<strong>de</strong>s están constituidas por múltiples re<strong>de</strong>s socioespaciales <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r que se<br />

<strong>su</strong>perpon<strong>en</strong> y se intersectan. Este concepto complejiza <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y es especialm<strong>en</strong>te<br />

útil para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> frontera, por cuanto se <strong>la</strong> concibe como múltiples re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, <strong>la</strong> cultura, <strong>la</strong>s costumbres, <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se, <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r político y <strong>la</strong>s<br />

instituciones son <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> los procesos históricos. <strong>La</strong>s socieda<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> múltiples niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> interacción por don<strong>de</strong> discurre <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> organizar y<br />

alcanzar objetivos mediante <strong>el</strong> dominio <strong>d<strong>el</strong></strong> medio don<strong>de</strong> se habita, y éste adopta difer<strong>en</strong>tes<br />

formas y características, ext<strong>en</strong>sivo, int<strong>en</strong>sivo, autoritario, difuso, que ti<strong>en</strong>e por re<strong>su</strong>ltado prácticas<br />

sociales que incorporan r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r. (Mann, 1991)<br />

Tradicionalm<strong>en</strong>te se ha confundido a <strong>la</strong> frontera con los límites <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado y a <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />

con <strong>la</strong> nación, pero <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva frontera, Estado, nación y sociedad son construcciones<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> accionar humano, dinámicas por <strong>de</strong>finición y g<strong>en</strong>eradoras <strong>de</strong> intersticios don<strong>de</strong> cabe <strong>el</strong><br />

<strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> modalida<strong>de</strong>s regionales o locales propias. Estas modalida<strong>de</strong>s son es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

dinámicas, pero también resist<strong>en</strong>tes con r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r g<strong>en</strong>eradas y cómo <strong>el</strong><strong>la</strong>s se<br />

<strong>su</strong>st<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo y <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio. Po<strong>de</strong>mos concebir <strong>en</strong>tonces a <strong>la</strong> frontera como “un<br />

espacio <strong>de</strong> interr<strong>el</strong>ación, don<strong>de</strong> los intercambios culturales y re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interacción g<strong>en</strong>eran nuevos<br />

códigos culturales”. (B<strong>en</strong>tancor, Áng<strong>el</strong>o, 1998)<br />

<strong>La</strong> zona geográfica sobre <strong>la</strong> cual se asi<strong>en</strong>ta nuestra <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> frontera ocupa un espacio<br />

compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre los ríos Ibicuy, Cuareim, Uruguay, Negro, Yaguarón, ext<strong>en</strong>diéndose<br />

hasta <strong>la</strong> <strong>la</strong>guna Merín; <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad abarcaría <strong>el</strong> <strong>su</strong>r <strong>de</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur y los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> Artigas, Salto, Rivera, Tacuarembó, Cerro <strong>La</strong>rgo y Paysandú resaltando que <strong>la</strong> zona ha<br />

variado a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los últimos 300 años. Esta ext<strong>en</strong>sa región <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>la</strong>do ori<strong>en</strong>tal está caracteriza-<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

da por <strong>la</strong> fuerte pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> riogrand<strong>en</strong>ses como propietarios <strong>de</strong> tierra, <strong>d<strong>el</strong></strong> portuñol, por usos<br />

y costumbres propiam<strong>en</strong>te norteños, y por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia masiva <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos cuya manumisión<br />

está asociada más a los procesos históricos brasileños que a <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción ori<strong>en</strong>tal.<br />

Esc<strong>la</strong>vitud, “criadagem” y discriminación<br />

El primer aspecto, por más obvio que parezca, para introducirnos <strong>en</strong> <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>-<br />

vitud <strong>d<strong>el</strong></strong> negro africano, es afirmar que <strong>el</strong> tráfico negrero fue <strong>el</strong> sometimi<strong>en</strong>to viol<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

millones <strong>de</strong> seres humanos contra <strong>su</strong> voluntad con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>su</strong>st<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> economía emerg<strong>en</strong>te<br />

y <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia colonial <strong>de</strong> los países europeos, configurando <strong>el</strong> mayor g<strong>en</strong>ocidio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad. <strong>La</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te, g<strong>en</strong>ocidios mo<strong>de</strong>rnos son más reconocidos que <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> los casi 100 millones <strong>de</strong> personas traídas <strong>de</strong> África <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>su</strong> voluntad, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />

cuatro siglos, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad llegaron a <strong>de</strong>stino.<br />

El comercio triangu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> Atlántico, para situarnos ap<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s culturas europeas occid<strong>en</strong>tales y cristianas, proveyó <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

agricultura y economía colonial, así como <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s capitales que permitieron <strong>la</strong> Revolución<br />

Industrial. Estos millones <strong>de</strong> hombres, mujeres y niños/as, transportados como “piezas <strong>de</strong> ébano”,<br />

como “cabezas”, acondicionados <strong>en</strong> barcos negreros diseñados especialm<strong>en</strong>te para <strong>el</strong> transporte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> valiosa mercancía, separados <strong>de</strong> <strong>su</strong>s familias originales, asesinados como medida<br />

ejemp<strong>la</strong>r, torturados <strong>en</strong> los viajes y sometidos a actos <strong>de</strong> brutalidad perman<strong>en</strong>te, fueron <strong>la</strong><br />

fuerza <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> todos los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>d<strong>el</strong></strong> nuevo mundo. Sup<strong>la</strong>ntaron al indio <strong>en</strong><br />

casi todas partes, realizaron los trabajos manuales consi<strong>de</strong>rados indignos para <strong>el</strong> hombre b<strong>la</strong>nco,<br />

fueron agricultores que modificaron <strong>la</strong> agricultura colonial, hasta ese mom<strong>en</strong>to prácticam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia, fueron constructores <strong>de</strong> edificaciones, mineros, cocineros, amas <strong>de</strong> leche,<br />

“negritos <strong>de</strong> los mandados”, peones, soldados; <strong>en</strong> fin, realizaron todo tipo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s y<br />

profesiones posibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

No obstante <strong>su</strong> activa participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía como g<strong>en</strong>erador <strong>de</strong> divisas para <strong>su</strong>s<br />

patrones y <strong>de</strong> productos para <strong>la</strong> comercialización, <strong>el</strong> negro esc<strong>la</strong>vo no fue consi<strong>de</strong>rado un integrante<br />

real <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Moacir Flores (2004) <strong>de</strong>fine con c<strong>la</strong>ridad <strong>la</strong> situación: esc<strong>la</strong>vos y<br />

libertos no eran ciudadanos, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te los hombres que nacieron libres lo eran, por <strong>el</strong>lo no<br />

podían ser tratados como iguales, restándole ap<strong>en</strong>as ser tratados con humanidad, aunque esto<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>su</strong> propietario.<br />

<strong>La</strong> pesada her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud no culmina cuando ésta es jurídicam<strong>en</strong>te abolida,<br />

aspecto c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> nuestra investigación: <strong>en</strong> qué mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o jurídico-político<br />

llega a <strong>su</strong> fin <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera, habida cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s peculiarida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia frontera.<br />

Es necesario <strong>de</strong>scubrir los mecanismos que le dieron <strong>su</strong>st<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo bajo formas<br />

<strong>en</strong>cubiertas y, <strong>en</strong> muchos casos, legalizadas. El esc<strong>la</strong>vo cuando <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser tal por obra <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

manumisión, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces pasa a <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> criado mant<strong>en</strong>iéndose d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estructura familiar <strong>de</strong> <strong>su</strong>s amos, alcanzando <strong>su</strong> completa liberación a <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> los amos o <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eraciones posteriores. Los testimonios <strong>de</strong> nietos y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos resid<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

frontera así lo atestiguan. <strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>de</strong>ja paso a un cambio <strong>de</strong> categoría, los criados, <strong>la</strong><br />

Eduardo R. Palermo<br />

93


94<br />

servidumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias y casas <strong>de</strong> familia don<strong>de</strong> <strong>la</strong> discriminación continúa si<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

misma. El negro, con toda <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> discriminación que pesa social y culturalm<strong>en</strong>te, quedó <strong>en</strong><br />

una situación legal <strong>de</strong> <strong>de</strong>sprotección paradójicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos que obti<strong>en</strong>e <strong>su</strong> libertad. El<br />

doble discurso pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>en</strong> muchos aspectos lo perjudicó y discriminó<br />

aún más.<br />

El problema c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>bemos situarlo <strong>en</strong>tonces no sólo sobre <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación<br />

social, económica y cultural <strong>d<strong>el</strong></strong> negro <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> a<strong>d<strong>el</strong></strong>ante. Picotti (1998) sosti<strong>en</strong>e<br />

que “<strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud real <strong>de</strong> los africanos no concluye con <strong>el</strong> acto jurídico, sino que perdura hasta <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> forma <strong>de</strong> conflictos y t<strong>en</strong>siones sociales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> discriminación refinada y <strong>en</strong>cubierta <strong>de</strong> un no reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong> pres<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> una no a<strong>de</strong>cuada valoración. Los pueblos afro americanos han sido<br />

constantem<strong>en</strong>te marginados”. Esta marginación, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> político-social <strong>en</strong> cuanto<br />

a <strong>su</strong> participación como ciudadanos, ha llevado a un grado extremo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>de</strong>svalorización<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> aporte afro a <strong>la</strong> cultura <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, a <strong>la</strong> política y a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los estados americanos. Su aporte al crecimi<strong>en</strong>to económico y a <strong>la</strong> producción fue y es muy alto;<br />

y continúa regido por <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra barata, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer más<br />

compleja pues es discriminada por negra y por mujer. Tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur como<br />

<strong>de</strong> Uruguay, los números actuales indican esta discriminación <strong>de</strong> género y <strong>la</strong>boral, si<strong>en</strong>do explícito<br />

que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes forman parte <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores ingresos <strong>en</strong> nuestras<br />

socieda<strong>de</strong>s, vale <strong>de</strong>cir, sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do los más pobres como <strong>en</strong> <strong>el</strong> período colonial con lo cual se agrega<br />

otro factor discriminatorio.<br />

El sistema esc<strong>la</strong>vista racializó <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> producción provocando nuevas contradicciones<br />

y conflictos a los ya exist<strong>en</strong>tes. El negro mercancía, <strong>el</strong> negro que sólo sirve para trabajar,<br />

analfabeto e ignorante, es una creación cultural <strong>d<strong>el</strong></strong> colonizador qui<strong>en</strong> no sólo <strong>su</strong>primió <strong>su</strong><br />

libertad sino que buscó aniqui<strong>la</strong>r <strong>su</strong> cultura, id<strong>en</strong>tidad e imaginario colectivo. Pero no pudo<br />

<strong>de</strong>struirlo completam<strong>en</strong>te pues los recursos <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia fueron variados, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los <strong>el</strong> <strong>su</strong>icidio<br />

como mecanismo <strong>de</strong> liberación. (Picotti, 1998)<br />

Navegando <strong>en</strong>tre estos aspectos, los esc<strong>la</strong>vos africanos y <strong>su</strong>s <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>su</strong>pieron <strong>el</strong>aborar<br />

mecanismos <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia y <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia por medio <strong>de</strong> <strong>su</strong> cultura. <strong>La</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

veces estos mecanismos han sido d<strong>en</strong>ominados como bárbaros o salvajes, lujuriosos o <strong>de</strong>moníacos.<br />

García (1986) sosti<strong>en</strong>e: “<strong>en</strong> líneas g<strong>en</strong>erales <strong>el</strong> aporte cultural <strong>de</strong> los africanos a <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te americano y <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>te creación y producción cultural <strong>de</strong> los afro<br />

americanos fueron proyectados hasta nuestros días bajo una óptica <strong>de</strong> inferioridad fr<strong>en</strong>te al aporte<br />

occid<strong>en</strong>tal (…)” El problema se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> que durante los últimos 500 años <strong>la</strong> cultura hegemónica<br />

ha sido <strong>la</strong> eurocéntrica, por lo tanto <strong>la</strong> única válida; esto no implica negar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras<br />

culturas que rompi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s barreras <strong>de</strong> los estereotipos raciales han logrado sobrevivir y emerger<br />

hasta ocupar pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> lugar que les correspon<strong>de</strong>.<br />

Aun hoy, para muchos, los negros son sinónimo <strong>de</strong> samba y candombe, bu<strong>en</strong>os <strong>de</strong>portistas<br />

y exc<strong>el</strong><strong>en</strong>tes mucamas. Basta observar <strong>el</strong> espacio <strong>de</strong>dicado a este tema <strong>en</strong> los libros <strong>de</strong> texto<br />

oficiales para <strong>el</strong> alumno, utilizados actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> secundaria, y <strong>la</strong>s fotos <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

allí expuestas (notorios <strong>de</strong>portistas y músicos), algo simi<strong>la</strong>r ocurre con los textos <strong>de</strong> historia y<br />

ci<strong>en</strong>cias sociales brasileños, aunque <strong>la</strong>s leyes <strong>d<strong>el</strong></strong> actual gobierno están cambiando <strong>la</strong> situación.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> frontera<br />

El territorio <strong>de</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur fue <strong>en</strong> Brasil <strong>el</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, esto se<br />

<strong>de</strong>bió al escaso <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura int<strong>en</strong>siva y al predominio g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría<br />

y <strong>d<strong>el</strong></strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> estancia, así como a <strong>la</strong> utilización masiva <strong>d<strong>el</strong></strong> indio <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s; por <strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos se dio masivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona portuaria<br />

(puerto <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o y <strong>de</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong>) y <strong>en</strong> los sa<strong>la</strong><strong>de</strong>ros. Los primeros esc<strong>la</strong>vos llegaron a<br />

esta provincia <strong>de</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> San Pedro <strong>en</strong> 1725 con <strong>el</strong> grupo colonizador <strong>de</strong> Joao Magalhaes<br />

para <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> Viamao. En 1737, con <strong>la</strong> expedición <strong>de</strong> Silva Pais que funda <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong>,<br />

llegó un nuevo conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong> negros.<br />

A fines <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII ocurr<strong>en</strong> dos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os capitales, por un <strong>la</strong>do <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

explotación minera <strong>en</strong> Minas Gerais aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> carne vacuna para <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> los trabajadores, así como caballos y mu<strong>la</strong>s para tareas <strong>de</strong> transporte y carga. Por otro <strong>la</strong>do,<br />

una serie <strong>de</strong> sequías muy graves <strong>en</strong> <strong>el</strong> nor<strong>de</strong>ste (1777, 1779 y 1792) aniqui<strong>la</strong>n <strong>su</strong> ro<strong>de</strong>o gana<strong>de</strong>ro<br />

provocando un fuerte aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> charque. Estas sequías <strong>de</strong>terminaron que <strong>el</strong><br />

empresario cear<strong>en</strong>se José Pintos Martins llegara a P<strong>el</strong>otas don<strong>de</strong> insta<strong>la</strong> <strong>el</strong> primer sa<strong>la</strong><strong>de</strong>ro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región <strong>en</strong> 1780, provocando <strong>de</strong> inmediato un rápido aum<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> contrabando <strong>de</strong> ganado<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Banda Ori<strong>en</strong>tal. Esto cambiará dramáticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona,<br />

promovi<strong>en</strong>do un ingreso masivo <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos para <strong>el</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s charqueadas. <strong>La</strong> importancia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector sa<strong>la</strong><strong>de</strong>ril lo <strong>de</strong>muestran <strong>la</strong>s estadísticas. En 1814 existían <strong>en</strong> P<strong>el</strong>otas<br />

2.226 esc<strong>la</strong>vos, es <strong>de</strong>cir <strong>el</strong> 50 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> provincia <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos era <strong>de</strong> 29 por ci<strong>en</strong>to. Entre 1814 y 1833 <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> los<br />

esc<strong>la</strong>vos permitió transformar <strong>en</strong> charque cinco millones <strong>de</strong> vacas <strong>en</strong> 33 establecimi<strong>en</strong>tos<br />

sa<strong>la</strong><strong>de</strong>riles <strong>de</strong> P<strong>el</strong>otas. (Maestri, 1993)<br />

Tempranam<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>sarrolló <strong>el</strong> tráfico negrero a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera. En <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1778<br />

<strong>el</strong> comandante <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza <strong>de</strong> Santa Teresa da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que “<strong>el</strong> Cabo Antonio Sánchez me ha<br />

<strong>en</strong>tregado dos negros l<strong>la</strong>mados Gertrudis y Lucía y también a Flor<strong>en</strong>cio González y Joseph Pereira <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Cruz, los que mandaré hasta <strong>la</strong> primera guardia portuguesa para que los <strong>en</strong>tregu<strong>en</strong> a disposición<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Gobernador <strong>de</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> (…)” En julio <strong>el</strong> capitán Merlo recibe dos esc<strong>la</strong>vos más para ser<br />

<strong>de</strong>vu<strong>el</strong>tos y <strong>en</strong> agosto informa que <strong>de</strong>moró <strong>la</strong> <strong>de</strong>volución <strong>de</strong> otros cinco esc<strong>la</strong>vos. (Pereda,<br />

1965)<br />

En 1785 <strong>el</strong> virrey Loreto ord<strong>en</strong>a al gobernador D<strong>el</strong> Pino prohibir <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />

negros <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> fronteras. En 1792 Cipriano <strong>de</strong> M<strong>el</strong>o, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Cerro <strong>La</strong>rgo, informa que<br />

apresó a varios negros esc<strong>la</strong>vos que pret<strong>en</strong>dían ser introducidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur junto<br />

a varias cargas <strong>de</strong> tabaco a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>guna Merín.<br />

Para los esc<strong>la</strong>vos estos vastos territorios fronterizos eran una <strong>en</strong>orme cárc<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> que<br />

difícilm<strong>en</strong>te podían huir, un verda<strong>de</strong>ro panóptico, <strong>su</strong> color <strong>de</strong> pi<strong>el</strong> los <strong>d<strong>el</strong></strong>ataba y bastaba para<br />

ser objeto <strong>de</strong> prisión y averiguaciones.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s hacían lo propio, <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 1788 José Joaquín<br />

Ribeiro <strong>en</strong>vía a “dos negros <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> distrito <strong>de</strong> Cerro P<strong>el</strong>ado y por <strong>su</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones son<br />

prófugos <strong>de</strong> <strong>su</strong>s dominios y esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> Luis Gutiérrez y <strong>de</strong> Joaquín Simoes (...)” En 1803 <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> M<strong>el</strong>o se <strong>de</strong>vu<strong>el</strong>ve un negro l<strong>la</strong>mado Antonio y <strong>en</strong> setiembre <strong>el</strong> gobernador riogrand<strong>en</strong>se<br />

Eduardo R. Palermo<br />

95


96<br />

Paulo José da Silva Gama rec<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> <strong>de</strong>volución <strong>de</strong> un esc<strong>la</strong>vo ret<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> guardia <strong>de</strong> M<strong>el</strong>o.<br />

(Pereda, 1965)<br />

Los libros parroquiales, auxiliares muy importantes <strong>en</strong> nuestro trabajo, <strong>de</strong>muestran <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy temprano. Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> M<strong>el</strong>o, <strong>la</strong> más fronteriza <strong>de</strong><br />

todas <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones, creada como guardia <strong>d<strong>el</strong></strong> Tacuarí <strong>en</strong> 1792 y luego tras<strong>la</strong>dada a <strong>su</strong> emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />

actual <strong>en</strong> 1795. Allí <strong>el</strong> 25 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1798 son bautizados los esc<strong>la</strong>vos Isidro (16<br />

años), Alexos (16 años) y Félix (14 años) propiedad <strong>de</strong> Margarita <strong>de</strong> Viana, viuda <strong>de</strong> Juan Pedro<br />

Aguirre, <strong>en</strong> setiembre se bautiza a Eusebia, niña esc<strong>la</strong>va <strong>de</strong> Francisco González, hija <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

esc<strong>la</strong>vos Vic<strong>en</strong>te y María. Estos esc<strong>la</strong>vos se casaron <strong>en</strong> setiembre <strong>de</strong> 1797 con autorización <strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

propietario, Vic<strong>en</strong>te con 28 años y María con 23. En agosto <strong>de</strong> 1798 se autoriza <strong>el</strong> matrimonio<br />

<strong>de</strong> Juan, 30 años, con María <strong>d<strong>el</strong></strong> Rosario, 20 años, naturales <strong>de</strong> Ango<strong>la</strong>, ambos esc<strong>la</strong>vos <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

capitán <strong>de</strong> milicias <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera Andrés Freire.<br />

Intereses y valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía esc<strong>la</strong>va<br />

Para <strong>el</strong> estanciero riogrand<strong>en</strong>se <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo significó una forma <strong>de</strong> riqueza y capitalización<br />

que se contabilizaba <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s exist<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> estancia y significaban un recurso importante<br />

para los pagos y compromisos económicos. H<strong>el</strong><strong>en</strong> Osorio (1999) trabajando con inv<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong><br />

bi<strong>en</strong>es post-mortem <strong>de</strong> hac<strong>en</strong>dados <strong>de</strong> RGS <strong>de</strong>ja c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminado este aspecto. Su<br />

periodización <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII y principios <strong>d<strong>el</strong></strong> XIX <strong>de</strong>muestra <strong>en</strong>tre otras cosas <strong>el</strong> peso <strong>d<strong>el</strong></strong> valor<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> ganado, tierras y esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es avaluados. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> ganado fue <strong>el</strong><br />

principal <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong> 1760 a 1800, repres<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> 40 por ci<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> capital,<br />

mi<strong>en</strong>tras que los esc<strong>la</strong>vos para <strong>el</strong> mismo período pres<strong>en</strong>tan una evolución bastante móvil, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

un 18 por ci<strong>en</strong>to <strong>en</strong> 1770 <strong>su</strong>bi<strong>en</strong>do hasta un 38 por ci<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> período 1775-1785, para luego<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong>tre 1790- 1800 a una banda osci<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> 22 a 30 por ci<strong>en</strong>to. De 1800 a 1815 <strong>el</strong><br />

ganado <strong>su</strong>fre una pronunciada caída que lo sitúa <strong>en</strong> un 20 por ci<strong>en</strong>to mi<strong>en</strong>tras que los esc<strong>la</strong>vos<br />

mejoran <strong>su</strong> valor <strong>en</strong> <strong>el</strong> capital <strong>su</strong>perando al ganado y situándose por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> esa cifra hasta <strong>el</strong><br />

30 por ci<strong>en</strong>to, con lo cual observamos que <strong>el</strong> valor <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo se mantuvo r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te estable<br />

como capital <strong>d<strong>el</strong></strong> estanciero. De 1810 a 1825 <strong>el</strong> ganado vu<strong>el</strong>ve a recuperar <strong>su</strong> importancia hasta<br />

situarse <strong>en</strong> un 30 por ci<strong>en</strong>to mi<strong>en</strong>tras que los esc<strong>la</strong>vos cortan esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia perdi<strong>en</strong>do valor y<br />

alcanzando un piso <strong>d<strong>el</strong></strong> 22 por ci<strong>en</strong>to hacia final <strong>d<strong>el</strong></strong> período.<br />

Osorio aporta otros <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r estos valores los cuales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con<br />

“<strong>la</strong> ac<strong>el</strong>eración <strong>d<strong>el</strong></strong> crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>d<strong>el</strong></strong> período: <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pasa <strong>de</strong> 17.923, <strong>en</strong> 1780, a<br />

41.083 <strong>en</strong> 1805 y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esc<strong>la</strong>va pasa <strong>de</strong> 5.102 a 13.859, lo que significa una tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

anual <strong>de</strong> 3,37 % para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total, y <strong>de</strong> 4,09 % para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esc<strong>la</strong>va; <strong>el</strong> rebaño<br />

vacuno creció 320 % <strong>de</strong> 1780 a 1791 y <strong>el</strong> p<strong>la</strong>nt<strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> 6 a 8”. (Osorio, 1999)<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos se redujo <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales, <strong>el</strong> p<strong>la</strong>nt<strong>el</strong> <strong>de</strong> los mismos a<br />

niv<strong>el</strong> predial se conc<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas zonas, como ser <strong>la</strong> frontera con Uruguay, ya que <strong>la</strong><br />

inmigración <strong>de</strong> europeos (muy numerosa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX) <strong>de</strong>terminó un cambio<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras productivas <strong>d<strong>el</strong></strong> norte y c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> RGS, por otra parte <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción brasileña<br />

prohibió a los colonos alemanes, italianos y <strong>de</strong> otras proced<strong>en</strong>cias poseer esc<strong>la</strong>vos; <strong>en</strong> 1850 una<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

ley provincial prohíbe <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio <strong>de</strong>marcado para <strong>la</strong>s colonias<br />

exist<strong>en</strong>tes y para aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que se form<strong>en</strong> <strong>en</strong> un futuro, no obstante se autoriza que <strong>el</strong> dueño <strong>de</strong><br />

los esc<strong>la</strong>vos pueda introducirlos allí pagando impuestos. (César, 1979)<br />

Osorio (1999) <strong>de</strong>termina que <strong>el</strong> valor medio <strong>de</strong> un esc<strong>la</strong>vo <strong>de</strong> 20 a 30 años <strong>de</strong> edad<br />

aum<strong>en</strong>tó un 30 por ci<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre 1795 y 1810 y luego un 56 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1810 a 1825. Este<br />

estudio también <strong>de</strong>muestra que para <strong>el</strong> período <strong>en</strong> cuestión se conc<strong>en</strong>tró <strong>el</strong> número <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />

<strong>en</strong> los gran<strong>de</strong>s predios, ya que <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que avanzamos <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo a los propietarios <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>or porte les repres<strong>en</strong>ta un mayor <strong>de</strong>sembolso <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> los mismos.<br />

Esta situación será particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te importante con posterioridad a 1850 ya que <strong>el</strong> productor<br />

fronterizo mediano no podrá competir con <strong>el</strong> gran propietario y <strong>el</strong> uso int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mano <strong>de</strong> obra esc<strong>la</strong>va <strong>en</strong>carecía aún más los precios. Muchos propietarios optaron por contratar<br />

peones libres o libertos y adoptaron i<strong>de</strong>as liberales respecto <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico que fue prohibido <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Brasil <strong>en</strong> 1850. Sin embargo, <strong>la</strong> prohibición no impidió que se siguieran introduci<strong>en</strong>do esc<strong>la</strong>vos,<br />

Guilhermino César (1979) cita <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Manu<strong>el</strong> Pinto <strong>de</strong> Fonseca, “un abutre contrabandista<br />

<strong>de</strong> carne humana” que introdujo <strong>en</strong> forma ilegal a mediados <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX, 120.000 africanos.<br />

Des<strong>de</strong> 1773 por lo m<strong>en</strong>os pue<strong>de</strong> verificarse <strong>la</strong> participación <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo <strong>en</strong> los trabajos<br />

camperos, <strong>el</strong> negro fue factor es<strong>en</strong>cial para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría y <strong>la</strong> pecuaria <strong>en</strong> <strong>Río</strong><br />

Gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> frontera con Uruguay. <strong>La</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

gauchos negros es m<strong>en</strong>cionada <strong>en</strong> numerosos docum<strong>en</strong>tos <strong>d<strong>el</strong></strong> período virreinal: “<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros<br />

tiempos <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonia hubo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estancias negros esc<strong>la</strong>vos ocupados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tareas rurales.<br />

Negros que por fuerza tuvieron que ser hábiles <strong>en</strong> arrear ganado, tirar <strong>el</strong> <strong>la</strong>zo, carnear, domar,<br />

marcar… con <strong>el</strong> tiempo iban a llegar a ser gauchos”. (Cau<strong>la</strong>, 2004)<br />

El número <strong>de</strong> propietarios riogrand<strong>en</strong>ses con campos <strong>en</strong> territorio ori<strong>en</strong>tal era tal que<br />

pue<strong>de</strong> afirmarse que <strong>el</strong> norte <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> Negro era un apéndice económico y social <strong>d<strong>el</strong></strong> imperio.<br />

Cada una <strong>de</strong> estas unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> producción disponía <strong>de</strong> un número <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos que junto a<br />

libertos, hombres libres y agregados conformaban <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra disponible.<br />

Parte <strong>de</strong> este proceso <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad y pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> brasileño<br />

estuvo marcado por flujos y reflujos migratorios que acompañaron los movimi<strong>en</strong>tos políticos<br />

regionales, <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> los Farrapos expulsó pob<strong>la</strong>ción hacia <strong>la</strong> frontera ori<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong> Guerra<br />

Gran<strong>de</strong> (especialm<strong>en</strong>te 1843-1851) expulsó pob<strong>la</strong>ción hacia RGS, los tratados <strong>d<strong>el</strong></strong> 51 con Brasil,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> tránsito <strong>de</strong> ganados y esc<strong>la</strong>vos, hizo r<strong>en</strong>acer <strong>la</strong> economía riogrand<strong>en</strong>se y<br />

promovió <strong>la</strong> nueva ocupación <strong>de</strong> tierras g<strong>en</strong>erando gran<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tifundios: “<strong>en</strong> estas campañas casi<br />

<strong>de</strong>siertas, se insta<strong>la</strong>ron los nuevos propietarios con <strong>su</strong>s familias y <strong>su</strong>s esc<strong>la</strong>vos. Los brasileros emigrados<br />

continuaban consi<strong>de</strong>rándose súbditos <strong>d<strong>el</strong></strong> Imperio e ignorando <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción uruguaya tras<strong>la</strong>daban<br />

una ‘esc<strong>la</strong>vitud ap<strong>en</strong>as disfrazada’”. (Bleil <strong>de</strong> Souza, 1999)<br />

Estos tratados acabaron por crear <strong>la</strong>s condiciones legales para que los estancieros<br />

riogrand<strong>en</strong>ses continuaran utilizando <strong>la</strong> región al norte <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> Negro como invernada <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

ganado para <strong>la</strong>s charqueadas “gaúchas”, utilizando como mano <strong>de</strong> obra esc<strong>la</strong>vos.<br />

En 1859, <strong>el</strong> s<strong>en</strong>ador paulista Silva Ferraz <strong>de</strong>scribía <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera con estas<br />

pa<strong>la</strong>bras: “al pasar al otro <strong>la</strong>do <strong>d<strong>el</strong></strong> río Yaguarón, <strong>el</strong> traje, <strong>el</strong> idioma, <strong>la</strong>s costumbres, <strong>la</strong> moneda, los<br />

Eduardo R. Palermo<br />

97


98<br />

pesos, <strong>la</strong>s medidas, todo, todo señores, hasta <strong>la</strong> otra banda <strong>d<strong>el</strong></strong> río Negro, todo señores, hasta <strong>la</strong> tierra:<br />

todo es brasilero”. (Barrios Pintos, 1990)<br />

Bleil <strong>de</strong> Souza (1999) cuantifica <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los estancieros riogrand<strong>en</strong>ses, <strong>su</strong>s intereses,<br />

propieda<strong>de</strong>s e inversiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera: “<strong>en</strong> 1888, vísperas <strong>de</strong> <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong><br />

Brasil, alcanzaba un índice <strong>de</strong> 82 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Rivera. En<br />

Artigas y Cerro <strong>La</strong>rgo, respectivam<strong>en</strong>te 68 por ci<strong>en</strong>to y 64 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los propietarios eran<br />

riogrand<strong>en</strong>ses. En Salto y Tacuarembó <strong>en</strong>contramos 52,5 por ci<strong>en</strong>to y 55,6 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias<br />

propiedad <strong>de</strong> brasileros. En los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Treinta y Tres y Rocha un cuarto <strong>de</strong> los propietarios<br />

eran riogrand<strong>en</strong>ses”.<br />

En 1890 <strong>el</strong> Jefe Político <strong>de</strong> Artigas registrará que <strong>de</strong> los 21.174 habitantes <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to,<br />

4.000 eran brasileños. Más <strong>d<strong>el</strong></strong> 60 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

era <strong>de</strong> riogrand<strong>en</strong>ses. En <strong>la</strong> misma época <strong>en</strong> Cerro <strong>La</strong>rgo <strong>la</strong>s inversiones realizadas por brasileños<br />

repres<strong>en</strong>taban aproximadam<strong>en</strong>te 50 por ci<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> total. En Rivera tal proporción se <strong>el</strong>evaba<br />

a más <strong>d<strong>el</strong></strong> 70 por ci<strong>en</strong>to. En 1893 se estimaba que los capitales invertidos por riogrand<strong>en</strong>ses<br />

<strong>en</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Tacuarembó era <strong>de</strong> 35 por ci<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> Salto 44 por ci<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> Cerro<br />

<strong>La</strong>rgo 56 por ci<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> Artigas 64 por ci<strong>en</strong>to. En <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Rivera, <strong>la</strong> cifra alcanzaba<br />

<strong>el</strong> 79 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los capitales invertidos.<br />

Estos datos nos dan <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los intereses económicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera y por <strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

grado <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>ción económica <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uno y otro <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera. Convi<strong>en</strong>e<br />

ac<strong>la</strong>rar que muchos <strong>de</strong> los hac<strong>en</strong>dados propietarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra eran hijos <strong>de</strong> brasileños,<br />

registrados <strong>en</strong> parroquias <strong>de</strong> nuestro país, pero que continuaban con <strong>la</strong>s prácticas socioeconómicas<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>s mayores, por lo cual <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos y <strong>su</strong> número pue<strong>de</strong> ser cuantificada <strong>en</strong> una<br />

cifra mayor al que manifiestan los c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales o seccionales.<br />

Es importante marcar que durante <strong>el</strong> período 1843-1860 ocurre una serie <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

que impacta <strong>la</strong> frontera <strong>en</strong> lo económico, social y político, que ti<strong>en</strong>e mucho que ver con <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud.<br />

En 1843 ya insta<strong>la</strong>do <strong>el</strong> gobierno <strong>d<strong>el</strong></strong> Cerrito, Oribe prohíbe <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> ganados a RGS<br />

y establece guardias <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera para contro<strong>la</strong>r <strong>el</strong> contrabando. En 1846 Oribe <strong>de</strong>creta <strong>la</strong><br />

abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud y adopta medidas, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos y distritos <strong>de</strong><br />

frontera, para asegurar <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s, reconocer que los esc<strong>la</strong>vos<br />

fugados <strong>d<strong>el</strong></strong> Brasil y resid<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> nuestro territorio son hombres libres. Cabe recordar que <strong>en</strong><br />

1845 culmina <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> los Farrapos con <strong>la</strong> mal l<strong>la</strong>mada paz <strong>de</strong> Poncho Ver<strong>de</strong> y no se da<br />

solución al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, ya que los negros <strong>en</strong>ro<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejército farroupilha fueron<br />

<strong>en</strong>tregados al ejército imperial como botín <strong>de</strong> guerra, por lo que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> fugados fue muy<br />

alto. (Flores, 2004)<br />

Esta situación ac<strong>el</strong>erará <strong>la</strong> participación <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno imperial <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Guerra Gran<strong>de</strong>, pues <strong>el</strong> temor g<strong>en</strong>eral a una fuga masiva <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y que estos formaran parte<br />

<strong>de</strong> un gran ejército para invadir <strong>el</strong> Brasil con apoyo <strong>de</strong> Rosas y Oribe, excitaba <strong>la</strong> imaginación<br />

política <strong>en</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> Janeiro, a <strong>la</strong> cual Andrés <strong>La</strong>mas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> periódico carioca El Comercio se<br />

<strong>en</strong>cargaba <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar. En los hechos <strong>el</strong> gobierno brasileño afirmaba que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> 1846<br />

se había cuadruplicado <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos fugados a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera <strong>de</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

A partir <strong>de</strong> 1848 <strong>el</strong> gobierno <strong>d<strong>el</strong></strong> Cerrito también prohíbe que los estancieros brasileños<br />

tras<strong>la</strong>d<strong>en</strong> <strong>su</strong>s haci<strong>en</strong>das <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias ori<strong>en</strong>tales a <strong>la</strong>s estancias <strong>d<strong>el</strong></strong> otro <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera,<br />

afectando <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s charqueadas. Con <strong>la</strong> prohibición (<strong>en</strong> Brasil <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1850) <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> los mismos aum<strong>en</strong>ta y <strong>en</strong> algunas estancias esta mano <strong>de</strong> obra<br />

<strong>de</strong>saparece.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas adoptadas por los hac<strong>en</strong>dados brasileños, que se consi<strong>de</strong>raban súbditos<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> imperio a pesar <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>su</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> territorio ori<strong>en</strong>tal, fue rec<strong>la</strong>mar ante éste<br />

para que presionara al gobierno <strong>d<strong>el</strong></strong> Cerrito a abandonar <strong>su</strong>s medidas. Paral<strong>el</strong>am<strong>en</strong>te, José Pedro<br />

<strong>de</strong> Abreu, (Chico Pedro o Moringue) Barón <strong>de</strong> Yacuí, propietario <strong>de</strong> campos <strong>en</strong> Salto y Artigas,<br />

iniciaba <strong>su</strong>s famosas californias o moringadas, consist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> robo <strong>de</strong> ganados y negros que<br />

se v<strong>en</strong>dían <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Alegrete, Bagé y P<strong>el</strong>otas. Esto queda registrado <strong>en</strong> los informes <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Jefe Político <strong>de</strong> Tacuarembó que sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>la</strong>s sanciones aplicadas a los súbditos brasileños<br />

son por vio<strong>la</strong>r difer<strong>en</strong>tes leyes nacionales, cometer <strong>d<strong>el</strong></strong>itos comunes y por <strong>el</strong> robo y caza <strong>de</strong><br />

negros libres <strong>en</strong> nuestro territorio para ser conducidos a <strong>la</strong> provincia vecina y reducidos a esc<strong>la</strong>vitud.<br />

<strong>La</strong>s listas <strong>de</strong> propietarios brasileños <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera <strong>en</strong> 1850 rev<strong>el</strong>a que existían 1181 dueños<br />

<strong>de</strong> estancias que <strong>su</strong>maban 3403 leguas <strong>de</strong> campo, es <strong>de</strong>cir 8 millones y medio <strong>de</strong> hectáreas<br />

pob<strong>la</strong>das <strong>de</strong> ganados que alim<strong>en</strong>taban los sa<strong>la</strong><strong>de</strong>ros fronterizos. (Barrios Pintos, 1990)<br />

En 1851 se firman los tratados <strong>de</strong> paz que pon<strong>en</strong> fin a <strong>la</strong> Guerra Gran<strong>de</strong> y los propietarios<br />

brasileños recuperan <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>itud <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos. Esto<br />

g<strong>en</strong>eró <strong>la</strong>s condiciones para que un nuevo flujo <strong>de</strong> inmigrantes vinieran a ocupar <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> frontera uruguaya con capitales, ganados y más esc<strong>la</strong>vos.<br />

<strong>La</strong>s leyes nacionales prohibían <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, pero se g<strong>en</strong>eró un sistema <strong>de</strong><br />

registro que disfrazó <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> contratos <strong>de</strong> coloniaje con una duración<br />

promedio <strong>de</strong> 20 años, ext<strong>en</strong>dida hasta 40 años, fijando un sa<strong>la</strong>rio anual que era <strong>la</strong> mitad <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

acostumbrado a los peones ori<strong>en</strong>tales. (Acevedo Díaz, 1933)<br />

En octubre <strong>de</strong> 1852 <strong>el</strong> gobierno nacional <strong>en</strong>vía a los gobiernos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales una<br />

circu<strong>la</strong>r estableci<strong>en</strong>do los mecanismos para realizar este trámite <strong>de</strong> <strong>de</strong>volución: <strong>de</strong>bía mediar<br />

una d<strong>en</strong>uncia escrita o verbal <strong>d<strong>el</strong></strong> propietario, pres<strong>en</strong>tarse ante <strong>el</strong> Jefe Político <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal y<br />

exhibir <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> propiedad <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo. En <strong>el</strong> Artículo 6 se establece <strong>la</strong> prohibición<br />

<strong>de</strong> introducir esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Brasil bajo <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> peones, para lo cual se <strong>de</strong>bería pres<strong>en</strong>tar<br />

ante <strong>el</strong> Juez <strong>la</strong> carta <strong>de</strong> libertad primero. Este sistema <strong>de</strong> rec<strong>la</strong>mo permitía salvar <strong>la</strong>s apari<strong>en</strong>cias,<br />

ya que para los propietarios no era <strong>de</strong>masiado difícil <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos,<br />

habida cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que muchos estaban registrados a ambos <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera y los nombres <strong>de</strong><br />

los sirvi<strong>en</strong>tes se repetían <strong>de</strong> tal manera que uno podía pasar por otro y hacer legítimo <strong>el</strong> rec<strong>la</strong>mo.<br />

Dado <strong>el</strong> marco sociocultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> época creemos que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s no pusieron <strong>de</strong>masiado<br />

empeño <strong>en</strong> verificar <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación o veracidad <strong>d<strong>el</strong></strong> rec<strong>la</strong>mo.<br />

Esto pue<strong>de</strong> comprobarse estudiando los libros <strong>de</strong> Bautismo <strong>de</strong> Tacuarembó, don<strong>de</strong> <strong>en</strong>contramos<br />

como hecho singu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> bautismo <strong>de</strong> siete negros adultos proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> África, <strong>la</strong><br />

mitad <strong>de</strong> los bautismos <strong>de</strong> ese año 1852, con lo cual queda <strong>de</strong>mostrado lo r<strong>el</strong>ativo <strong>d<strong>el</strong></strong> cumplimi<strong>en</strong>to<br />

estricto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley. En materia r<strong>el</strong>igiosa es interesante recordar <strong>la</strong>s <strong>su</strong>cesivas d<strong>en</strong>uncias<br />

Eduardo R. Palermo<br />

99


100<br />

contra <strong>el</strong> cura <strong>de</strong> Livram<strong>en</strong>to que a caballo recorría <strong>la</strong>s di<strong>la</strong>tadas campañas <strong>de</strong> los actuales <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> Artigas y Rivera bautizando a familias <strong>en</strong>teras, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los a los esc<strong>la</strong>vos con lo cual<br />

se los nacionalizaba brasileños d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> nuestro territorio.<br />

Andrés <strong>La</strong>mas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> Janeiro afirma <strong>en</strong> 1856 que los hac<strong>en</strong>dados tra<strong>en</strong> esc<strong>la</strong>vos a<br />

nuestro territorio bajo contratos que a veces se exti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> por 30 años, con <strong>el</strong>lo conviert<strong>en</strong> al<br />

esc<strong>la</strong>vo <strong>en</strong> colono y cuando convi<strong>en</strong>e lo llevan al otro <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera, haciéndose costumbre<br />

que se los bautizara allí para que nazcan esc<strong>la</strong>vos: “De esta manera <strong>en</strong> algunos establecimi<strong>en</strong>tos <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Estado Ori<strong>en</strong>tal no sólo existe <strong>de</strong> hecho <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud sino que al <strong>la</strong>do <strong>d<strong>el</strong></strong> cria<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> vacas se establece<br />

un pequeño cria<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos”. (Acevedo Díaz, 1933).<br />

Contratos <strong>de</strong> peonaje<br />

Para ejemplificar estos aspectos se pued<strong>en</strong> analizar los contratos <strong>de</strong> peonaje <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Cerro <strong>La</strong>rgo. Este docum<strong>en</strong>to ha sido r<strong>el</strong>evado por los investigadores Borucki, Chagas y Stal<strong>la</strong> e<br />

incorporado <strong>en</strong> <strong>su</strong> investigación inédita “Esc<strong>la</strong>vitud y trabajo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> guerra y <strong>la</strong> paz. Una aproximación<br />

al estudio <strong>de</strong> los mor<strong>en</strong>os y pardos <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado ori<strong>en</strong>tal (1835-1855)”.<br />

Estos contratos <strong>de</strong> colonato estipu<strong>la</strong>dos por ley son sin duda una prolongación disfrazada<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. No t<strong>en</strong>emos por qué dudar <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad positiva <strong>d<strong>el</strong></strong> legis<strong>la</strong>dor, pero ya<br />

explicamos que <strong>la</strong> frontera ti<strong>en</strong>e <strong>su</strong>s propias normas <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales<br />

pocas veces verificaban <strong>la</strong> información disponible y no se sorpr<strong>en</strong>dían ante algunos contratos<br />

vergonzosos como <strong>el</strong> <strong>de</strong> niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 4 años, por ejemplo.<br />

A los efectos <strong>de</strong> hacer int<strong>el</strong>igible <strong>el</strong> análisis directo <strong>d<strong>el</strong></strong> docum<strong>en</strong>to, hemos agrupado los<br />

datos sigui<strong>en</strong>do <strong>el</strong> criterio <strong>de</strong> establecer una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s (<strong>de</strong> 1 a 9 años, <strong>de</strong> 10 a 17, <strong>de</strong> 18 a<br />

24, <strong>de</strong> 25 a 29 y <strong>de</strong> 30 a 49 años), <strong>la</strong> duración promedio <strong>de</strong> los contratos y <strong>el</strong> monto estipu<strong>la</strong>do<br />

<strong>de</strong> los mismos, con lo cual lo re<strong>su</strong>mimos <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes aspectos: (MHN.T.353)<br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los contratos son <strong>de</strong> individuos <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>itud <strong>de</strong> <strong>su</strong> fuerza <strong>la</strong>boral (18<br />

a 49 años) que repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> 64,5 por ci<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> total, mi<strong>en</strong>tras que púberes y<br />

adolesc<strong>en</strong>tes repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> 13 por ci<strong>en</strong>to. Un 18 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los contratos figuran<br />

sin edad, pero no es difícil p<strong>en</strong>sar que <strong>en</strong> <strong>su</strong> mayoría son individuos mayores<br />

<strong>de</strong> 18 años <strong>de</strong> acuerdo a los montos que se fijan;<br />

los contratos se conc<strong>en</strong>tran mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los años 1853 y 1856 con <strong>el</strong><br />

65 por ci<strong>en</strong>to;<br />

<strong>el</strong> promedio g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> duración <strong>de</strong> los contratos fue <strong>de</strong> 17 años, <strong>el</strong> valor promedio<br />

<strong>de</strong> los mismos fue <strong>de</strong> 687 patacones, pero <strong>de</strong>bemos seña<strong>la</strong>r que estos promedios<br />

varían según los sectores etarios:<br />

Franja etaria patacones duración promedio<br />

01 a 09 años 572 20 años y medio<br />

10 a 17 años 866 24 años.<br />

18 a 24 años 693 17 años y medio<br />

25 a 29 años 711 15 años y medio<br />

30 a 49 años 635 16 años<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

De los 32 contratos sin estipu<strong>la</strong>r edad, los datos que se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> son estos:<br />

Duración promedio <strong>de</strong> los contratos 17 años y monto promedio 668 patacones.<br />

Estos contratos <strong>de</strong> peonaje fueron discutidos y cond<strong>en</strong>ados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to uruguayo<br />

por repres<strong>en</strong>tar una forma <strong>en</strong>cubierta <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud. En 1861 <strong>el</strong> presid<strong>en</strong>te Bernardo Berro<br />

d<strong>en</strong>unció <strong>la</strong> cláu<strong>su</strong><strong>la</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> tratado <strong>de</strong> Comercio que garantizaba <strong>el</strong> libre tránsito <strong>de</strong> ganado hacia<br />

<strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> y prohíbe <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong> contratos <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong>tre patrones brasileños y “ciudadanos<br />

<strong>de</strong> color” por un período máximo <strong>de</strong> seis años. Los contratos c<strong>el</strong>ebrados <strong>en</strong>tre patrones<br />

riogrand<strong>en</strong>ses y negros <strong>de</strong>bían ser realizados ante <strong>la</strong> Jefatura Política Departam<strong>en</strong>tal, don<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

peón era informado <strong>de</strong> <strong>su</strong> condición <strong>de</strong> hombre libre. Los <strong>su</strong>cesos políticos <strong>de</strong> 1863 y <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>ma<br />

<strong>de</strong> V<strong>en</strong>ancio Flores l<strong>la</strong>mando a los brasileños resid<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado ori<strong>en</strong>tal a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>su</strong>s<br />

intereses económicos no permitió dar cabal cumplimi<strong>en</strong>to a esta <strong>de</strong>cisión.<br />

Estadísticas recogidas <strong>en</strong> Brasil y Uruguay<br />

Los datos c<strong>en</strong>sales <strong>de</strong> los cuales disponemos permit<strong>en</strong> afirmar una pres<strong>en</strong>cia importante<br />

<strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, negros y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción adolec<strong>en</strong> <strong>de</strong> serios <strong>de</strong>fectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> los datos, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> imprecisión <strong>de</strong><br />

qui<strong>en</strong>es son <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> recogerlos, también al ocultami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s<br />

c<strong>en</strong>sadas, los mismos permit<strong>en</strong> acercarnos a una realidad difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se ha proyectado<br />

al pres<strong>en</strong>te. Una afirmación clásica es que <strong>la</strong> región p<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se es <strong>la</strong> más europea <strong>de</strong> Sudamérica,<br />

no hay indios y escasos negros. Los datos c<strong>en</strong>sales con todos <strong>su</strong>s <strong>de</strong>fectos confirman lo contrario.<br />

En 1840 se realiza un c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Tacuarembó, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

distrito <strong>de</strong> Cuñapirú-Corrales, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>bió realizar dos veces <strong>el</strong> registro pues <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera<br />

instancia se ocultó <strong>el</strong> número <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda instancia <strong>el</strong> número <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>dores<br />

total se duplicó, ante lo cual <strong>el</strong> Juez <strong>de</strong> Paz adopta como criterio aum<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> un 30 por ci<strong>en</strong>to<br />

todos los números.<br />

Algo simi<strong>la</strong>r ocurre con los diversos c<strong>en</strong>sos realizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia vecina. <strong>La</strong>s variaciones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> división territorial y administrativa hace r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te difícil crear una serie estadística<br />

para esta zona <strong>de</strong> frontera, por lo que apoyándonos <strong>en</strong> los datos disponibles hemos<br />

utilizado <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> espacio fronterizo aceptado, es <strong>de</strong>cir, espacio <strong>de</strong> contactos e intercambios.<br />

Con <strong>el</strong>lo pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción afro <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

C<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur<br />

Los datos sigui<strong>en</strong>tes están cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicación “C<strong>en</strong>sos do RS: 1803-1950”,<br />

editado por <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Coordinación y P<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> Porto Alegre.<br />

El primer c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> los que disponemos data <strong>de</strong> 1814, sobre un total <strong>de</strong> 70.656 pob<strong>la</strong>dores,<br />

20.611 eran esc<strong>la</strong>vos (29 %), 5399 eran libertos, con lo cual los negros <strong>su</strong>man <strong>el</strong> 37 %. El<br />

20 % <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos se conc<strong>en</strong>traban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s charqueadas. En P<strong>el</strong>otas los esc<strong>la</strong>vos eran <strong>el</strong> 51 % <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>el</strong> 31 %, <strong>en</strong> Piratiní <strong>el</strong> 42 %.<br />

Eduardo R. Palermo<br />

101


102<br />

En 1858 <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> RGS asc<strong>en</strong>día a 282.547 personas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales 70.880<br />

eran esc<strong>la</strong>vos (25 %) y 5413 (2 %) libertos. Discriminados por distritos obt<strong>en</strong>emos <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes cifras: Cacapava (Cacapava, San Gabri<strong>el</strong> y Santa María) 6012 esc<strong>la</strong>vos, Bagé<br />

(Bagé y Livram<strong>en</strong>to) 4016, Alegrete (Alegrete, Uruguayana) 4398, Piratiní (Piratiní,<br />

Cangus<strong>su</strong> y Yaguarón) 10.663 y <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> (<strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong>, San José <strong>d<strong>el</strong></strong> Norte y P<strong>el</strong>otas)<br />

10.959. Estos son los distritos que <strong>en</strong>globan nuestra región <strong>de</strong> estudio y allí se ubican<br />

36.048, es <strong>de</strong>cir <strong>el</strong> 51 % <strong>d<strong>el</strong></strong> total <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia. Esta pob<strong>la</strong>ción esc<strong>la</strong>va<br />

convivía con 83.428 hombres libres repres<strong>en</strong>tando sobre <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región más <strong>d<strong>el</strong></strong> 30 %. <strong>La</strong>s ciuda<strong>de</strong>s que más conc<strong>en</strong>traban esc<strong>la</strong>vos eran Yaguarón (5056),<br />

P<strong>el</strong>otas (4788), <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> (4369) y Bagé (4016), <strong>su</strong>madas todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s allí se conc<strong>en</strong>tran <strong>el</strong><br />

51 % <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> frontera <strong>su</strong>r <strong>de</strong> RGS. (Monti, 1985)<br />

El 30 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1873 se cierra <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> RGS, <strong>su</strong>mando <strong>en</strong> total<br />

98.378 , <strong>el</strong> 22 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total.<br />

En 1883 <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esc<strong>la</strong>va repres<strong>en</strong>taba 62.138 individuos, <strong>el</strong> 36 % <strong>de</strong> los mismos se<br />

ubicaba <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s más cercanas a <strong>la</strong> frontera uruguaya (Alegrete, Bagé, Don Pedrito,<br />

Yaguarón, P<strong>el</strong>otas, Piratiní, Quarahy, Rosario, <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong>, San Gabri<strong>el</strong> y Livram<strong>en</strong>to), <strong>la</strong>s<br />

pob<strong>la</strong>ciones con más esc<strong>la</strong>vos eran P<strong>el</strong>otas (6526), Bagé (2435), <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> (2345) Yaguarón<br />

(1946) y Livram<strong>en</strong>to (1776). (Monti, 1985)<br />

En 1885 los esc<strong>la</strong>vos eran 27.242, una s<strong>en</strong>sible disminución producto <strong>d<strong>el</strong></strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

socieda<strong>de</strong>s emancipadoras y <strong>de</strong> los clubes abolicionistas conformadas por ciudadanos <strong>de</strong> ambos<br />

sexos, predominando <strong>en</strong> <strong>el</strong> primero <strong>el</strong> sexo fem<strong>en</strong>ino y <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo <strong>la</strong> masonería.<br />

C<strong>en</strong>sos <strong>en</strong> Tacuarembó, Cerro <strong>La</strong>rgo y Rivera<br />

Los primeros c<strong>en</strong>sos que importan son los cisp<strong>la</strong>tinos <strong>de</strong> 1824; <strong>en</strong> Tacuarembó <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>-<br />

ción asc<strong>en</strong>día a 2283 habitantes, si<strong>en</strong>do los esc<strong>la</strong>vos un 29 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma y 64 % <strong>de</strong> los hogares<br />

t<strong>en</strong>ían esc<strong>la</strong>vos. (Borucki et all, 2004)<br />

En los distritos <strong>de</strong> lo que hoy es Rivera, <strong>el</strong> número total <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>dores es <strong>de</strong> 1310 habitantes,<br />

<strong>de</strong> los cuales 406 figuran específicam<strong>en</strong>te como esc<strong>la</strong>vos, es <strong>de</strong>cir un 31 %. Respecto <strong>de</strong><br />

los hogares <strong>el</strong> 75 % poseían esc<strong>la</strong>vos, <strong>en</strong> este caso <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos por hogar es <strong>de</strong> tres para<br />

cada uno. (Barrios Pintos, 1962)<br />

El c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Cerro <strong>La</strong>rgo, <strong>en</strong> 1824, <strong>de</strong>termina un total <strong>de</strong> 3773 habitantes don<strong>de</strong> 1336<br />

son negros, es <strong>de</strong>cir un 35 %. Desagregando estos datos por zona obt<strong>en</strong>emos que <strong>en</strong> los distritos<br />

<strong>de</strong> Tacuarí y Yaguarón alcanzan un 39 %; esta es <strong>la</strong> zona por don<strong>de</strong> transitan <strong>la</strong>s tropas rumbo<br />

a Bagé, P<strong>el</strong>otas y Yaguarón don<strong>de</strong> se ubican los sa<strong>la</strong><strong>de</strong>ros. (Gil, 1982)<br />

Para <strong>el</strong> mismo <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> 1836, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asci<strong>en</strong><strong>de</strong> a 4640 habitantes <strong>de</strong> los<br />

cuales <strong>en</strong> forma g<strong>en</strong>érica un 25 % son esc<strong>la</strong>vos, 54 % <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias poseía esc<strong>la</strong>vos. (Gil,1982)<br />

En 1895, se realiza un c<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Rivera que <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 5489<br />

habitantes, <strong>de</strong> <strong>el</strong>los 785 (14 %) son mestizos, 571 (11 %) son mor<strong>en</strong>os y 675 (12 %) son<br />

mu<strong>la</strong>tos, <strong>de</strong> lo cual se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>el</strong> 23 % son afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Como dato complem<strong>en</strong>tario<br />

<strong>el</strong> 73 % eran analfabetos. (Barrios Pintos, 1982)<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Archivos parroquiales <strong>de</strong><br />

Cerro <strong>La</strong>rgo, Tacuarembó y Artigas<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales que hemos investigado son los archivos<br />

parroquiales. <strong>La</strong> principal limitante <strong>de</strong> éstos radica <strong>en</strong> que <strong>la</strong> mayor o m<strong>en</strong>or información<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> interés <strong>d<strong>el</strong></strong> cura párroco y <strong>de</strong> <strong>su</strong>s percepciones sobre <strong>la</strong> sociedad. Así, mi<strong>en</strong>tras<br />

algunos se limitan a bautizar o casar seña<strong>la</strong>ndo so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te los nombres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, <strong>en</strong> otros<br />

casos se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>su</strong> proced<strong>en</strong>cia, color <strong>de</strong> pi<strong>el</strong> o señas particu<strong>la</strong>res.<br />

Estos archivos expon<strong>en</strong> por un <strong>la</strong>do fechas <strong>de</strong> bautismos, matrimonios y <strong>de</strong>funciones,<br />

por otro, proced<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y <strong>en</strong> muchos casos, al marg<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> registro, un indicador<br />

que ac<strong>la</strong>ra, por ejemplo: esc<strong>la</strong>vo <strong>de</strong> fu<strong>la</strong>no <strong>de</strong> tal, párvulo liberado, negro, pardo, mu<strong>la</strong>to, indio,<br />

china o misturado, g<strong>en</strong>erando con <strong>el</strong>lo una “c<strong>la</strong>sificación” étnica y social que ti<strong>en</strong>e que ver con<br />

<strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> época.<br />

Los primeros datos correspond<strong>en</strong> al Libro Primero <strong>de</strong> matrimonios <strong>de</strong> 1797; es <strong>el</strong> casami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Vic<strong>en</strong>te y María qui<strong>en</strong>es un año <strong>de</strong>spués registran a <strong>su</strong> hija Eusebia. Los primeros<br />

bautismos datan <strong>de</strong> 1798 y son los antes m<strong>en</strong>cionados <strong>de</strong> Isidro, Alexos y Félix.<br />

Los registros don<strong>de</strong> aparece <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra esc<strong>la</strong>vo son muy numerosos y <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> los<br />

mismos hace un corte <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> sociedad, poseían esc<strong>la</strong>vos los curas párrocos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, <strong>el</strong><br />

comandante <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña y frontera <strong>d<strong>el</strong></strong> Brasil, Joaquín <strong>de</strong> Soria, gran<strong>de</strong>s estancieros como<br />

Bernardo Suárez <strong>de</strong> Ron<strong>d<strong>el</strong></strong>o, José Francisco Núñez, principal autoridad civil <strong>de</strong> M<strong>el</strong>o hasta<br />

1814, primer Alcal<strong>de</strong> y comandante militar hasta 1813, primer diputado <strong>el</strong>ecto por M<strong>el</strong>o para<br />

<strong>el</strong> Congreso <strong>de</strong> Abril; <strong>en</strong>tre los fundadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> <strong>en</strong>contramos varios propietarios <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos,<br />

si<strong>en</strong>do <strong>el</strong>los españoles, ori<strong>en</strong>tales y portugueses, <strong>de</strong> profesiones comerciantes y estancieros.<br />

Eduardo R. Palermo<br />

Matrimonios:<br />

1797 a 1810 12 matrimonios<br />

1811 a 1820 30 matrimonios<br />

1821 a 1827 32 matrimonios<br />

1828 a 1829 14 matrimonios<br />

1830 a 1834 14 matrimonios<br />

1838 a 1851 66 matrimonios<br />

1852 a 1857 31 matrimonios<br />

En total 199 matrimonios <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y libertos.<br />

Bautismos:<br />

1797 a 1810 59 bautismos<br />

1811 a 1820 132 bautismos<br />

1821 a 1824 98 bautismos<br />

En total 289 bautismos <strong>de</strong> hijos <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y libertos.<br />

103


Ejemplos<br />

<strong>de</strong><br />

bautismos<br />

<strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vos<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> África<br />

104<br />

Aunque re<strong>su</strong>lte un tanto árido <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> los datos, parece importante marcar <strong>el</strong> <strong>el</strong>evado<br />

número <strong>de</strong> niños, niñas y púberes esc<strong>la</strong>vizados, marcando una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia que se reforzará<br />

con <strong>el</strong> tiempo <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que se controle <strong>el</strong> tráfico oceánico y disminuya <strong>la</strong> disponibilidad<br />

<strong>de</strong> “piezas <strong>de</strong> ébano” <strong>de</strong> mayor edad. Esta es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s caras más terribles <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico negrero,<br />

obviada <strong>en</strong> nuestros libros <strong>de</strong> estudio. Los datos permit<strong>en</strong> conocer <strong>la</strong> proced<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos,<br />

<strong>en</strong> muchos casos se incluye <strong>la</strong> proced<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre o padres cuando <strong>el</strong> bautizado es<br />

nacido <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> M<strong>el</strong>o o parroquia.<br />

Situaciones simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> Tacuarembó, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or grado <strong>en</strong> Artigas, aunque<br />

<strong>en</strong> este caso se prefirió marcar <strong>el</strong> color <strong>de</strong> pi<strong>el</strong> o <strong>la</strong> insólita categoría <strong>de</strong> “misturado” <strong>de</strong> los<br />

bautizados o contray<strong>en</strong>tes.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>su</strong>s oríg<strong>en</strong>es <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> San Fructuoso <strong>de</strong> Tacuarembó estuvo vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etnias indíg<strong>en</strong>a y negra. En los campos <strong>de</strong> Ana Josefa Barberá, negra liberta,<br />

casada con Carlos Monti<strong>el</strong>, paraguayo, donatarios artiguistas que recib<strong>en</strong> título <strong>de</strong> propiedad<br />

<strong>en</strong> 1808, pero que pueb<strong>la</strong>n <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mucho antes, se fundará <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> Rincón <strong>de</strong><br />

Tía Ana. En 1812 <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o éxodo escribirá <strong>su</strong> testam<strong>en</strong>to don<strong>de</strong> expresa <strong>su</strong> voluntad <strong>de</strong> que allí<br />

se fun<strong>de</strong> una capil<strong>la</strong>. Con <strong>la</strong> fundación oficial <strong>de</strong> Tacuarembó (<strong>el</strong> 28 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1832) bautismos,<br />

casami<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong>funciones pasan a ser c<strong>en</strong>tralizados <strong>en</strong> este lugar.<br />

En <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> San Fructuoso <strong>de</strong> Tacuarembó, se realiza <strong>el</strong> r<strong>el</strong>evami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actas<br />

<strong>de</strong> bautismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capil<strong>la</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Libro Primero <strong>de</strong> 1838 a 1853, fichando 161 bautismos <strong>de</strong><br />

niños, niñas y adolesc<strong>en</strong>tes esc<strong>la</strong>vos, hijos <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y también <strong>de</strong> libertos. En <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s actas <strong>de</strong> bautismo figura <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vo <strong>de</strong> los padres, al marg<strong>en</strong> se coloca <strong>la</strong><br />

condición <strong>d<strong>el</strong></strong> niño, “párvulo libertado”, formalidad que <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica no se cumplió <strong>en</strong> muchos<br />

casos. Esto lo hemos probado haci<strong>en</strong>do <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> algunos ap<strong>el</strong>lidos <strong>de</strong> niños<br />

nacidos bajo esta condición que figuran 18 o 20 años <strong>de</strong>spués como esc<strong>la</strong>vos <strong>d<strong>el</strong></strong> mismo dueño.<br />

Los propietarios <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos eran tanto estancieros <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> brasileño como ori<strong>en</strong>tales y europeos;<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo libro <strong>de</strong> bautismo junto al <strong>de</strong> un esc<strong>la</strong>vo figuraba, por ejemplo, <strong>el</strong> bautismo<br />

UNESCO<br />

1820 - María Josefa, 9 años, Vitorina, negra adulta, Manu<strong>el</strong>, 14 años, F<strong>el</strong>iciano, 20 años,<br />

Manu<strong>el</strong>, 18 años, todos <strong>d<strong>el</strong></strong> Congo; Jacinta, 17 años, Lubolo; Juan, 9 años, José, 10 años,<br />

Manu<strong>el</strong> Calixto, 9 años, María Ignacia, 9 años, todos <strong>de</strong> Costa <strong>de</strong> Guinea; José, 15 años,<br />

Cambundá;<br />

1821 - Juan José, 18 años, Munyolo; Antonio, 12 años, José María, 10 años, Juan, 17 años,<br />

Francisco, 14 años, Congo; Bernardo, 20 años, Cambundá; Juana,14 años, B<strong>en</strong>gu<strong>el</strong>a;<br />

Francisca, 25 años, Costa <strong>de</strong> Guinea;<br />

1822 - Francisco, 22 años, Antonio, 18 años, Mozambique; Manu<strong>el</strong>, 11 años, Costa <strong>de</strong><br />

Guinea; Antonio, 9 años, Cambindá;<br />

1823 - Migu<strong>el</strong>, 9 años, Juan, 20 años, José, 30 años, María, 16 años, Antonio, 15 años,<br />

Francisca, 18 años, Isab<strong>el</strong>, 25 años, Congo; María, 14 años, Candinva; María, 40 años, José,<br />

15 años, Bang<strong>el</strong>a; Antonio, 11 años, José Antonio, 25 años, Mozambique; Domingo, 32 años,<br />

Canvindá; Rufina, 9 años, Manu<strong>el</strong>, 10 años, Mina;<br />

1824 - Manu<strong>el</strong> Cayetano, 12 años, Mozambique; Rosa, 21 años, Monyolo; Joaquín, 20 años,<br />

Mina.<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>de</strong> una hija <strong>d<strong>el</strong></strong> Jefe Político <strong>de</strong> Tacuarembó, lo cual nos hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> ley y <strong>la</strong>s<br />

costumbres.<br />

En <strong>la</strong> misma medida estas actas permit<strong>en</strong> conocer quiénes eran los propietarios <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y<br />

<strong>su</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> región; tomemos como ejemplo a dos: José Suárez, que figura <strong>en</strong> <strong>el</strong> C<strong>en</strong>so <strong>de</strong><br />

1824 <strong>en</strong> Cuñapirú-Corrales con seis esc<strong>la</strong>vos, bautiza <strong>en</strong> 1839 a “Alberto, a Francisco, a Matil<strong>de</strong>, a<br />

Ubaldina y a Isab<strong>el</strong>, esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> <strong>su</strong> propiedad”. En 1857, se registra un juicio que le realiza <strong>el</strong> negro<br />

Vic<strong>en</strong>te Suárez contra José Suárez, por querer éste someterlo a condición <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud “si<strong>en</strong>do nacido<br />

y bautizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Ori<strong>en</strong>tal, parroquia <strong>de</strong> San Fructuoso”. El <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> dirimir este difícil<br />

a<strong>su</strong>nto fue <strong>el</strong> cura párroco Santiago Osés qui<strong>en</strong> <strong>el</strong>evó <strong>el</strong> expedi<strong>en</strong>te al Juez <strong>de</strong> <strong>la</strong> 4ta. sección <strong>de</strong><br />

Tacuarembó, distrito <strong>de</strong> Cuñapirú-Corrales, don<strong>de</strong> vivían ambos litigantes. Familiares y vecinos <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

lugar testificaron <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> libre <strong>de</strong> Vic<strong>en</strong>te con lo cual se resolvió que no podía ser esc<strong>la</strong>vizado<br />

por haber nacido libre. (Micho<strong>el</strong>sson, 1999) Cabe recordar que Suárez fue uno <strong>de</strong> los primeros <strong>en</strong><br />

explotar <strong>la</strong>s vetas auríferas <strong>de</strong> los cerros y arroyos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona, para lo cual utilizó <strong>en</strong> forma int<strong>en</strong>siva<br />

mano <strong>de</strong> obra esc<strong>la</strong>va traída <strong>de</strong> Brasil.<br />

El otro actor que hemos s<strong>el</strong>eccionado a modo <strong>de</strong> ejemplo es <strong>el</strong> Padre Gervasio Antonio<br />

Pereyra Carneiro, vecino <strong>de</strong> comarca <strong>de</strong> Suárez que <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> 1824 figura con seis esc<strong>la</strong>vos<br />

y un <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. <strong>La</strong> mayoría <strong>de</strong> los bautismos inscritos <strong>en</strong>tre los años 1838 y 1842 fueron<br />

realizados por este cura brasileño que t<strong>en</strong>ía como característica principal ser esc<strong>la</strong>vista, hecho<br />

que no mereció <strong>la</strong> cond<strong>en</strong>a <strong>d<strong>el</strong></strong> párroco <strong>de</strong> San Fructuoso, Juan Bruno Picabea Ramírez, qui<strong>en</strong><br />

realizaba los asi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>el</strong> libro <strong>de</strong> actas. Se registra que <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 1838 bautiza a “Ágneda,<br />

hija <strong>de</strong> Dominga, <strong>su</strong> esc<strong>la</strong>va”; al marg<strong>en</strong> no figura “párvu<strong>la</strong> libertada”.<br />

Los archivos informan también <strong>de</strong> <strong>la</strong> proced<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos Fortunato, 16 años,<br />

Mozambique y José, 13 años, nación B<strong>en</strong>gu<strong>el</strong>a (Ango<strong>la</strong>), ambos esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> Eufrasio Bálsamo,<br />

bautizados <strong>en</strong> 1840, esc<strong>la</strong>vos reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te comprados. Sobre quiénes eran los propietarios <strong>de</strong><br />

los mismos y cómo eran rega<strong>la</strong>dos a los niños <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia como mercancía, se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

acta <strong>de</strong> bautismo <strong>de</strong> “Enriqueta, nacida <strong>el</strong> 10 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1838, hija <strong>de</strong> María Angélica, negra<br />

esc<strong>la</strong>va <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> Josefina Rodríguez”.<br />

Entre los propietarios <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos hemos id<strong>en</strong>tificado a varios pob<strong>la</strong>dores fundadores <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Vil<strong>la</strong>, a Jueces <strong>de</strong> Paz, Jefe Político, presbíteros, comerciantes y hac<strong>en</strong>dados.<br />

<strong>La</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos aún figura <strong>en</strong> los bautismos <strong>de</strong> 1852 y <strong>su</strong>ponemos que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, aunque <strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vo se <strong>su</strong>stituye por mor<strong>en</strong>o, africano o negro.<br />

En 1866 se consigna <strong>el</strong> bautismo <strong>de</strong> Casimira, hija <strong>de</strong> Juliana Bálsamo, don<strong>de</strong> no dice que <strong>su</strong>s<br />

padres sean esc<strong>la</strong>vos, aunque <strong>en</strong> <strong>el</strong> marg<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> acta <strong>el</strong> cura as<strong>en</strong>tó: “Casimira, <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>va <strong>de</strong><br />

Bálsamo”, Eufrasio Bálsamo.<br />

Es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que los esc<strong>la</strong>vos bautizados <strong>en</strong> una parroquia uruguaya<br />

eran “un porc<strong>en</strong>taje” <strong>d<strong>el</strong></strong> total <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos cuyos bautismos se registraban con curas párrocos <strong>de</strong><br />

Livram<strong>en</strong>to, Don Pedrito y Bagé, ya que <strong>de</strong> esa manera se los nacionalizaba brasileños y con <strong>el</strong>lo<br />

se los hacía esc<strong>la</strong>vos legales, luego volvían a ser introducidos al territorio ori<strong>en</strong>tal pero <strong>en</strong> condición<br />

<strong>de</strong> peones o agregados.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> parroquia <strong>de</strong> San Eug<strong>en</strong>io, predominan los bautismos y matrimonios <strong>de</strong><br />

indíg<strong>en</strong>as, prácticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra esc<strong>la</strong>vo no se utiliza, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral se los d<strong>en</strong>omina negros,<br />

Eduardo R. Palermo<br />

105


106<br />

mor<strong>en</strong>os o africanos, <strong>de</strong>spués mu<strong>la</strong>tos o pardos. Para este caso hemos realizado un r<strong>el</strong>evami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los primeros libros <strong>de</strong> bautismos y matrimonios sobre 1011 registros <strong>de</strong> 1857, 1858 y 1860.<br />

B<strong>la</strong>ncos 22,36 %<br />

Indios y mestizos 58,65 %,<br />

AFROS 12,66 %<br />

Misturados 6,33 %,<br />

En 1860 se registra <strong>el</strong> matrimonio <strong>de</strong> José, 60 años, costa <strong>de</strong> África, con Rita, negra<br />

brasileña <strong>de</strong> 50 años: “ambos esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> F<strong>el</strong>iciano da Costa”. Al marg<strong>en</strong> <strong>el</strong> cura dispuso a<strong>de</strong>más<br />

“negros pobres”.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Uruguay<br />

Eduardo R. Palermo<br />

1825-1837 1825-1837 - Ley <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>tres y prohibición <strong>de</strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, <strong>en</strong><br />

1830 una ley haci<strong>en</strong>do ext<strong>en</strong>siva a todo <strong>el</strong> Estado, <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1825,<br />

sobre libertad <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>tres, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1830 se reitera <strong>la</strong> prohibición<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico, <strong>en</strong> 1837 una ley estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> tut<strong>el</strong>a <strong>de</strong> los colonos africanos:<br />

“Debi<strong>en</strong>do poner término a los abusos a que ha dado lugar <strong>la</strong> inejecución <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Art.131 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> vista que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> repetirse <strong>la</strong> introducción<br />

<strong>de</strong> negros como esc<strong>la</strong>vos o <strong>de</strong> cualquier otro modo, son absolutam<strong>en</strong>te<br />

necesarias medidas (...) para asegurar <strong>la</strong> <strong>su</strong>erte <strong>de</strong> los que <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> pisar <strong>el</strong><br />

territorio (…) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a gozar <strong>de</strong> los privilegios <strong>de</strong> hombres libres, allí se<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra que todos los negros que sean introducidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación<br />

<strong>de</strong> esta ley, bajo cualquier d<strong>en</strong>ominación son libres <strong>de</strong> hecho y <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho,<br />

los negros serán puestos <strong>en</strong> tut<strong>el</strong>a por <strong>la</strong> autoridad pública, hasta cumplir <strong>su</strong> mayor<br />

edad, los tutores serán obligados a darles bu<strong>en</strong> trato, vestirlos compet<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

asistirlos <strong>en</strong> <strong>su</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s e instruirlos <strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión y bu<strong>en</strong>a moral; no están<br />

compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> esta ley, los esc<strong>la</strong>vos que fugados <strong>de</strong> <strong>su</strong>s amos que se asil<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

nuestros territorios, los mismos serán <strong>en</strong>tregados a <strong>su</strong>s propietarios y extraídos inmediatam<strong>en</strong>te<br />

para fuera <strong>d<strong>el</strong></strong> país. Los esc<strong>la</strong>vos que se introduzcan con <strong>su</strong>s amos,<br />

vini<strong>en</strong>do estos emigrados, con <strong>su</strong>s intereses o al servicio <strong>de</strong> personas transeúntes,<br />

pero no pued<strong>en</strong> ser v<strong>en</strong>didos ni <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ados con ningún titulo y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser extraídos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> término <strong>de</strong> un año, contado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción”.<br />

1842 1842 - - Ley aboli<strong>en</strong>do <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud; <strong>en</strong> <strong>su</strong>s consi<strong>de</strong>randos dice: “Que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

año 1814 no han <strong>de</strong>bido reputarse esc<strong>la</strong>vos nacidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> República.<br />

Que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1830 tampoco han <strong>de</strong>bido introducirse esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

Que <strong>en</strong>tre los que exist<strong>en</strong> por consigui<strong>en</strong>te con esa d<strong>en</strong>ominación, son muy pocos,<br />

así por <strong>el</strong> Art.1 se <strong>de</strong>stinan a todos los varones útiles al servicio militar y los<br />

<strong>de</strong>más y mujeres permanecerán como pupilos”.<br />

1846 1846 - - Ley <strong>de</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno <strong>de</strong> Oribe, que puso punto<br />

final al tema <strong>de</strong>bido a los esfuerzos políticos y administrativos para hacer<strong>la</strong><br />

cumplir. Su aplicación <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> huida masiva <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos hacia nuestras<br />

tierras provocando <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> un gran ejército anti-imperial<br />

<strong>de</strong> rosistas, nacionalistas y negros fugados.<br />

1852 1852 - - Circu<strong>la</strong>r <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno a los jefes políticos <strong>de</strong>terminando cómo proce<strong>de</strong>r<br />

ante los propietarios <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos que realic<strong>en</strong> los rec<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> acuerdo al Tratado<br />

<strong>de</strong> 1851 <strong>de</strong> <strong>de</strong>volución <strong>de</strong> los mismos, y con aqu<strong>el</strong>los que los posean <strong>en</strong><br />

territorio ori<strong>en</strong>tal, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do pres<strong>en</strong>tar ante <strong>la</strong>s jefaturas <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te carta<br />

<strong>de</strong> libertad. No podrá ser perseguido ningún negro por <strong>su</strong> condición <strong>de</strong> tal si no<br />

es fugado <strong>de</strong> Brasil, si es resid<strong>en</strong>te o peón o figura <strong>en</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> tal, <strong>de</strong>be<br />

ser amparado <strong>en</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos como pob<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. En <strong>el</strong> Artículo 6<br />

se establece <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> introducir esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Brasil bajo <strong>la</strong> condición<br />

<strong>de</strong> peones, para lo cual se <strong>de</strong>bería pres<strong>en</strong>tar primero, ante <strong>el</strong> Juez, <strong>la</strong> carta <strong>de</strong><br />

libertad <strong>de</strong> los mismos.<br />

1853 1853 - - Ley <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rando abolido todo tipo <strong>de</strong> patronato sobre m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> color<br />

y <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rando piratería <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos.<br />

1861 1861 - - - El presid<strong>en</strong>te Berro prohíbe <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong> contratos <strong>de</strong> peonaje por<br />

más <strong>de</strong> 6 años y <strong>de</strong>termina <strong>su</strong> estricto registro <strong>en</strong> <strong>la</strong>s jefaturas políticas.<br />

107


108<br />

Brasil<br />

1827 1827 - - El gobierno <strong>de</strong> Pedro I convi<strong>en</strong>e con Gran Bretaña abolir <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vos;<br />

1831 1831 - - Ley que <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> todos los esc<strong>la</strong>vos introducidos a partir<br />

<strong>de</strong> ésta;<br />

1850 1850 - - - Nuevo tratado con Gran Bretaña que pone fin al tráfico negrero;<br />

1851 1851 - Ley Queiroz aboli<strong>en</strong>do <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> tráfico. Esta trajo como consecu<strong>en</strong>cia<br />

un int<strong>en</strong>so tráfico ilegal a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años y una o<strong>la</strong> <strong>de</strong> robos y<br />

secuestros <strong>en</strong> territorio ori<strong>en</strong>tal;<br />

1871 1871 - Ley <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>tres;<br />

1879 1879 - Ley Sinimbú, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tando y favoreci<strong>en</strong>do <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> inmigrantes<br />

libres y <strong>de</strong>terminando <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones contractuales <strong>en</strong>tre empleados y patrones.<br />

Esta ley es consi<strong>de</strong>rada c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>el</strong> camino hacia <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud;<br />

1885 1885 - Ley Saraiva o <strong>de</strong> los sexag<strong>en</strong>arios, <strong>de</strong>terminando <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong> los<br />

esc<strong>la</strong>vos mayores <strong>de</strong> 65 años. (Or<strong>la</strong>ndini, 1999) (Lobarinhas, 1999)<br />

En <strong>el</strong> caso concreto <strong>de</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur, <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1881 <strong>de</strong> asociaciones y<br />

clubes abolicionistas dio <strong>el</strong> impulso <strong>de</strong>finitivo al movimi<strong>en</strong>to abolicionista, éste t<strong>en</strong>drá una<br />

expresión vali<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>cidida por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa y <strong>de</strong> <strong>la</strong> masonería. Entre 1883 y 1884<br />

todas <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y vil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia crean <strong>su</strong>s c<strong>en</strong>tros abolicionistas y serán <strong>la</strong>s logias<br />

masónicas <strong>la</strong>s responsables <strong>de</strong> coordinar <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> fondos para <strong>la</strong>s manumisiones, a <strong>su</strong><br />

vez <strong>de</strong> <strong>en</strong>viar fondos <strong>de</strong> una ciudad a otra cumplida <strong>su</strong> misión. Los re<strong>su</strong>ltados primarios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

campaña <strong>de</strong> liberación <strong>de</strong> 1884 arrojaron <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong> 34.986 manumisiones compradas. En<br />

1887 <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vo había caído a 8436, no obstante algunas vil<strong>la</strong>s y ciuda<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> se<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró extinguida <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, <strong>en</strong> realidad sobrevivió algún tiempo, caso <strong>de</strong> Livram<strong>en</strong>to don<strong>de</strong><br />

años <strong>de</strong>spués se liberan los últimos cuatro esc<strong>la</strong>vos. (Monti, 1985)<br />

Proced<strong>en</strong>cia étnico y/o geográfica <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

Re<strong>su</strong>lta ilustrativo m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes proced<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong>s cuales pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> los esc<strong>la</strong>vos<br />

r<strong>el</strong>evados <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes archivos y docum<strong>en</strong>tos con<strong>su</strong>ltados. Estos datos parec<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

útiles pues permit<strong>en</strong> una aproximación a <strong>la</strong> cultura g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos, otorgan pistas para<br />

profundizar los conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> actuar y p<strong>en</strong>sar <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> don<strong>de</strong> provi<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />

así como rastrear <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> posible <strong>de</strong> diversas manifestaciones incorporadas a <strong>la</strong> vida cotidiana,<br />

tales como <strong>la</strong>s comidas, <strong>el</strong> arte y artesanía, <strong>la</strong> música, <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión y <strong>el</strong> idioma.<br />

Estas proced<strong>en</strong>cias son:<br />

Ango<strong>la</strong>, B<strong>en</strong>gu<strong>el</strong>a, Bolo, Caranllí, Casampí, Cambundu, Cambundá, Cambindá, Costa<br />

<strong>de</strong> África, Costa <strong>de</strong> Guinea, Congo, Criollos, Guinea, Lubolo, Mina, Mozambique, Munyolo,<br />

Mufunví, Muyumbí, Rebolo, Visamón<br />

Congo 19.8 %, B<strong>en</strong>gu<strong>el</strong>a 14.06 %, Costa <strong>de</strong> Guinea 9.38 %, Ango<strong>la</strong> 6.77 %, Costa <strong>de</strong><br />

África 5.73%, Mozambique 5.21 %, Caranllí 3.12 %, Mina 3.12 %, Lubolo 2.60 %, los <strong>de</strong>más<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un porc<strong>en</strong>taje m<strong>en</strong>or al 2%.<br />

Para <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur, Maestri (1993) resalta <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los angoleños <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

conjunto, <strong>en</strong> 1803 sobre 1104 esc<strong>la</strong>vos introducidos los porc<strong>en</strong>tajes son: B<strong>en</strong>gu<strong>el</strong>a 37%, Ango<strong>la</strong><br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

34%, Rebolo 8%, Congo y Mina 6% (págs.32-34). Para <strong>el</strong> caso uruguayo, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

montevi<strong>de</strong>ano, Montaño (2001) establece como principales naciones a Guinea, Costa <strong>de</strong> Guinea,<br />

Congo, Ango<strong>la</strong> y Mozambique, si<strong>en</strong>do estos últimos los más numerosos (págs.61-62).<br />

Si agrupamos los datos regionales m<strong>en</strong>cionados consi<strong>de</strong>rando como Ango<strong>la</strong> -Ango<strong>la</strong>,<br />

B<strong>en</strong>gu<strong>el</strong>a Cambindá y Lubolo-, repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> 25 % <strong>d<strong>el</strong></strong> total y como Congo -Congo, Mufunví,<br />

Munyolo, Muyumbí- repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> 23,45 %.<br />

Conclusiones<br />

<strong>La</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo <strong>d<strong>el</strong></strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o esc<strong>la</strong>vista <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio fronterizo ti<strong>en</strong>e directa<br />

r<strong>el</strong>ación, según nuestra interpretación <strong>de</strong> los procesos históricos, con los sigui<strong>en</strong>tes <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos:<br />

Eduardo R. Palermo<br />

1. <strong>La</strong> masiva pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> luso-brasileña que eran los mayores<br />

propietarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra.<br />

2. Su <strong>en</strong>orme influ<strong>en</strong>cia política, económica y social que hizo predominar <strong>su</strong>s costumbres.<br />

3. <strong>La</strong> explotación <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características singu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> esta masiva<br />

pres<strong>en</strong>cia luso-brasileña que g<strong>en</strong>eraba adicionalm<strong>en</strong>te estatus social emu<strong>la</strong>do<br />

por otros sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

4. <strong>La</strong> falta <strong>de</strong> interés o posibilida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes antiesc<strong>la</strong>vistas<br />

por parte <strong>de</strong> los repres<strong>en</strong>tantes <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno.<br />

5. <strong>La</strong>s profundas vincu<strong>la</strong>ciones políticas <strong>en</strong>tre caudillos <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera hizo que <strong>la</strong><br />

omisión <strong>en</strong> este tema fuera reiterada y <strong>la</strong> propia frontera se transformara <strong>en</strong> un<br />

esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> negociaciones don<strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, <strong>el</strong> ganado y los esc<strong>la</strong>vos eran los puntos<br />

<strong>de</strong> negociación. (Palermo, Saccardi, 2003)<br />

<strong>La</strong> finalización <strong>d<strong>el</strong></strong> ciclo esc<strong>la</strong>vista con <strong>la</strong> Ley Áurea <strong>de</strong> 1888 <strong>en</strong> Brasil, puso un punto<br />

final <strong>en</strong> materia jurídica. Los esc<strong>la</strong>vos fueron liberados <strong>en</strong> <strong>su</strong> gran mayoría, no obstante muchos<br />

<strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos manumitidos firmaron cartas <strong>de</strong> compromiso <strong>de</strong> continuación <strong>de</strong> <strong>su</strong>s trabajos<br />

por 5, 10 y 15 años, por lo cual a <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vo le siguió <strong>la</strong> <strong>de</strong> criado. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> nuestra<br />

región, <strong>en</strong> los contratos <strong>de</strong> peonaje no consta que fueran abolidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, por lo cual se<br />

continúa un ciclo <strong>de</strong> servidumbre.<br />

A ambos <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera y <strong>en</strong> fechas diversas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1860 <strong>en</strong> a<strong>d<strong>el</strong></strong>ante, se fueron<br />

formando pueblos <strong>de</strong> negros <strong>en</strong> campos cedidos por <strong>su</strong>s antiguos amos o se les <strong>de</strong>jó vivir <strong>en</strong><br />

comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> agregados; exist<strong>en</strong> testimonios docum<strong>en</strong>tales y fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

testimonios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> antiguos esc<strong>la</strong>vos. Estas colectivida<strong>de</strong>s se as<strong>en</strong>taron <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral a escasa distancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera <strong>en</strong>tre ambos estados, tal vez como una forma <strong>de</strong> protección<br />

contra ev<strong>en</strong>tuales cambios políticos. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los distritos <strong>d<strong>el</strong></strong> municipio<br />

<strong>de</strong> Livram<strong>en</strong>to <strong>el</strong> gobierno fe<strong>de</strong>ral reconoció <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> kilombo<strong>la</strong> a una familia <strong>de</strong> negros<br />

que se ajusta a lo ya com<strong>en</strong>tado.<br />

109


110<br />

• En 1872 <strong>el</strong> Jefe Político <strong>de</strong> Tacuarembó recuerda a los comisarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

diversas seccionales que “se prohíbe <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos fugados <strong>d<strong>el</strong></strong> Brasil”,<br />

razón para creer que esta era una práctica que se continuaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, y<br />

luego aconseja: “para evitar <strong>la</strong> costumbre inmoral <strong>de</strong> llevar negros libres <strong>de</strong> este<br />

Estado a esc<strong>la</strong>vizarlos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil, se ord<strong>en</strong>a a los comisarios <strong>de</strong> frontera<br />

apersonarse a los transeúntes que vayan acompañados <strong>de</strong> tales negros a fin <strong>de</strong><br />

averiguar si lo hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> libre y espontánea voluntad”. (AGN. Doc. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Jefatura<br />

Política <strong>de</strong> Tacuarembó)<br />

• En 1872 <strong>el</strong> maestro <strong>de</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a pública <strong>de</strong> varones y secretario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Comisión Auxiliar <strong>de</strong> Rivera (que formaba parte <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Tacuarembó), <strong>de</strong>vu<strong>el</strong>ve una esc<strong>la</strong>va fugada <strong>de</strong> Livram<strong>en</strong>to, propiedad <strong>de</strong> un<br />

influy<strong>en</strong>te militar, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> evitar molestias y mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as<br />

normas <strong>de</strong> conviv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre ambas socieda<strong>de</strong>s vecinas. (AGN. Doc. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Jefatura<br />

Política <strong>de</strong> Tacuarembó)<br />

• Manifiesta <strong>el</strong> diario El Siglo <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o, <strong>en</strong> octubre <strong>de</strong> 1877, que <strong>en</strong><br />

Tacuarembó fue comprada <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos fugitivos <strong>de</strong> Brasil que <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

hacía algún tiempo permanecían <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos por <strong>la</strong> justicia a solicitud <strong>de</strong> <strong>su</strong> amo,<br />

Desi<strong>de</strong>rio Antúnez Maci<strong>el</strong>. Estos eran Adán Martínez y Pedro Píriz. Cabe <strong>de</strong>cir<br />

que don Desi<strong>de</strong>rio t<strong>en</strong>ía <strong>su</strong>s campos <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Vicha<strong>de</strong>ro, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Rivera, y él y varios familiares fueron d<strong>en</strong>unciados por “t<strong>en</strong>er cria<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong>s estancias”.<br />

• En 1884 <strong>en</strong> Artigas, <strong>la</strong> Junta Económica Auxiliar recibe <strong>la</strong> r<strong>en</strong>uncia <strong>de</strong><br />

uno <strong>de</strong> <strong>su</strong>s miembros; se propon<strong>en</strong> <strong>en</strong>tonces dos nombres, uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

Francisco B<strong>el</strong>eda, registrado <strong>en</strong> <strong>el</strong> acta <strong>en</strong>tre paréntesis <strong>de</strong> “color negro”. En <strong>la</strong><br />

sesión sigui<strong>en</strong>te se aceptó por nota <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

propuestos y se establece “recom<strong>en</strong>dando a <strong>la</strong> vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma nota a esta<br />

comisión <strong>d<strong>el</strong></strong>egue al olvido <strong>la</strong> proposición que hizo <strong>el</strong> Dr. Gil <strong>en</strong> una persona<br />

indigna para miembro <strong>de</strong> esta comisión”. <strong>La</strong> persona indigna lo era B<strong>el</strong>eda por<br />

<strong>su</strong> so<strong>la</strong> condición <strong>de</strong> negro, ya que era un vecino reconocido como hombre <strong>de</strong><br />

trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> (dato proporcionado por <strong>la</strong> historiadora profesora Olga Pedrón.<br />

Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> JEA.1884).<br />

• En 1897 <strong>en</strong> <strong>el</strong> periódico <strong>La</strong> Verdad <strong>de</strong> Rivera se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

anuncio: “se necesitan dos empleadas para servicio doméstico <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia<br />

negras y aseadas”.<br />

• En 1905 <strong>en</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Quarahy, vecina <strong>de</strong> Artigas, <strong>el</strong> Prefeito municipal,<br />

hombre vincu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>su</strong>s i<strong>de</strong>as y familiarm<strong>en</strong>te a los clubes abolicionistas, mandó<br />

construir una puerta <strong>la</strong>teral <strong>en</strong> <strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>stinada a negros y<br />

pobres, como consta <strong>en</strong> actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cámara Municipal, para que <strong>de</strong> esa manera<br />

<strong>el</strong> féretro y <strong>la</strong> procesión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>udos no pasaran fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s tumbas y<br />

mausoleos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias distinguidas <strong>de</strong> Quarahy (dato proporcionado por <strong>la</strong><br />

historiadora <strong>de</strong> Quarahy, profesora Diva Simoes. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> prefeitura <strong>de</strong><br />

Quarahy).<br />

• En 1931 <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Ministerio <strong>d<strong>el</strong></strong> Interior se ord<strong>en</strong>a a los Jefes <strong>de</strong> Policía<br />

que contrat<strong>en</strong> a ciudadanos <strong>de</strong> color también para ser ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> policía ya<br />

que <strong>la</strong> Constitución sanciona como única difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los hombres <strong>la</strong> <strong>de</strong> los<br />

tal<strong>en</strong>tos y virtu<strong>de</strong>s.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>La</strong> memoria oral <strong>de</strong> muchos <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y criados aportan pistas<br />

interesantes sobre <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> estas personas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 1888 a ambos <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera.<br />

Por ejemplo: Raymunda Fraga Núñez, nacida <strong>en</strong> 1889 y fallecida con 109 años <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Artigas. Raymunda era hija <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> un establecimi<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Salto, <strong>su</strong> madre <strong>la</strong> tuvo junto a un cerco <strong>de</strong> piedra y al poco tiempo fue separada<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> no viéndo<strong>la</strong> nunca más. Fue dada <strong>en</strong> crianza a una familia <strong>de</strong> ap<strong>el</strong>lido Viera, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad <strong>de</strong> Artigas. En 1904 emigró al Brasil con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil y volvió años<br />

<strong>de</strong>spués. No sabía leer ni escribir, no fue <strong>en</strong>viada a <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a, hab<strong>la</strong>ba siempre <strong>en</strong> portugués.<br />

Era <strong>de</strong> mediana estatura, toda <strong>su</strong> vida anduvo <strong>de</strong>scalza, <strong>su</strong>s pies eran gran<strong>de</strong>s, <strong>de</strong><br />

empeine muy alto y redondos. Vestía siempre <strong>de</strong> b<strong>la</strong>nco, con un pañu<strong>el</strong>o <strong>de</strong> color <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cabeza. Vivía <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma casa <strong>de</strong> <strong>su</strong>s patrones pero comía <strong>de</strong>spués que <strong>el</strong>los, realizaba<br />

todas <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa como mucama, <strong>la</strong>van<strong>de</strong>ra y limpiadora, cuando niña era <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> juntar <strong>la</strong>s vacas y realizar <strong>el</strong> or<strong>de</strong>ñe. Se <strong>la</strong> trataba con mucha severidad, castigándo<strong>la</strong><br />

con palmeta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manos y otras partes <strong>d<strong>el</strong></strong> cuerpo, t<strong>en</strong>ía una gran cicatriz <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

<strong>la</strong>do <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>su</strong> espalda, producto <strong>de</strong> castigo con látigo o vara <strong>de</strong> membrillo. Raymunda<br />

hab<strong>la</strong>ba muy poco, tomaba mate so<strong>la</strong> y tuvo a <strong>su</strong> hija María Esther, única, con 46 años.<br />

Cuando ésta nació, sigui<strong>en</strong>do una vieja tradición <strong>de</strong> nuestra campaña, fue bautizada <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

casa por una prostituta con agua, una ramita <strong>de</strong> romero y una v<strong>el</strong>a.<br />

Bibliografía<br />

ACEVEDO DÍAZ, E., 1933. Anales históricos <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay. t. II, Montevi<strong>de</strong>o, Barreiro y Ramos.<br />

BARRIOS PINTOS, A., 1962. Rivera <strong>en</strong> <strong>el</strong> ayer, <strong>de</strong> <strong>la</strong> crónica a <strong>la</strong> historia. Minas, Editorial Minas.<br />

—— 1985. Rivera, una historia difer<strong>en</strong>te. Montevi<strong>de</strong>o, Int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia Municipal <strong>de</strong> Rivera.<br />

—— 1990; Rivera, una historia difer<strong>en</strong>te. t. II, Montevi<strong>de</strong>o, Ministerio <strong>de</strong> Educación y Cultura.<br />

BENTANCOR, G, ÁNGELO, R., 1998. “Abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque<br />

interdisciplinario. <strong>La</strong> cotidianeidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> espacio público”; <strong>en</strong>: T.M, A.D, N.O, N.B. y<br />

V.S. (Orgs). Fronteiras e espaco global (41-50). Porto Alegre, AGB.<br />

BLEIL, S., 1995. “Os caminhos e os hom<strong>en</strong>s do contrabando”, <strong>en</strong>: I.C, E.C, A.L, N.O, P.S y S.B.<br />

(Orgs.). Práticas <strong>de</strong> integracao nas fronteiras. Temas para o Merco<strong>su</strong>l (126-139) Porto Alegre,<br />

Editora da Universida<strong>de</strong>.<br />

BLEIL, S., PEREIRA PRADO, F., 1999. “Brasileiros na fronteira uruguaia: economia e política<br />

no século XIX”; <strong>en</strong>: Simposio Fronteras <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio p<strong>la</strong>tino.2das. Jornadas <strong>de</strong> Historia<br />

Económica, Montevi<strong>de</strong>o.<br />

BORUCKI, A., CHAGAS, K., STALLA, N., 2004. Esc<strong>la</strong>vitud y trabajo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> guerra y <strong>la</strong> paz. Una<br />

aproximación al estudio <strong>de</strong> los mor<strong>en</strong>os y pardos <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado ori<strong>en</strong>tal (1835-1855).<br />

Montevi<strong>de</strong>o. Trabajo inédito.<br />

CARDOZO, F., Tacuarembó, música y teatro. Tacuarembó, Ediciones <strong>de</strong> autor.<br />

CAULA, N., 2004. Artigas Nemoñaré II. Montevi<strong>de</strong>o, Rosebud.<br />

CÉSAR, G., 1979. Historia do Rio Gran<strong>de</strong> do Sul, período colonial. San Pablo, Editora do Brasil.<br />

Eduardo R. Palermo<br />

111


112<br />

CHIRICO, S., 1999. “Rivera-Livram<strong>en</strong>to: límite político, frontera económica, espacio social”;<br />

<strong>en</strong>: Simposio Fronteras <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio p<strong>la</strong>tino. 2das. Jornadas <strong>de</strong> Historia Económica.<br />

Montevi<strong>de</strong>o.<br />

FLORES, M., 2004. Negros na Revolucao Farroupilha. Traicao <strong>en</strong> Porongos e farsa em Ponche Ver<strong>de</strong>.<br />

Porto Alegre, EST, Edicoes.<br />

GARCÍA, J., 1986. “Desfolklorizar y reafirmar <strong>la</strong> cultura afroamericana”; <strong>en</strong>: Ci<strong>en</strong>fu<strong>en</strong>tes, A.<br />

(Comp.) Seminario Internacional, <strong>La</strong> participación <strong>d<strong>el</strong></strong> negro <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>la</strong>tinoamericanas (167-172). Instituto Colombiano <strong>de</strong> Antropología.<br />

GIL, G., 1982. Ensayo para una historia <strong>de</strong> Cerro <strong>La</strong>rgo. M<strong>el</strong>o, Ediciones <strong>de</strong> autor.<br />

KI-ZERBO, J., 1980. Historia <strong>d<strong>el</strong></strong> África negra. t. I, De los oríg<strong>en</strong>es al siglo XIX. Madrid, Alianza<br />

Editorial.<br />

LOBARINHAS PIÑEIRO, T., 1999. “Resistência escrava e crise do escravismo no Brasil”; <strong>en</strong>:<br />

Simposio Aspectos da escravidão e da transição para o trabalho livre. 2das. Jornadas <strong>de</strong> Historia<br />

Económica. Montevi<strong>de</strong>o.<br />

MAESTRI, M., 1993. O escravo gaucho, resist<strong>en</strong>cia e trabalho. Porto Alegre, Editora da<br />

Universida<strong>de</strong>.<br />

MANN, M., 1991. <strong>La</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>d<strong>el</strong></strong> po<strong>de</strong>r social. t.1, Madrid. Alianza Editorial.<br />

MEDIANEIRA, M., 1999. “O espaco fronteirico p<strong>la</strong>tino no seculo XIX, a Revolucao Farroupilha<br />

e o discurso fe<strong>de</strong>ralista”; <strong>en</strong>: Simposio Fronteras <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio p<strong>la</strong>tino. 2das. Jornadas <strong>de</strong><br />

Historia Económica. Montevi<strong>de</strong>o.<br />

MICHOELSSON, F., 1999. “Los tiempos <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud”; <strong>en</strong>: Semanario Batoví, 29-10-1999.<br />

Tacuarembó.<br />

MONTI, V., 1985. O abolicionismo, 1884, <strong>su</strong>a hora <strong>de</strong>cisiva no <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> do Sul. Porto Alegre,<br />

Martins Livreiro.<br />

ORLANDINI, F., 1999. “A transição para o trabalho livre no Brasil a partir do <strong>de</strong>bate par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar.<br />

Um com<strong>en</strong>tário sobre a bibliografia atin<strong>en</strong>te ao tema”; <strong>en</strong>: Simposio Aspectos da<br />

escravidão e da transição para o trabalho livre. 2das. Jornadas <strong>de</strong> Historia Económica. Montevi<strong>de</strong>o.<br />

OSORIO, H., 1999. “A pecuária Rio-Grand<strong>en</strong>se em tempo <strong>de</strong> guerra: 1815-1825”; <strong>en</strong>: Simposio<br />

Economía y revolución <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta. 2das. Jornadas <strong>de</strong> Historia Económica. Montevi<strong>de</strong>o.<br />

OSORIO MACHADO, L., 1998. “Limites, fronteiras, re<strong>de</strong>s”; <strong>en</strong>: T.M, A.D, N.O, N.B. y V.S.<br />

(Orgs). Fronteiras e espaco global (41-50). Porto Alegre, AGB.<br />

PALERMO, E., 2001. Banda Norte, una historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera ori<strong>en</strong>tal. De indios, misioneros, contrabandistas<br />

y esc<strong>la</strong>vos. Rivera, Ediciones <strong>de</strong> autor.<br />

PALERMO, E., SACCARDI, P., 2003. “<strong>La</strong> pres<strong>en</strong>cia afroamericana <strong>en</strong> <strong>la</strong> región fronteriza <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Norte uruguayo”; <strong>en</strong>: Seminario Estudios sobre <strong>la</strong> cultura afro- riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se, Historia y pres<strong>en</strong>te.<br />

Montevi<strong>de</strong>o.<br />

PEDRÓN, O., 1990. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Artigas, esbozo histórico. Artigas, Ediciones <strong>de</strong> autor.<br />

PICOTTI, D., 1998. <strong>La</strong> pres<strong>en</strong>cia africana <strong>en</strong> nuestra id<strong>en</strong>tidad. Bu<strong>en</strong>os Aires, Editorial <strong>d<strong>el</strong></strong> Sol.<br />

PEREDA, I., 1965. El negro <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay. Montevi<strong>de</strong>o.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales<br />

Actas <strong>la</strong> Comisión Auxiliar <strong>de</strong> Rivera. 1866–1883. Montevi<strong>de</strong>o, Archivo G<strong>en</strong>eral<br />

Eduardo R. Palermo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación.<br />

Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Auxiliar <strong>de</strong> San Eug<strong>en</strong>io <strong>d<strong>el</strong></strong> Cuareim. 1884. Archivo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historiadora Olga Pedrón. Artigas.<br />

Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Prefeitura da Vi<strong>la</strong> do Quarahy. 1905. Archivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historiadora Diva<br />

Simoes. Quarahy.<br />

Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación. Fondo Archivo G<strong>en</strong>eral Administrativo. Docum<strong>en</strong>tos<br />

varios.<br />

Archivos parroquiales. Libros <strong>de</strong> Bautismos y Matrimonios. San Fructuoso <strong>de</strong><br />

Tacuarembó. Tacuarembó.<br />

Archivos parroquiales. Libros <strong>de</strong> Bautismos y Matrimonios. San Eug<strong>en</strong>io <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Cuareim. Artigas.<br />

Archivos parroquiales. Libros <strong>de</strong> Bautismos y Matrimonios. Nuestra Señora <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> M<strong>el</strong>o. Cerro <strong>La</strong>rgo.<br />

De provincia <strong>de</strong> San Pedro a Estado <strong>de</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur. C<strong>en</strong>sos do RS: 1803-<br />

1950. (1986). Porto Alegre. Secretaria <strong>de</strong> Coord<strong>en</strong>acao e P<strong>la</strong>nejam<strong>en</strong>to. 2ª.<br />

Impressao.<br />

Diario <strong>La</strong> Verdad. Año 1897. Rivera. Biblioteca Municipal.<br />

Diario El Siglo. Año 1877. Montevi<strong>de</strong>o. Biblioteca Nacional.<br />

MHN. Archivo <strong>d<strong>el</strong></strong> Cn<strong>el</strong>. José Gabri<strong>el</strong> Palomeque. Jefatura Política <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Cerro <strong>La</strong>rgo. Tomo III. 1860-1861. T.353.<br />

Rodríguez, A. (1856). Colección <strong>de</strong> leyes, <strong>de</strong>cretos <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno, tratados internacionales<br />

y acuerdos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>su</strong>perior tribunal <strong>de</strong> justicia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Ori<strong>en</strong>tal <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay.<br />

Montevi<strong>de</strong>o, Impr<strong>en</strong>ta Liberal.<br />

113


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Esc<strong>la</strong>vitud y abolición <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta<br />

<strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> revolución y república<br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong><br />

ANA FREGA, ALEX BORUCKI,<br />

KARLA CHAGAS, NATALIA STALLA<br />

<strong>La</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud no ha merecido un tratami<strong>en</strong>to <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te por parte <strong>de</strong> los<br />

historiadores riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ses, hecho que <strong>en</strong> los últimos años ha com<strong>en</strong>zado a revertirse. 1 Los<br />

avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia social así como <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar con información<br />

acerca <strong>de</strong> los oríg<strong>en</strong>es sociales, étnicos y culturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se, han servido <strong>de</strong><br />

inc<strong>en</strong>tivo a los estudios académicos. En ese s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> investigación aquí <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das<br />

procuran una contribución <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> ámbito ci<strong>en</strong>tífico a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una “memoria<br />

colectiva” que reconozca e incorpore <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> grupos sociales “sil<strong>en</strong>ciados” por <strong>la</strong><br />

historiografía <strong>de</strong> corte “nacionalista” o “tradicionalista”.<br />

Este trabajo sintetiza algunos re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> investigaciones iniciadas a fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> nov<strong>en</strong>ta sobre esta temática <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia/Estado Ori<strong>en</strong>tal, realizadas sobre<br />

<strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> compulsa <strong>de</strong> un variado repertorio <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales éditas e inéditas.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong> los distintos gobiernos <strong>en</strong> torno <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud o <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

refer<strong>en</strong>te a los batallones <strong>de</strong> pardos y mor<strong>en</strong>os (listas <strong>de</strong> revista, comisiones c<strong>la</strong>sificadoras,<br />

etcétera), se ha recurrido a expedi<strong>en</strong>tes judiciales, padrones y c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, testam<strong>en</strong>tarías,<br />

pr<strong>en</strong>sa periódica, <strong>en</strong>tre otros, a fin <strong>de</strong> combinar un <strong>en</strong>foque institucional con una<br />

aproximación primaria a <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos y <strong>la</strong>s esc<strong>la</strong>vas <strong>en</strong> este período histórico.<br />

En <strong>la</strong> primera parte, realizada por Ana Frega, se aborda <strong>el</strong> proceso abierto con <strong>la</strong> crisis<br />

revolucionaria iniciada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta <strong>en</strong> 1810 y se cierra a inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1830.<br />

El marco cronológico se justifica <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer caso, pues <strong>la</strong> ruptura institucional ambi<strong>en</strong>tó <strong>la</strong><br />

fuga <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, requirió <strong>la</strong> leva <strong>de</strong> afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes libres y esc<strong>la</strong>vos, así como promovió <strong>el</strong><br />

inicio <strong>de</strong> disposiciones t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> abolición progresiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. <strong>La</strong> fecha <strong>de</strong> cierre<br />

coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> formación <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado Ori<strong>en</strong>tal <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay (1830), <strong>el</strong> Pacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confe<strong>de</strong>ra-<br />

1. En <strong>el</strong> caso uruguayo, sin embargo, es necesario m<strong>en</strong>cionar <strong>el</strong> estudio pionero <strong>de</strong> Eug<strong>en</strong>io Petit Muñoz sobre <strong>la</strong><br />

condición jurídica <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos (1948), primer tomo <strong>de</strong> una investigación más ambiciosa junto a Edmundo Narancio<br />

y José M. Traib<strong>el</strong> acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición jurídica, social, económica y política <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y libertos durante <strong>el</strong> período<br />

colonial <strong>en</strong> <strong>la</strong> Banda Ori<strong>en</strong>tal, que no llegó a concretarse.<br />

115


116<br />

ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias <strong>d<strong>el</strong></strong> Litoral (1831), <strong>la</strong> r<strong>en</strong>uncia <strong>de</strong> Pedro I y <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reg<strong>en</strong>cia<br />

(1831).<br />

En <strong>la</strong> segunda parte, realizada por Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas y Natalia Stal<strong>la</strong>, se analiza<br />

<strong>la</strong> continuidad <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> trabajo asociadas a <strong>la</strong><br />

esc<strong>la</strong>vitud, los contextos y características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> abolición dictadas <strong>en</strong> ambas oril<strong>la</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

<strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, y los mecanismos que llevaron a una prolongación institucional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />

trabajo forzado hasta dos décadas <strong>de</strong>spués <strong>d<strong>el</strong></strong> dictado <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera ley que había <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado<br />

abolida <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> Uruguay.<br />

Por último, se ha reunido <strong>en</strong> una cronología información acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y<br />

<strong>la</strong>s distintas medidas abolicionistas. Cabe seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ciones al proceso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Provincias<br />

Unidas/Confe<strong>de</strong>ración Arg<strong>en</strong>tina/República Arg<strong>en</strong>tina, fueron tomadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> bibliografía específica<br />

con<strong>su</strong>ltada, especialm<strong>en</strong>te los trabajos <strong>de</strong> Marta Goldberg (1976), George Reid Andrews<br />

(1989), Silva C. Mallo (1991) y Liliana Crespi (1995). Cierra <strong>el</strong> trabajo una bibliografía g<strong>en</strong>eral,<br />

plural <strong>en</strong> cuanto a <strong>en</strong>foques y rigor metodológico, a efectos <strong>de</strong> brindar al lector interesado<br />

algunas pistas para profundizar este abordaje.<br />

Abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud y guerras <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta<br />

En primer lugar, es necesario t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud fue una<br />

conquista, no una concesión. Como ha estudiado Herbert Klein (1986), aun cuando, por ejemplo,<br />

se hubieran expandido <strong>la</strong>s voces que cond<strong>en</strong>aban esa brutal institución, o los sectores<br />

industriales rec<strong>la</strong>maran <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo libre y <strong>la</strong> ampliación <strong>d<strong>el</strong></strong> pot<strong>en</strong>cial<br />

mercado <strong>de</strong> con<strong>su</strong>midores, “los amos p<strong>el</strong>earon o ap<strong>la</strong>zaron cada paso <strong>en</strong>caminado a <strong>la</strong> liberación<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>s esc<strong>la</strong>vos”.<br />

En segundo término, <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos fue un complejo proceso<br />

<strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias individuales y colectivas que no admite una lectura unívoca y que implicó una<br />

diversidad <strong>de</strong> respuestas y reacciones. A <strong>la</strong>s medidas institucionales se <strong>su</strong>maron, complem<strong>en</strong>taron,<br />

presionaron u opusieron los diversos caminos <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los distintos grupos <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción esc<strong>la</strong>vizada.<br />

En tercer lugar, sin que <strong>el</strong>lo <strong>su</strong>ponga <strong>de</strong>sconocer experi<strong>en</strong>cias históricas anteriores, pue<strong>de</strong><br />

sost<strong>en</strong>erse que <strong>la</strong> coyuntura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s guerras <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y los procesos <strong>de</strong> construcción<br />

estatal <strong>en</strong> Hispanoamérica favorecieron <strong>el</strong> recorrido <strong>de</strong> distintos “caminos <strong>de</strong> libertad”. <strong>La</strong> crisis<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> monarquía españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>bilitó los <strong>la</strong>zos <strong>de</strong> control facilitando <strong>la</strong>s fugas, los movimi<strong>en</strong>tos<br />

revolucionarios requirieron <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> “hombres <strong>de</strong> guerra” <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do<br />

ofrecer <strong>la</strong> libertad a cambio, <strong>la</strong>s proc<strong>la</strong>mas pres<strong>en</strong>taban <strong>la</strong> lucha como <strong>el</strong> “grito <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> América por <strong>su</strong> libertad” ambi<strong>en</strong>tando disposiciones que prohibían <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>raban que nadie nacería esc<strong>la</strong>vo. Ello no <strong>su</strong>pone <strong>de</strong>sconocer que los significados <strong>de</strong> los<br />

términos “libertad”, “patria”, y “nación” variaban <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los intereses y posición <strong>de</strong><br />

qui<strong>en</strong> los estuviera <strong>en</strong>unciando, y que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s revoluciones hispanoamericanas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, fueron<br />

especialm<strong>en</strong>te restrictivos <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> institución <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. Bajo argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

diverso tipo -<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> propiedad, falta <strong>de</strong> preparación <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos para vivir <strong>en</strong><br />

libertad, <strong>en</strong>tre otros- se justificó <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud o <strong>de</strong> formas <strong>de</strong>rivadas bajo <strong>el</strong><br />

nombre <strong>de</strong> “pupi<strong>la</strong>je” o “colonato”. <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>s y libertos tampoco fueron incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> asociación<br />

política <strong>de</strong> ciudadanos portadores <strong>de</strong> iguales <strong>de</strong>rechos, base <strong>de</strong> <strong>la</strong> soberanía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación. A<br />

pesar <strong>de</strong> estas consi<strong>de</strong>raciones, <strong>la</strong> coyuntura revolucionaria posibilitó un espacio para <strong>la</strong> búsqueda<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad, aunque los esc<strong>la</strong>vos <strong>su</strong>pieran que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza que individual o<br />

colectivam<strong>en</strong>te tuvieran para obt<strong>en</strong>er<strong>la</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>la</strong>.<br />

<strong>La</strong> crisis revolucionaria <strong>en</strong> <strong>el</strong> P<strong>la</strong>ta, al igual que <strong>en</strong> otras regiones <strong>de</strong> Hispanoamérica,<br />

abrió un espacio a los p<strong>la</strong>nteos que proponían un camino l<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud<br />

(Klein, 1986; Andrews, 1989; Martínez Monti<strong>el</strong>, 1992). Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio mismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución,<br />

<strong>el</strong> bando españolista d<strong>en</strong>unció <strong>la</strong> fuga <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, a <strong>su</strong> vez, <strong>el</strong> bando patriota fom<strong>en</strong>tó <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> batallones <strong>de</strong> pardos y mor<strong>en</strong>os a cambio <strong>de</strong> otorgar <strong>la</strong> libertad luego <strong>de</strong> cierta<br />

cantidad <strong>de</strong> años <strong>de</strong> servicio (Martínez Montero, 1940-1942; Iso<strong>la</strong>, 1975; Andrews, 1989;<br />

Montaño, 1997). Por ejemplo, luego <strong>d<strong>el</strong></strong> inicio <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> Soriano<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Banda Ori<strong>en</strong>tal <strong>el</strong> 28 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1811, <strong>la</strong>s primeras tropas que llegaron como “apoyo”<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires fueron regimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pardos y mor<strong>en</strong>os comandados por Migu<strong>el</strong> Estanis<strong>la</strong>o<br />

Soler. A <strong>su</strong> vez, <strong>la</strong> fuga <strong>de</strong> más <strong>de</strong> mil esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> ambos sexos, “riqueza y brazos <strong>de</strong> estos hac<strong>en</strong>dados”,<br />

según <strong>el</strong> d<strong>en</strong>unciante, fue comunicada por <strong>el</strong> Comandante <strong>d<strong>el</strong></strong> Aposta<strong>de</strong>ro Naval a <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s españoles por oficio fechado <strong>el</strong> 19 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> ese año (Comisión Nacional<br />

“Archivo Artigas”, <strong>en</strong> a<strong>d<strong>el</strong></strong>ante, Archivo Artigas, tomo IV, 1953).<br />

A pesar <strong>de</strong> estos hechos, <strong>la</strong>s posturas revolucionarias respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud no fueron<br />

c<strong>la</strong>ras. Entre los grupos dirig<strong>en</strong>tes se manifestó <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>rechos contradictorios. Por<br />

un <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho individual a <strong>la</strong> libertad, que favorecía <strong>el</strong> dictado <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> corte abolicionista.<br />

Por otro, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho individual <strong>de</strong> propiedad, que amparaba a los amos <strong>d<strong>el</strong></strong> bando<br />

patriota y restringía <strong>el</strong> alcance <strong>de</strong> algunas disposiciones <strong>de</strong> otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cartas <strong>de</strong> libertad a<br />

los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> los “<strong>en</strong>emigos” <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución, cuyos bi<strong>en</strong>es podían ser consi<strong>de</strong>rados botín <strong>de</strong><br />

guerra. Por último, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado a reclutar ejércitos <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> patria sirvió <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>st<strong>en</strong>to al <strong>en</strong>ro<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to obligatorio <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> batallones <strong>de</strong> pardos y mor<strong>en</strong>os <strong>en</strong> condiciones<br />

inferiores <strong>de</strong> remuneración y asc<strong>en</strong>sos bajo <strong>la</strong> promesa <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad.<br />

Abolicionismo “gradual”<br />

En abril <strong>de</strong> 1812 <strong>el</strong> Superior Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias Unidas prohibió <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vos y <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 1813 <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral Constituy<strong>en</strong>te reunida <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires<br />

<strong>de</strong>cretó <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>tres, marcando una dirección gradual para <strong>la</strong> emancipación <strong>de</strong> los<br />

esc<strong>la</strong>vos. (Ravignani, 1937) Un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to fijó <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> los “libertos” o “pupilos”: a)<br />

los curas <strong>de</strong>bían pasar m<strong>en</strong><strong>su</strong>alm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> los “niños <strong>de</strong> castas”<br />

que bautizaran indicando <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> los patrones; b) los libertos podían ser separados <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

madres a partir <strong>de</strong> los dos años y “traspasados” a otro tutor; c) <strong>de</strong>bían servir gratis hasta los<br />

quince años los varones y los catorce <strong>la</strong>s mujeres; d) a partir <strong>de</strong> esa edad, recibirían un sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong><br />

un peso m<strong>en</strong><strong>su</strong>al que sería <strong>de</strong>positado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tesorería Fi<strong>la</strong>ntrópica hasta que a los veinte años los<br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong><br />

117


118<br />

varones y dieciséis <strong>la</strong>s mujeres, quedaran pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te emancipados; e) <strong>en</strong> esta condición, si<br />

estaban casados con mujeres libres o libertas, podían solicitar un predio para <strong>la</strong>branza <strong>de</strong> cuatro<br />

cuadras cuadradas. (Ravignani, 1937) Pero ni siquiera con estas limitaciones <strong>la</strong> medida fue<br />

respetada <strong>en</strong> <strong>su</strong> totalidad. <strong>La</strong> aplicación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>creto parece haber sido más estricta <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires que <strong>en</strong> otras partes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias Unidas. (Andrews, 1989) Según un artículo aparecido<br />

<strong>en</strong> 1816 <strong>en</strong> <strong>la</strong> Gazeta <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os-Ayres, <strong>en</strong>tre 1813 y 1815 habían nacido <strong>en</strong> <strong>la</strong> antigua capital<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> virreinato 2003 libertos, <strong>de</strong> los cuales sobrevivían 1253 <strong>en</strong> 1816 (Crespi, 1995), aunque se<br />

consignan sólo los casos registrados. En ocasiones <strong>la</strong>s madres <strong>de</strong>bían ir a juicio, pero si lograban<br />

brindar pruebas sobre <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> criatura, <strong>el</strong> tribunal fal<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> <strong>su</strong> favor.<br />

Una medida a medio camino <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s preocupaciones humanitarias (junto a <strong>la</strong> presión<br />

británica) y <strong>el</strong> imperativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> recursos, fue <strong>el</strong> <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea disponi<strong>en</strong>do<br />

que los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> países extranjeros quedaran libres “por solo <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> pisar <strong>el</strong> territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Provincias Unidas”. Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>creto se aprobó <strong>el</strong> 4 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1813, fue publicado tiempo<br />

<strong>de</strong>spués, previ<strong>en</strong>do seguram<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s repercusiones que g<strong>en</strong>eraría <strong>en</strong> <strong>la</strong> corte portuguesa. Esta<br />

disposición t<strong>en</strong>ía como anteced<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> asilo aplicado, por ejemplo, cuando <strong>la</strong>s disputas<br />

hispano-lusitanas por Colonia <strong>de</strong> Sacram<strong>en</strong>to que concedía <strong>la</strong> libertad a los esc<strong>la</strong>vos<br />

fugados. (Petit Muñoz, Narancio, Traib<strong>el</strong>, 1948) <strong>La</strong> rec<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corte portuguesa <strong>en</strong> <strong>Río</strong><br />

<strong>de</strong> Janeiro argum<strong>en</strong>tó que esa disposición vio<strong>la</strong>ba los términos <strong>d<strong>el</strong></strong> armisticio <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1812<br />

(<strong>el</strong> tratado Ra<strong>de</strong>maker-Herrera, por <strong>el</strong> que se habían retirado los portugueses <strong>de</strong> <strong>la</strong> Banda Ori<strong>en</strong>tal),<br />

ante lo cual solicitó a Gran Bretaña que mediara -léase presionara- ante <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Provincias Unidas para <strong>su</strong> revocación. <strong>La</strong> disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea at<strong>en</strong>taba contra <strong>la</strong> propiedad<br />

individual, se <strong>de</strong>cía <strong>en</strong> <strong>la</strong> nota, <strong>en</strong> tanto un “crecido número” <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Capitanía <strong>de</strong><br />

<strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> San Pedro se había fugado. Aceptada <strong>la</strong> mediación por Lord Strangford, se<br />

dirigió al gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias Unidas <strong>de</strong>stacando que si bi<strong>en</strong> los principios g<strong>en</strong>erales <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

<strong>de</strong>creto cuestionado eran reconocidos <strong>en</strong> Gran Bretaña (por <strong>el</strong> “simple y natural re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Constitución británica establecida hacía siglos”), <strong>su</strong> gobierno era “<strong>su</strong>mam<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>sible” fr<strong>en</strong>te a<br />

cualquier medida que pudiera perjudicar <strong>la</strong> “seguridad y tranquilidad” <strong>de</strong> Brasil y advertía que<br />

cualquier ataque injusto que se le hiciera “no sería jamás indifer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Corte <strong>de</strong> Londres”. <strong>La</strong><br />

respuesta <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias Unidas fue rápida: dispuso <strong>la</strong> <strong>su</strong>sp<strong>en</strong>sión <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>creto y<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>volución <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos fugados, hasta tanto <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral resolviera sobre <strong>la</strong> revocación<br />

que se solicitaba. 2 Reunida <strong>la</strong> Asamblea <strong>de</strong>cidió restringir <strong>el</strong> alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> medida a <strong>la</strong><br />

prohibición <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos dispuesta <strong>en</strong> 1812. <strong>La</strong> <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>da fechada <strong>el</strong> 21 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong><br />

1814 se fundam<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> “<strong>el</strong> interés <strong>de</strong> calmar <strong>la</strong>s a<strong>la</strong>rmas <strong>de</strong> un po<strong>de</strong>r vecino”: sólo serían consi<strong>de</strong>rados<br />

libres los esc<strong>la</strong>vos introducidos por vía <strong>de</strong> comercio o v<strong>en</strong>ta, no aqu<strong>el</strong>los que vinieran<br />

fugados <strong>de</strong> otros países o los que, introducidos por extranjeros <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> sirvi<strong>en</strong>tes, se<br />

conservaran <strong>en</strong> <strong>su</strong> propiedad y servicio. (Ravignani, 1937)<br />

2. Agra<strong>de</strong>cemos esta docum<strong>en</strong>tación a los historiadores brasileños Susana Bleil <strong>de</strong> Souza y Fabrício Prado. No <strong>de</strong>ja<br />

<strong>de</strong> ser interesante que <strong>la</strong> misma figure como anteced<strong>en</strong>tes al Tratado <strong>de</strong> Extradición y <strong>de</strong>volución <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos fugados que<br />

firmado <strong>el</strong> 12 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1851. <strong>La</strong> nota <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte <strong>de</strong> Brasil al gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias Unidas está fechada <strong>el</strong> 30<br />

<strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1813; <strong>la</strong> <strong>de</strong> Lord Strangford <strong>el</strong> 27 <strong>d<strong>el</strong></strong> mismo mes y <strong>la</strong> respuesta <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno es <strong>d<strong>el</strong></strong> 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />

1813.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

En <strong>la</strong> Provincia Ori<strong>en</strong>tal, es importante resaltarlo, a pesar <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> soberanía particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los pueblos que llevó a no reconocer <strong>la</strong> autoridad <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Provincias Unidas, <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral Constituy<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> “libertad<br />

<strong>de</strong> vi<strong>en</strong>tres” tuvo vig<strong>en</strong>cia. No parece haber ocurrido lo mismo con <strong>el</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to estableci<strong>en</strong>do<br />

los años <strong>de</strong> “pupi<strong>la</strong>je”, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes no indican <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> servicio <strong>de</strong> los libertos.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, parece que <strong>su</strong> aplicación <strong>de</strong>bió p<strong>el</strong>earse <strong>en</strong> cada caso <strong>en</strong> los tribunales. Se dio <strong>en</strong><br />

estas situaciones que <strong>la</strong> mayor o m<strong>en</strong>or vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s resoluciones <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dió <strong>de</strong> <strong>la</strong> cercanía con<br />

los lugares <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión. Mi<strong>en</strong>tras que, por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> Maldonado continuaron <strong>la</strong>s<br />

v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> niños esc<strong>la</strong>vos, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales o vil<strong>la</strong>s cercanas (Montevi<strong>de</strong>o, Bu<strong>en</strong>os Aires, Colonia)<br />

<strong>la</strong> vía jurídica pudo ser transitada. (Frega, 2004)<br />

A efectos <strong>de</strong> ilustrar <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres por <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> <strong>su</strong>s hijos, así como <strong>la</strong><br />

vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> 1813 <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia Ori<strong>en</strong>tal, sintetizamos dos expedi<strong>en</strong>tes<br />

judiciales. Gregoria Fruanes se pres<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> 1815 ante <strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong>egado <strong>de</strong> José Artigas <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o,<br />

Migu<strong>el</strong> Barreiro, d<strong>en</strong>unciando que <strong>su</strong> amo estaba incluy<strong>en</strong>do a <strong>su</strong> hijo <strong>en</strong> <strong>el</strong> precio <strong>de</strong><br />

v<strong>en</strong>ta. Según <strong>su</strong> testimonio, <strong>su</strong> hijo había nacido “<strong>en</strong> <strong>el</strong> dichoso tiempo <strong>de</strong> un Sistema Liveral y <strong>de</strong><br />

Livertad, tan analogo al grito gral. <strong>d<strong>el</strong></strong>a America y aun <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma naturaleza.” D<strong>en</strong>unciaba a <strong>su</strong><br />

amo, don Juan Mén<strong>de</strong>z Cal<strong>de</strong>yra, qui<strong>en</strong> “solo mira <strong>su</strong>s intereses y <strong>de</strong>sdice con <strong>su</strong>s obras <strong>el</strong> Patriotismo<br />

y honrra<strong>de</strong>s que anuncia con <strong>su</strong>s <strong>la</strong>bios”. El expedi<strong>en</strong>te quedó trunco al dar vista a Mén<strong>de</strong>z<br />

Cal<strong>de</strong>yra. El otro caso que pres<strong>en</strong>tamos es <strong>el</strong> <strong>de</strong> Cristina, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>día <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> <strong>su</strong> hija.<br />

En noviembre <strong>de</strong> 1820 don Vic<strong>en</strong>te Ramos, vecino y juez <strong>d<strong>el</strong></strong> pueblo <strong>de</strong> San Salvador, se pres<strong>en</strong>tó<br />

a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Colonia rec<strong>la</strong>mando <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> una “negrita chica”, hija <strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

antigua criada Cristina. Argum<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> <strong>su</strong> favor que “<strong>en</strong> esta Banda no ha[bía] habido semejante<br />

ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> Libertad a ningún negro recién nacido” y que <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires había<br />

actuado contra <strong>de</strong>recho cuando había <strong>de</strong>terminado que “<strong>la</strong> cría [era] libre y no d<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

v<strong>en</strong>ta” <strong>de</strong> <strong>la</strong> criada que había hecho <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> ciudad. El escrito pres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>va<br />

Cristina, por <strong>el</strong> contrario, sost<strong>en</strong>ía que “Don Jose Artigas, a cuyo cargo estuvo esta Provincia jamas<br />

<strong>de</strong>saprobó esta gracia, antes <strong>la</strong> hizo cumplir”. M<strong>en</strong>cionaba, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> anteced<strong>en</strong>tes<br />

favorables <strong>en</strong> ese mismo juzgado -lo cual confirmaba que era necesario recurrir a los tribunales<br />

para hacer valer esta disposición- y, por si <strong>su</strong> pedido era <strong>de</strong>sestimado, solicitaba pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta<br />

para <strong>su</strong> “<strong>de</strong>sgraciada” hija a fin <strong>de</strong> librar<strong>la</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> “corazón <strong>de</strong> fiera” <strong>de</strong> don Vic<strong>en</strong>te Ramos. <strong>La</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s locales fal<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> <strong>la</strong> niña. (Frega, 2004)<br />

En otras regiones <strong>d<strong>el</strong></strong> “Sistema <strong>de</strong> los Pueblos Libres” también se procuró utilizar <strong>la</strong><br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia política respecto <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias Unidas para <strong>de</strong>sconocer <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>tres. Esto parece haber ocurrido <strong>en</strong> Corri<strong>en</strong>tes bajo <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> José<br />

<strong>de</strong> Silva <strong>en</strong> 1815 y aun <strong>de</strong>spués, ya que <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 1817 Juan Bautista Mén<strong>de</strong>z <strong>de</strong>bió<br />

solicitar al Cabildo Gobernador <strong>de</strong> Corri<strong>en</strong>tes que le remitiera copia <strong>d<strong>el</strong></strong> oficio <strong>de</strong> Artigas don<strong>de</strong><br />

“reprovava” tal interpretación para hacer<strong>la</strong> circu<strong>la</strong>r por “estas campañas”. Según Mén<strong>de</strong>z “estan<br />

<strong>en</strong> este error vivi<strong>en</strong>do estas j<strong>en</strong>tes, v<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do Livertos por <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>s”. (Archivo Artigas, tomo XXXIV,<br />

2003)<br />

<strong>La</strong> dominación luso-brasileña <strong>de</strong>terminó que nuevam<strong>en</strong>te los hijos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esc<strong>la</strong>vas heredaran<br />

esa condición. Fue <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1825, reiniciada <strong>la</strong> lucha, <strong>en</strong> que <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong><br />

119


120<br />

<strong>la</strong> Provincia Ori<strong>en</strong>tal aprobó <strong>el</strong> 5 <strong>de</strong> setiembre una ley que reinstauraba <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad<br />

<strong>de</strong> vi<strong>en</strong>tres y <strong>la</strong> prohibición <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos. (Comisión Nacional <strong>de</strong> hom<strong>en</strong>aje <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Sesquic<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> los hechos históricos <strong>de</strong> 1825, 1975) Sin embargo, <strong>su</strong> puesta <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia, al<br />

igual que <strong>en</strong> <strong>el</strong> período anterior, fue resistida. En <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> Colonia y Montevi<strong>de</strong>o continuó<br />

<strong>el</strong> dominio brasileño hasta <strong>la</strong> firma <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Pr<strong>el</strong>iminar <strong>de</strong> Paz <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> República <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Provincias Unidas (<strong>de</strong> <strong>la</strong> que formaba parte <strong>la</strong> Provincia Ori<strong>en</strong>tal) y <strong>el</strong> Imperio <strong>de</strong> Brasil. Allí,<br />

por tanto, no se aplicaba lo re<strong>su</strong><strong>el</strong>to <strong>en</strong> 1825 y correspondió al gobierno provisorio <strong>d<strong>el</strong></strong> nuevo<br />

Estado reparar esa situación. A pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> Asamblea Constituy<strong>en</strong>te y Legis<strong>la</strong>tiva había sido<br />

insta<strong>la</strong>da <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1828, <strong>la</strong> minuta <strong>de</strong> resolución sobre <strong>el</strong> tema no fue pres<strong>en</strong>tada hasta<br />

<strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1830. Finalm<strong>en</strong>te se resolvió por <strong>la</strong> afirmativa, pero argum<strong>en</strong>tos legalistas se interpusieron<br />

para evitar que tuviera vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma fecha que <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>d<strong>el</strong></strong> territorio. Quedaron<br />

<strong>en</strong> minoría posiciones como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Tomás Diago, qui<strong>en</strong> había expresado: “<strong>su</strong>fra un pequeño<br />

ataque <strong>la</strong> propiedad y que triunfe <strong>la</strong> humanidad oprimida”. (Presid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República, tomo<br />

VI, 1980)<br />

<strong>La</strong>s otras “trampas” legales se vincu<strong>la</strong>ban con los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> presas <strong>de</strong> buques corsarios.<br />

<strong>La</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación aprobada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Provincias Unidas <strong>en</strong> 1816 establecía que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> que<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s presas hubiera negros, éstos serían <strong>de</strong>stinados al ejército o al servicio <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res,<br />

si<strong>en</strong>do consi<strong>de</strong>rados libres <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cierto período <strong>de</strong> tiempo según <strong>el</strong> caso. En <strong>la</strong> guerra<br />

contra <strong>el</strong> Imperio <strong>d<strong>el</strong></strong> Brasil se recurrió nuevam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s Pat<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Corso, y se calcu<strong>la</strong> que<br />

fueron apresados buques negreros con más <strong>de</strong> 3.000 personas, <strong>la</strong>s que fueron ingresadas <strong>en</strong><br />

calidad <strong>de</strong> “libertos”. <strong>La</strong> Jefatura <strong>de</strong> Policía <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires se <strong>en</strong>cargaba <strong>d<strong>el</strong></strong> alistami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

aqu<strong>el</strong>los útiles para <strong>el</strong> ejército y <strong>el</strong> reparto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más, hasta que un <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong><br />

1827 facultó a los dueños <strong>de</strong> <strong>la</strong>s embarcaciones para empeñar <strong>el</strong>los mismos <strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> los<br />

libertos, valuándolos <strong>en</strong> 200 pesos cada uno y <strong>de</strong>jándolos sometidos a un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> patronato<br />

simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> 1813. Para completar este mecanismo semi-<strong>en</strong>cubierto <strong>de</strong><br />

introducción <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, se habilitó <strong>la</strong> cesión o v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los patronatos. (Crespi, 1995)<br />

<strong>La</strong> incorporación al ejército<br />

<strong>La</strong> formación <strong>de</strong> batallones <strong>de</strong> mor<strong>en</strong>os y pardos reconocía anteced<strong>en</strong>tes coloniales.<br />

En una guerra <strong>de</strong> recursos constituían un “botín” codiciado y <strong>su</strong> utilización para <strong>en</strong>grosar<br />

<strong>la</strong>s fi<strong>la</strong>s <strong>de</strong> todos los bandos no implicaba cuestionar <strong>la</strong> institución <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, <strong>en</strong><br />

tanto los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los particu<strong>la</strong>res eran traspasados al Estado. <strong>La</strong>s Provincias Unidas,<br />

por ejemplo, formaron con pardos y mor<strong>en</strong>os libres los regimi<strong>en</strong>tos N° 6 y N° 9 que se<br />

emplearon <strong>en</strong> los fr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Banda Ori<strong>en</strong>tal y Alto Perú, Y con esc<strong>la</strong>vos “rescatados” a<br />

<strong>su</strong>s amos <strong>en</strong> los regimi<strong>en</strong>tos N° 7 y N° 8 <strong>de</strong> Infantería y Segundo Batallón <strong>de</strong> Cazadores.<br />

Un <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Constituy<strong>en</strong>te <strong>d<strong>el</strong></strong> 31 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1813 autorizó al gobierno a<br />

formar un regimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> negros esc<strong>la</strong>vos, “pagando a <strong>su</strong>s propietarios <strong>el</strong> respectivo importe”.<br />

(Ravignani, 1937) También se formó <strong>el</strong> Regimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Infantería N° 10 <strong>de</strong> integración<br />

mixta, aunque mayoritariam<strong>en</strong>te con afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes: los mor<strong>en</strong>os eran aproximadam<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> 75 por ci<strong>en</strong>to, los pardos <strong>el</strong> 8 por ci<strong>en</strong>to y sólo <strong>el</strong> 17 por ci<strong>en</strong>to restante, b<strong>la</strong>ncos.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

(Andrews, 1989) Según los datos <strong>de</strong> ese historiador, mediante este sistema instaurado <strong>en</strong><br />

1813 se reclutaron 1.016 soldados esc<strong>la</strong>vos, y <strong>en</strong>tre 1815 y 1818 fueron agregados 1.059<br />

libertos más. En g<strong>en</strong>eral, se reclutaban todos los varones <strong>en</strong>tre 16 y 30 años y si bi<strong>en</strong> se<br />

establecía que quedaban libres <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que eran “filiados”, <strong>de</strong>bían servir<br />

durante por lo m<strong>en</strong>os un año más <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> concluida <strong>la</strong> guerra para hacer efectiva <strong>su</strong><br />

libertad. A efectos <strong>de</strong> evitar los “ocultami<strong>en</strong>tos” solieron fijarse multas <strong>de</strong> hasta 500 pesos<br />

(<strong>el</strong> valor <strong>de</strong> dos esc<strong>la</strong>vos aproximadam<strong>en</strong>te) a aqu<strong>el</strong>los amos que quisieran evadir <strong>la</strong> leva <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>s criados.<br />

<strong>La</strong> Provincia Ori<strong>en</strong>tal bajo gobierno artiguista mostró algunos matices, si bi<strong>en</strong> no hubo<br />

disposiciones abolicionistas <strong>de</strong> carácter g<strong>en</strong>eral. Ya se m<strong>en</strong>cionó <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong><br />

vi<strong>en</strong>tres, a lo que se agregaría <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los negros y zambos libres a recibir <strong>su</strong>ertes <strong>de</strong><br />

estancia o los fallos <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> los rec<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos que llegaban a José Artigas como<br />

tribunal <strong>de</strong> alzada. Su<strong>el</strong>e citarse <strong>la</strong> resolución <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> Ana Gasqu<strong>en</strong> o Gandara, esc<strong>la</strong>va <strong>de</strong><br />

Francisco Agui<strong>la</strong>r, amparando <strong>su</strong> rec<strong>la</strong>mo <strong>en</strong> que si bi<strong>en</strong> no existía una ley sobre <strong>el</strong> particu<strong>la</strong>r,<br />

era “conforme à los intereses <strong>d<strong>el</strong></strong> systema se proteja <strong>la</strong> Libertad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Esc<strong>la</strong>vatura contra <strong>la</strong>s leyes <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Despotismo”. 3<br />

Sin embargo, <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias militares parecieron predominar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s disposiciones<br />

respecto <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos. El gobierno artiguista no escapó al imperativo <strong>de</strong> reforzar <strong>la</strong>s<br />

tropas con los esc<strong>la</strong>vos, ni tampoco a <strong>la</strong> tradición <strong>de</strong> respetar <strong>la</strong> propiedad privada <strong>de</strong> los<br />

“patriotas”, por lo que <strong>la</strong> leva <strong>de</strong> mor<strong>en</strong>os y pardos fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras medidas <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

gobierno ori<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> Provincia. Como <strong>en</strong> otros casos, se com<strong>en</strong>zó con los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> los<br />

“<strong>en</strong>emigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución”. Ya fuera para aplicar <strong>el</strong> producido <strong>de</strong> <strong>su</strong> v<strong>en</strong>ta a los fondos<br />

públicos, como para <strong>en</strong>grosar <strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong> artillería que se estaba formando, a mediados<br />

<strong>de</strong> 1815 se comisionó a los alcal<strong>de</strong>s para que remitieran los negros que no tuvieran ocupación<br />

ni carta <strong>de</strong> libertad (Archivo Artigas, tomo XXIII, 1990). A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas militares,<br />

los negros <strong>de</strong>bían <strong>en</strong>cargarse <strong>d<strong>el</strong></strong> “movimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Artillería y útiles <strong>de</strong> guerra<br />

cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Bóvedas”. (Archivo Artigas, tomo XXVIII, 1994) Acarreo <strong>de</strong> armam<strong>en</strong>tos,<br />

cavado <strong>de</strong> zanjas, construcción <strong>de</strong> galpones y otros trabajos pesados quedaban a cargo <strong>de</strong><br />

los mor<strong>en</strong>os y pardos. Sus remuneraciones también acusaban discriminación. Al fijar <strong>la</strong>s<br />

dotaciones que <strong>de</strong>bía recibir <strong>la</strong> tropa <strong>de</strong> <strong>la</strong> guarnición <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o, <strong>el</strong> Cabildo Gobernador<br />

<strong>en</strong> acuerdo con <strong>el</strong> D<strong>el</strong>egado Barreiro dispuso que los soldados mor<strong>en</strong>os recibieran<br />

tres pesos m<strong>en</strong><strong>su</strong>ales, contra seis que recibirían los soldados b<strong>la</strong>ncos. En julio <strong>de</strong> 1816,<br />

ante <strong>la</strong> escasez <strong>d<strong>el</strong></strong> erario <strong>la</strong>s asignaciones fueron rebajadas, cubri<strong>en</strong>do únicam<strong>en</strong>te gastos<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia. <strong>La</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tropas veteranas y los cuerpos <strong>de</strong> mor<strong>en</strong>os se<br />

acortaron: tres pesos para los primeros y dos pesos y medio para los segundos, equival<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> paga <strong>de</strong> los Regimi<strong>en</strong>tos Cívicos <strong>de</strong> Caballería. (Archivo Artigas, tomo XXIV, 1991)<br />

3 . Su amo era <strong>el</strong> conocido traficante <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos Francisco Agui<strong>la</strong>r. Una copia <strong>de</strong> este expedi<strong>en</strong>te se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

archivo particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> éste (Fondo Archivos particu<strong>la</strong>res, Caja N° 46) y <strong>el</strong> original <strong>en</strong> <strong>el</strong> Fondo <strong>de</strong> Administración <strong>de</strong><br />

Justicia, Maldonado y San Carlos (Caja 15, exp. 132, letra G), ambos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación. Este caso ha<br />

sido m<strong>en</strong>cionado, por ejemplo, <strong>en</strong> Díaz <strong>de</strong> Guerra (1974) y Montaño (1997).<br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong><br />

121


122<br />

<strong>La</strong> formación <strong>de</strong> batallones <strong>de</strong> pardos y mor<strong>en</strong>os tampoco escapó a <strong>la</strong>s resist<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los amos <strong>en</strong> <strong>el</strong> bando ori<strong>en</strong>tal. Aun con los escasos datos exist<strong>en</strong>tes para <strong>el</strong> período es<br />

posible seña<strong>la</strong>r que <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> hogares <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros urbanos, que contaba con por<br />

lo m<strong>en</strong>os un esc<strong>la</strong>vo, rondaba <strong>el</strong> 45 por ci<strong>en</strong>to, tal como se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> los padrones <strong>de</strong><br />

San Carlos y Maldonado a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1820. En Montevi<strong>de</strong>o <strong>la</strong> proporción<br />

<strong>de</strong> hogares con esc<strong>la</strong>vos seguram<strong>en</strong>te era mayor, <strong>en</strong> tanto que hacia 1819 se calcu<strong>la</strong>ba que<br />

constituían <strong>la</strong> cuarta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. 4 Esta “ext<strong>en</strong>sión” <strong>de</strong> <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos,<br />

aunque <strong>en</strong> pequeño número, llevó a que se dispusiera que <strong>la</strong> leva se aplicara a partir <strong>de</strong><br />

aqu<strong>el</strong>los propietarios <strong>de</strong> por lo m<strong>en</strong>os tres esc<strong>la</strong>vos, a los que se les tomaría uno. De allí <strong>en</strong><br />

más, a los que tuvieran cuatro se les tomaría dos, a los <strong>de</strong> cinco, tres, y así <strong>su</strong>cesivam<strong>en</strong>te.<br />

A los que t<strong>en</strong>ían dos o uno no se les tomó ninguno “por consi<strong>de</strong>ración a q. e los hort<strong>el</strong>anos no<br />

pued<strong>en</strong> estar sin m<strong>en</strong>os”, como indicaba Barreiro a Joaquín Suárez <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong> 1816. Previ<strong>en</strong>do<br />

mayores quejas, recordaba Barreiro: “los negros van á servir <strong>en</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> milicia, y por<br />

consequ<strong>en</strong>cia los amos los ti<strong>en</strong><strong>en</strong> siempre seguros y se les sacan con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>sciplinarlos,<br />

arreg<strong>la</strong>rlos, y t<strong>en</strong>erlos listos para marchar á <strong>la</strong> primera ord<strong>en</strong>”. (Archivo Artigas, tomo XXXI,<br />

1998) Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong>s resist<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> regimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pardos y mor<strong>en</strong>os iban<br />

más allá <strong>d<strong>el</strong></strong> rec<strong>la</strong>mo individual ante <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> un bi<strong>en</strong>, consi<strong>de</strong>rado parte <strong>d<strong>el</strong></strong> capital.<br />

Encerraban un temor al “<strong>de</strong>sord<strong>en</strong> social” testimoniado por <strong>la</strong>s frecu<strong>en</strong>tes quejas ante los<br />

<strong>su</strong>puestos <strong>de</strong>smanes e indisciplina <strong>de</strong> tales regimi<strong>en</strong>tos, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te por consi<strong>de</strong>rar<br />

al<strong>en</strong>tadas <strong>su</strong>s acciones por <strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia artiguista. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s quejas y evasiones, <strong>en</strong> una<br />

semana se reclutaron 390 esc<strong>la</strong>vos, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> revista <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1817 (previo al<br />

abandono <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tropas ori<strong>en</strong>tales ante <strong>el</strong> avance portugués),<br />

<strong>su</strong>madas <strong>la</strong>s nuevas compañías a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> mor<strong>en</strong>os y pardos libres <strong>de</strong> constitución anterior,<br />

totalizaron 555 p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> soldados, 72 <strong>de</strong> cabos, 14 <strong>de</strong> tambores y pitos y 39 <strong>de</strong> sarg<strong>en</strong>tos.<br />

(Frega, 2004)<br />

El reinicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s guerras <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio ori<strong>en</strong>tal, esta vez ante <strong>la</strong>s<br />

tropas brasileñas, convocó a los antiguos soldados <strong>de</strong> los regimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pardos y mor<strong>en</strong>os. En<br />

1825 se dictaron nuevas disposiciones para <strong>la</strong> “recolección <strong>de</strong> Todos los negros y pardos libres, y<br />

todos aqu<strong>el</strong>los que sean t<strong>en</strong>idos sin legítima propiedad que hubies<strong>en</strong> sido soldados” a los efectos <strong>de</strong><br />

incorporarlos al servicio militar. También <strong>en</strong> esta ocasión, los amos procuraron evadir por distintos<br />

medios estas disposiciones. (Díaz <strong>de</strong> Guerra, 1983) Culminada <strong>la</strong> guerra con Brasil tampoco<br />

se procedió a otorgar <strong>la</strong> libertad a aqu<strong>el</strong>los que habían participado, pues se les exigió un<br />

servicio mínimo <strong>de</strong> tres años; <strong>en</strong> caso contrario, serían <strong>de</strong>vu<strong>el</strong>tos a <strong>su</strong>s amos. (Martínez Montero,<br />

1940-1942)<br />

4. Dado <strong>el</strong> interés <strong>de</strong> los amos por ocultar los esc<strong>la</strong>vos (<strong>su</strong>jetos a <strong>la</strong> leva <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> guerra que se vivía),<br />

seguram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos fuera mayor. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> padrón no refiere a mor<strong>en</strong>os y pardos libres, ni<br />

tampoco a libertos. Los padrones <strong>de</strong> Maldonado y San Carlos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación, Fondo<br />

Archivo G<strong>en</strong>eral Administrativo, Libro 283 y <strong>el</strong> <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> Libro 261.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Caminos alternativos hacia <strong>la</strong> libertad<br />

<strong>La</strong> docum<strong>en</strong>tación muestra cómo ante <strong>la</strong>s fi<strong>su</strong>ras <strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong> control o<br />

ante <strong>la</strong>s limitadas medidas abolicionistas hubo qui<strong>en</strong>es procuraron caminos propios <strong>de</strong><br />

libertad. En esa situación se hal<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s mujeres que se ampararon <strong>en</strong> los <strong>de</strong>cretos que,<br />

fom<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> fuga <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>en</strong>emigo, les prometían <strong>la</strong> libertad si se incorporaban<br />

al ejército. Des<strong>de</strong> <strong>su</strong> lectura, los <strong>de</strong>cretos eran aplicados a <strong>el</strong><strong>la</strong>s sin ninguna contrapartida<br />

por ser mujeres. Así lo p<strong>la</strong>nteó Ana, esc<strong>la</strong>va <strong>de</strong> doña Manu<strong>el</strong>a Antonia Cuba, luego <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> los españoles <strong>en</strong> 1814. <strong>La</strong> resolución fue favorable, pero sin fi<strong>su</strong>rar <strong>la</strong> institución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud: Ana había pasado a pert<strong>en</strong>ecer al Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias Unidas, y<br />

éste <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raba libre. (Frega, 2004)<br />

Otro tipo <strong>de</strong> situaciones refiere a los regimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pardos y mor<strong>en</strong>os. Para los esc<strong>la</strong>vos<br />

<strong>la</strong> integración a <strong>la</strong>s fi<strong>la</strong>s patriotas podía ser una etapa transitoria: así como huían <strong>de</strong> casa <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

amos podían <strong>de</strong>sertar <strong>de</strong> los regimi<strong>en</strong>tos y acortar <strong>el</strong> p<strong>la</strong>zo para obt<strong>en</strong>er <strong>su</strong> libertad. No estaba<br />

lejos <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los tiempos <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonia, don<strong>de</strong> un espacio rural abierto y multiétnico<br />

alim<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>d<strong>el</strong></strong> “cimarronaje” e incluso, <strong>el</strong> int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> conformar un pal<strong>en</strong>que o quilombo,<br />

como habría <strong>su</strong>rgido <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> fuga “masiva” <strong>de</strong> 1803, aun in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te analizada.<br />

Alistarse por “algún tiempo” y luego abandonar <strong>la</strong>s fi<strong>la</strong>s, sin <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> los inciertos<br />

re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra, era una estrategia posible <strong>en</strong> esta coyuntura. Este es <strong>el</strong> caso, por ejemplo,<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> mor<strong>en</strong>o Antonio Rodríguez, qui<strong>en</strong> se pres<strong>en</strong>tó al Cabildo <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 1816<br />

solicitando <strong>su</strong> libertad -estaba preso <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ciuda<strong>d<strong>el</strong></strong>a- a cambio <strong>de</strong> alistarse “<strong>en</strong> <strong>la</strong> milicia <strong>de</strong><br />

artilleria”, don<strong>de</strong> “como mor<strong>en</strong>o libre [...], sere util <strong>en</strong> quanto pueda á<strong>la</strong> Patria”. Según <strong>su</strong> r<strong>el</strong>ato<br />

había servido <strong>en</strong> <strong>el</strong> Regimi<strong>en</strong>to N° 10 <strong>d<strong>el</strong></strong> que había <strong>de</strong>sertado y se <strong>en</strong>contraba preso por haberse<br />

negado a <strong>en</strong>tregar a <strong>su</strong> antiguo amo parte <strong>de</strong> los jornales que percibía <strong>en</strong> diversos trabajos, por<br />

ejemplo, <strong>la</strong> cosecha <strong>de</strong> trigo. Más allá <strong>d<strong>el</strong></strong> caso <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación utilizada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

petitorio fue <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: “Yo Exmo. Señor soy libre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que me filiaron, y <strong>el</strong> <strong>su</strong>sodicho Señor <strong>de</strong>xo<br />

<strong>de</strong> ser mi amo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to que me <strong>en</strong>trego ¿por que pues, contra toda justicia quiere esc<strong>la</strong>visarme<br />

nuevam<strong>en</strong>te? quando <strong>la</strong> Patria me hizo libre y me puso <strong>en</strong> <strong>el</strong> fuero <strong>de</strong> mis <strong>de</strong>rechos. Quando <strong>el</strong><br />

m<strong>en</strong>cionado Sor. fuese algun americano, ó huviese prodigado <strong>su</strong>s intereses <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> este govierno<br />

por adhesion a <strong>el</strong>Sistema, no replicaria y me someteria á<strong>su</strong>s ord<strong>en</strong>es: pero Señor es Europeo y <strong>en</strong>emigo<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Pais <strong>en</strong> que vive”.<br />

En <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo, <strong>la</strong> “Patria”, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> revolución, lo había puesto <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

“fuero <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos” -aquí, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> libertad- y esos <strong>de</strong>rechos, al ser naturales, no podían<br />

<strong>su</strong>peditarse a <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> permanecer <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fi<strong>la</strong>s. A esto <strong>su</strong>maba, reflejando <strong>la</strong>s contradicciones<br />

con <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> propiedad ya apuntadas, <strong>el</strong> fundam<strong>en</strong>to político: <strong>su</strong> antiguo amo era<br />

español europeo y pert<strong>en</strong>ecía al “<strong>en</strong>emigo”, por lo que no podía ampararse <strong>en</strong> los bandos que<br />

mandaban “recoger” los mor<strong>en</strong>os y pardos que no tuvieran carta <strong>de</strong> libertad a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>volverlos<br />

a <strong>su</strong>s antiguos amos. (Frega, 2004)<br />

<strong>La</strong>s formas <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia adoptaban diversas modalida<strong>de</strong>s: <strong>la</strong> “huida a los montes” para<br />

evitar <strong>la</strong> leva, <strong>la</strong> <strong>de</strong>serción e incluso <strong>la</strong> in<strong>su</strong>bordinación. Un ejemplo <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo fue re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

negociaciones <strong>de</strong> los jefes <strong>d<strong>el</strong></strong> Batallón <strong>de</strong> Libertos, Rufino Bauzá, José Monjaime y Manu<strong>el</strong><br />

Oribe con <strong>el</strong> gobierno lusitano <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o. Partidarios <strong>de</strong> un acuerdo con <strong>el</strong> Directorio <strong>de</strong><br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong><br />

123


124<br />

<strong>la</strong>s Provincias Unidas <strong>de</strong>cidieron a mediados <strong>de</strong> 1817 abandonar <strong>el</strong> ejército ori<strong>en</strong>tal y dirigirse<br />

a Bu<strong>en</strong>os Aires. Lecor accedió a <strong>el</strong>lo y dispuso <strong>su</strong> ingreso a Montevi<strong>de</strong>o para un posterior cruce<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta. Parte <strong>de</strong> los soldados <strong>d<strong>el</strong></strong> regimi<strong>en</strong>to, sin embargo, <strong>de</strong>cidió <strong>de</strong>sertar y acogerse<br />

a una disposición lusitana que les ofrecía <strong>la</strong> libertad. Ante <strong>la</strong>s acusaciones que le formuló<br />

Bauzá <strong>de</strong> promover <strong>la</strong> <strong>de</strong>sintegración <strong>de</strong> <strong>su</strong> batallón, respondió Lecor: “Se equivoca V. S. <strong>su</strong>poni<strong>en</strong>do<br />

que <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> los Negros es <strong>el</strong> re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>la</strong> seducción, quando <strong>en</strong> <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

libertad se hal<strong>la</strong> un alisi<strong>en</strong>te mui po<strong>de</strong>roso”. El objetivo <strong>de</strong> esta disposición <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno lusobrasileño<br />

no era proteger <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos (recuér<strong>de</strong>se <strong>la</strong>s rec<strong>la</strong>maciones ante <strong>la</strong> disposición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral Constituy<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1813) sino <strong>de</strong>rrotar al ejército ori<strong>en</strong>tal. En <strong>el</strong><br />

Registro Geral das Cart<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> liberda<strong>de</strong> don<strong>de</strong> fueron anotados los soldados se incluyó 179<br />

individuos <strong>en</strong> 1817 y totalizó 231 cartas <strong>de</strong> libertad hasta 1821. (Frega, 2004) <strong>La</strong> <strong>de</strong>serción <strong>de</strong><br />

los jefes ambi<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> tropa, aunque los caminos seguidos fueron difer<strong>en</strong>tes, tal vez por <strong>la</strong><br />

incierta posibilidad <strong>de</strong> gozar <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad si seguían integrando <strong>el</strong> ejército <strong>en</strong> una lucha que no<br />

necesariam<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>tían como propia.<br />

Respecto <strong>de</strong> <strong>su</strong>blevaciones <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejército ori<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong>s informaciones son<br />

fragm<strong>en</strong>tarias y escasas. En <strong>el</strong> mismo año 1817 se habría producido <strong>en</strong> Purificación un<br />

levantami<strong>en</strong>to que habría involucrado a unos 200 soldados negros, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los cuales,<br />

según <strong>el</strong> informante, habían sido tomados prisioneros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tropas <strong>d<strong>el</strong></strong> Directorio. El<br />

motivo <strong>d<strong>el</strong></strong> levantami<strong>en</strong>to habría sido “que no se les daba Carne ni <strong>de</strong>mas auxilios”. <strong>La</strong><br />

vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> este testimonio es cuestionable, <strong>en</strong> tanto fue dado ante <strong>el</strong> ejército <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias<br />

Unidas por otro evadido <strong>de</strong> Purificación <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 1817. (Archivo Artigas, tomo<br />

XXXIII, 2000) Es probable que se tratara <strong>de</strong> antiguos integrantes <strong>de</strong> batallones <strong>de</strong> pardos<br />

y mor<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias Unidas, tanto porque <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> utilizar prisioneros <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ejército era común a todos los bandos como por lo que se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> este oficio <strong>de</strong> José<br />

Artigas al Gobernador <strong>de</strong> Santa Fé, Mariano Vera, fechado <strong>el</strong> 22 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1817. En éste<br />

le ord<strong>en</strong>aba que remitiera al Cuart<strong>el</strong> G<strong>en</strong>eral “todos los Libertos” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tropas <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires que se <strong>en</strong>contraban “<strong>en</strong> ese Pueblo” pues estaba fom<strong>en</strong>tado “éste Regim[i<strong>en</strong>].to y <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

B<strong>la</strong>nd<strong>en</strong>[gue].s”. (Archivo Artigas, tomo XXXIV, 2003)<br />

Otros esc<strong>la</strong>vos pudieron <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>la</strong> revolución una posibilidad <strong>de</strong> asc<strong>en</strong>so social.<br />

Pres<strong>en</strong>tados voluntariam<strong>en</strong>te, integrando los regimi<strong>en</strong>tos comunes, probablem<strong>en</strong>te <strong>su</strong> posición<br />

fue mejor que <strong>la</strong> <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los reclutados <strong>en</strong> forma forzosa. El naturalista francés Auguste <strong>de</strong><br />

Saint-Hi<strong>la</strong>ire que recorrió <strong>la</strong> Provincia Ori<strong>en</strong>tal pocos meses <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>rrota artiguista,<br />

recogió testimonios acerca <strong>de</strong> que los soldados artiguistas que mostraban mayor valor eran los<br />

negros fugados, “porque luchaban por <strong>su</strong> propia libertad”. (Saint-Hi<strong>la</strong>ire, 1887) Aunque <strong>el</strong> temor<br />

pudiera ser exagerado, a fines <strong>de</strong> 1816 <strong>el</strong> Comodoro <strong>de</strong> <strong>la</strong> flota británica <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta<br />

anunciaba posibles fugas masivas <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y refería al temor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “c<strong>la</strong>ses propietarias y <strong>de</strong><br />

alguna consi<strong>de</strong>ración” <strong>en</strong> ambas oril<strong>la</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> P<strong>la</strong>ta por <strong>la</strong> popu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> José Artigas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses bajas. (Graham, Humphreys, 1962) De <strong>la</strong>s tropas que acompañaron a Artigas, diversos<br />

testimonios refier<strong>en</strong> al accionar <strong>de</strong> un Batallón <strong>de</strong> Negros con unas 200 p<strong>la</strong>zas al mando <strong>de</strong> José<br />

María Gorgonio Aguiar, qui<strong>en</strong> ingresó junto al caudillo a Paraguay <strong>en</strong> setiembre <strong>de</strong> 1820.<br />

(Découd, 1930)<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Ba<strong>la</strong>nce provisorio <strong>de</strong> una etapa<br />

A través <strong>de</strong> esta apretada síntesis se han mostrado <strong>la</strong>s contradicciones y limitaciones<br />

que pres<strong>en</strong>taron <strong>la</strong>s disposiciones tomadas por los distintos gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región p<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se<br />

respecto al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. Asimismo, se recogieron testimonios que daban cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos por <strong>su</strong> libertad. Sin <strong>en</strong>trar a consi<strong>de</strong>rar otros re<strong>su</strong>ltados, parece<br />

c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> incorporación a los ejércitos fue <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to predominante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas<br />

políticas. No contamos con cifras confiables acerca <strong>de</strong> cómo esto pue<strong>de</strong> haber influido <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción esc<strong>la</strong>va <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto, ni tampoco si <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

guerras <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eró una mayor disminución <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos varones. El cuadro<br />

que se pres<strong>en</strong>ta a continuación es meram<strong>en</strong>te aproximativo ya que no se ti<strong>en</strong>e información<br />

para los mismos cuart<strong>el</strong>es <strong>en</strong> cada año. De todas maneras, los re<strong>su</strong>ltados parec<strong>en</strong><br />

coincidir con <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia que muestran <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong> Goldberg (1976) y Andrews<br />

(1989) para Bu<strong>en</strong>os Aires. Durante <strong>la</strong>s guerras <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia disminuyó <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

esc<strong>la</strong>va y esa disminución se manifestó <strong>en</strong> mayor proporción <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los <strong>de</strong> sexo masculino.<br />

Al no contar con datos acerca <strong>de</strong> negros y pardos libres, no es posible concluir si <strong>la</strong><br />

disminución se produjo por <strong>la</strong>s muertes <strong>en</strong> combate o porque efectivam<strong>en</strong>te alcanzaron <strong>la</strong><br />

libertad.<br />

TABLA 1.<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esc<strong>la</strong>va <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o por sexo, 1805-1819 (<strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Año <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>s Esc<strong>la</strong>vas R<strong>el</strong>ación % esc<strong>la</strong>vos/as<br />

<strong>de</strong> masculinidad sobre pob<strong>la</strong>ción total<br />

1805* 54.4 45.6 119 30.6<br />

1814** 47.9 52.1 92 25.7<br />

1819*** 44.0 56.0 78 24.8<br />

Fu<strong>en</strong>tes u<strong>en</strong>tes u<strong>en</strong>tes: u<strong>en</strong>tes Para 1805, Arredondo (1928), padrón levantado <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1805. Para 1814, Archivo Gral. <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Nación, Fondo Archivo Gral. Administrativo, Libro 254, padrón <strong>d<strong>el</strong></strong> Cuart<strong>el</strong> 2 levantado <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong> 1814.<br />

Para 1819, ibí<strong>de</strong>m, Libro 261, padrones <strong>de</strong> los cuart<strong>el</strong>es 1, 3 y 4 <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o levantados <strong>en</strong> setiembre <strong>de</strong><br />

1819.<br />

Notas Notas: Notas (*) No se incluye <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> extramuros. Allí <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos varones es <strong>de</strong> 80%. (**) El<br />

padrón fue levantado por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires; se tomaron <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta datos <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 16 manzanas<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> cuart<strong>el</strong>, por hal<strong>la</strong>rse <strong>la</strong>s otras dos ilegibles. (***) Se consi<strong>de</strong>raron los totales <strong>de</strong> cada cuart<strong>el</strong>; pued<strong>en</strong><br />

existir pequeñas difer<strong>en</strong>cias si se toman los datos <strong>de</strong> cada manzana.<br />

Otro aspecto a consi<strong>de</strong>rar es <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> discriminación, arraigadas<br />

tras siglos <strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rados como “cosas con <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>su</strong>pervini<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> persona”. (Petit<br />

Muñoz, 1948) Vayan algunos ejemplos <strong>en</strong> esta dirección. En 1820, <strong>en</strong> Maldonado, un amo se<br />

quejaba <strong>de</strong> que se hubiera at<strong>en</strong>dido <strong>el</strong> pedido <strong>de</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta formu<strong>la</strong>do por <strong>su</strong> esc<strong>la</strong>va<br />

Clem<strong>en</strong>cia por los malos tratos <strong>de</strong> que era objeto. Según <strong>su</strong> opinión, “todo amo está autorizado<br />

para dar una correccion álos criados q. e se extrabian”. [No es] motivo <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te para q. e se le <strong>de</strong>spoje<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> dominio, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> quexa <strong>de</strong> <strong>la</strong> culpada”. A comi<strong>en</strong>zos <strong>d<strong>el</strong></strong> año sigui<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esa misma<br />

región fue <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido durante nueve días por embriaguez <strong>el</strong> negro “l<strong>la</strong>mado Juan Antonio”, qui<strong>en</strong><br />

“estubo sirvi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> Patria con [Gorgonio] Aguiar”. Posteriorm<strong>en</strong>te fue remitido a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> que se tomaran otras medidas, “baxo <strong>el</strong> concepto que este mor<strong>en</strong>o bagando<br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong><br />

125


126<br />

por <strong>la</strong> Campaña no podrá ser muy util al Vecindario”. Aunque se admitiera <strong>su</strong> condición <strong>de</strong><br />

libertad, los mor<strong>en</strong>os y pardos, al igual que indios, gauchos y “hombres <strong>su</strong><strong>el</strong>tos” <strong>de</strong>bían ser<br />

“disciplinados”. Al prejuicio étnico se <strong>su</strong>maba <strong>el</strong> temor al “<strong>de</strong>sord<strong>en</strong>” social. (Frega, 2004) En<br />

1830, meses antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Jura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado Ori<strong>en</strong>tal, se d<strong>en</strong>unció <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa <strong>la</strong><br />

discriminación <strong>de</strong> que eran objeto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escu<strong>el</strong>as públicas los pardos y mor<strong>en</strong>os. <strong>La</strong> respuesta <strong>de</strong><br />

uno <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Instrucción Pública fue terminante. En caso <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong><br />

escu<strong>el</strong>a, <strong>de</strong>bían estar separados: “<strong>La</strong>s castas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por ahora prog<strong>en</strong>itores incivilizados. Jóv<strong>en</strong>es<br />

groseros, ordinarios e inciviles no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hombrearse con qui<strong>en</strong>es una educación más estudiada les da<br />

un rango <strong>su</strong>perior”. (Vil<strong>la</strong>, M<strong>en</strong>dive, 1980)<br />

Aunque es posible afirmar un tratami<strong>en</strong>to más favorable a los esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los casos<br />

que llegaban directam<strong>en</strong>te a José Artigas, o bi<strong>en</strong> para aqu<strong>el</strong>los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes que integraron<br />

batallones comunes y no los regimi<strong>en</strong>tos “<strong>de</strong> color”, no hubo cambios <strong>su</strong>stanciales respecto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> colonia y <strong>la</strong>s guerras <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Aparec<strong>en</strong><br />

manumisiones gratuitas <strong>en</strong> algunos casos, <strong>en</strong> otros luego <strong>de</strong> tantos años <strong>de</strong> servicio o por compra,<br />

y no siempre <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> regimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pardos y mor<strong>en</strong>os se tradujo <strong>en</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> carta <strong>de</strong> libertad. En algunos pleitos <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s se inclinaron a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r los <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos, pero <strong>en</strong> otros <strong>la</strong>s <strong>de</strong>moras, <strong>la</strong> interrupción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones o <strong>la</strong>s resoluciones<br />

b<strong>en</strong>eficiaron a los amos. En cuanto a <strong>la</strong> <strong>de</strong>volución <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, <strong>el</strong> criterio predominante parece<br />

haber sido <strong>el</strong> político, es <strong>de</strong>cir, se protegía <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> los partidarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución y se<br />

requisaba -o se concedía <strong>la</strong> libertad- a los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> los <strong>en</strong>emigos. <strong>La</strong> coyuntura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s guerras<br />

<strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, sin embargo, posibilitó que los esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong>contraran un espacio <strong>de</strong> libertad y<br />

<strong>en</strong> lo inmediato pudieran “<strong>de</strong>scontar” una parte <strong>d<strong>el</strong></strong> tiempo <strong>de</strong> opresión y discriminación. Pese<br />

a <strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> medidas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> corte abolicionista, <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> provisorio que proc<strong>la</strong>maba<br />

<strong>la</strong> revolución privilegiaba a los “más inf<strong>el</strong>ices” y así fue interpretado por los esc<strong>la</strong>vos, qui<strong>en</strong>es<br />

procuraron también <strong>su</strong>s propios caminos <strong>de</strong> liberación.<br />

Abolición y esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> <strong>la</strong> república<br />

El <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta experim<strong>en</strong>tó tras <strong>la</strong> finalización <strong>d<strong>el</strong></strong> ciclo revolucionario una int<strong>en</strong>sa<br />

incorporación al mercado mundial. Este proceso se inició a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> comercialización <strong>en</strong> los<br />

mercados europeos, <strong>de</strong> los productos <strong>d<strong>el</strong></strong> complejo estanciero-sa<strong>la</strong><strong>de</strong>ril, lo cual dinamizó <strong>la</strong>s<br />

economías <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, Montevi<strong>de</strong>o y Porto Alegre. El <strong>en</strong>torno rural que alim<strong>en</strong>tó <strong>la</strong><br />

dinámica <strong>de</strong> esos puertos, <strong>su</strong>frió algunos cambios tras <strong>la</strong> revolución. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s<br />

estancias <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña bonaer<strong>en</strong>se promovió <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res <strong>en</strong> sectores que terminarían<br />

confiando <strong>el</strong> gobierno a Juan Manu<strong>el</strong> <strong>de</strong> Rosas. <strong>La</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s haci<strong>en</strong>das brasileñas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado Ori<strong>en</strong>tal, junto al avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría <strong>en</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur, fue <strong>el</strong> marco que<br />

propició <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tista <strong>de</strong> los farrapos. Ambos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os, fueron expresión <strong>de</strong> un<br />

proceso que con matices afectaba a <strong>la</strong> región.<br />

Los núcleos estanciero-sa<strong>la</strong><strong>de</strong>riles promovieron durante <strong>el</strong> segundo tercio <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX<br />

<strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> trabajadores forzados que habrían <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>su</strong>s divid<strong>en</strong>dos. De este modo<br />

se reactivaron ciertas formas <strong>de</strong> trabajo coactivo a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> re<strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico esc<strong>la</strong>vista<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> empleo por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, <strong>de</strong> cautivos<br />

indíg<strong>en</strong>as y <strong>de</strong> inmigrantes españoles contratados. (G<strong>el</strong>man, 1999) Es posible asistir tras 1820<br />

al período <strong>de</strong> auge <strong>de</strong> <strong>la</strong> charqueada esc<strong>la</strong>vista <strong>de</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur. Es necesario advertir <strong>en</strong><br />

qué forma <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>d<strong>el</strong></strong> complejo estanciero-sa<strong>la</strong><strong>de</strong>ril aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mano <strong>de</strong><br />

obra. Los propietarios optaron por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> trabajo forzado tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio<br />

rural como <strong>en</strong> <strong>el</strong> urbano. <strong>La</strong>s soluciones <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, Montevi<strong>de</strong>o y Porto<br />

Alegre diferían <strong>en</strong> tanto que <strong>su</strong>s coyunturas políticas eran disímiles.<br />

A contrap<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones socioeconómicas, <strong>la</strong> impronta igualitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución<br />

implicaba serios compromisos políticos para <strong>la</strong>s repúblicas <strong>d<strong>el</strong></strong> P<strong>la</strong>ta. <strong>La</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ilustración,<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos abolicionistas y <strong>la</strong> cond<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata por <strong>el</strong> Congreso<br />

<strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>a (1815), iniciaron una coyuntura internacional propicia para liquidar <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud<br />

durante <strong>el</strong> siglo XIX. Los nuevos Estados <strong>de</strong>bieron resolver <strong>el</strong> legado esc<strong>la</strong>vista <strong>de</strong> <strong>su</strong> pasado<br />

colonial, justo <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que escaseaba <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra.<br />

El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> habitantes <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano continuaba si<strong>en</strong>do importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s guerras <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires constituían <strong>la</strong> cuarta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción hacia mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1830. (Goldberg, 1976; Andrews, 1989) En Uruguay,<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra se conc<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera este y noreste.<br />

En <strong>la</strong> capital repres<strong>en</strong>taban <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> quinta y <strong>la</strong> cuarta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Los padrones<br />

estadísticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1830 evid<strong>en</strong>cian <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong>mográfico <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esc<strong>la</strong>va <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s jurisdicciones <strong>de</strong> Minas, Rocha, Cerro <strong>La</strong>rgo y Tacuarembó. En algunos casos <strong>el</strong> peso<br />

pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos repres<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> 14 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los habitantes y <strong>en</strong> otros se aproximó<br />

a constituir un tercio, conformando una minoría r<strong>el</strong>evante. Esto significaba una tasa <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

esc<strong>la</strong>va simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s esc<strong>la</strong>vistas vecinas, pues <strong>en</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur <strong>en</strong> ese<br />

mismo período un tercio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción era esc<strong>la</strong>va. (Osorio, 2004) Por otra parte, <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires y Montevi<strong>de</strong>o <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra se organizó <strong>en</strong> asociaciones <strong>de</strong> base africana, d<strong>en</strong>ominadas<br />

“naciones africanas” o “sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nación”. Estas repres<strong>en</strong>taban los espacios <strong>de</strong> sociabilidad<br />

predominantes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano.<br />

<strong>La</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />

<strong>La</strong> fundación republicana g<strong>en</strong>eró una coyuntura abierta para <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate sobre los princi-<br />

pios que <strong>de</strong>bían imperar <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado Ori<strong>en</strong>tal <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, se<br />

<strong>de</strong>bían establecer <strong>la</strong>s bases para <strong>la</strong> abolición. No obstante, los constituy<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 1830 sólo se<br />

limitaron a incluir <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>tres y <strong>la</strong> prohibición <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Carta<br />

Magna, refr<strong>en</strong>dando y ampliando a todo <strong>el</strong> territorio <strong>la</strong>s disposiciones que habían sido establecidas<br />

por <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia Ori<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> 1825. Hubo un acuerdo tácito<br />

para no abrir <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, pues se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dió que <strong>la</strong>s Cámaras Legis<strong>la</strong>tivas <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Uruguay in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bían regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas anti-tráfico y proyectar para<br />

<strong>el</strong> futuro una fórmu<strong>la</strong> para <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar <strong>la</strong> abolición. Al parecer los constituy<strong>en</strong>tes prefirieron no<br />

g<strong>en</strong>erar conflictos sobre un tema que consi<strong>de</strong>raban <strong>d<strong>el</strong></strong>icado pero secundario. El <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Asamblea Constituy<strong>en</strong>te y Legis<strong>la</strong>tiva sobre <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas contra <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud a<br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong><br />

127


128<br />

Montevi<strong>de</strong>o y Colonia, evid<strong>en</strong>ció <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> los asambleístas para i<strong>de</strong>ar soluciones que<br />

simultáneam<strong>en</strong>te resguardaran los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos y los <strong>de</strong> propiedad <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

amos. En <strong>el</strong> p<strong>la</strong>nteo <strong>de</strong> esa dicotomía los últimos nunca salieron perjudicados. <strong>La</strong>s Cámaras<br />

Legis<strong>la</strong>tivas <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado Ori<strong>en</strong>tal recién aprobaron <strong>en</strong> 1837 un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> prohibición<br />

constitucional <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico. En <strong>el</strong> ínterin, se reactivó <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos.<br />

Luego <strong>d<strong>el</strong></strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Constituy<strong>en</strong>te y Legis<strong>la</strong>tiva, <strong>la</strong>s primeras evasiones<br />

sistemáticas a <strong>la</strong> prohibición <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico ocurrieron <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o y Colonia. <strong>La</strong>s disposiciones<br />

sobre <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>tres y <strong>la</strong> prohibición <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico recién se aplicaron allí a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> 20 <strong>en</strong>ero<br />

<strong>de</strong> 1830. De esta forma, se “legalizó” <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 1825 hasta esa fecha.<br />

En 1830 también se estableció una política limitativa sobre <strong>la</strong> emancipación <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos<br />

que habían participado <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Cada caso fue evaluado por <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s políticas y militares. Esta cu<strong>en</strong>ta podía re<strong>su</strong>ltar gravosa para <strong>el</strong> gobierno ori<strong>en</strong>tal,<br />

pues a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos militarizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te guerra, se amparó a antiguos soldados<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas artiguistas, así como a algunos esc<strong>la</strong>vos fugados <strong>d<strong>el</strong></strong> territorio brasileño. Los soldados-esc<strong>la</strong>vos<br />

<strong>de</strong>bieron docum<strong>en</strong>tar <strong>su</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra mediante listas <strong>de</strong> revista o<br />

testimonios <strong>de</strong> <strong>su</strong>s jefes, y comprobar <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>su</strong> servicio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s armas. De otra forma,<br />

podían retornar a <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. <strong>La</strong> capacidad <strong>de</strong> ap<strong>el</strong>ación ejercida por los antiguos esc<strong>la</strong>vos al<br />

emplear a <strong>su</strong> favor argum<strong>en</strong>tos republicanos y patrióticos, constituyó una herrami<strong>en</strong>ta eficaz<br />

cuando coincidía con <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> funcionarios que at<strong>en</strong>dían favorablem<strong>en</strong>te <strong>su</strong>s rec<strong>la</strong>mos.<br />

Al agotarse <strong>la</strong>s instancias judiciales, <strong>la</strong>s <strong>su</strong>scripciones o rifas “patrióticas” probablem<strong>en</strong>te constituyeron<br />

<strong>la</strong> única salida legal para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> libertad. En <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa no <strong>su</strong>rgieron voces contrarias<br />

a emancipar los soldados <strong>de</strong> <strong>la</strong> patria. Sin embargo, los amos procuraron activam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> retribución<br />

monetaria prescrita por <strong>el</strong> Estado o <strong>la</strong> <strong>de</strong>volución <strong>d<strong>el</strong></strong> soldado a <strong>su</strong> antigua condición <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vo. A pesar <strong>d<strong>el</strong></strong> patriotismo exaltado por <strong>la</strong> fundación republicana, varios soldados<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>bieron volver al servicio <strong>de</strong> <strong>su</strong>s amos como esc<strong>la</strong>vos.<br />

En <strong>el</strong> mismo período se asiste <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires al asc<strong>en</strong>so y consolidación <strong>d<strong>el</strong></strong> rosismo.<br />

Juan Manu<strong>el</strong> <strong>de</strong> Rosas mantuvo r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ismo con <strong>la</strong>s “naciones africanas” <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires, intervini<strong>en</strong>do directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>su</strong>s lí<strong>de</strong>res, donando sitios para <strong>su</strong>s<br />

establecimi<strong>en</strong>tos, así como participando ocasionalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>su</strong>s festivida<strong>de</strong>s. (González Bernaldo,<br />

2001) Durante <strong>el</strong> rosismo <strong>la</strong>s “naciones africanas” se multiplicaron, y participaron activam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> los festejos <strong>d<strong>el</strong></strong> régim<strong>en</strong>. Algunos diarios rosistas estaban especialm<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tados a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano. No obstante, a fines <strong>de</strong> 1831, durante <strong>el</strong> primer gobierno <strong>de</strong> Rosas, se<br />

liberalizó <strong>la</strong> introducción y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos “<strong>de</strong> servicio” <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires. Esta resolución era<br />

contraria a <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución <strong>de</strong> Mayo, si<strong>en</strong>do restituida <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> ese<br />

tipo <strong>de</strong> tráfico <strong>en</strong> 1833. <strong>La</strong> reinstauración <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico <strong>de</strong> servidores domésticos <strong>en</strong> esa ciudad<br />

alim<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate montevi<strong>de</strong>ano sobre <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos.<br />

<strong>La</strong>s disposiciones contra <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> Uruguay requerían <strong>la</strong> sanción legis<strong>la</strong>tiva<br />

<strong>de</strong> una reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación que resolviera <strong>la</strong>s situaciones no previstas y dispusiera los procedimi<strong>en</strong>tos<br />

para combatir <strong>la</strong> introducción. Quedaba por <strong>de</strong>finir una solución legal para aplicar a los<br />

esc<strong>la</strong>vos que arribaban al país con <strong>su</strong>s amos, qui<strong>en</strong>es no se ajustaban a <strong>la</strong> ley contra <strong>la</strong> trata. Los<br />

traficantes podían aprovecharse <strong>de</strong> ciertas irregu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> “arreg<strong>la</strong>rse” con los funcionarios<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> puerto o <strong>la</strong> Policía, haci<strong>en</strong>do pasar esc<strong>la</strong>vos recién sacados <strong>de</strong> África como sirvi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los<br />

pasajeros. Al año sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Jura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución se g<strong>en</strong>eró una polémica sobre <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación<br />

<strong>en</strong>tre esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> “servicio” (cuya propiedad g<strong>en</strong>eraba lucro a <strong>su</strong> amo <strong>de</strong>bido a <strong>su</strong><br />

trabajo) o <strong>de</strong> “peculio” (introducidos para <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta). El fondo <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>bate radicaba <strong>en</strong> cuánto más<br />

se podían aflojar los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos a favor <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad <strong>de</strong><br />

los amos, pues ambos estaban proc<strong>la</strong>mados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución.<br />

Luego <strong>de</strong> 1830 <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> pequeños conting<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> “servicio” continuó<br />

-casi sin control alguno- hasta 1837. El arribo constante <strong>de</strong> arg<strong>en</strong>tinos y brasileños a<br />

Uruguay <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> coyuntura regional favoreció esta modalidad <strong>de</strong> tráfico. Tras <strong>el</strong> asc<strong>en</strong>so <strong>de</strong><br />

Juan Manu<strong>el</strong> <strong>de</strong> Rosas, <strong>su</strong>cesivas oleadas <strong>de</strong> opositores al régim<strong>en</strong> se refugiaron <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o.<br />

Hacia 1831 una revu<strong>el</strong>ta se levantó contra Pedro I <strong>de</strong> Brasil. El Emperador abdicó ese año,<br />

quedando <strong>el</strong> gobierno <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> una reg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia liberal hasta 1841, cuando fue<br />

coronado Pedro II. Tanto los <strong>su</strong>cesos <strong>de</strong> 1831, como <strong>la</strong> Guerra <strong>de</strong> los Farrapos (1835-1845)<br />

impulsaron a que algunos riogrand<strong>en</strong>ses se establecieran <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o, si<strong>en</strong>do acompañados<br />

<strong>en</strong> numerosas ocasiones por <strong>su</strong>s esc<strong>la</strong>vos. Los introductores y qui<strong>en</strong>es los <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dieron, se ampararon<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> artículo constitucional que garantizaba <strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> los inmigrantes,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se situó in<strong>de</strong>fectiblem<strong>en</strong>te a los esc<strong>la</strong>vos. <strong>La</strong> polémica <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> libertad y<br />

propiedad también fue afectada por <strong>el</strong> discurso sobre los b<strong>en</strong>eficios económicos que los “brazos<br />

esc<strong>la</strong>vos” podrían g<strong>en</strong>erar al país, lo cual dirimió <strong>el</strong> problema a favor <strong>de</strong> los amos. En aqu<strong>el</strong><br />

mom<strong>en</strong>to se argum<strong>en</strong>tó que <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> Brasil, Cuba y <strong>el</strong> <strong>su</strong>r <strong>de</strong> los Estados Unidos eran<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong> mayor “riqueza” <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te, seña<strong>la</strong>ndo que <strong>la</strong>s tres estaban sost<strong>en</strong>idas por <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud.<br />

El gobierno ori<strong>en</strong>tal también participó <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos como forma <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta fiscal, co<strong>la</strong>borando con <strong>el</strong> mayor operativo <strong>de</strong> introducción forzada <strong>de</strong> africanos al<br />

Uruguay in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Hubo gran<strong>de</strong>s arribos <strong>de</strong> “colonos” africanos que llegaban a Montevi<strong>de</strong>o<br />

y Maldonado, a partir <strong>de</strong> contratos <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Estado e introductores privados. Los negociantes<br />

<strong>en</strong>tregaron 30.000 pesos al gobierno por <strong>la</strong> concesión, lo cual constituía algo más <strong>de</strong> 46<br />

pesos por “colono”, pues para uno <strong>de</strong> los contratos se había fijado que los embarques <strong>de</strong>bían<br />

<strong>su</strong>mar 650 africanos. Se estableció que los “colonos” no <strong>de</strong>bían ser mayores <strong>de</strong> 16 años <strong>de</strong> edad<br />

y que los varones no <strong>de</strong>bían <strong>su</strong>perar <strong>el</strong> 60 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los africanos embarcados. El precio <strong>de</strong><br />

v<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o osci<strong>la</strong>ba <strong>en</strong>tre 200 pesos para los m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 8 años y 220 pesos para los<br />

mayores. Sin embarco, los africanos una vez arribados al territorio ori<strong>en</strong>tal fueron v<strong>en</strong>didos<br />

hasta <strong>en</strong> 300 pesos. En pos <strong>de</strong> asegurar <strong>la</strong>s ganancias, se autorizó a los traficantes a cargar hasta<br />

150 “colonos” por arriba <strong>de</strong> <strong>la</strong> cifra conv<strong>en</strong>ida, para cubrirse <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortandad que implicaba <strong>el</strong><br />

viaje transoceánico <strong>de</strong> niños, niñas y jóv<strong>en</strong>es.<br />

El panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cifras y condiciones contractuales evid<strong>en</strong>cia cuan lucrativo re<strong>su</strong>ltaba<br />

<strong>el</strong> negocio. El gobierno <strong>de</strong> Fructuoso Rivera recibió importantes ingresos fiscales a partir <strong>de</strong><br />

otorgar permisos <strong>de</strong> introducción <strong>de</strong> africanos. Tanto los traficantes como <strong>el</strong> gobierno se b<strong>en</strong>eficiaron<br />

<strong>de</strong> esta operación. Los africanos servirían a <strong>su</strong>s patronos por un período <strong>de</strong> doce años,<br />

a contarse una vez que <strong>el</strong> niño cumpliera los 12 años <strong>de</strong> edad. Los registros policiales sólo<br />

anotaron como “colonos” a un pequeño porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> africanos introducidos por medio <strong>de</strong> este<br />

operativo, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> mayoría v<strong>en</strong>dida como esc<strong>la</strong>va.<br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong><br />

129


130<br />

TABLA 2:<br />

Edad y sexo <strong>de</strong> 141 africanos <strong>de</strong>sembarcados por <strong>el</strong> Águi<strong>la</strong> I (1833)<br />

Sexo<br />

Sexo<br />

\ \ Edad 8 8 a a 9 9 años años <strong>de</strong> <strong>de</strong> edad edad<br />

14 14 a a 18 18 años años años <strong>de</strong> <strong>de</strong> edad edad<br />

edad<br />

Fem<strong>en</strong>ino em<strong>en</strong>ino 56 6<br />

Masculino Masculino<br />

68 11<br />

Fu<strong>en</strong>te u<strong>en</strong>te u<strong>en</strong>te: u<strong>en</strong>te Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación, Fondo Archivo G<strong>en</strong>eral Administrativo, Ministerio <strong>de</strong> Gobierno, Caja<br />

848, [R<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> 141 <strong>de</strong> los 239 africanos <strong>de</strong>sembarcados <strong>en</strong> Santa Lucía], 2 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1833. Nota:<br />

Uno <strong>de</strong> los africanos <strong>de</strong> mayor edad murió luego <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>sembarque.<br />

TABLA 3:<br />

Edad y sexo <strong>de</strong> 194 africanos <strong>de</strong>sembarcados por <strong>el</strong> D<strong>el</strong>fina (1835)<br />

Sexo \ Edad De 4 a 7 años De 8 a 11 años Mayores <strong>de</strong> 12 años<br />

Fem<strong>en</strong>ino 18 25 12<br />

Masculino 76 58 5<br />

Fu<strong>en</strong>te u<strong>en</strong>te u<strong>en</strong>te u<strong>en</strong>te: u<strong>en</strong>te María Díaz <strong>de</strong> Guerra, 1983.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>d<strong>el</strong></strong> navío Águi<strong>la</strong> I, casi <strong>el</strong> 90 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los africanos empadronados por <strong>la</strong><br />

policía no alcanzaba los 10 años <strong>de</strong> edad. El 56 por ci<strong>en</strong>to era <strong>de</strong> sexo masculino y <strong>el</strong> 44 por<br />

ci<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> fem<strong>en</strong>ino. Los recibos <strong>de</strong> traspaso <strong>d<strong>el</strong></strong> patronato que transcribió María Díaz <strong>de</strong> Guerra<br />

<strong>de</strong> los africanos llevados por <strong>el</strong> bergantín <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta a Maldonado <strong>en</strong> 1834, correspond<strong>en</strong><br />

a m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 9 años e incluso a un “colono” que t<strong>en</strong>ía 5 años. (Díaz <strong>de</strong> Guerra, 1983) <strong>La</strong><br />

r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> sexo y edad <strong>de</strong> los africanos <strong>d<strong>el</strong></strong> D<strong>el</strong>fina brinda perspectivas simi<strong>la</strong>res. En ese embarque,<br />

<strong>el</strong> 72 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los africanos eran <strong>d<strong>el</strong></strong> sexo masculino y <strong>el</strong> 28 por ci<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> fem<strong>en</strong>ino,<br />

lo cual <strong>su</strong>peraba <strong>la</strong> cuota máxima <strong>de</strong> varones estipu<strong>la</strong>da por <strong>el</strong> contrato. Debemos advertir que<br />

este grupo constituía <strong>el</strong> 77 por ci<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> total <strong>de</strong> africanos <strong>de</strong>sembarcados por <strong>el</strong> D<strong>el</strong>fina. Hubo<br />

37 niños, niñas y jóv<strong>en</strong>es africanos que fallecieron por efecto <strong>d<strong>el</strong></strong> clima y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s luego<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong> llegada a <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> Maldonado.<br />

El viaje <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o hasta <strong>la</strong> costa africana, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> africanos<br />

y <strong>el</strong> retorno, podía llevar siete meses. El 3 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1833 partió hacia Ango<strong>la</strong> <strong>el</strong><br />

bergantín <strong>de</strong> ban<strong>de</strong>ra uruguaya <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, sólo con <strong>la</strong>stre. Al parecer, <strong>la</strong> mayor parte<br />

<strong>de</strong> los “colonos” procedían <strong>de</strong> esa región africana. Aunque <strong>de</strong>bía <strong>de</strong>sembarcar <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital<br />

ori<strong>en</strong>tal, <strong>el</strong> bergantín arribó a Maldonado <strong>el</strong> 14 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1834. Tras<strong>la</strong>daba 336 “colonos”<br />

africanos, así como 40 libras <strong>de</strong> carey y 200 cocos <strong>de</strong> bálsamo. <strong>La</strong> esca<strong>la</strong> <strong>en</strong> Maldonado<br />

se <strong>de</strong>bió al aprovisionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> víveres, pero también a causa <strong>de</strong> una revu<strong>el</strong>ta <strong>de</strong> un<br />

grupo <strong>de</strong> marineros <strong>de</strong> ese navío. <strong>La</strong> <strong>su</strong>blevación fue reprimida, tras lo cual los africanos<br />

fueron <strong>de</strong>sembarcados <strong>en</strong> <strong>el</strong> puerto.<br />

Por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> “colonos” africanos más <strong>de</strong> mil niños, niñas y jóv<strong>en</strong>es<br />

africanos arribaron como esc<strong>la</strong>vos a <strong>la</strong> nueva república. Ante <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión que adquirió <strong>la</strong><br />

empresa <strong>de</strong> los “negreros” ori<strong>en</strong>tales, <strong>la</strong> marina inglesa <strong>de</strong>splegó algunas medidas <strong>de</strong> fuerza contra<br />

los navíos que hacían ese tráfico. Igualm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> gobierno inglés presionó durante <strong>la</strong> segunda<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1830, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> firma <strong>de</strong> un tratado contra <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, para<br />

que los navíos ori<strong>en</strong>tales no pudieran evadir <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia británica.<br />

En reiteradas ocasiones durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1830, <strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r Legis<strong>la</strong>tivo int<strong>en</strong>tó reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata. Sucesivos fracasos <strong>de</strong>jaron abierta una brecha para <strong>la</strong> continua<br />

introducción <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos. Recién <strong>en</strong> 1835 <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> Manu<strong>el</strong> Oribe implem<strong>en</strong>tó medidas<br />

efectivas contra <strong>el</strong> tráfico. El coro<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> ese impulso fue <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to que<br />

preveía aplicarse sobre todos los esc<strong>la</strong>vos introducidos sin excepción. No obstante, esa medida<br />

habría <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er particu<strong>la</strong>r vigor luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. <strong>La</strong> ley <strong>de</strong> 1837 se aplicó<br />

<strong>en</strong> especial sobre <strong>la</strong>s mujeres y niños que aguardaban <strong>la</strong> emancipación total <strong>de</strong> <strong>su</strong>s antiguos<br />

amos por efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> abolición g<strong>en</strong>eradas durante <strong>la</strong> Guerra Gran<strong>de</strong>. El patronato<br />

aseguró <strong>la</strong> <strong>su</strong>jeción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esc<strong>la</strong>vas emancipadas <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o durante <strong>el</strong> conflicto, y <strong>de</strong> los<br />

m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> edad hasta 1853, al servicio <strong>de</strong> <strong>su</strong>s patrones.<br />

<strong>La</strong> política antiesc<strong>la</strong>vista británica <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cono Sur americano, se evid<strong>en</strong>cia mediante <strong>la</strong><br />

<strong>su</strong>cesión <strong>de</strong> tratados <strong>de</strong> prohibición <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico firmados <strong>en</strong> 1839 con Chile, Uruguay y <strong>la</strong><br />

Confe<strong>de</strong>ración Arg<strong>en</strong>tina y <strong>en</strong> 1850 con Brasil. Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> tratado anglo-uruguayo preveía <strong>la</strong><br />

reciprocidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>de</strong> los buques, <strong>su</strong> efecto más r<strong>el</strong>evante era <strong>la</strong> habilitación a <strong>la</strong><br />

armada británica para registrar los navíos <strong>de</strong> ban<strong>de</strong>ra uruguaya sospechados <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>dar -o <strong>de</strong><br />

haber tras<strong>la</strong>dado- esc<strong>la</strong>vos para <strong>su</strong> v<strong>en</strong>ta. El tratado fijó que <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>zo máximo <strong>de</strong> ocho meses<br />

tras <strong>su</strong> firma, <strong>el</strong> 13 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1839, <strong>de</strong>bían canjearse <strong>la</strong>s ratificaciones para <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia.<br />

Esto recién ocurrió <strong>el</strong> 21 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1842. <strong>La</strong> tardanza <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno ori<strong>en</strong>tal no se vinculó a<br />

factores burocráticos, sino a <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> un tráfico ilegal <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos semi-<strong>en</strong>cubierto.<br />

En <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> trabajadores forzados a bajo costo (españoles contratados,<br />

indios capturados, jóv<strong>en</strong>es africanos), <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> optimizar los divid<strong>en</strong>dos <strong>de</strong> una coyuntura<br />

favorable, propició <strong>la</strong> reactivación <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico esc<strong>la</strong>vista. <strong>La</strong> trata adoptó nuevas formas (“colonos”<br />

africanos) que le otorgaron una precaria vali<strong>de</strong>z. Al cerrarse esa puerta, <strong>el</strong> tráfico perduró <strong>en</strong> <strong>la</strong> más<br />

amplia ilegalidad. A partir <strong>de</strong> estas consi<strong>de</strong>raciones es posible <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> dura resist<strong>en</strong>cia ofrecida<br />

por los amos <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos ante los avances <strong>d<strong>el</strong></strong> proceso abolicionista <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o. Al com<strong>en</strong>zar <strong>la</strong><br />

coyuntura bélica, <strong>la</strong> preservación política <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital terminó por forzar <strong>la</strong> incorporación<br />

<strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos para <strong>su</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa militar. <strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud no concluyó <strong>de</strong>terminantem<strong>en</strong>te, por lo<br />

m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> Uruguay, a partir <strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>de</strong>clive económico como sistema <strong>de</strong> trabajo. Varios episodios<br />

durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1830 cuestionaron <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z moral y legal <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud así como <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico.<br />

No obstante, ambos perduraron <strong>de</strong>bido al lucro que g<strong>en</strong>eraban.<br />

Guerra Gran<strong>de</strong> y abolición<br />

<strong>La</strong>s primeras medidas <strong>de</strong> leva <strong>de</strong> mor<strong>en</strong>os libres y esc<strong>la</strong>vos durante <strong>la</strong> Guerra Gran<strong>de</strong><br />

(1839-1851), que habrían <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembocar <strong>en</strong> <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, se <strong>su</strong>perpusieron a <strong>la</strong><br />

liquidación <strong>de</strong>finitiva <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos. No existió un período bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>su</strong>presión<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico esc<strong>la</strong>vista y <strong>la</strong> abolición, sino que ambos procesos fueron casi simultáneos.<br />

De este modo, los africanos constituían una parte importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o<br />

al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> abolición. Aun <strong>en</strong> 1853 se contó más <strong>de</strong> un mil<strong>la</strong>r <strong>de</strong> africanos <strong>en</strong>tre los<br />

anotados <strong>en</strong> <strong>el</strong> registro policial <strong>de</strong> servidores domésticos <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o.<br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong><br />

131


132<br />

Sólo algunas voces ais<strong>la</strong>das propugnaron <strong>la</strong> abolición durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1830. Se<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>día que <strong>la</strong> abolición g<strong>en</strong>eral sería perjudicial para <strong>su</strong>s propios b<strong>en</strong>eficiarios, los esc<strong>la</strong>vos.<br />

<strong>La</strong> lucha contra <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos -no <strong>el</strong> abolicionismo- se estableció como tema <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate<br />

para <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa. El discurso abolicionista recién se instaló <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión pública <strong>en</strong> 1841, cuando<br />

Juan Manu<strong>el</strong> <strong>de</strong> Rosas expresó <strong>su</strong> voluntad <strong>de</strong> invadir Uruguay para restablecer <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong><br />

Manu<strong>el</strong> Oribe. <strong>La</strong> pr<strong>en</strong>sa montevi<strong>de</strong>ana, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te los exiliados arg<strong>en</strong>tinos, <strong>de</strong>batieron<br />

<strong>en</strong> torno <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes proyectos para emancipar a los esc<strong>la</strong>vos. Esta medida era percibida como<br />

<strong>la</strong> única capaz <strong>de</strong> poner un fr<strong>en</strong>o a los ejércitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confe<strong>de</strong>ración Arg<strong>en</strong>tina. El <strong>de</strong>bate se<br />

inició <strong>en</strong> torno <strong>d<strong>el</strong></strong> “armam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los negros”, pero pronto <strong>de</strong>vino <strong>en</strong> respaldar <strong>la</strong> “abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

esc<strong>la</strong>vitud”. Sólo un contexto político internacional favorable y una coyuntura bélica apremiante<br />

<strong>de</strong>terminaron <strong>la</strong> concreción <strong>de</strong> <strong>la</strong> abolición. Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong> los discursos<br />

contra <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> manumisión <strong>d<strong>el</strong></strong> po<strong>de</strong>r político fueron signadas por una<br />

dinámica estrictam<strong>en</strong>te bélica. Debemos advertir que <strong>en</strong> otros conflictos, como <strong>la</strong> Guerra <strong>de</strong> los<br />

Farrapos, se había <strong>en</strong>ro<strong>la</strong>do a una parte <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos, pero esto no <strong>de</strong>vino <strong>en</strong> <strong>la</strong> abolición. Por<br />

tanto, no sólo <strong>la</strong> coyuntura bélica permite <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> abolición uruguayo, sino que<br />

también <strong>de</strong>be at<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>su</strong> <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir int<strong>el</strong>ectual.<br />

Es posible caracterizar <strong>la</strong> coyuntura iniciada <strong>en</strong> 1839 como una situación <strong>de</strong> excepción.<br />

<strong>La</strong> Guerra Gran<strong>de</strong> cuestionó <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay, <strong>el</strong> cual pudo haber <strong>de</strong>saparecido como<br />

<strong>en</strong>tidad in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Esto se tradujo <strong>en</strong> <strong>la</strong> inseguridad <strong>de</strong> <strong>su</strong>s ciudadanos, pues <strong>el</strong> Estado no<br />

era capaz <strong>de</strong> garantizar <strong>su</strong> vida, propiedad o libertad. <strong>La</strong> coyuntura bélica afectó profundam<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s, por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> inseguridad <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es y <strong>la</strong>s vidas. El Estado para<br />

afrontar <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong>bió confiscar o contratar los recursos <strong>de</strong> los particu<strong>la</strong>res, <strong>su</strong>rgi<strong>en</strong>do conflictos<br />

cuando éstos se negaron a <strong>en</strong>tregarlos, aunque se asegurara una retribución <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro. Los<br />

bi<strong>en</strong>es requeridos fueron básicam<strong>en</strong>te caballos, carne y techo. A<strong>de</strong>más se <strong>su</strong>mó otro tipo <strong>de</strong><br />

apropiación a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> empleo g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos por <strong>la</strong>s tropas. El <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

guerra hacia 1841-1842, obligó a Fructuoso Rivera a p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>d<strong>el</strong></strong> territorio ori<strong>en</strong>tal<br />

ante una posible invasión <strong>de</strong> Oribe, o por otra parte, a reforzar <strong>la</strong> retaguardia <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> avanzar<br />

sobre <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Entre <strong>Río</strong>s. Para ambas operaciones era necesaria <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> cuerpos<br />

<strong>de</strong> infantería, por lo que se recurrió al <strong>en</strong>ro<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to forzado <strong>de</strong> mor<strong>en</strong>os libres y esc<strong>la</strong>vos.<br />

El proceso <strong>de</strong> abolición fue l<strong>en</strong>to y conflictivo, aun bajo los apremios <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra. Los<br />

sectores propietarios lograron posponer los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> leva <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, afectando <strong>la</strong>s primeras<br />

medidas sólo a los mor<strong>en</strong>os libres. Algunos esc<strong>la</strong>vos aprovecharon esta coyuntura para escapar<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>s amos incorporándose al ejército. Al complicarse <strong>la</strong> guerra, <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o<br />

dispuso <strong>el</strong> <strong>en</strong>ro<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 300 esc<strong>la</strong>vos mediante un sorteo, <strong>el</strong> cual fracasó. <strong>La</strong> mecánica <strong>de</strong><br />

sorteo ofreció amplias posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> evasión a los amos, cuya resist<strong>en</strong>cia expuso cuan importante<br />

era aún <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. <strong>La</strong>s prácticas <strong>de</strong> manumisión basadas <strong>en</strong> padrones y sorteos<br />

individualizaban a los amos que <strong>de</strong>bían remitir a los esc<strong>la</strong>vos, colonos y libertos al ejército. A<br />

partir <strong>de</strong> que estas obligaciones sólo operaban sobre algunos amos o patrones, éstos podían<br />

evadir<strong>la</strong>s a través <strong>de</strong> diversas estrategias. <strong>La</strong>s formas <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia, b<strong>en</strong>eficiadas por <strong>la</strong> individualización<br />

<strong>de</strong> amos y patrones, sólo podrían ser liquidadas mediante una manumisión g<strong>en</strong>eral<br />

que terminara por abolir <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. Esta disposición <strong>de</strong>bía primero <strong>en</strong>ganchar a los esc<strong>la</strong>vos<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

a través <strong>d<strong>el</strong></strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza y luego reconocer los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los amos. <strong>La</strong> obstinación <strong>de</strong><br />

los vecinos <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> conservar <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> <strong>su</strong>s esc<strong>la</strong>vos, <strong>su</strong>mada a una<br />

coyuntura militar negativa, contribuyó a g<strong>en</strong>erar un esc<strong>en</strong>ario propicio para <strong>el</strong>lo.<br />

Al p<strong>el</strong>igrar <strong>la</strong> situación <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno se procedió a <strong>la</strong> leva g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos por medio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> abolición. <strong>La</strong> sanción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> abolición por <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>el</strong> 12 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />

1842 no cumplió los mecanismos constitucionales normales. <strong>La</strong> premura por dar trámite a <strong>la</strong><br />

medida rev<strong>el</strong>a <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>te necesidad <strong>de</strong> efectivos <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o (que se conocerá<br />

como Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa luego <strong>de</strong> haberse iniciado <strong>el</strong> sitio a <strong>la</strong> capital). Los comisarios <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> capital notificaron inmediatam<strong>en</strong>te a los amos y esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> <strong>la</strong> disposición. Se <strong>en</strong>viaron comunicaciones<br />

urg<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> campaña, solicitando <strong>la</strong> pronta remisión <strong>de</strong> los mor<strong>en</strong>os aptos para<br />

<strong>el</strong> servicio militar, y se advirtió a los comandantes militares <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales y a los alcal<strong>de</strong>s <strong>la</strong><br />

finalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, ord<strong>en</strong>ando <strong>el</strong> <strong>en</strong>vío y custodia <strong>de</strong> los <strong>en</strong>ro<strong>la</strong>dos a los cuart<strong>el</strong>es.<br />

Los esc<strong>la</strong>vos emancipados fueron conc<strong>en</strong>trados para <strong>su</strong> c<strong>la</strong>sificación por parte <strong>de</strong> una<br />

comisión que los examinaba, <strong>de</strong>terminando si eran aptos para integrar <strong>el</strong> ejército, si poseían<br />

alguna <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>fermedad, o si eran muy mayores o m<strong>en</strong>ores. Qui<strong>en</strong>es no eran incorporados<br />

retornaban con <strong>su</strong>s antiguos amos <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> pupilos, concediéndoles una pap<strong>el</strong>eta que<br />

certificaba <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> <strong>su</strong> baja. No todos los esc<strong>la</strong>vos manumitidos fueron incorporados al<br />

ejército, sino que algunos trabajaron para reforzar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za. Tradicionalm<strong>en</strong>te no<br />

se vincu<strong>la</strong> a los esc<strong>la</strong>vos con <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> caballería, pues <strong>el</strong> cabalgar les permitía fácilm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>sertar. No obstante, <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación rev<strong>el</strong>a, <strong>en</strong>tre otras cosas, que eran buscados<br />

esc<strong>la</strong>vos aptos para andar a caballo.<br />

<strong>La</strong> situación <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es fueron emancipados <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña fue p<strong>en</strong>osa, pues <strong>de</strong>bieron<br />

transitar a pie <strong>el</strong> camino hacia Montevi<strong>de</strong>o. Diversas partidas fueron <strong>en</strong>viadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />

durante diciembre y <strong>en</strong>ero, si<strong>en</strong>do conc<strong>en</strong>trados los mor<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cantón <strong>d<strong>el</strong></strong> Migu<strong>el</strong>ete<br />

(situado <strong>en</strong> <strong>el</strong> sa<strong>la</strong><strong>de</strong>ro <strong>de</strong> B<strong>el</strong>trán, cerca <strong>d<strong>el</strong></strong> Paso <strong>d<strong>el</strong></strong> Molino) don<strong>de</strong> operaba <strong>la</strong> Comisión<br />

C<strong>la</strong>sificadora. <strong>La</strong> forzada calidad <strong>de</strong> tales <strong>en</strong>víos <strong>de</strong>v<strong>el</strong>a <strong>el</strong> continuado ejercicio <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

sobre los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Los <strong>en</strong>ro<strong>la</strong>dos eran conducidos bajo estrictas medidas <strong>de</strong> seguridad<br />

para evitar <strong>la</strong>s fugas.<br />

Tras <strong>la</strong> abolición, <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> evasión <strong>de</strong> los amos se redujeron a sacar a los esc<strong>la</strong>vos<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> país. Los brasileños optaron por embarcar <strong>su</strong>s esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> navíos <strong>de</strong> guerra <strong>d<strong>el</strong></strong> Imperio, lo<br />

cual efectuaron <strong>la</strong> misma noche <strong>d<strong>el</strong></strong> 12 <strong>de</strong> diciembre. Los comerciantes más importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capital, así como los barraqueros y sa<strong>la</strong><strong>de</strong>ristas, poseían mu<strong>el</strong>les sobre <strong>la</strong> bahía que les permitieron<br />

embarcar a <strong>su</strong>s esc<strong>la</strong>vos. En ocasiones, los propietarios ori<strong>en</strong>tales <strong>en</strong>viaron a <strong>su</strong>s esc<strong>la</strong>vos a <strong>la</strong><br />

frontera. Otros <strong>de</strong>sertaron al bando <strong>en</strong>emigo, llevando a <strong>su</strong>s esc<strong>la</strong>vos consigo. Algunos vecinos<br />

d<strong>en</strong>unciaron a qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong>cubrían a los esc<strong>la</strong>vos emancipados <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital. Los negros libres<br />

int<strong>en</strong>taron huir a <strong>la</strong> campaña para escapar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s levas. Una forma más efectiva, y más compleja,<br />

mediante <strong>la</strong> cual los mor<strong>en</strong>os <strong>el</strong>udieron <strong>el</strong> alistami<strong>en</strong>to forzado, era consigui<strong>en</strong>do pasaportes<br />

extranjeros. De igual forma, <strong>la</strong> <strong>de</strong>serción al campo <strong>en</strong>emigo fue una estrategia <strong>de</strong> evasión.<br />

Una vez establecido <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio ori<strong>en</strong>tal <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> Manu<strong>el</strong> Oribe (que se conocerá<br />

como Gobierno <strong>d<strong>el</strong></strong> Cerrito) aplicó medidas <strong>de</strong> alistami<strong>en</strong>to, tales como <strong>la</strong> incorporación<br />

<strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>en</strong>emigo o <strong>el</strong> reclutami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mor<strong>en</strong>os libres y colonos hasta concretar <strong>la</strong><br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong><br />

133


134<br />

abolición. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> apremiante necesidad <strong>de</strong> efectivos, a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> tomar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones<br />

sobre <strong>la</strong> propiedad pesó <strong>el</strong> garantizar los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es estaban con <strong>la</strong> causa. <strong>La</strong> ley <strong>de</strong><br />

abolición <strong>de</strong> 1846 promulgada por ese bando no hizo m<strong>en</strong>ción explícita a que los esc<strong>la</strong>vos<br />

liberados fueran <strong>en</strong>ro<strong>la</strong>dos. <strong>La</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley evid<strong>en</strong>ciaron <strong>su</strong><br />

carácter militar. Días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> promulgada <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> abolición se realizaron listados para<br />

conocer <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos aptos para <strong>el</strong> ejército, así como para notificar a los amos <strong>de</strong> que<br />

<strong>de</strong>bían pres<strong>en</strong>tarse con <strong>su</strong>s esc<strong>la</strong>vos ante <strong>la</strong>s jefaturas <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales. Se crearon <strong>la</strong>s Comisiones<br />

C<strong>la</strong>sificadoras <strong>de</strong> <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>s, cuyo funcionami<strong>en</strong>to se concretó <strong>en</strong>tre 1846 y 1847. <strong>La</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> efectivos condujo a que <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> Manu<strong>el</strong> Oribe tras<strong>la</strong>dara e incorporara a <strong>su</strong>s<br />

batallones a los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña, antes <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s comisiones se hubies<strong>en</strong> constituido.<br />

Probablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> Cerrito conocían los problemas g<strong>en</strong>erados por <strong>la</strong> leva <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vos, pues se aseguraron <strong>de</strong> garantizar los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> retribución <strong>de</strong> los amos. Ese fue <strong>el</strong><br />

principal cometido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comisiones C<strong>la</strong>sificadoras <strong>de</strong> <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>s.<br />

En <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>la</strong>s mujeres, los m<strong>en</strong>ores y los “inútiles” para <strong>la</strong> guerra quedaron bajo <strong>el</strong><br />

patronato <strong>de</strong> <strong>su</strong>s antiguos amos. En cambio, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cerrito <strong>el</strong> patronato sólo afectó a los mor<strong>en</strong>os<br />

m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> edad. En <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa sólo fueron emancipadas <strong>la</strong>s madres, hermanas y esposas <strong>de</strong> los<br />

soldados a partir <strong>de</strong> los rec<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> éstos. <strong>La</strong>s solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres que carecían <strong>d<strong>el</strong></strong> amparo<br />

militar tuvieron <strong>su</strong>erte diversa.<br />

<strong>La</strong> ley <strong>de</strong> 1842 tuvo variadas y contradictorias interpretaciones sobre <strong>el</strong> patronato <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mor<strong>en</strong>as. El cometido <strong>d<strong>el</strong></strong> patronato, según se expresaba, era amparar a <strong>la</strong>s esc<strong>la</strong>vas que carecían<br />

<strong>de</strong> propiedad. El p<strong>la</strong>zo <strong>d<strong>el</strong></strong> patronato evitaría que los antiguos amos <strong>la</strong>s echas<strong>en</strong> a <strong>la</strong> calle. De<br />

esta forma, <strong>la</strong>s mor<strong>en</strong>as podrían lograr algún ahorro para <strong>su</strong> propia <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia como mujeres<br />

libres, previo a <strong>su</strong> total emancipación. Igualm<strong>en</strong>te, se pret<strong>en</strong>día que <strong>la</strong>s antiguas esc<strong>la</strong>vas se<br />

habituaran a <strong>la</strong> vida social <strong>en</strong> libertad. No obstante, <strong>la</strong> perversión <strong>de</strong> los fines <strong>d<strong>el</strong></strong> patronato<br />

radicó <strong>en</strong> que los patronos prolongaron <strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pupi<strong>la</strong>s, incluso ret<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>el</strong> dinero<br />

que <strong>el</strong><strong>la</strong>s obt<strong>en</strong>ían a partir <strong>de</strong> <strong>su</strong> trabajo para terceros.<br />

Los patronos mantuvieron a bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pupi<strong>la</strong>s bajo <strong>su</strong> servicio hasta <strong>el</strong> final <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

conflicto, pues sólo se emanciparon qui<strong>en</strong>es así lo solicitaron. Cada caso <strong>de</strong> emancipación<br />

constituía una nueva instancia <strong>en</strong> que se evaluaba <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. En cada caso<br />

confluía <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mor<strong>en</strong>as, <strong>de</strong> los patronos, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s políticas y militares, así<br />

como <strong>de</strong> los juristas. Se confrontaron <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mor<strong>en</strong>as con <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los<br />

patronos <strong>de</strong> prolongar <strong>la</strong> servidumbre. En medio <strong>de</strong> esa discusión, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s militares<br />

ampararon a los familiares <strong>de</strong> <strong>su</strong> tropa. Políticos, militares y asesores jurídicos estaban impregnados<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> s<strong>en</strong>tido humanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> abolición, pero éste no sólo se vinculó a <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad<br />

romántica predominante <strong>en</strong>tre los int<strong>el</strong>ectuales, sino a los compromisos republicanos inscritos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> revolución ori<strong>en</strong>tal. <strong>La</strong> completa emancipación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mor<strong>en</strong>as que carecían <strong>de</strong> vínculos<br />

con <strong>el</strong> ejército sólo pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> esa lucha moral contra <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud.<br />

En <strong>el</strong> Gobierno <strong>d<strong>el</strong></strong> Cerrito se respetó <strong>el</strong> límite <strong>de</strong> los 25 años <strong>de</strong> edad para <strong>el</strong> patronato<br />

fem<strong>en</strong>ino. Mediante <strong>el</strong> r<strong>el</strong>acionami<strong>en</strong>to con militares o <strong>de</strong> arrimarse al campam<strong>en</strong>to, <strong>la</strong>s mor<strong>en</strong>as<br />

lograron <strong>la</strong> libertad propia y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>su</strong>s hijos. <strong>La</strong>s mujeres no sólo se ampararon <strong>en</strong> los<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos militares, sino que fueron <strong>su</strong>jetas a <strong>la</strong> justicia militar. <strong>La</strong>s madres lograron tramitar<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

con éxito dispar <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> <strong>su</strong>s hijos, que permanecían <strong>en</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>su</strong>s antiguos amos. <strong>La</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> rec<strong>la</strong>mo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mor<strong>en</strong>as <strong>en</strong> ciertos casos g<strong>en</strong>eró respuestas positivas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más altas<br />

jerarquías <strong>d<strong>el</strong></strong> Cerrito.<br />

El final <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confe<strong>de</strong>ración Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong>vino <strong>en</strong> <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud.<br />

El bando que <strong>de</strong>rrotó al rosismo <strong>en</strong> 1852 int<strong>en</strong>tó quebrar <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ar <strong>en</strong>tre Rosas<br />

y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra, por lo que abolió <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1853. (Andrews,<br />

2004) Los exiliados arg<strong>en</strong>tinos <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o, que luego ocuparon <strong>el</strong> gobierno <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires, habían participado <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> abolición <strong>en</strong> Uruguay <strong>en</strong> 1841-1842.<br />

Rosas había otorgado favores materiales y prestigio a los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, pero también les<br />

exigió participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s guerras civiles mant<strong>en</strong>idas casi <strong>en</strong> forma constante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias, así<br />

como <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Los primeros diarios publicados por asociaciones <strong>de</strong> base africana <strong>su</strong>rgieron<br />

luego <strong>de</strong> 1852, cuando Rosas ya no ejercía <strong>su</strong> dominio sobre <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa local. <strong>La</strong> primera Constitución<br />

arg<strong>en</strong>tina incluyó <strong>en</strong>tre <strong>su</strong>s postu<strong>la</strong>dos <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. No obstante, <strong>la</strong><br />

provincia <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires se mantuvo al marg<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema fe<strong>de</strong>ral hasta 1861. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Constitución <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires <strong>de</strong> 1854 prohibía <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, no hacía m<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong><br />

abolición. (Clem<strong>en</strong>ti, 1974; Andrews, 1989) Por lo tanto, <strong>el</strong> final <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud recién se<br />

ext<strong>en</strong>dió a Bu<strong>en</strong>os Aires <strong>en</strong> 1861.<br />

El proceso <strong>de</strong> militarización <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano, que también afectaba a<br />

los sectores popu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, se int<strong>en</strong>sificó durante <strong>la</strong> Guerra Gran<strong>de</strong>. <strong>La</strong> militarización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s hispanoamericanas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> ciclo revolucionario y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización<br />

(1810-1870), contribuyó a que <strong>el</strong> ejército <strong>de</strong>sempeñara un rol c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> los naci<strong>en</strong>tes Estados.<br />

<strong>La</strong> incorporación a <strong>la</strong> tropa afectó especialm<strong>en</strong>te a los habitantes pobres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s posrevolucionarias,<br />

qui<strong>en</strong>es eran comúnm<strong>en</strong>te <strong>su</strong>jetos a levas. El ejército fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> se recreaba <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> social i<strong>de</strong>ado por <strong>la</strong> <strong>el</strong>ite. <strong>La</strong> militarización terminó acercando<br />

e integrando, no sin resist<strong>en</strong>cias y fracasos, a los sectores popu<strong>la</strong>res al imaginario social <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

dirig<strong>en</strong>cia. (Salvatore, 1992) A causa <strong>de</strong> <strong>su</strong> condición étnico-racial y <strong>de</strong> <strong>su</strong> situación<br />

socioeconómica, los mor<strong>en</strong>os y pardos fueron especialm<strong>en</strong>te afectados por <strong>la</strong> militarización.<br />

<strong>La</strong> inserción <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tropas era <strong>de</strong> antigua data, pero se advierte<br />

una profundización <strong>de</strong> este proceso durante <strong>la</strong> Guerra Gran<strong>de</strong>. <strong>La</strong> “militarización” <strong>de</strong> los negros<br />

o “negrificación” <strong>d<strong>el</strong></strong> ejército fue simultánea a <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. <strong>La</strong> militarización<br />

posibilitó a sectores marginados <strong>el</strong> acceso a nuevas formas <strong>de</strong> organización y solidaridad. Por<br />

otra parte, <strong>el</strong> poner <strong>en</strong> armas a un grupo marginado causaba temor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ites, pues fortalecía<br />

<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un sector socialm<strong>en</strong>te excluido. (Andrews, 1989) El camino recorrido<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> reclutami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> <strong>de</strong>serción, junto a los períodos <strong>de</strong> variada perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ejército, caracterizó <strong>la</strong>s historias <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> muchos afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s que <strong>el</strong> ejército cubría era <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación, <strong>la</strong> cual compr<strong>en</strong>día a<br />

todos los habitantes <strong>d<strong>el</strong></strong> campam<strong>en</strong>to, tanto hombres como mujeres. Los mor<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejército<br />

no sólo <strong>en</strong>contraron comida y vestim<strong>en</strong>ta para sí mismos, sino para <strong>su</strong>s familias, que <strong>en</strong> ocasiones<br />

vivían junto a <strong>el</strong>los <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> fortificaciones. <strong>La</strong>s confiscaciones también b<strong>en</strong>eficiaron a<br />

los soldados afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> tanto se establecieron <strong>en</strong> terr<strong>en</strong>os y so<strong>la</strong>res abandonados o<br />

expropiados. No sólo mejoraron <strong>su</strong>s condiciones materiales, sino que <strong>en</strong> cierto modo mejoró<br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong><br />

135


136<br />

<strong>su</strong> participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> reparto <strong>d<strong>el</strong></strong> prestigio social. Es posible que los mor<strong>en</strong>os, amparados <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

fuero militar, hayan p<strong>la</strong>nteado cierta resist<strong>en</strong>cia ante <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> discriminación predominantes.<br />

<strong>La</strong>s in<strong>su</strong>rrecciones armadas <strong>de</strong> 1846 y 1853 <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o, evid<strong>en</strong>cian <strong>el</strong> rol político<br />

cumplido por los batallones <strong>de</strong> mor<strong>en</strong>os durante y tras <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra, pues se establecieron<br />

como brazo armado <strong>de</strong> los grupos que se disputaban <strong>el</strong> control <strong>d<strong>el</strong></strong> país. <strong>La</strong>s <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong><br />

qui<strong>en</strong>es fueron v<strong>en</strong>cidos durante estos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos igua<strong>la</strong>ron <strong>la</strong> “barbarie” <strong>de</strong> los negros a <strong>la</strong><br />

“cru<strong>el</strong>dad” <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es los comandaban, caracterizando esos episodios mediante <strong>el</strong> saqueo y <strong>la</strong><br />

matanza. En tanto <strong>el</strong> bando colorado se convirtió <strong>en</strong> <strong>el</strong> partido <strong>de</strong> gobierno y <strong>su</strong>s fuerzas se<br />

tornaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejército profesional <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay, <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

fuerzas armadas redundó <strong>en</strong> <strong>su</strong> adscripción a ese bando. Algunos soldados u oficiales <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

africano pudieron establecer una r<strong>el</strong>ación cli<strong>en</strong>t<strong>el</strong>ar con los jefes colorados tras <strong>la</strong> Guerra Gran<strong>de</strong>,<br />

pues los últimos fueron los mandos <strong>d<strong>el</strong></strong> ejército estatal durante <strong>la</strong> segunda mitad <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo. <strong>La</strong><br />

leva <strong>de</strong> afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes fue una práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga duración. <strong>La</strong>s guerras civiles <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda<br />

mitad <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX, así como <strong>la</strong> Guerra <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay, afectaron <strong>la</strong> integridad <strong>de</strong>mográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad negra.<br />

TABLA 4.<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra, Minas, Rocha, Cerro <strong>La</strong>rgo. (1834-1855)<br />

Año Minas Rocha Cerro <strong>La</strong>rgo<br />

R<strong>el</strong>ación % <strong>de</strong> R<strong>el</strong>ación % <strong>de</strong> R<strong>el</strong>ación % <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

masculinidad negra masculinidad negra masculinidad negra<br />

1834-1836 166 14% 143 29% 252 25%<br />

1854-1855 109 12% 98 14% s/d s/d<br />

Fu<strong>en</strong>te: u<strong>en</strong>te: Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación, Fondo Archivo G<strong>en</strong>eral Administrativo, Libro Nº 273, Padrones <strong>de</strong><br />

Tacuarembó y Cerro <strong>La</strong>rgo, 1822, 1834, 1836; Libro Nº 283, Padrón <strong>de</strong> Maldonado y <strong>su</strong> jurisdicción, 1820-<br />

1834-1836; Libro Nº 285, Padrón <strong>de</strong> Maldonado y <strong>su</strong> jurisdicción, 1834; Libro Nº 282, Padrón <strong>de</strong> Maldonado<br />

y <strong>su</strong> jurisdicción, 1854-1857; Libro Nº 287 A, Padrón <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Minas <strong>de</strong> 1855. Nota: Los datos <strong>de</strong><br />

1834-1836 refier<strong>en</strong> sólo a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esc<strong>la</strong>va. Se incluye a los d<strong>en</strong>ominados como “mor<strong>en</strong>os” y “pardos”.<br />

Para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Rocha <strong>en</strong> 1834 no se <strong>de</strong>terminó <strong>el</strong> sexo <strong>de</strong> 41 individuos, calcu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> masculinidad<br />

sobre 489 mor<strong>en</strong>os.<br />

Debemos advertir <strong>la</strong> disminución tanto porc<strong>en</strong>tual como numérica <strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong> africano tras <strong>la</strong> Guerra Gran<strong>de</strong>. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Minas, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total <strong>en</strong><br />

1855 se había triplicado con r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> 1826, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong><br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes sólo se había increm<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> un 94 por ci<strong>en</strong>to. Incluso lo ocurrido <strong>en</strong> los<br />

partidos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>su</strong>r <strong>de</strong> Minas parece <strong>de</strong>scribir una disminución <strong>en</strong> números absolutos <strong>de</strong> los mor<strong>en</strong>os<br />

y pardos. <strong>La</strong> pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong> los partidos <strong>de</strong> Campanero, Soldado, Ca<strong>su</strong>pá, Malmarajá,<br />

Barriga Negra y Santa Lucía, creció un 61 por ci<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre 1826 y 1855, pero <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />

mor<strong>en</strong>os y pardos disminuyó <strong>en</strong> un 16 por ci<strong>en</strong>to. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong> esos<br />

partidos creció <strong>de</strong> 1042 a 1684 habitantes, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes disminuyó <strong>de</strong> 143<br />

a 120 <strong>en</strong> igual período. Con r<strong>el</strong>ación a Rocha, también es posible advertir un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so tanto<br />

numérico como porc<strong>en</strong>tual <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra. El impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra se evid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

disminución abrupta <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> masculinidad tanto <strong>en</strong> Minas como <strong>en</strong> Rocha. Ambas<br />

jurisdicciones contaban con una r<strong>el</strong>ación muy alta <strong>de</strong> masculinidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esc<strong>la</strong>va<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Gran<strong>de</strong>. El más <strong>el</strong>evado índice <strong>de</strong> masculinidad <strong>de</strong> Cerro <strong>La</strong>rgo, probablem<strong>en</strong>te<br />

se correspon<strong>de</strong> a <strong>su</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to tardío con r<strong>el</strong>ación a Minas y Rocha. El empleo <strong>de</strong><br />

mano <strong>de</strong> obra esc<strong>la</strong>va <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estancias y <strong>la</strong>branzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera este y noreste se había alim<strong>en</strong>tado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico interoceánico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, así como <strong>d<strong>el</strong></strong> contrabando <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> Brasil.<br />

<strong>La</strong>s situaciones p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes tras <strong>la</strong> abolición<br />

<strong>La</strong> abolición y <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> los mor<strong>en</strong>os al ejército afectaron los intereses <strong>de</strong> los<br />

propietarios. Ambas leyes <strong>de</strong> abolición habían previsto <strong>el</strong> resarcimi<strong>en</strong>to a los amos, pero hacia <strong>el</strong><br />

final <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra esto aún no se había efectuado. <strong>La</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> retribuciones por daños<br />

durante <strong>la</strong> guerra incluyeron los rec<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> los propietarios. Algunos sectores vincu<strong>la</strong>dos al<br />

comercio <strong>de</strong> importación y exportación tuvieron mejores oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cobrar a<strong>de</strong>udos por<br />

<strong>la</strong> leva <strong>de</strong> <strong>su</strong>s esc<strong>la</strong>vos, por medio <strong>d<strong>el</strong></strong> canje <strong>de</strong> pap<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> Aduana. El gobierno<br />

reunió los rec<strong>la</strong>mos y docum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong>s <strong>de</strong>udas para <strong>su</strong> posterior pago, <strong>de</strong>jando <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Junta <strong>de</strong> Crédito Público <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> justipreciar los rec<strong>la</strong>mos y cuantificar <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado<br />

con los perjudicados por <strong>la</strong> guerra. De este modo, sólo es posible estudiar <strong>la</strong> retribución a los<br />

amos <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos rastreando <strong>el</strong> <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Crédito Público durante <strong>la</strong> segunda mitad<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX.<br />

<strong>La</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cobrar <strong>su</strong>s retribuciones impulsaron a los antiguos amos a <strong>su</strong>jetar a los<br />

hijos <strong>de</strong> los ex esc<strong>la</strong>vos. Luego <strong>de</strong> finalizada <strong>la</strong> guerra, los mor<strong>en</strong>os y <strong>la</strong>s mor<strong>en</strong>as rec<strong>la</strong>maron a<br />

<strong>su</strong>s hijos, qui<strong>en</strong>es seguían <strong>su</strong>jetos al pupi<strong>la</strong>je. Los padres <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dían que más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominación<br />

éstos continuaban sirvi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong> <strong>su</strong>s antiguos amos <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos.<br />

El sistema <strong>de</strong> patronato, establecido <strong>en</strong> ambas leyes <strong>de</strong> abolición, amparaba esta situación. Los<br />

hijos <strong>de</strong> los antiguos esc<strong>la</strong>vos continuaron vivi<strong>en</strong>do con los amos, cometiéndose abusos graves<br />

contra los m<strong>en</strong>ores. Ante esta situación fueron frecu<strong>en</strong>tes los pedidos, rec<strong>la</strong>mos y hasta arrebatos<br />

<strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores por parte <strong>de</strong> <strong>su</strong>s padres. De esta forma, se <strong>en</strong>tabló una disputa <strong>en</strong>tre padres y<br />

tutores que revivió <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> paz los conflictos <strong>en</strong>tre amos, esc<strong>la</strong>vos y po<strong>de</strong>r político g<strong>en</strong>erados<br />

durante <strong>la</strong> guerra, alcanzando <strong>la</strong>s causas judiciales a los ámbitos <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión política. En<br />

1853 <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes <strong>el</strong>iminó <strong>el</strong> patronato, quedando los “m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> color” bajo<br />

<strong>la</strong>s condiciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> minoridad. Se configuraron situaciones particu<strong>la</strong>res sobre los<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes huérfanos o <strong>de</strong> familias pobres. Los patrones los <strong>su</strong>jetaron <strong>la</strong>boralm<strong>en</strong>te bajo<br />

<strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> “criados” <strong>en</strong> familias <strong>de</strong> sectores medios y altos.<br />

El término “criado” poseía una doble connotación, <strong>de</strong> amparo y <strong>de</strong> trabajo, por lo que <strong>el</strong><br />

pupi<strong>la</strong>je era <strong>de</strong>finido a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> “tutor” y <strong>la</strong>s órd<strong>en</strong>es <strong>d<strong>el</strong></strong> “patrón”. El<br />

pupi<strong>la</strong>je como figura jurídica pret<strong>en</strong>día asegurar <strong>la</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia y educación <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>ores pobres<br />

o <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> orfandad, aunque <strong>en</strong> ocasiones se <strong>de</strong>g<strong>en</strong>eraba a causa <strong>d<strong>el</strong></strong> maltrato doméstico.<br />

Como forma <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia, los m<strong>en</strong>ores fugaban e incluso robaban a <strong>su</strong>s patrones. Niños, niñas y<br />

jóv<strong>en</strong>es fueron <strong>en</strong>cuadrados <strong>en</strong> situaciones policiales a partir <strong>de</strong> <strong>su</strong>s int<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral infructuosos,<br />

<strong>de</strong> evadir <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>su</strong>s tutores-patrones. Los m<strong>en</strong>ores afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes que carecían <strong>de</strong><br />

familiares que quisieran sacarlos <strong>d<strong>el</strong></strong> pupi<strong>la</strong>je, sólo podían salir mediante <strong>la</strong> huida.<br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong><br />

137


138<br />

<strong>La</strong> abolición tuvo efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera uruguayo-brasileña tras 1846. Antes, los amos <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vos brasileños habían logrado evadir <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> 1842. Los rec<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> los brasileños alim<strong>en</strong>taron<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>d<strong>el</strong></strong> Imperio contra <strong>el</strong> Gobierno <strong>d<strong>el</strong></strong> Cerrito. Hasta <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición final <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

alianzas, que <strong>de</strong>rivó <strong>en</strong> <strong>la</strong> invasión brasileña al territorio uruguayo, <strong>el</strong> Imperio no realizó un<br />

rec<strong>la</strong>mo formal por <strong>la</strong> <strong>de</strong>volución <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos. Des<strong>de</strong> 1835, los esc<strong>la</strong>vos se habían b<strong>en</strong>eficiado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra <strong>de</strong> los Farrapos fugando al Uruguay. Los esc<strong>la</strong>vos vivieron diversas situaciones<br />

durante <strong>la</strong>s fugas, pues <strong>en</strong> <strong>el</strong> camino se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taban a varios p<strong>el</strong>igros, tales como ser vu<strong>el</strong>tos a<br />

capturar o per<strong>de</strong>r <strong>la</strong> vida. Los riesgos incluían a <strong>la</strong>s gavil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> salteadores y los avatares <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

naturaleza. Fue frecu<strong>en</strong>te <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> partidas organizadas cuyo fin era capturar afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

para utilizarlos con difer<strong>en</strong>tes fines, tanto para robar como para v<strong>en</strong><strong>de</strong>rlos. Los esc<strong>la</strong>vos tuvieron<br />

que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r estrategias <strong>de</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia durante <strong>el</strong> trayecto, <strong>la</strong>s cuales no se limitaron ni<br />

agotaron al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>su</strong> llegada, pues <strong>de</strong>bían resolver <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> huir, conseguir dón<strong>de</strong><br />

establecerse y cómo asegurar <strong>su</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia. Po<strong>de</strong>mos id<strong>en</strong>tificar prácticas <strong>de</strong> huida individuales<br />

y colectivas. <strong>La</strong> fuga g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te implicó un <strong>de</strong>stino incierto. A pesar <strong>de</strong> esto, algunos<br />

individuos conocían estrategias que garantizaban <strong>su</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

se insertaban. A partir <strong>de</strong> los acuerdos <strong>de</strong> 1851 con Brasil, Uruguay se comprometió a extraditar<br />

los esc<strong>la</strong>vos brasileños huidos. Esto no inhibió <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fugas <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos brasileños<br />

hacia <strong>el</strong> Uruguay.<br />

Por otra parte, los contratos <strong>de</strong> peonaje constituyeron una vía legal que permitió a los<br />

propietarios brasileños perpetuar <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos a modo <strong>de</strong> “peones contratados”. Por<br />

medio <strong>de</strong> esos contratos se obligaba a los esc<strong>la</strong>vos brasileños a trabajar durante <strong>la</strong>rgos períodos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio ori<strong>en</strong>tal, a modo <strong>de</strong> trabajadores forzados. <strong>La</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s haci<strong>en</strong>das <strong>de</strong><br />

frontera implicó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una legalidad <strong>de</strong> excepción que amparó <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> trabajo<br />

forzado <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio ori<strong>en</strong>tal.<br />

En Cerro <strong>La</strong>rgo, <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> los “contratos <strong>de</strong> peonaje” disminuía promedialm<strong>en</strong>te con<br />

r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> los peones contratados, qui<strong>en</strong>es mayoritariam<strong>en</strong>te se ubicaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> franja<br />

<strong>en</strong>tre 12 y 31 años. El monto <strong>de</strong> los contratos <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>día cuando <strong>el</strong> contratado era m<strong>en</strong>or o<br />

mayor que <strong>la</strong> franja etaria que hemos seña<strong>la</strong>do. No se establecieron difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> género al<br />

fijarse los montos <strong>de</strong> los contratos, pues se estipu<strong>la</strong>ban montos simi<strong>la</strong>res para hombres y mujeres<br />

contratados <strong>en</strong> iguales períodos. Hemos advertido una equiparación <strong>en</strong> <strong>la</strong> tasación <strong>de</strong> los<br />

esc<strong>la</strong>vos hombres y mujeres que luego eran contratados como peones. A pesar <strong>de</strong> no po<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores realizadas por <strong>la</strong>s mujeres, se confirma <strong>su</strong> incorporación a <strong>la</strong> economía <strong>de</strong><br />

haci<strong>en</strong>da y <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> <strong>su</strong> trabajo.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

TABLA 5.<br />

R<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> los contratados y <strong>el</strong> monto <strong>de</strong> los contratos.<br />

Cerro <strong>La</strong>rgo (1850-1860)<br />

Monto <strong>d<strong>el</strong></strong> Años <strong>de</strong><br />

Edad <strong>d<strong>el</strong></strong> contratado contrato contratación Nº <strong>de</strong> contratos<br />

(<strong>en</strong> patacones) (<strong>en</strong> promedio)<br />

M<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 12 años 666 22 10<br />

De 12 a 21 años 821 20 51<br />

De 22 a 31 años 682 16 62<br />

De 32 a 41 años 616 14 18<br />

Mayores <strong>de</strong> 42 años 412 11 11<br />

Fu<strong>en</strong>te: u<strong>en</strong>te: Museo Histórico Nacional, Archivo <strong>d<strong>el</strong></strong> Cn<strong>el</strong>. José G. Palomeque. Jefatura Policial <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Cerro <strong>La</strong>rgo, t. III, (1860-1861), f. 93. Nota: Hubo 32 contratos <strong>en</strong> los cuales no figuró <strong>la</strong> edad <strong>d<strong>el</strong></strong> contratado.<br />

<strong>La</strong> mayor parte <strong>de</strong> los contratos establecían <strong>la</strong>rgos p<strong>la</strong>zos <strong>de</strong> trabajo, <strong>en</strong>tre 15 y 20 años,<br />

tanto para hombres como mujeres. No hemos <strong>en</strong>contrado una estacionalidad <strong>en</strong> los contratos,<br />

lo cual no es extraño, pues no eran acuerdos temporalm<strong>en</strong>te r<strong>en</strong>ovables. Una vez que <strong>el</strong> contrato<br />

se firmaba se iniciaba un <strong>la</strong>rgo período <strong>de</strong> trabajo continuado. <strong>La</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los contratos<br />

<strong>su</strong>bsistía incluso a <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> los patronos. Los “peones contratados” figuraban <strong>en</strong> los inv<strong>en</strong>tarios<br />

<strong>de</strong> los propietarios rurales, remedando <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>su</strong>cesiones testam<strong>en</strong>tarias<br />

antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> abolición.<br />

Tras <strong>la</strong> Guerra Gran<strong>de</strong>, <strong>la</strong> presión brasileña sobre los <strong>su</strong>cesivos gobiernos uruguayos<br />

impidió <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los “peones contratados”. Los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

ori<strong>en</strong>tales para impedir <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> trabajadores forzados recién se concretaron <strong>en</strong> 1862.<br />

No obstante, <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> Imperio sobre <strong>el</strong> gobierno ori<strong>en</strong>tal dificultó <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> esas<br />

medidas. <strong>La</strong> continuidad <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> trabajo semi-libres inhibió <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> un mercado<br />

libre <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera, lo cual no fue <strong>el</strong> único fr<strong>en</strong>o a <strong>la</strong> expansión <strong>d<strong>el</strong></strong> capitalismo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> zona. Los padrones estadísticos posteriores a <strong>la</strong> guerra rev<strong>el</strong>aron múltiples situaciones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> que quedaron los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña tras <strong>la</strong> abolición. <strong>La</strong> conviv<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong>tre antiguos amos y esc<strong>la</strong>vos -pot<strong>en</strong>ciada por los contratos <strong>de</strong> peonaje- <strong>de</strong>bió contribuir<br />

a fijar antiguas formas <strong>de</strong> r<strong>el</strong>acionami<strong>en</strong>to social <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera.<br />

En <strong>el</strong> espacio fronterizo uruguayo-brasileño se establecieron corri<strong>en</strong>tes migratorias <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción negra <strong>en</strong> ambas direcciones. Por una parte, <strong>la</strong>s fugas <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos brasileños así como<br />

<strong>el</strong> arribo <strong>de</strong> “peones contratados”, por otra, los raptos <strong>de</strong> mor<strong>en</strong>os ori<strong>en</strong>tales llevados a Brasil. El<br />

fin <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico interoceánico <strong>en</strong> <strong>el</strong> Imperio (1851) <strong>de</strong>terminó car<strong>en</strong>cias crónicas <strong>de</strong> mano <strong>de</strong><br />

obra esc<strong>la</strong>va y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>el</strong> alza <strong>de</strong> precio <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos. El tráfico interno <strong>de</strong>terminó que<br />

los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur fueran v<strong>en</strong>didos y conducidos hacia los estados <strong>de</strong> mayor<br />

dinamismo económico <strong>de</strong> Brasil. Asimismo, se iniciaron y <strong>su</strong>cedieron secuestros <strong>de</strong> mor<strong>en</strong>os<br />

ori<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera, qui<strong>en</strong>es eran capturados para ser tras<strong>la</strong>dados al Imperio <strong>en</strong> don<strong>de</strong> eran<br />

v<strong>en</strong>didos como esc<strong>la</strong>vos. <strong>La</strong> finalización <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico interoceánico hacia Brasil tuvo efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

legis<strong>la</strong>ción uruguaya. Bajo <strong>el</strong> impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s diplomáticas británicas <strong>el</strong> Estado Ori<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró piratería a <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> 1853. <strong>La</strong> marina inglesa sospechaba que a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

costa atlántica uruguaya se introducían furtivam<strong>en</strong>te -mediante trasbordos- africanos <strong>en</strong> Brasil.<br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong><br />

139


140<br />

Debe advertirse que <strong>el</strong> final <strong>d<strong>el</strong></strong> proceso <strong>de</strong> abolición <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, se <strong>su</strong>perpuso al<br />

establecimi<strong>en</strong>to, por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ites, <strong>de</strong> dispositivos más eficaces para <strong>la</strong> corrección y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses popu<strong>la</strong>res. (Andrews, 1989) Los procesos <strong>de</strong> disciplinami<strong>en</strong>to afectaron<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra, a partir <strong>de</strong> instituciones como <strong>el</strong> ejército, <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación<br />

<strong>la</strong>boral y <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrección <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana. Tras <strong>el</strong> final <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Gran<strong>de</strong>, los<br />

esc<strong>la</strong>vos emancipados fueron <strong>su</strong>jetos a edictos policiales que coartaban <strong>su</strong> libertad mediante <strong>la</strong><br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>su</strong> trabajo. Al <strong>de</strong>saparecer <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, qui<strong>en</strong>es contrataban <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> los<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes rec<strong>la</strong>maron reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar <strong>su</strong> servicio. Tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña como <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o<br />

se g<strong>en</strong>eró una mecánica policial para asegurar <strong>la</strong> <strong>su</strong>jeción <strong>de</strong> los recién liberados a <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones<br />

<strong>la</strong>borales. De esta forma, <strong>su</strong>rgió <strong>la</strong> confección <strong>de</strong> registros policiales <strong>de</strong> sirvi<strong>en</strong>tes, <strong>el</strong><br />

requerimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pap<strong>el</strong>etas <strong>de</strong> empleo y refer<strong>en</strong>cias, así como <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> listados <strong>de</strong><br />

mor<strong>en</strong>os y pardos. Por lo tanto, es posible percibir <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> prácticas coactivas ori<strong>en</strong>tadas<br />

a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra, g<strong>en</strong>eradas tras <strong>la</strong> abolición, <strong>la</strong>s cuales <strong>su</strong>p<strong>la</strong>ntaron algunas modalida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. Esta operación se acompañó <strong>de</strong> otras disposiciones <strong>en</strong><br />

pos <strong>de</strong> ampliar <strong>el</strong> tiempo que los <strong>su</strong>jetos <strong>de</strong>dicaban al trabajo, <strong>la</strong>s cuales se habrían <strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

a los heterogéneos sectores popu<strong>la</strong>res para <strong>su</strong>jetarlos al mercado <strong>la</strong>boral.<br />

Luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes se integraron a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s comparti<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s materiales <strong>de</strong> los sectores popu<strong>la</strong>res. <strong>La</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud no cambió<br />

radicalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s materiales <strong>de</strong> los emancipados respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> los<br />

mor<strong>en</strong>os libres <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. En <strong>la</strong> campaña, <strong>el</strong> asc<strong>en</strong>so social <strong>de</strong> los<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes estuvo fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tado hacia <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> vida<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, al establecerse como pequeños <strong>la</strong>bradores propietarios, arr<strong>en</strong>datarios o agregados<br />

<strong>en</strong> tierras aj<strong>en</strong>as, que se <strong>su</strong>st<strong>en</strong>taban <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo familiar.<br />

Cronología<br />

primaria<br />

sobre<br />

esc<strong>la</strong>vitud<br />

y caminos<br />

<strong>de</strong><br />

emancipación<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta<br />

<strong>en</strong>tre<br />

1812 y 1862<br />

1812. 1812. Abril. Superior Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias Unidas. Prohibición <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vos.<br />

1813 1813. 1813 2 <strong>de</strong> febrero. Bu<strong>en</strong>os Aires. Asamblea G<strong>en</strong>eral Constituy<strong>en</strong>te. Decreto disponi<strong>en</strong>do<br />

que a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> 31 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> ese año nadie nacería esc<strong>la</strong>vo. (Libertad <strong>de</strong><br />

vi<strong>en</strong>tres). Esta disposición tuvo vig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Provincia Ori<strong>en</strong>tal artiguista.<br />

1813. 1813. 1813. 4 <strong>de</strong> febrero. Bu<strong>en</strong>os Aires. Asamblea G<strong>en</strong>eral Constituy<strong>en</strong>te. Decreto disponi<strong>en</strong>do<br />

que los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> países extranjeros serán libres “por solo <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> pisar<br />

<strong>el</strong> territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias Unidas”.<br />

1813. 1813. 6 <strong>de</strong> marzo. Bu<strong>en</strong>os Aires. Asamblea G<strong>en</strong>eral Constituy<strong>en</strong>te. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

fijando <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> los libertos o pupilos, que alcanzarían pl<strong>en</strong>a libertad a<br />

los 20 años los varones y 16 <strong>la</strong>s mujeres.<br />

1813 1813. 1813 31 <strong>de</strong> mayo. Bu<strong>en</strong>os Aires. Asamblea G<strong>en</strong>eral Constituy<strong>en</strong>te. Decreto autorizando<br />

al gobierno a formar un regimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> negros esc<strong>la</strong>vos mediante <strong>el</strong> pago<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> importe correspondi<strong>en</strong>te a <strong>su</strong>s amos.<br />

1813. 1813. 24 <strong>de</strong> diciembre. Bu<strong>en</strong>os Aires. Decreto haci<strong>en</strong>do ext<strong>en</strong>sivo <strong>el</strong> “rescate” <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vos a ser incorporados al ejército, a toda <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

1814. 1814. 21 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero. Bu<strong>en</strong>os Aires. Decreto. Sólo serán consi<strong>de</strong>rados libres los esc<strong>la</strong>vos<br />

introducidos por vía <strong>de</strong> comercio o v<strong>en</strong>ta, y <strong>de</strong> ninguna manera aqu<strong>el</strong>los que<br />

vinieran fugados <strong>de</strong> otros países o los que, introducidos por extranjeros <strong>en</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> sirvi<strong>en</strong>tes, se conservaran <strong>en</strong> <strong>su</strong> propiedad y servicio.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

1814. 1814. 24 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero. Montevi<strong>de</strong>o. Cabildo <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o adicto a <strong>la</strong>s Provincias<br />

Unidas. Ante <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fugas al campo ori<strong>en</strong>tal, solicita a los alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

extramuros que apreh<strong>en</strong>dan a los esc<strong>la</strong>vos y los remitan a Montevi<strong>de</strong>o, estimulándolos<br />

con <strong>el</strong> pago <strong>de</strong> cuatro pesos por cada negro, a cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los amos.<br />

1815 1815. 1815 Agosto. Provincia Ori<strong>en</strong>tal. Circu<strong>la</strong>r a los alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vil<strong>la</strong>s y pueblos para<br />

que remitieran los negros <strong>de</strong> <strong>su</strong>s respectivos distritos que no tuvieran ocupación ni<br />

carta <strong>de</strong> libertad.<br />

1815 1815. 1815 10 <strong>de</strong> setiembre. Provincia Ori<strong>en</strong>tal. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Provisorio para <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña y seguridad <strong>de</strong> <strong>su</strong>s hac<strong>en</strong>dados disponi<strong>en</strong>do que los más inf<strong>el</strong>ices<br />

sean los más privilegiados <strong>en</strong> <strong>el</strong> reparto <strong>de</strong> tierras y ganados. En dicha jerarquización<br />

ocupaban <strong>el</strong> primer lugar los “negros libres y zambos <strong>de</strong> esta c<strong>la</strong>se”.<br />

1816 1816. 1816 17 <strong>de</strong> abril. Montevi<strong>de</strong>o. Circu<strong>la</strong>r <strong>d<strong>el</strong></strong> Cabildo <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o a los comandantes<br />

<strong>de</strong> Colonia, Soriano, Can<strong>el</strong>ones, San José y Maldonado ord<strong>en</strong>ando <strong>la</strong> apreh<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos fugados a <strong>la</strong> campaña, advirti<strong>en</strong>do a qui<strong>en</strong>es los albergaran<br />

que serían obligados a pagar a los amos “todo <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocultación <strong>en</strong> <strong>su</strong>s<br />

hogares”.<br />

1816. 1816. 1816. 24 <strong>de</strong> mayo. Montevi<strong>de</strong>o. En <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “Fiestas Mayas” conmemorando<br />

<strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta se realizan “danzas <strong>de</strong> negros”<br />

<strong>de</strong>stacando <strong>la</strong> crónica que “<strong>su</strong>s instrum<strong>en</strong>tos, trages, y baile eran conformes á los<br />

usos <strong>de</strong> <strong>su</strong>s respectivas naciones”. Se indica, a<strong>de</strong>más, que se emu<strong>la</strong>ron “unos a<br />

otros <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>cia, y modo <strong>de</strong> explicar <strong>su</strong> festiva gratitud al día, <strong>en</strong> cuyo obsequio<br />

<strong>el</strong> Gobierno <strong>de</strong>firió á este breve <strong>de</strong>sahogo <strong>de</strong> <strong>su</strong> miserable <strong>su</strong>erte”.<br />

1816 1816. 1816 Agosto. Montevi<strong>de</strong>o. El <strong>d<strong>el</strong></strong>egado <strong>de</strong> José Artigas, Migu<strong>el</strong> Barreiro, cumple<br />

<strong>la</strong>s órd<strong>en</strong>es sobre <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un nuevo batallón con esc<strong>la</strong>vos, disponi<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

forma <strong>en</strong> que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser reclutados.<br />

1817 1817. 1817 20 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero. Montevi<strong>de</strong>o. Ingreso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tropas luso-brasileñas con apoyo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>d<strong>el</strong></strong> Cabildo.<br />

1817 1817. 1817 9 <strong>de</strong> junio. Montevi<strong>de</strong>o. Edicto disponi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> los integrantes <strong>de</strong><br />

regimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pardos y mor<strong>en</strong>os que pasas<strong>en</strong> al ejército portugués.<br />

1820 1820. 1820 Setiembre. Gorgonio Aguiar ingresa al territorio <strong>de</strong> Paraguay con cerca <strong>de</strong><br />

200 soldados <strong>d<strong>el</strong></strong> regimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pardos y mor<strong>en</strong>os que comandaba.<br />

1825. 1825. 19 <strong>de</strong> abril. Banda Ori<strong>en</strong>tal. Inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones militares t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a<br />

lograr <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> territorio fr<strong>en</strong>te al dominio brasileño.<br />

1825<br />

1825. 1825<br />

5 <strong>de</strong> setiembre. Florida. Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes. Ley <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rando<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esa fecha <strong>en</strong> a<strong>d<strong>el</strong></strong>ante serán libres sin excepción <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> todos los que<br />

nacier<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Provincia, quedando prohibido <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> país extranjero.<br />

1827. 1827. 28 <strong>de</strong> marzo. Bu<strong>en</strong>os Aires. Decreto disponi<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> Jefatura <strong>de</strong> Policía<br />

<strong>de</strong> esa provincia proceda al alistami<strong>en</strong>to o <strong>en</strong>trega a particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> los “negros”<br />

introducidos como presos <strong>en</strong> los buques corsarios. Dichas personas quedarían sometidas<br />

a “patronato” <strong>en</strong> condiciones simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s dispuestas <strong>en</strong> 1813.<br />

1828. 1828. 1828. 4 <strong>de</strong> octubre. Ratificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Pr<strong>el</strong>iminar <strong>de</strong> Paz por <strong>la</strong> cual <strong>el</strong><br />

Emperador <strong>d<strong>el</strong></strong> Brasil y <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias Unidas <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raban<br />

<strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o, “l<strong>la</strong>mada hoy Cisp<strong>la</strong>tina”.<br />

1829. 1829. Mayo. Proyecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>creto <strong>d<strong>el</strong></strong> Gobierno Provisorio <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o.<br />

Todos los “libertos” que se hal<strong>la</strong>n <strong>en</strong> servicio militar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tres años anteriores<br />

a <strong>la</strong> fecha y se revistaron <strong>en</strong> alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s batal<strong>la</strong>s contra <strong>el</strong> Imperio <strong>de</strong> Brasil serán<br />

rescatados por <strong>el</strong> Gobierno y satisfecho <strong>su</strong> valor a <strong>su</strong>s amos. Los que no alcanc<strong>en</strong><br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong><br />

141


142<br />

los tres años, salvo que <strong>en</strong> <strong>su</strong> foja <strong>de</strong> servicios figurara algún acto distinguido,<br />

serían <strong>de</strong>vu<strong>el</strong>tos a <strong>su</strong>s amos.<br />

1830 1830 1830. 1830 18 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero. Montevi<strong>de</strong>o. Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral Constituy<strong>en</strong>te y<br />

Legis<strong>la</strong>tiva. Con<strong>su</strong>ltas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Ap<strong>el</strong>aciones acerca <strong>de</strong> cómo proce<strong>de</strong>r <strong>en</strong><br />

los juicios sobre v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos.<br />

1830. 1830. 20 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero. Montevi<strong>de</strong>o. Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral Constituy<strong>en</strong>te y<br />

Legis<strong>la</strong>tiva. Se propone ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r a todos los puntos <strong>d<strong>el</strong></strong> territorio <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> fecha 5 <strong>de</strong><br />

setiembre <strong>de</strong> 1825 sobre libertad <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>tres y prohibición <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos.<br />

Discusión <strong>en</strong> torno <strong>de</strong> <strong>la</strong> retroactividad, ya que meses atrás <strong>el</strong> bergantín goleta<br />

Santo Domingo Eneas introdujo una veint<strong>en</strong>a <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y <strong>el</strong> 22 <strong>de</strong> diciembre<br />

anterior había hecho otro tanto <strong>el</strong> bergantín <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta. Finalm<strong>en</strong>te, se aprueba<br />

con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te redacción: “se hace ext<strong>en</strong>siva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta fecha á todos los puntos<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> territorio <strong>en</strong> que no ha estado <strong>en</strong> observación, sin perjuicio <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rarse oportunam<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> valor que haya <strong>de</strong> darse a <strong>la</strong>s leyes que hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia”. En los<br />

hechos, significaba <strong>su</strong> aplicación <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o y Colonia.<br />

1830 1830. 1830 28 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero. Montevi<strong>de</strong>o. <strong>La</strong> Gaceta Mercantil. D<strong>en</strong>uncia formu<strong>la</strong>da por “Un<br />

amante <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad y <strong>de</strong> que sólo haya distinción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> virtud y <strong>el</strong> ocio” acerca<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> no admisión <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a oficial <strong>d<strong>el</strong></strong> Fuerte <strong>de</strong> un “pardito <strong>de</strong> 10 años” que<br />

t<strong>en</strong>ía a <strong>su</strong> cargo.<br />

1830. 1830. 10 <strong>de</strong> abril. Montevi<strong>de</strong>o. El Tribuno. Se hace eco <strong>de</strong> <strong>la</strong> d<strong>en</strong>uncia anterior y<br />

rec<strong>la</strong>ma <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> <strong>la</strong>do esas distinciones que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>su</strong> orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> tal<strong>en</strong>tos o virtu<strong>de</strong>s.<br />

1830. 1830. 1830. 15 <strong>de</strong> abril. Montevi<strong>de</strong>o. <strong>La</strong> Gaceta Mercantil. Artículo firmado por “Un miembro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Inspectora” justificando <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> los niños, niñas y jóv<strong>en</strong>es<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes con base <strong>en</strong> que “<strong>La</strong>s castas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por ahora prog<strong>en</strong>itores<br />

incivilizados” y que “Jóv<strong>en</strong>es groseros, ordinarios e inciviles no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hombrearse<br />

con aqu<strong>el</strong>los a qui<strong>en</strong>es una educación más estudiada les da un rango <strong>su</strong>perior”.<br />

1830. 1830. 18 <strong>de</strong> julio. Estado Ori<strong>en</strong>tal. Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. Establece que son<br />

ciudadanos naturales los hombres libres nacidos <strong>en</strong> cualquier parte <strong>d<strong>el</strong></strong> territorio <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Estado (Art. 7). Entre <strong>la</strong>s Disposiciones g<strong>en</strong>erales figuran los sigui<strong>en</strong>tes artículos:<br />

Art. 130. Los habitantes <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a ser protegidos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

goce <strong>de</strong> <strong>su</strong> vida, honor, libertad, seguridad y propiedad. Art. 131. En <strong>el</strong><br />

territorio <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado, nadie nacerá ya esc<strong>la</strong>vo; queda prohibido para siempre<br />

<strong>su</strong> tráfico e introducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> República. Art. 132. Los hombres son<br />

iguales ante <strong>la</strong> Ley, sea preceptiva, p<strong>en</strong>al, tuitiva, no reconociéndose otra<br />

distinción <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los sino <strong>la</strong> <strong>de</strong> los tal<strong>en</strong>tos o <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s. Queda para <strong>la</strong><br />

futura legis<strong>la</strong>tura reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> prohibición <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico<br />

<strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos.<br />

1831 1831. 1831 Bu<strong>en</strong>os Aires. Se restituye <strong>la</strong> libre introducción y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos “<strong>de</strong> servidumbre”<br />

por parte <strong>de</strong> <strong>su</strong>s amos.<br />

1831 1831. 1831 Setiembre. Montevi<strong>de</strong>o. Edicto policial fijando medidas restrictivas contra los<br />

esc<strong>la</strong>vos. Se les prohíbe dormir <strong>en</strong> casa aj<strong>en</strong>a a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>su</strong> amo, así como circu<strong>la</strong>r <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> calle luego <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ocho <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche, salvo con un permiso escrito <strong>de</strong> <strong>su</strong> amo.<br />

1832 1832. 1832 13 <strong>de</strong> marzo. Montevi<strong>de</strong>o. En <strong>el</strong> periódico <strong>La</strong> Matraca aparece <strong>la</strong> primera<br />

m<strong>en</strong>ción escrita a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra <strong>en</strong> <strong>el</strong> Carnaval. <strong>La</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

integraba un cuadro <strong>de</strong> costumbres, por lo que se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que los “bailes <strong>de</strong><br />

negros” ya constituían un ingredi<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tativo <strong>d<strong>el</strong></strong> carnaval montevi<strong>de</strong>ano.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

1832 1832. 1832 12 <strong>de</strong> noviembre. Montevi<strong>de</strong>o. Se firma <strong>el</strong> primer contrato para <strong>la</strong> introducción<br />

<strong>de</strong> “colonos” africanos.<br />

1833 1833. 1833 25 <strong>de</strong> mayo. Montevi<strong>de</strong>o. Int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> revu<strong>el</strong>ta <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, once mor<strong>en</strong>os<br />

libres y esc<strong>la</strong>vos son <strong>en</strong>carc<strong>el</strong>ados. Uno <strong>de</strong> <strong>su</strong>s lí<strong>de</strong>res, Antonio Rodríguez alias<br />

“Duplessis”, fue <strong>de</strong>portado a Bu<strong>en</strong>os Aires El otro, Félix <strong>La</strong>serna alias “Santo<br />

Colomba”, fue <strong>en</strong>carc<strong>el</strong>ado, li<strong>de</strong>rando <strong>en</strong> setiembre otra revu<strong>el</strong>ta <strong>en</strong>tre los prisioneros.<br />

Como re<strong>su</strong>ltado fue s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ciado a muerte <strong>el</strong> 18 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1833.<br />

1833 1833. 1833 28 <strong>de</strong> mayo. Montevi<strong>de</strong>o. Se prohíb<strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s bajo techo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> nación africanas, como re<strong>su</strong>ltado <strong>d<strong>el</strong></strong> int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> revu<strong>el</strong>ta. Se reactivan medidas<br />

restrictivas contra <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano.<br />

1833. 1833. Julio. Montevi<strong>de</strong>o. Se exhorta a <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nación africanas a participar <strong>en</strong><br />

los festejos públicos organizados para conmemorar <strong>la</strong> Jura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución.<br />

1833. 1833. 25 <strong>de</strong> octubre. Montevi<strong>de</strong>o. Arriba <strong>el</strong> navío Águi<strong>la</strong> I, conduci<strong>en</strong>do 239 “colonos”<br />

africanos.<br />

1833. 1833. Bu<strong>en</strong>os Aires. Se <strong>de</strong>roga <strong>el</strong> permiso establecido para <strong>la</strong> libre introducción y<br />

v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos “<strong>de</strong> servidumbre”.<br />

1834. 1834. 14 <strong>de</strong> febrero. Maldonado. Arriba <strong>el</strong> navío <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, conduci<strong>en</strong>do 336<br />

“colonos” africanos.<br />

1834 1834 1834. 1834 1834 4 <strong>de</strong> abril. Montevi<strong>de</strong>o. Arriba <strong>el</strong> navío Porfia conduci<strong>en</strong>do 164 “colonos”<br />

africanos.<br />

1834. 1834. 27 <strong>de</strong> noviembre. Montevi<strong>de</strong>o. Aparece por primera vez <strong>en</strong> forma escrita, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> periódico El Universal, <strong>el</strong> vocablo candombe como d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s festivida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano.<br />

1834 1834 1834. 1834 1834 Diciembre. Océano Atlántico. Es confiscado <strong>el</strong> navío <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta por <strong>la</strong><br />

marina británica. Tras<strong>la</strong>daba cerca <strong>de</strong> 500 africanos a Montevi<strong>de</strong>o.<br />

1834. 1834. Montevi<strong>de</strong>o. El lic<strong>en</strong>ciado Jacinto V<strong>en</strong>tura <strong>de</strong> Molina <strong>en</strong>umera 16 sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

nación africana, también m<strong>en</strong>ciona <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> <strong>su</strong>s reyes, reinas y príncipes.<br />

1835. 1835. 30 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero. Montevi<strong>de</strong>o. Arriba <strong>el</strong> navío Esperanza Ori<strong>en</strong>tal con 350 “colonos”<br />

africanos, qui<strong>en</strong>es son <strong>de</strong>sembarcados <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya <strong>d<strong>el</strong></strong> Buceo ante <strong>el</strong> cañoneo<br />

<strong>de</strong> un buque <strong>de</strong> <strong>la</strong> marina británica.<br />

1835. 1835. 1835. 16 <strong>de</strong> marzo. Maldonado. Arriba <strong>el</strong> navío D<strong>el</strong>fina con 251 “colonos” africanos.<br />

Los africanos son confiscados por <strong>el</strong> gobierno ori<strong>en</strong>tal y <strong>en</strong>tregados <strong>en</strong> patronato<br />

a los vecinos <strong>de</strong> Maldonado.<br />

1835 1835. 1835 13 <strong>de</strong> junio. Montevi<strong>de</strong>o. Se impi<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sembarco <strong>de</strong> los africanos conducidos<br />

por <strong>el</strong> navío César Augusto, cuyo <strong>de</strong>stino final se <strong>de</strong>sconoce.<br />

1837. 1837. 14 <strong>de</strong> junio. Montevi<strong>de</strong>o. Ley <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos. Se<br />

establece un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> patronato <strong>de</strong> tres años para los africanos introducidos<br />

ilegalm<strong>en</strong>te hasta esa fecha, prolongándose <strong>el</strong> patronato <strong>de</strong> los niños, niñas y jóv<strong>en</strong>es<br />

africanos hasta llegar a <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> edad legal (25 años).<br />

1839 1839. 1839 1839 11 <strong>de</strong> marzo. Montevi<strong>de</strong>o. Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> guerra <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado Ori<strong>en</strong>tal al<br />

gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires. Inicio formal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Gran<strong>de</strong>.<br />

1839. 1839. 1839. 24 <strong>de</strong> mayo. Bu<strong>en</strong>os Aires. Firma <strong>d<strong>el</strong></strong> tratado anglo-arg<strong>en</strong>tino para <strong>la</strong> <strong>su</strong>presión<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos. Se autoriza a <strong>la</strong> marina británica a visitar a los buques <strong>de</strong><br />

ban<strong>de</strong>ra arg<strong>en</strong>tina para perseguir <strong>el</strong> tráfico esc<strong>la</strong>vista. El tratado se ratificó <strong>en</strong> 1840.<br />

1839 1839. 1839 Junio. Montevi<strong>de</strong>o. Edicto policial contra candombes. Se prohíbe “todo bayle<br />

<strong>de</strong> candombes con tambor” <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, autorizándose sólo <strong>la</strong>s reuniones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano <strong>en</strong> <strong>la</strong>s afueras <strong>d<strong>el</strong></strong> recinto montevi<strong>de</strong>ano.<br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong><br />

143


144<br />

1839 1839. 1839 13 <strong>de</strong> julio. Montevi<strong>de</strong>o Firma <strong>d<strong>el</strong></strong> tratado anglo-uruguayo para <strong>la</strong> <strong>su</strong>presión<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos. Se autoriza a <strong>la</strong> marina británica a visitar a los buques <strong>de</strong><br />

ban<strong>de</strong>ra uruguaya para perseguir <strong>el</strong> tráfico esc<strong>la</strong>vista. El tratado se ratificó <strong>el</strong> 21 <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1842.<br />

1841 1841. 1841 Enero. Montevi<strong>de</strong>o. Ante <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> invasión <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado Ori<strong>en</strong>tal<br />

por parte <strong>de</strong> los ejércitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confe<strong>de</strong>ración Arg<strong>en</strong>tina, se inicia <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong><br />

abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa montevi<strong>de</strong>ana.<br />

1841 1841. 1841 Enero. Montevi<strong>de</strong>o. Primeras medidas <strong>de</strong> leva <strong>de</strong> mor<strong>en</strong>os libres.<br />

1842. 1842. 1842. 28 <strong>de</strong> julio. Montevi<strong>de</strong>o. Se sortea <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong> 300 esc<strong>la</strong>vos, para <strong>su</strong><br />

incorporación <strong>en</strong> <strong>la</strong> infantería. Luego <strong>de</strong> dos meses sólo se pudo reunir a 113<br />

esc<strong>la</strong>vos.<br />

1842 1842. 1842 6 <strong>de</strong> diciembre. Batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Arroyo Gran<strong>de</strong>. <strong>La</strong>s fuerzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confe<strong>de</strong>ración<br />

Arg<strong>en</strong>tina, comandadas por Manu<strong>el</strong> Oribe, <strong>de</strong>rrotan al ejército <strong>de</strong> Fructuoso Rivera<br />

e inician <strong>su</strong> avance para poner sitio a Montevi<strong>de</strong>o.<br />

1842 1842. 1842 12 <strong>de</strong> diciembre. Montevi<strong>de</strong>o. Ley <strong>de</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. (Luego <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

formalización <strong>d<strong>el</strong></strong> sitio este gobierno se conocerá como Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa).<br />

1843 1843. 1843 11 <strong>de</strong> febrero. Montevi<strong>de</strong>o. Se inicia <strong>el</strong> sitio por parte <strong>d<strong>el</strong></strong> ejército comandado<br />

por Manu<strong>el</strong> Oribe.<br />

1844 1844 1844. 1844 1844 22 <strong>de</strong> abril. Campo sitiador. Primera disposición <strong>d<strong>el</strong></strong> Gobierno comandado<br />

por Manu<strong>el</strong> Oribe (que se conocerá como Gobierno <strong>d<strong>el</strong></strong> Cerrito) para <strong>en</strong>ro<strong>la</strong>r mor<strong>en</strong>os<br />

libres.<br />

1846. 1846. 18 <strong>de</strong> marzo. Montevi<strong>de</strong>o. Fructuoso Rivera, apoyado por los batallones <strong>de</strong><br />

negros, retoma <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o.<br />

1846. 1846. 28 <strong>de</strong> octubre. Campo sitiador. Ley <strong>de</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud (Gobierno<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Cerrito). Al día sigui<strong>en</strong>te se reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> ley, creando <strong>la</strong>s Comisiones C<strong>la</strong>sificadoras<br />

<strong>de</strong> <strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>s.<br />

1850 1850. 1850 Montevi<strong>de</strong>o. Según fu<strong>en</strong>tes policiales, había 20 sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nación africanas.<br />

1851 1851. 1851 8 <strong>de</strong> octubre. Montevi<strong>de</strong>o. Ante <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tratativas <strong>de</strong> un armisticio<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tropas comandadas por Manu<strong>el</strong> Oribe y <strong>el</strong> Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción cruza <strong>la</strong> línea sitiadora y se pone fin al <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to militar <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Estado Ori<strong>en</strong>tal.<br />

1851 1851. 1851 12 <strong>de</strong> octubre. <strong>Río</strong> <strong>de</strong> Janeiro. Entre los tratados <strong>su</strong>scritos por <strong>el</strong> repres<strong>en</strong>tante<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa, Andrés <strong>La</strong>mas, con <strong>el</strong> Imperio <strong>de</strong> Brasil figura <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

extradición <strong>de</strong> criminales y <strong>de</strong>volución <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos.<br />

1851 1851. 1851 Frontera uruguayo-brasileña. Tras <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra se inicia <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> “contratos <strong>de</strong> peonaje” <strong>en</strong>tre amos y esc<strong>la</strong>vos brasileños, qui<strong>en</strong>es son<br />

forzados a trabajar <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio ori<strong>en</strong>tal.<br />

1852 1852. 1852 3 <strong>de</strong> febrero. Confe<strong>de</strong>ración Arg<strong>en</strong>tina. Batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Monte Caseros. <strong>La</strong> alianza<br />

conformada por <strong>el</strong> Imperio <strong>d<strong>el</strong></strong> Brasil, <strong>el</strong> Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa, <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong><br />

Entre <strong>Río</strong>s y <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>rrota al ejército <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confe<strong>de</strong>ración Arg<strong>en</strong>tina<br />

leal al Gobernador Juan Manu<strong>el</strong> <strong>de</strong> Rosas. Fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Gran<strong>de</strong>.<br />

1853. 1853. Estado Ori<strong>en</strong>tal. Ley que <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra piratería al tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos. <strong>La</strong> marina<br />

británica sospechaba que a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa uruguaya se introducían africanos a<br />

Brasil.<br />

1853. 1853. 1º <strong>de</strong> mayo. Confe<strong>de</strong>ración Arg<strong>en</strong>tina. El Congreso Constituy<strong>en</strong>te sanciona<br />

<strong>la</strong> Constitución nacional que incorpora <strong>en</strong> <strong>el</strong> artículo 15 <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud,<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra que es un crim<strong>en</strong> <strong>el</strong> contrato <strong>de</strong> compra-v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> personas y <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

redacción <strong>de</strong>finitiva <strong>en</strong> 1860 establece que los esc<strong>la</strong>vos, sin importar <strong>el</strong> modo <strong>en</strong><br />

que fueran introducidos, quedan libres por <strong>el</strong> solo hecho <strong>de</strong> pisar <strong>el</strong> territorio nacional.<br />

1853 1853. 1853 2 <strong>de</strong> mayo. Estado Ori<strong>en</strong>tal. Se <strong>el</strong>imina <strong>el</strong> patronato sobre los hijos <strong>de</strong> los<br />

esc<strong>la</strong>vos emancipados por <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> abolición.<br />

1853 1853. 1853 Junio. Montevi<strong>de</strong>o. Edicto policial contra candombes. Se prohíbe <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración<br />

<strong>de</strong> candombes <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cercanías a <strong>la</strong>s zonas pob<strong>la</strong>das.<br />

1853 1853. 1853 18 <strong>de</strong> julio. Montevi<strong>de</strong>o. Golpe militar contra <strong>el</strong> Presid<strong>en</strong>te Juan F. Giró. Los<br />

in<strong>su</strong>rrectos se apoyan <strong>en</strong> los batallones <strong>de</strong> negros. En setiembre se insta<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno<br />

un triunvirato integrado por Fructuoso Rivera, Juan A. <strong>La</strong>valleja y V<strong>en</strong>ancio Flores.<br />

1861 1861. 1861 17 <strong>de</strong> setiembre. Batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pavón don<strong>de</strong> triunfan <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires<br />

comandadas por Bartolomé Mitre sobre <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confe<strong>de</strong>ración al mando <strong>de</strong> Justo<br />

José <strong>de</strong> Urquiza. Como consecu<strong>en</strong>cia se incorporará <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires a<br />

<strong>la</strong> Confe<strong>de</strong>ración Arg<strong>en</strong>tina, aplicándose <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud establecida<br />

constitucionalm<strong>en</strong>te.<br />

1862. 1862. 2 <strong>de</strong> julio. Estado Ori<strong>en</strong>tal. Se prohíbe <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos “contratos<br />

<strong>de</strong> peonaje” <strong>en</strong>tre amos y esc<strong>la</strong>vos brasileños, para trabajar <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio<br />

ori<strong>en</strong>tal. Los contratos firmados antes <strong>de</strong> esa fecha manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>su</strong> vig<strong>en</strong>cia.<br />

Bibliografía y fu<strong>en</strong>tes éditas<br />

ANDREWS, G. R.,1989. Los afroarg<strong>en</strong>tinos <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires. Bu<strong>en</strong>os Aires, Ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Flor.<br />

—— 2004. Afro-<strong>La</strong>tin America 1800-2000. New York, Oxford University Press.<br />

ARMAND UGÓN, E., CERDEIRAS ALONSO, J. C., ARCOS FERRAND, L. y GOLDARACENA,<br />

R., 1930. República Ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Uruguay. Compi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Leyes y Decretos. 1825-1930, t. I y II.<br />

Montevi<strong>de</strong>o.<br />

ARREDONDO, H.,1928. Los “Apuntes estadísticos” <strong>d<strong>el</strong></strong> Dr. Andrés <strong>La</strong>mas, <strong>en</strong>: Revista <strong>d<strong>el</strong></strong> Instituto<br />

Histórico y Geográfico <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay, t. VI, N° 1 (25-195).<br />

BAUZÁ, F.,1965. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> dominación españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay. Montevi<strong>de</strong>o, Biblioteca Artigas.<br />

(Orig. 1895-1897).<br />

BLANCO ACEVEDO, P.,1950. El fe<strong>de</strong>ralismo <strong>de</strong> Artigas y <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia nacional. Montevi<strong>de</strong>o,<br />

Impresora Uruguaya.<br />

BLANCHARD, P., 2002. The <strong>La</strong>nguage of Liberation: S<strong>la</strong>ve Voices in the Wars of In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ce;<br />

<strong>en</strong>: Hispanic American Historical Review, vol. 82, Nº 3 (499-523).<br />

BORUCKI, A., 2003. Abolicionismo y esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o tras <strong>la</strong> fundación republicana 1829-1853.<br />

Montevi<strong>de</strong>o, inédito.<br />

BORUCKI, A.; CHAGAS, K.; STALLA, N., 2004. Esc<strong>la</strong>vitud y trabajo. Un estudio sobre los<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera uruguaya 1835-1855. Montevi<strong>de</strong>o, Ed. Pulmón.<br />

OWSER, F. P., 1990. “Los africanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> América españo<strong>la</strong> colonial”; <strong>en</strong>: L.<br />

Beth<strong>el</strong>l (Ed.). Historia <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina, 4. América <strong>La</strong>tina colonial: pob<strong>la</strong>ción, sociedad y cultura<br />

(138-156). Barc<strong>el</strong>ona, Crítica.<br />

CARVALHO-NETO, P. <strong>de</strong>, 1965. El negro uruguayo (hasta <strong>la</strong> abolición). Quito, Editorial Universitaria.<br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong><br />

145


146<br />

CLEMENTI, H., 1974; <strong>La</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina. Bu<strong>en</strong>os Aires, <strong>La</strong> Pléya<strong>de</strong>.<br />

COMISIÓN NACIONAL “ARCHIVO ARTIGAS” (1950-2003). Archivo Artigas. 34 tomos. Montevi<strong>de</strong>o.<br />

COMISIÓN NACIONAL DE HOMENAJE DEL SESQUICENTENARIO DE LOS HECHOS<br />

HISTÓRICOS DE 1825. Biblioteca <strong>d<strong>el</strong></strong> Pa<strong>la</strong>cio Legis<strong>la</strong>tivo (1975). Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia Ori<strong>en</strong>tal, Montevi<strong>de</strong>o.<br />

CRESPI, L., 1995. “<strong>La</strong> condición jurídica <strong>de</strong> los libertos <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, 1810-1850” (1995).<br />

Pon<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s V Jornadas Inter Escu<strong>el</strong>as / Departam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Historia, I<br />

Jornadas Riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ses Universitarias <strong>de</strong> Historia, inédita.<br />

DECOUD, H. F.,1930. El campam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>La</strong>ur<strong>el</strong>ty, Montevi<strong>de</strong>o, El Siglo Ilustrado.<br />

DÍAZ DE GUERRA, M., 1974. Diccionario biográfico <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Maldonado (1755-1900). Montevi<strong>de</strong>o,<br />

IMCO.<br />

—— 1983. Docum<strong>en</strong>tación r<strong>el</strong>ativa a esc<strong>la</strong>vos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Maldonado. Montevi<strong>de</strong>o, IMCO.<br />

FREGA, Ana, 1998. “<strong>La</strong> virtud y <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r. <strong>La</strong> soberanía particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los pueblos <strong>en</strong> <strong>el</strong> proyecto<br />

artiguista”, <strong>en</strong>: N. Goldman y R. Salvatore. (Comps.), Caudillismos riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ses. Nuevas miradas<br />

a un viejo problema (101-133). Bu<strong>en</strong>os Aires, Eu<strong>de</strong>ba.<br />

—— 2004. “Caminos <strong>de</strong> libertad <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> revolución. Los esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Provincia Ori<strong>en</strong>tal<br />

Artiguista” 1815-1820; <strong>en</strong>: A. B<strong>en</strong>tancur, A. Borucki y A. Frega (Comps.). Seminario<br />

Estudios sobre <strong>la</strong> cultura afro-riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se. Historia y pres<strong>en</strong>te (45-66). Montevi<strong>de</strong>o, Departam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Publicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s y Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación.<br />

GELMAN, J., 1999. “El fracaso <strong>de</strong> los sistemas coactivos <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires”; <strong>en</strong>:<br />

Revista <strong>de</strong> Indias, vol. LIX, Nº 215 (122-141).<br />

GOLDBERG, M., 1976. “<strong>La</strong> pob<strong>la</strong>ción negra y mu<strong>la</strong>ta <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires”, <strong>en</strong>: Desarrollo Económico,<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires, vol. 16, Nº 61 (75-99).<br />

GONZÁLEZ BERNALDO, P., 2001. Civilidad y política <strong>en</strong> los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación Arg<strong>en</strong>tina. <strong>La</strong>s<br />

sociabilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, 1829-1862. Bu<strong>en</strong>os Aires, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

GRAHAM, G. S., HUMPHREYS, R.A. Ed., 1962. The Navy and South America, 1807-1823.<br />

Correspond<strong>en</strong>ce of the Comman<strong>de</strong>rs-in-Chief on the South American Station. Londres, The Navy<br />

Records Society.<br />

ISOLA, E.,1975. <strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay. Des<strong>de</strong> <strong>su</strong>s comi<strong>en</strong>zos hasta <strong>su</strong> extinción (1743-1852).<br />

Montevi<strong>de</strong>o, Publicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong> Hom<strong>en</strong>aje al Sesquic<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> los Hechos Históricos <strong>de</strong> 1825.<br />

KLEIN, H., 1986. <strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud africana <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina y Caribe. Madrid, Alianza.<br />

LEVAGGI, A., 1973. <strong>La</strong> condición jurídica <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo <strong>en</strong> <strong>la</strong> época hispánica. Bu<strong>en</strong>os Aires, Apartado <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Historia <strong>d<strong>el</strong></strong> Derecho.<br />

MALLO, S. C., 1991. “<strong>La</strong> libertad <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado, <strong>de</strong> amos y esc<strong>la</strong>vos, 1780-1830”, <strong>en</strong>:<br />

Revista <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> América, Nº 112 (121-146).<br />

MARTÍNEZ MONTERO, H., 1940-1942. “<strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay. Contribución a <strong>su</strong> estudio<br />

histórico-social”, <strong>en</strong>: Revista Nacional, año III, t. XI, Nº 32 (261-273); año IV, t. XIV,<br />

Nº 41 (221-267); t. XV, Nº 45 (396-425) y año V, t. XIX, Nº 57 (403-428).<br />

MARTÍNEZ MONTIEL, L. M., 1992. Negros <strong>en</strong> América. Madrid, Mapfre.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

MONTAÑO, O., 1997. Umkhonto. Historia <strong>d<strong>el</strong></strong> aporte negro-africano <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay. Montevi<strong>de</strong>o,<br />

Rosebud.<br />

—— 2001. Y<strong>en</strong>inyanya (Umkhonto II). Historia <strong>de</strong> los afrouruguayos. Montevi<strong>de</strong>o, Mundo Afro.<br />

OSORIO, H., 2004. “<strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera: padrones <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud africana <strong>en</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong><br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Sur, 1765-1825”, <strong>en</strong>: A. B<strong>en</strong>tancur, A. Borucki y A. Frega (comps.) Seminario Estudios<br />

sobre <strong>la</strong> cultura afro-riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se. Historia y pres<strong>en</strong>te (7-15), Montevi<strong>de</strong>o, Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Publicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s y Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación.<br />

PELFORT, J., 1996. 150 años. Abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay. Montevi<strong>de</strong>o, Ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

P<strong>la</strong>za.<br />

PEREDA VALDÉS, I., 1965. El negro <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay. Pasado y pres<strong>en</strong>te. Montevi<strong>de</strong>o.<br />

PETIT MUÑOZ, E., NARANCIO, E. y TRAIBEL, J. M., 1948. <strong>La</strong> condición jurídica, social, económica<br />

y política <strong>de</strong> los negros durante <strong>el</strong> coloniaje <strong>en</strong> <strong>la</strong> Banda Ori<strong>en</strong>tal. Montevi<strong>de</strong>o, Facultad <strong>de</strong> Derecho<br />

y Ci<strong>en</strong>cias Sociales.<br />

Presid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. (1980). Diario <strong>de</strong> Sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral Constituy<strong>en</strong>te y Legis<strong>la</strong>tiva,<br />

1828-1830, Montevi<strong>de</strong>o. 7 tomos.<br />

RAVIGNANI, E. (S<strong>el</strong>ecc. y anot.), 1937. Asambleas Constituy<strong>en</strong>tes Arg<strong>en</strong>tinas, t. I y II. Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires, Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Históricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Filosofía y Letras.<br />

SAINT-HILAIRE, A. <strong>de</strong>, (1887). Voyage a Rio-Gran<strong>de</strong> do Sul (Brésil). Orléans, H. H<strong>el</strong>uison, Libraire-<br />

Éditeur.<br />

SALA, L., RODRÍGUEZ, J. y DE LA TORRE, N., 1967. Estructura económico-social <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonia.<br />

Montevi<strong>de</strong>o, Ediciones Pueblos Unidos.<br />

SALVATORE, R., 1992; “Reclutami<strong>en</strong>to militar, disciplinami<strong>en</strong>to y proletarización <strong>en</strong> <strong>la</strong> era <strong>de</strong><br />

Rosas”, <strong>en</strong>: Boletín <strong>d<strong>el</strong></strong> Instituto <strong>de</strong> Historia Arg<strong>en</strong>tina y Americana Dr. Eduardo Ravignani,<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires, Tercera Serie, Nº 5 (25-47).<br />

SCHÁVELZON, D., 2003. Bu<strong>en</strong>os Aires negra. Arqueología histórica <strong>de</strong> una ciudad sil<strong>en</strong>ciada. Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires, Emecé.<br />

STUDER, E. S. <strong>de</strong>, 1958. <strong>La</strong> trata <strong>de</strong> negros <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta durante <strong>el</strong> siglo XVIII. Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />

UBA.<br />

VILLA, O. y MENDIVE, G., 1980. <strong>La</strong> pr<strong>en</strong>sa y los constituy<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay <strong>de</strong> 1830. Montevi<strong>de</strong>o,<br />

Biblioteca Nacional.<br />

ZUBILLAGA, C., 1966. Artigas y los <strong>de</strong>rechos humanos. Montevi<strong>de</strong>o, Comité C<strong>en</strong>tral Isra<strong>el</strong>ita <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Uruguay.<br />

Ana Frega, Alex Borucki, Kar<strong>la</strong> Chagas, Natalia Stal<strong>la</strong><br />

147


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

El <strong>su</strong>strato mesiánico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reb<strong>el</strong>iones negras<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> América Colonial: <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Palmares<br />

Teresa Porzecanski<br />

TERESA PORZECANSKI<br />

El estudio <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os mesiánicos <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina ofrece diversas verti<strong>en</strong>tes para<br />

iluminar <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre reb<strong>el</strong>iones <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y mesianismo. <strong>La</strong> cuestión <strong>d<strong>el</strong></strong> nexo <strong>en</strong>tre<br />

movimi<strong>en</strong>tos revolucionarios y movimi<strong>en</strong>tos mesiánicos ha constituido tema <strong>de</strong> investigación<br />

por parte <strong>de</strong> muchos ci<strong>en</strong>tistas sociales. Muhlmann y Metraux, por ejemplo, han sost<strong>en</strong>ido que<br />

“<strong>su</strong>rg<strong>en</strong> mesías y cruzadas <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s am<strong>en</strong>azadas y <strong>de</strong>sequilibradas por causas internas o externas”.<br />

1 Un ejemplo serían <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s tupí-guaraníes estudiadas por Metraux, o <strong>la</strong>s “culturas<br />

<strong>de</strong> caboclos” brasileñas estudiadas por M. I. Pereira <strong>de</strong> Queiroz. 2<br />

Según A. Barabas “<strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto mil<strong>en</strong>arista, <strong>el</strong> mesianismo constituye una inamización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción, ya que <strong>la</strong> próxima llegada <strong>de</strong> un esperado emisario divino que rev<strong>el</strong>a a los<br />

hombres <strong>el</strong> m<strong>en</strong>saje <strong>de</strong> salvación, si<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s bases para <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> una nueva comunidad -<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

los ‘<strong>el</strong>egidos’- cuyas expectativas sacralm<strong>en</strong>te legitimadas son totalizadoras (instaura próximam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> tierra, <strong>la</strong> sociedad perfecta) por lo que <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>caminar <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> colectividad hacia <strong>la</strong><br />

reb<strong>el</strong>ión contra <strong>la</strong> realidad establecida”. 3<br />

Son varios los antropólogos que pi<strong>en</strong>san que <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong>scriptivo <strong>de</strong> muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cosmovisiones mítico-r<strong>el</strong>igiosas americanas, anteriores a <strong>la</strong> llegada <strong>d<strong>el</strong></strong> conquistador, <strong>de</strong>vu<strong>el</strong>ve <strong>la</strong><br />

imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> una organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias según mo<strong>d<strong>el</strong></strong>os <strong>de</strong> base mesiánica que, al contacto<br />

con <strong>el</strong> catolicismo, son re-significadas y adaptadas. “<strong>La</strong> esperanza salvacionista va acompañada<br />

<strong>de</strong> un tiempo <strong>de</strong> catástrofe, anunciado <strong>en</strong> <strong>la</strong> mitología cataclismática y apocalíptica, id<strong>en</strong>tificado por<br />

medio <strong>de</strong> señales diversas (naturales o sociales) que previ<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> inmin<strong>en</strong>te fin <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo conocido.<br />

Los acontecimi<strong>en</strong>tos apocalípticos (cuyas causas se atribuy<strong>en</strong> comúnm<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sgaste <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo o a<br />

1. <strong>La</strong>faye, Jacques, 1988. Mesías, cruzadas y utopías. El ju<strong>de</strong>o-cristianismo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s ibéricas. Fondo <strong>de</strong><br />

Cultura Económica, México, pág.19.<br />

2. Pereira <strong>de</strong> Queiroz, María Isaura,1978. Historia y etnología <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos mesiánicos. Siglo XXI, México.<br />

3. Barabas, A. M., Movimi<strong>en</strong>tos socio-r<strong>el</strong>igiosos y Ci<strong>en</strong>cias Sociales, <strong>en</strong>: El Mesianismo contemporáneo <strong>en</strong> América<br />

<strong>La</strong>tina. R<strong>el</strong>igiones <strong>La</strong>tinoamericanas. Nº 2, Julio-Diciembre <strong>de</strong> 1991, México, pág.19.<br />

149


150<br />

graves errores humanos que ameritan <strong>el</strong> castigo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s), pre<strong>su</strong>pon<strong>en</strong> <strong>el</strong> adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

mil<strong>en</strong>io reparador <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como transformación total <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo conocido.” 4<br />

<strong>La</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> profecías o rev<strong>el</strong>aciones que preanuncian un futuro <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual <strong>la</strong> catástrofe<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> pres<strong>en</strong>te será <strong>su</strong>perada, es una característica que aparece frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. Pero es también<br />

común que se <strong>de</strong>sate un proceso <strong>de</strong> mitificación <strong>de</strong> un lí<strong>de</strong>r cuya muerte se niega puesto que<br />

éste “permanece vivo” y “regresará” a los efectos <strong>de</strong> producir un futuro distinto.<br />

“Un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong> importancia capital para <strong>el</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

es <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que <strong>la</strong> cosmovisión r<strong>el</strong>igiosa opera como fundam<strong>en</strong>to<br />

para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo social, como germ<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> reb<strong>el</strong>ión y como guía<br />

para <strong>la</strong> acción colectiva.” 5<br />

Esta cualidad <strong>d<strong>el</strong></strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o mesiánico <strong>de</strong> dar forma a <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias mítico-r<strong>el</strong>igiosas es<br />

funcional a <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> soportar un pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sgraciado <strong>en</strong> aras <strong>de</strong> un futuro <strong>de</strong> perfección, por<br />

un <strong>la</strong>do, mi<strong>en</strong>tras que por otro, otorga po<strong>de</strong>r a una figura real o mítica que se transforma <strong>en</strong><br />

protagonista <strong>de</strong> una historia colectiva. Max Weber, 6 <strong>en</strong> <strong>su</strong> análisis <strong>d<strong>el</strong></strong> lí<strong>de</strong>r carismático, le<br />

atribuye a éste <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r irracional y revolucionario <strong>de</strong> transformación y r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia<br />

colectiva y <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción social.<br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre mesianismo y diáspora o exilio, que está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los textos mesiánicos<br />

judíos, 7 se reconoce <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reb<strong>el</strong>iones y <strong>en</strong> los movimi<strong>en</strong>tos colectivos <strong>de</strong> búsqueda <strong>d<strong>el</strong></strong> paraíso,<br />

como es <strong>el</strong> caso Tupí-Guaraní, <strong>de</strong>scrito por E. Schad<strong>en</strong> y Pereira <strong>de</strong> Queiroz. 8<br />

Realidad y mito <strong>de</strong> Palmares<br />

El 20 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1995 <strong>en</strong> <strong>la</strong> pequeña ciudad <strong>de</strong> Uniao dos Palmares, estado <strong>de</strong><br />

A<strong>la</strong>goas, nor<strong>de</strong>ste brasileño, se revive un mito <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, que lo es también <strong>de</strong> todos los<br />

esc<strong>la</strong>vizados y <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s “minorías”. Se cumpl<strong>en</strong> tresci<strong>en</strong>tos años <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>en</strong> que moría<br />

Zumbi, lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Negra <strong>de</strong> Palmares, <strong>la</strong> más gran<strong>de</strong> y dura<strong>de</strong>ra comunidad <strong>de</strong><br />

reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s contra <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vatura que existió, y capaz <strong>de</strong> resistir por espacio <strong>de</strong> ses<strong>en</strong>ta años a todos<br />

los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aniqui<strong>la</strong>ción.<br />

Según N. Rodrigues, “algunos historiadores fijan <strong>la</strong> fecha precisa <strong>de</strong> 1630 para <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong><br />

los quilombos constitutivos <strong>de</strong> Palmares. Pero, más bi<strong>en</strong> parece <strong>de</strong> tiempos bi<strong>en</strong> remotos que por<br />

aqu<strong>el</strong>los sitios se refugiaron, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s haci<strong>en</strong>das vecinas, los negros que se escapaban <strong>de</strong> los rigores <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

cautiverio”. 9 Des<strong>de</strong> 1644, ya los ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses guerreaban contra los quilombos, y “para <strong>la</strong> época<br />

4. Ibíd., pág.19.<br />

5. Ibíd.<br />

6. Weber, Max, 1958. From Max Weber: Essays in Sociology. Trans<strong>la</strong>ted, edited with an introduction by H.H. Gerth<br />

and C. Wright Mills, Oxford University Press, N.Y.<br />

7. Patai, R., 1979. The Messiah Texts. Avon Books, USA.<br />

8. Porzecanski, T., 1989. Antropofagia <strong>en</strong>tre los Guaraníes, <strong>en</strong>: Curan<strong>de</strong>ros y Caníbales. Luis Retta Editor, Montevi<strong>de</strong>o.<br />

9. Rodrigues, Nina, 1977. Os Africanos no Brasil. Companhia Editora Nacional, Brasiliana, vol.9, San Pablo, pág.<br />

72 y sigs.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> restauración <strong>de</strong> Pernambuco, cerca <strong>de</strong> 1650, todavía cuar<strong>en</strong>ta negros, todos <strong>de</strong> Guinea, buscaron<br />

<strong>de</strong> nuevo <strong>el</strong> sitio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ruinas <strong>d<strong>el</strong></strong> antiguo quilombo y allí lo reconstruyeron, no ya divididos <strong>en</strong><br />

gran<strong>de</strong>s y pequeños Palmares, sino confe<strong>de</strong>rados bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> un jefe”. 10<br />

Este acontecimi<strong>en</strong>to se inscribe d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> trágica historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> América<br />

<strong>La</strong>tina. A partir <strong>de</strong> 1549 y hasta 1850, primero Portugal y luego <strong>el</strong> Imperio <strong>d<strong>el</strong></strong> Brasil, importaron<br />

millones <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos africanos <strong>de</strong>stinados al trabajo <strong>en</strong> los cañaverales, <strong>la</strong>s minas y <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntaciones<br />

cafeteras. Gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>d<strong>el</strong></strong> Brasil colonial fue fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano<br />

<strong>de</strong> obra esc<strong>la</strong>va. <strong>La</strong>s estimaciones <strong>d<strong>el</strong></strong> número <strong>de</strong> africanos llevados anualm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> fuerza a Brasil<br />

se calcu<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre siete y doce millones, estimados por <strong>la</strong> Enciclopedia Católica <strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>d<strong>el</strong></strong> tiempo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> trata, a los que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>su</strong>marse un cuarto más que moría <strong>en</strong> <strong>la</strong> travesía.<br />

En <strong>el</strong> siglo XVI, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> varias <strong>su</strong>blevaciones <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

colonias portuguesas <strong>de</strong> Santo Tomé y Príncipe, <strong>en</strong> especial <strong>de</strong> un levantami<strong>en</strong>to fracasado por<br />

parte <strong>de</strong> Yoan Gato, <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo Amador li<strong>de</strong>ró una reb<strong>el</strong>ión exitosa que lo llevó a dominar dos<br />

tercios <strong>de</strong> Santo Tomé y a proc<strong>la</strong>marse rey. Esta situación sin embargo no habría <strong>de</strong> durar<br />

<strong>de</strong>masiado. Derrotados finalm<strong>en</strong>te, los <strong>su</strong>blevados se refugiaron <strong>en</strong> los quilombos <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

inc<strong>en</strong>diar <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntaciones. Los señores, <strong>en</strong>tonces, con <strong>su</strong>s haci<strong>en</strong>das y esc<strong>la</strong>vos, iniciaron un<br />

l<strong>en</strong>to trasiego <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vatura al Brasil, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se infiltraron los gérm<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />

in<strong>su</strong>rrecciones posteriores <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te nuevo. <strong>La</strong> más notoria es <strong>la</strong> que instituyó los mocambos<br />

<strong>de</strong> Palmares ya m<strong>en</strong>cionada, una república <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>su</strong>blevados que se mantuvo autónoma e<br />

invicta por más <strong>de</strong> ses<strong>en</strong>ta años.<br />

<strong>La</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos fueron ampliam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scritas como perversas.<br />

Amontonados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s s<strong>en</strong>za<strong>la</strong>s, galpones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s usinas <strong>de</strong> <strong>la</strong> caña <strong>de</strong> azúcar, sin <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

higi<strong>en</strong>e o siquiera aberturas al exterior, cuidadosam<strong>en</strong>te vigi<strong>la</strong>dos, <strong>la</strong> vida activa <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong><br />

los esc<strong>la</strong>vos africanos no pasaba <strong>de</strong> diez años. Morían antes por agotami<strong>en</strong>to, hambre, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

epidémicas, <strong>de</strong>so<strong>la</strong>ción.<br />

El régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos estaba condicionado por <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias productivas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> haci<strong>en</strong>da o <strong>el</strong> ing<strong>en</strong>io, así como por <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> mercado, ya que ante <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>la</strong> explotación se int<strong>en</strong>sificaba hasta llegar a límites increíbles.<br />

Comprados por los p<strong>la</strong>ntadores como bestias <strong>de</strong> carga o herrami<strong>en</strong>tas, los esc<strong>la</strong>vos eran<br />

consi<strong>de</strong>rados como parte integrante <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> producción, con <strong>el</strong> agravante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un mercado <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos que, regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te abastecido, posibilitaba <strong>el</strong> reemp<strong>la</strong>zo <strong>de</strong><br />

los fallecidos, por lo que se procuraba obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> mayor cantidad <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to posible <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

m<strong>en</strong>or tiempo. <strong>La</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada <strong>de</strong> trabajo llegaba a <strong>la</strong>s dieciocho horas diarias. Los<br />

africanos traídos eran jóv<strong>en</strong>es, <strong>en</strong>tre quince y veinte años pero, a partir <strong>de</strong> 1830, ante <strong>la</strong> inmin<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>presión <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata, se trajeron niños <strong>de</strong> nueve a doce años. Se esperaba que esta<br />

jov<strong>en</strong> edad permitiera realizar <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> aculturación más rápidam<strong>en</strong>te. Hasta 1820, <strong>la</strong><br />

importación <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos fue predominantem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hombres, pero posteriorm<strong>en</strong>te ante <strong>la</strong> inmin<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> que se acabaría, se com<strong>en</strong>zaron a importar mujeres y niños. Se pret<strong>en</strong>día favorecer<br />

los matrimonios y aum<strong>en</strong>tar los nacimi<strong>en</strong>tos para así institucionalizar “cria<strong>de</strong>ros” <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos.<br />

10. Ibíd.<br />

Teresa Porzecanski<br />

151


152<br />

El disciplinami<strong>en</strong>to v<strong>en</strong>ía por <strong>la</strong> tortura, <strong>el</strong> “tronco”, don<strong>de</strong> eran colgados, <strong>el</strong> baca<strong>la</strong>o,<br />

una especie <strong>de</strong> látigo para marcarlos, <strong>el</strong> col<strong>la</strong>r <strong>de</strong> hierro. <strong>La</strong>s faltas más graves se castigaban con<br />

<strong>la</strong> castración y los di<strong>en</strong>tes rotos a golpes <strong>de</strong> martillo. <strong>La</strong> huida significaba una persecución a<br />

cargo <strong>de</strong> cazadores especiales, los Capitanes do Mato, que hacían <strong>su</strong> negocio con <strong>la</strong> caza y <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>trega <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, vivos o muertos.<br />

<strong>La</strong>s formas <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia fueron básicam<strong>en</strong>te dos: <strong>la</strong> primera consistió replegarse al interior<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias r<strong>el</strong>igiosas africanas, que aunque contro<strong>la</strong>das y transformadas por los cleros<br />

evang<strong>el</strong>izadores, podían guardarse <strong>en</strong> lo profundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad y mezc<strong>la</strong>rse <strong>en</strong>tre sí, dando<br />

lugar a modalida<strong>de</strong>s sincréticas que emergieron a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> siglos <strong>en</strong> América: <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones<br />

afroamericanas que mant<strong>en</strong>ían los panteones <strong>de</strong> dioses <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano e incorporaban <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

indíg<strong>en</strong>as y cristianos.<br />

<strong>La</strong> segunda forma <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia era plegarse a los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>la</strong>ncos <strong>en</strong> contra <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> administración colonial, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reb<strong>el</strong>iones que estal<strong>la</strong>ron por toda América durante tres siglos<br />

<strong>de</strong> régim<strong>en</strong> colonial. En Marañón, Bahía, Minas y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Sur, <strong>la</strong>s reb<strong>el</strong>iones que se <strong>su</strong>cedieron<br />

tuvieron siempre <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> negros esc<strong>la</strong>vos que veían <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s un modo <strong>de</strong> expresar <strong>su</strong> reb<strong>el</strong>día<br />

ante <strong>la</strong> inhumana situación. <strong>La</strong> lucha armada se organizaba <strong>en</strong> los kilombos (<strong>d<strong>el</strong></strong> idioma kimbundo<br />

hab<strong>la</strong>do por los bantús <strong>de</strong> Ango<strong>la</strong>; pal<strong>en</strong>ques, <strong>en</strong> otras partes <strong>de</strong> América <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur), que se multiplicaron<br />

por todo <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te. Si bi<strong>en</strong> <strong>su</strong> duración era efímera, s<strong>en</strong>taron <strong>la</strong>s bases para <strong>la</strong><br />

organización que <strong>de</strong>spués sería <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Palmares.<br />

Estas comunida<strong>de</strong>s vivían <strong>en</strong> lugares inaccesibles don<strong>de</strong> los ejércitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona y los<br />

Capitanes do Mato no pudies<strong>en</strong> llegar, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ban una pequeña agricultura, y podían ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te<br />

atacar <strong>la</strong>s haci<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cercanías. El temor <strong>de</strong> los hac<strong>en</strong>dados y <strong>de</strong> los dueños <strong>de</strong><br />

los gran<strong>de</strong>s cañaverales llevó al gobierno portugués a aplicar medidas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia extrema. Es<br />

<strong>en</strong> este contexto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Capitanía <strong>de</strong> Pernambuco que, aprovechando <strong>la</strong> ocupación ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sa <strong>de</strong><br />

gran parte <strong>d<strong>el</strong></strong> nor<strong>de</strong>ste brasileño, y <strong>el</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los imperios con estos nuevos <strong>en</strong>emigos,<br />

que un grupo numeroso <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos logró escapar <strong>de</strong> <strong>su</strong>s dueños para fundar <strong>la</strong> República<br />

<strong>de</strong> Palmares, <strong>la</strong> que se mantuvo intacta con intermit<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre 1628 y 1697 con una pob<strong>la</strong>ción<br />

que se estimó <strong>en</strong> veinte mil, que constituyó, junto con Haití, <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> autogobierno<br />

africano más importante que se haya llevado a cabo fuera <strong>de</strong> África.<br />

Palmares fue una fe<strong>de</strong>ración —<strong>d<strong>el</strong></strong> estilo <strong>de</strong> una organización <strong>de</strong> pequeños grupos, tal<br />

como existieron hasta reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> África11 — <strong>de</strong> diez comunida<strong>de</strong>s l<strong>la</strong>madas mocambos, y<br />

cuya ciudad real l<strong>la</strong>mada Macaco contuvo mil quini<strong>en</strong>tas vivi<strong>en</strong>das d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un cerco fortificado<br />

hecho <strong>de</strong> palos <strong>en</strong> punta. En medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas se erguía una iglesia <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> expedición<br />

portuguesa <strong>en</strong>contró una imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> Jesús Niño, otra <strong>de</strong> Sao Bras y otra <strong>de</strong> <strong>la</strong> Señora <strong>de</strong><br />

Conceicao. 12 Los investigadores sin embargo se inclinan a creer que los pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> Palmares<br />

practicaban los cultos africanos pues <strong>en</strong> diversas crónicas se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> “negros fetichistas”, 13<br />

11. Nina R., pág. 77, da <strong>el</strong> ejemplo <strong>de</strong> Farabana <strong>en</strong> Bambuk, Alto S<strong>en</strong>egal, un lugar don<strong>de</strong> se habían refugiado<br />

esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> los distritos vecinos y que constituyó <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVIII y estado temible por <strong>el</strong> número y valor <strong>de</strong> <strong>su</strong>s guerreros.<br />

12. Ibíd., pág.74.<br />

13. Diario <strong>de</strong> Viagem do capitao Joao B<strong>la</strong>er aos Palmares <strong>en</strong> 1645, <strong>en</strong>: Revista do Instituto Arqueologico e Geográfico<br />

Pernambucano, vol. X, marco 1902, Nº 56, pág. 87.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

lo que hace <strong>su</strong>poner procesos <strong>de</strong> sincretismo que <strong>la</strong> <strong>de</strong>culturación <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos hacía inevitable.<br />

<strong>La</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> base agríco<strong>la</strong> (maíz, banana, mandioca, frijoles), <strong>el</strong> coco y <strong>la</strong> cría <strong>de</strong> aves<br />

y pequeños animales era completada por ev<strong>en</strong>tuales incursiones <strong>en</strong> haci<strong>en</strong>das vecinas <strong>en</strong> busca<br />

<strong>de</strong> tabaco, harina o ganado.<br />

En Palmares no sólo hubo esc<strong>la</strong>vos negros. Llegaron también a refugiarse allí b<strong>la</strong>ncos<br />

perseguidos e indios. Su primer lí<strong>de</strong>r fue Ganga-Zumbá hasta 1798 y <strong>su</strong> segundo Zumbí, y<br />

existió un Consejo que dirimía junto con él sobre <strong>la</strong>s cuestiones importantes. A <strong>su</strong> vez, cada<br />

mocambo t<strong>en</strong>ía <strong>su</strong> lí<strong>de</strong>r particu<strong>la</strong>r, <strong>el</strong> que si bi<strong>en</strong> autónomo respondía al li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> Zumbí.<br />

Según <strong>la</strong>s crónicas, <strong>el</strong> sistema respondía a más a un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o africano <strong>de</strong> reyecía bantú que a lo<br />

que mo<strong>de</strong>rnam<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dió por “república”.<br />

Palmares resistió a un número <strong>de</strong> expediciones punitivas difícil <strong>de</strong> precisar durante <strong>la</strong>s<br />

tres etapas <strong>de</strong> <strong>su</strong> exist<strong>en</strong>cia:<br />

Teresa Porzecanski<br />

1. El período ho<strong>la</strong>ndés, que finalizó <strong>de</strong>struido por Bareo <strong>en</strong> 1644.<br />

2. Un segundo período <strong>de</strong> Palmares, fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> restauración pernambucana que finaliza<br />

por <strong>la</strong> expedición <strong>de</strong> don Pedro <strong>de</strong> Almeida.<br />

3. <strong>La</strong> Palmares terminal, <strong>de</strong>vastada <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1695. 14<br />

<strong>La</strong> bibliografía concuerda <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s guerras fueron más <strong>de</strong> veinte y m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta,<br />

dato que da una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia e int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> persecución. El ejército <strong>de</strong> Palmares<br />

utilizaba arcos, flechas, <strong>la</strong>nzas y armas <strong>de</strong> fuego tomadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expediciones ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sas y portuguesas<br />

<strong>en</strong> tanto que los mocambos habían sido fortificados con estacas y fosos.<br />

<strong>La</strong>s “R<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Guerras hechas a los Palmares <strong>de</strong> Pernambuco <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

gobernador don Pedro <strong>de</strong> Almeida <strong>de</strong> 1675 a 1678”, 15 <strong>en</strong>viadas por <strong>la</strong> Capitanía <strong>de</strong> Pernambuco<br />

a <strong>la</strong> Corona portuguesa confirman que fueron escasos los tiempos <strong>de</strong> paz. Zumbí es <strong>de</strong>scrito<br />

como “<strong>de</strong> singu<strong>la</strong>r valor, gran ánimo y constancia” y fue herido por primera vez por un ataque<br />

<strong>en</strong> 1675. En 1677 <strong>la</strong> expedición <strong>de</strong> Fernando Carrillo casi aniqui<strong>la</strong> <strong>la</strong> República con matanzas,<br />

inc<strong>en</strong>dios y prisiones masivas. Un año <strong>de</strong>spués, <strong>el</strong> gobernador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Capitanía <strong>de</strong> Pernambuco<br />

cambia <strong>su</strong> táctica y <strong>en</strong>vía repres<strong>en</strong>tantes a Palmares ofreci<strong>en</strong>do paz, respeto a <strong>su</strong>s vidas y <strong>de</strong>volución<br />

<strong>de</strong> prisioneros, si <strong>el</strong>los <strong>de</strong>ponían <strong>la</strong>s armas. El <strong>en</strong>tonces lí<strong>de</strong>r Ganga-Zumbá acepta <strong>la</strong><br />

propuesta y <strong>en</strong>vía una <strong>d<strong>el</strong></strong>egación que regresa con regalos y <strong>el</strong> ofrecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> paz si <strong>la</strong> reb<strong>el</strong>ión<br />

fuera <strong>de</strong>puesta.<br />

Pero <strong>el</strong> Consejo Ultramarino <strong>de</strong> Lisboa no aceptó <strong>el</strong> trato, dici<strong>en</strong>do: “No convi<strong>en</strong>e que se<br />

admita <strong>la</strong> paz con estos negros pues <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia ha <strong>de</strong>mostrado que esta práctica es siempre un<br />

<strong>en</strong>gaño y también por nuestra reputación...” Tampoco los jefes <strong>de</strong> Palmares, dirigidos por Zumbí,<br />

lo aceptaron. Ganga-Zumbá fue ejecutado y a<strong>su</strong>mió este último. En 1695, <strong>el</strong> ban<strong>de</strong>irante paulista<br />

Domingo Jorge V<strong>el</strong>o y <strong>su</strong>s hombres realizaron dos sangri<strong>en</strong>tas expediciones para acorra<strong>la</strong>r y<br />

liquidar a <strong>la</strong> República Negra <strong>de</strong> América <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur. <strong>La</strong> capital resistió veintidós días antes <strong>de</strong> ser<br />

14. Rodrigues, Nina, ob. cit., pág.72.<br />

15. Citado por N. Rodrigues, ob. cit., pág.73.<br />

153


154<br />

<strong>de</strong>vastada. Hay versiones que sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que Zumbí logró huir con veinte hombres por un<br />

s<strong>en</strong><strong>de</strong>ro junto a <strong>la</strong> Sierra Viscosa, y se instaló <strong>en</strong> una caverna para organizar una nueva resist<strong>en</strong>cia,<br />

pero uno <strong>de</strong> <strong>su</strong>s t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>d<strong>el</strong></strong>ató <strong>el</strong> lugar <strong>d<strong>el</strong></strong> escondite a cambio <strong>de</strong> <strong>su</strong> propia libertad. Se<br />

seña<strong>la</strong> que Zumbí fue asesinado y <strong>su</strong> cabeza expuesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za pública “para aterrorizar a<br />

aqu<strong>el</strong>los que lo juzgaban inmortal”. Otras versiones r<strong>el</strong>atan que “no queri<strong>en</strong>do sobrevivir a <strong>la</strong><br />

pérdida <strong>de</strong> Palmares, Zumbí y <strong>su</strong>s guardias se precipitaron” (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un barranco) “prefiri<strong>en</strong>do una<br />

muerte gloriosa al cautiverio <strong>de</strong>shonroso que les aguardaba”. 16<br />

Sin embargo, aquí <strong>la</strong> historia y <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da se interp<strong>en</strong>etran y se diluy<strong>en</strong> una <strong>en</strong> <strong>la</strong> otra. Por<br />

un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s ley<strong>en</strong>das recog<strong>en</strong> hoy todavía <strong>en</strong> poesías popu<strong>la</strong>res, canciones y dramatizaciones <strong>la</strong><br />

cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que Zumbí es inmortal, <strong>de</strong> naturaleza divina y que algún día regresará. Por otro<br />

<strong>la</strong>do, si se toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra zumbí es <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> una jefatura, <strong>la</strong>s que había<br />

múltiples, una para cada mocambo, pue<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sarse que <strong>el</strong> Zumbí inmo<strong>la</strong>do fue pronto <strong>su</strong>stituido<br />

por otro jefe que ost<strong>en</strong>taba <strong>el</strong> mismo cargo. Una tercera alternativa es tomar <strong>la</strong> acepción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>en</strong> kimbundo, l<strong>en</strong>gua bantú <strong>de</strong> <strong>la</strong> región ango<strong>la</strong>na y guineana: <strong>de</strong> acuerdo a <strong>el</strong><strong>la</strong>,<br />

Zumbí es Nzumbí que significa “fantasma, alma <strong>de</strong> otro mundo, espíritu perturbado”. 17<br />

Según A. Ramos 18 “<strong>en</strong> Ango<strong>la</strong>, <strong>el</strong> dios <strong>su</strong>premo ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> Nzambi o Zambi y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Congo,<br />

Nzambian-pungu o Zambi-ampungu”. En <strong>la</strong> actualidad, <strong>el</strong> nombre Zumbí, <strong>de</strong>rivado <strong>d<strong>el</strong></strong> Zambí<br />

original usado por los primeros cronistas, conserva <strong>en</strong> <strong>la</strong>s regiones nor<strong>de</strong>stinas <strong>de</strong> Brasil <strong>el</strong><br />

significado <strong>de</strong> divinidad o santidad <strong>de</strong> los negros <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa. En <strong>el</strong> estudio <strong>d<strong>el</strong></strong> refranero popu<strong>la</strong>r<br />

infantil, N. Rodrigues <strong>de</strong>scubre una acepción adicional, <strong>la</strong> <strong>de</strong> hechicero que pasa <strong>la</strong>s noches<br />

peregrinando por los caminos. De allí <strong>de</strong>duce que <strong>el</strong> nombre conserva <strong>de</strong> forma cond<strong>en</strong>sada <strong>la</strong>s<br />

tradiciones r<strong>el</strong>igiosas y políticas <strong>de</strong> los pueblos bantús africanos, <strong>la</strong>s que se habrían repetido<br />

<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> América.<br />

Uniao do Palmares es hoy pueblo muy pobre <strong>de</strong>vastado por <strong>la</strong>s usinas <strong>de</strong> caña <strong>de</strong> azúcar<br />

que ocupan gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, pero ti<strong>en</strong>e una estatua <strong>de</strong> Zumbí <strong>en</strong> lo alto <strong>de</strong> una montaña,<br />

como símbolo <strong>de</strong> una esperanza que fue real por algún tiempo y cuya utopía se quiere preservar<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> olvido.<br />

Mesianismo y reb<strong>el</strong>ión<br />

Los vínculos <strong>en</strong>tre mesianismo judío y reb<strong>el</strong>ión aparec<strong>en</strong> sintetizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción<br />

teórica <strong>de</strong> Pereira <strong>de</strong> Queiroz 19 a <strong>su</strong> clásica obra que rastrea <strong>su</strong> historia y etnología, cuando<br />

dice: “Tres <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos indisp<strong>en</strong>sables forman <strong>la</strong> base <strong>de</strong> todo movimi<strong>en</strong>to mesiánico y lo hac<strong>en</strong> específico:<br />

una colectividad <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>ta u oprimida, <strong>la</strong> esperanza <strong>en</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> un emisario divino (...)<br />

y <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> un paraíso al mismo tiempo sagrado y profano. Estos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos caracterizan <strong>la</strong><br />

cre<strong>en</strong>cia mesiánica judía, <strong>la</strong> primera que haya sido analizada y estudiada”. Características adicio-<br />

16. Matoso, Mia, Licoes <strong>de</strong> Historia do Brasil, 4ª ed., 1895, pág. 180.<br />

17. Gudolle Cacciatore, Olga, 1977. Diccionario <strong>de</strong> Cultos Afro-Brasileiros. Editora For<strong>en</strong>se Universitaria, San Pablo,<br />

pág. 270.<br />

18. Ramos, A., 1979. As culturas Negras no Novo Mundo. Companhia Editora Nacional, San Pablo, pág. 227.<br />

19. Pereira <strong>de</strong> Queiroz, M.I., ob. cit., pág. 22.<br />

UNESCO<br />

PRIMER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

nales <strong>la</strong> constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> “espera” mesiánica como proceso o transcurso <strong>d<strong>el</strong></strong> tiempo que se <strong>de</strong>sliza<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un pasado a un futuro difer<strong>en</strong>te, y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> transformación social.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, Rapha<strong>el</strong> Patai toma <strong>el</strong> mesianismo judío como mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o sobre <strong>el</strong> que se<br />

inspiran <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX <strong>el</strong> judaísmo reformista y <strong>el</strong> propio zionismo, a pesar <strong>de</strong> constituir éstos<br />

movimi<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>icos. Sosti<strong>en</strong>e que <strong>el</strong> zionismo político <strong>de</strong> Herzl pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse<br />

como un “mesianismo secu<strong>la</strong>rizado” <strong>d<strong>el</strong></strong> cual están aus<strong>en</strong>tes los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos divinos y mi<strong>la</strong>grosos<br />

para <strong>de</strong>jar lugar a los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos políticos. 20<br />

Los mil<strong>en</strong>arismos y otras formas <strong>de</strong> espera sagrada hicieron posible <strong>la</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

pueblos americanos21 y africanos por medio <strong>de</strong> una diáspora <strong>de</strong> extinción y esc<strong>la</strong>vismo. Esta<br />

función emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te pragmática <strong>d<strong>el</strong></strong> mesianismo está <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una concepción judía <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

tiempo que vertebra <strong>la</strong> arquitectura <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s utopías: <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una historia que parte<br />

<strong>de</strong> un comi<strong>en</strong>zo y se dirige hacia un final sin repetirse a sí misma gestando un proceso gradual<br />

<strong>de</strong> transformación colectiva.<br />

Tan <strong>de</strong>terminante y necesario es este patrón <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> cosmovisiones libertarias,<br />

que los mesías atraviesan también <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Europa hispánica, portuguesa y católica<br />

durante varios siglos, especialm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> Ramón Llull (siglo XIV) y hasta Manu<strong>el</strong> <strong>La</strong>cunza<br />

(siglo XIX), 22 conformando <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> muchas aspiraciones místicas<br />

reivindicativas durante tiempos infaustos.<br />

Pero <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reb<strong>el</strong>iones negras contra <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vatura <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to mesiánico común a los<br />

africanos y judíos se expresa con mayor c<strong>la</strong>ridad: dos experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> torm<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> diáspora y <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>blevación que exti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> vincu<strong>la</strong>ciones con <strong>el</strong> ámbito mítico-r<strong>el</strong>igioso. En <strong>el</strong> mito <strong>de</strong> Palmares,<br />

Zumbí repres<strong>en</strong>ta, como <strong>en</strong> los mesías judíos, <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un <strong>de</strong>stino profano con<br />

una int<strong>en</strong>ción sagrada.<br />

20. Patai, R., ob. cit., pág. xlvii y sigs.<br />

21. Ver, por ejemplo, Oro, A. P., 1991. Hermano José: un Mesías brasileño actual, <strong>en</strong>: R<strong>el</strong>igiones <strong>La</strong>tinoamericanas,<br />

Nº2, Julio-Diciembre 1991, México, págs. 89-103. También, Schmidt Dicke, María Am<strong>el</strong>ia, Indagaciones sobre <strong>el</strong> M<strong>en</strong>saje<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Mesianismo Krahó, ibíd.<br />

22. <strong>La</strong>faye, J., ob. cit., págs. 27-46. Sobre <strong>el</strong> mesianismo <strong>en</strong> Portugal, ver Lipiner, E., 1993, O sapateiro <strong>de</strong> Trancoso<br />

e o alfaiate <strong>de</strong> Setúbal, Imago Editora, <strong>Río</strong> <strong>de</strong> Janeiro, Brasil.<br />

Teresa Porzecanski<br />

155


SEGUNDO PANEL<br />

Culturas vivas y <strong>la</strong>s expresiones<br />

artísticas y espirituales


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

África <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta<br />

Beatriz Santos Arrascaeta<br />

BEATRIZ SANTOS ARRASCAETA<br />

“Anoche me visitó un Griot, me contó hermosas ley<strong>en</strong>das, me habló <strong>de</strong><br />

ninfas negras, s<strong>el</strong>vas <strong>en</strong>cantadas, pequeñas al<strong>de</strong>as. El Griot contó <strong>el</strong> espl<strong>en</strong>dor<br />

<strong>de</strong> mi pueblo negro hasta que <strong>el</strong> b<strong>la</strong>nco opresor <strong>de</strong>struyó todo aqu<strong>el</strong>lo. Un<br />

pájaro azul recogió <strong>en</strong> <strong>su</strong>s a<strong>la</strong>s mi alma <strong>de</strong>sgarrada para que duerma<br />

eternam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> b<strong>el</strong><strong>la</strong> tierra africana.”<br />

Para com<strong>en</strong>zar a abordar <strong>el</strong> tema culturas vivas y <strong>la</strong>s expresiones artísticas y espirituales,<br />

me basaré <strong>en</strong> algunos trabajos <strong>de</strong> dos antropólogos arg<strong>en</strong>tinos Alicia Martín y Alejandro<br />

Frigerio. Dice Alicia Martín <strong>en</strong> mi recopi<strong>la</strong>ción “<strong>La</strong> her<strong>en</strong>cia cultural africana <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s Américas”: “En este trabajo me propongo aportar algunos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos a <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

r<strong>el</strong>aciones sociales <strong>en</strong>tre sectores étnico-raciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires hacia fines <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

siglo pasado y comi<strong>en</strong>zos <strong>d<strong>el</strong></strong> pres<strong>en</strong>te, c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad negra porteña. Estos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> crónicas sobre festejos <strong>de</strong> Carnaval, fiesta que es un esc<strong>en</strong>ario público <strong>de</strong> primer<br />

ord<strong>en</strong> para cond<strong>en</strong>sar y dramatizar situaciones sociales. El Carnaval, como otras fiestas comunitarias,<br />

da <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>cia y fantasía necesarias para <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> valores sociales.<br />

Permite a <strong>su</strong>s partícipes repres<strong>en</strong>tar personajes, actuar aspiraciones y temores, es <strong>de</strong>cir, proyectar<br />

imág<strong>en</strong>es alternativas <strong>de</strong> una sociedad. <strong>La</strong>s primeras refer<strong>en</strong>cias sobre <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración pública<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Carnaval datan <strong>de</strong> 1836”.Todas <strong>la</strong>s naciones africanas reunieron grupos para <strong>de</strong>sfi<strong>la</strong>r<br />

por <strong>la</strong>s calles <strong>en</strong> bril<strong>la</strong>ntes trajes, cada uno con <strong>su</strong> conjunto <strong>de</strong> tambores y bai<strong>la</strong>rines. Estas<br />

comparsas negras dominaban <strong>la</strong>s fiestas <strong>de</strong> Carnaval <strong>de</strong> cada año (excepto <strong>en</strong>tre 1844 y<br />

1852, cuando <strong>el</strong> gobernador Rosas prohibió <strong>el</strong> Carnaval) hasta avanzada <strong>la</strong> década <strong>de</strong><br />

1870. Entonces, empezaron a dominar <strong>la</strong>s comparsas b<strong>la</strong>ncas. Esto lo afirma <strong>el</strong> conocido<br />

investigador Reid Andrew. El predominio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones africanas no sólo se expresaba <strong>en</strong><br />

los carnavales, sino que durante <strong>la</strong> época <strong>de</strong> Rosas los negros porteños se organizaban <strong>en</strong><br />

Naciones. Llegó a haber más <strong>de</strong> cincu<strong>en</strong>ta naciones <strong>de</strong> negros <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires. Muchas <strong>de</strong><br />

éstas participaban activam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida pública. <strong>La</strong> Gaceta Mercantil <strong>d<strong>el</strong></strong> 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong><br />

1842 publica una nota <strong>de</strong> donación <strong>de</strong> fondos para <strong>la</strong> guerra contra <strong>la</strong> Banda Ori<strong>en</strong>tal,<br />

aportada por <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes socieda<strong>de</strong>s africanas: Ansa, Congo, Camundá, Cangu<strong>el</strong>a,<br />

Quizamá, Ango<strong>la</strong> Brazilero, Quipará, Mina Nago, Mozambique, Bangu<strong>el</strong>a, Lumbi, Ba<strong>su</strong>nci,<br />

Lucango, Umba<strong>la</strong>, Casanche, Mayambé, Muñanda, Mondongo, etcétera. <strong>La</strong>s naciones<br />

negras t<strong>en</strong>ían se<strong>de</strong>s <strong>en</strong> casas, l<strong>la</strong>madas Casas <strong>d<strong>el</strong></strong> tambor o <strong>d<strong>el</strong></strong> tango. Antecesoras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> socorros mutuos, prop<strong>en</strong>dían a <strong>la</strong> manumisión <strong>de</strong> <strong>su</strong>s socios esc<strong>la</strong>vos, otor-<br />

159


160<br />

gaban préstamos, asistían a <strong>en</strong>fermos, ancianos, v<strong>el</strong>aban a <strong>su</strong>s muertos y se reunían los<br />

domingos y feriados luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> misa a c<strong>el</strong>ebrar <strong>su</strong>s bailes, l<strong>la</strong>mados g<strong>en</strong>éricam<strong>en</strong>te<br />

candombes.<br />

Des<strong>de</strong> que Rosas a<strong>su</strong>mió <strong>el</strong> gobierno se hizo asiduo asist<strong>en</strong>te a los tambos. Cada domingo se<br />

pres<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> estos lugares uniformado <strong>de</strong> brigadier g<strong>en</strong>eral, con <strong>su</strong> señora, <strong>su</strong> hija y los adulones <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong> resid<strong>en</strong>cia. Se s<strong>en</strong>taba con aire solemne junto al Rey <strong>d<strong>el</strong></strong> Tambo Congo, <strong>d<strong>el</strong></strong> Tambo Mina, etcétera,<br />

según lo afirma <strong>en</strong> <strong>su</strong>s investigaciones Vic<strong>en</strong>te López. Pero Rosas no sólo visitaba asiduam<strong>en</strong>te los<br />

tambos los días domingo, sino que llevaba a los negros a los actos públicos <strong>el</strong>evando <strong>su</strong>s danzas<br />

africanas hasta <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> un teatro. El martes 6 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1831 se realizó <strong>en</strong> <strong>el</strong> Coliseo un<br />

acto especial <strong>en</strong> hom<strong>en</strong>aje al gobernador, con <strong>la</strong> concurr<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> cón<strong>su</strong>l inglés, <strong>su</strong> familia y altas<br />

autorida<strong>de</strong>s. Durante <strong>el</strong> Carnaval <strong>de</strong> 1872 una solicitud firmada “Un Pardo”, <strong>en</strong> <strong>el</strong> diario <strong>La</strong> Pr<strong>en</strong>sa<br />

d<strong>en</strong>unciaba: “Dábamos nuestras reuniones <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> color y nadie nos molestaba, pero hoy vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> a<br />

turbar este estado pacífico algunos señores <strong>de</strong> posición que <strong>en</strong>tran <strong>en</strong> nuestros bailes y como ti<strong>en</strong><strong>en</strong> armas y<br />

nosotros no, por ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía, nos p<strong>el</strong>ean y am<strong>en</strong>azan a nuestras compañeras”. Durante los carnavales<br />

se advierte una estrategia <strong>de</strong> algunos afroarg<strong>en</strong>tinos para sobrevivir <strong>en</strong> una sociedad b<strong>la</strong>nca que<br />

los estigmatiza: b<strong>la</strong>nquear <strong>la</strong>s costumbres. No ofrecían <strong>en</strong> <strong>su</strong>s cantos nada que evocara <strong>el</strong> ritmo<br />

africano, aún no <strong>en</strong>mu<strong>de</strong>cido. Los mor<strong>en</strong>os no asistían a bailes <strong>en</strong> lugares interétnicos, sino que se<br />

conc<strong>en</strong>traban para los carnavales <strong>en</strong> <strong>el</strong> Teatro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alegría, no para reafirmar <strong>su</strong> folclore sino para<br />

<strong>en</strong>sayar los signos <strong>de</strong> una id<strong>en</strong>tidad b<strong>la</strong>nqueada. Imitaban a los b<strong>la</strong>ncos bai<strong>la</strong>ndo cuadril<strong>la</strong>s, valses,<br />

mazurcas, habaneras, schottis <strong>de</strong> paso doble.<br />

Un artículo <strong>de</strong> 1905 titu<strong>la</strong>do “<strong>La</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> color” congratu<strong>la</strong>ba a los afroarg<strong>en</strong>tinos por<br />

<strong>su</strong>s salones aristocráticos don<strong>de</strong> <strong>en</strong> vez <strong>d<strong>el</strong></strong> grotesco candombe o <strong>de</strong> <strong>la</strong> mazemba <strong>la</strong>sciva se danzaba<br />

con traje mo<strong>de</strong>rno a <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> Luis XV. <strong>La</strong> pr<strong>en</strong>sa porteña había dado a <strong>la</strong> <strong>el</strong>ite <strong>de</strong> color<br />

<strong>la</strong> última señal <strong>de</strong> aprecio, concluye Reid Andrews.<br />

<strong>La</strong>s r<strong>el</strong>aciones interétnicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XX, como expone Alicia Martín,<br />

involucraron <strong>en</strong> un <strong>la</strong>pso <strong>de</strong> 40 años a distintos actores sociales <strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos dramáticos<br />

que significaron <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> algunos y <strong>la</strong> imposición <strong>de</strong> un país b<strong>la</strong>nco y europeo.<br />

El sometimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los aboríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1870 es cronológicam<strong>en</strong>te paral<strong>el</strong>o a <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> comunidad negra porteña y al arribo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmigración ultramarina masiva, así como a <strong>la</strong><br />

extinción <strong>d<strong>el</strong></strong> gaucho como tipo social. Estos movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>mográficos, consecu<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

recambio liberal <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo, estuvieron vincu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong>tre sí por una motivación<br />

político-cultural que constituye un mito motor fundante <strong>de</strong> <strong>la</strong> nacionalidad arg<strong>en</strong>tina: <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />

b<strong>la</strong>nca y europea.<br />

En cuanto a África <strong>en</strong> estas tierras recuerdo <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> un músico y poeta brasileño:<br />

“Primero me robaron <strong>de</strong> África, <strong>de</strong>spués robaron <strong>el</strong> África <strong>de</strong> mí”. Asimismo, Galeano dice que <strong>la</strong><br />

memoria <strong>de</strong> América ha sido muti<strong>la</strong>da por <strong>el</strong> racismo y nuestra sociedad actúa como si fuéramos<br />

tan sólo hijos <strong>de</strong> Europa. Agrego que nuestra sociedad trata <strong>de</strong> ignorar que somos hijos <strong>de</strong><br />

un contin<strong>en</strong>te maravilloso. Los africanos esc<strong>la</strong>vizados trajeron a <strong>la</strong>s Américas y al Caribe <strong>la</strong><br />

antigua certeza <strong>de</strong> que todos t<strong>en</strong>emos dos memorias: una individual, vulnerable al tiempo y a <strong>la</strong><br />

pasión, cond<strong>en</strong>ada como nosotros a morir, y otra memoria colectiva, <strong>de</strong>stinada como nosotros<br />

a sobrevivir.<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>La</strong> lic<strong>en</strong>ciada Andrea Díaz afirma que una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>d<strong>el</strong></strong> etnocidio es haber int<strong>en</strong>tado<br />

asimi<strong>la</strong>r nuestra cultura ancestral, no sólo no haber<strong>la</strong> <strong>de</strong>jado vivir <strong>en</strong> <strong>su</strong> real dim<strong>en</strong>sión,<br />

sino tratar <strong>de</strong> no permitir <strong>su</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Díaz p<strong>la</strong>ntea que <strong>de</strong>bemos romper con esa m<strong>en</strong>talidad<br />

que a muchos los coloniza hacia ad<strong>en</strong>tro y que reflejan hacia afuera por medio <strong>de</strong> una actitud<br />

discriminatoria.<br />

<strong>La</strong> preservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad pasa a ser un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to importante para evitar ser absorbido<br />

por otra cultura. Con <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, todo lo acal<strong>la</strong>do aflora y adquiere<br />

r<strong>el</strong>evancia para <strong>el</strong> discurso histórico. El lic<strong>en</strong>ciado Juan Pedro Machado afirma que <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> discurso <strong>de</strong> los afrouruguayos ha sost<strong>en</strong>ido una evolución constante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1988. El<br />

análisis <strong>d<strong>el</strong></strong> discurso, como acción social, permite <strong>de</strong>s-<strong>en</strong>cubrir los usos y abusos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r p<strong>la</strong>smados<br />

<strong>en</strong> los discursos, ser un medio valioso para <strong>la</strong> crítica y <strong>el</strong> cambio. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>de</strong> solidaridad, <strong>de</strong> dominación y <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia aparec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s historias<br />

<strong>de</strong> los hechos cotidianos, <strong>la</strong> historia contada por nosotros mediante los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

fe<strong>de</strong>rados; así, <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad temática se torna visible.<br />

En este s<strong>en</strong>tido se expresan los versos <strong>de</strong> una escritora afrouruguaya Cristina Rodríguez<br />

Cabral. En <strong>el</strong><strong>la</strong> no <strong>en</strong>contramos <strong>el</strong> uso <strong>d<strong>el</strong></strong>iberado <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra sino <strong>el</strong> vigor emocional.<br />

Dice <strong>la</strong> poeta: “No <strong>de</strong>bemos olvidar que somos hijos <strong>de</strong> reyes y <strong>de</strong> guerreros, por eso bat<strong>en</strong> los<br />

tambores al nacer. Como hijos <strong>de</strong> reyes y guerreros resistimos hace siglos al emb<strong>la</strong>nquecimi<strong>en</strong>to, filosofía<br />

racista que ayer nos prohibía salir a <strong>la</strong> calle y hoy pret<strong>en</strong><strong>de</strong> mant<strong>en</strong>ernos dispersos. <strong>La</strong> <strong>en</strong>orme<br />

sonrisa <strong>d<strong>el</strong></strong> Lobo se abre cual abanico mágico <strong>en</strong> Cuareim, <strong>de</strong>sparrama <strong>su</strong> brillo <strong>de</strong> estr<strong>el</strong><strong>la</strong>s por Is<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Flores y se confun<strong>de</strong> con <strong>la</strong> luna rumbo a Ansina”.<br />

Y los versos <strong>de</strong> Martha Fermina Gu<strong>la</strong>rte: “Ese día no jugaron los niños <strong>d<strong>el</strong></strong> conv<strong>en</strong>tillo,<br />

estaba triste Cuareim y hasta <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te más frío. Los vecinos cuchicheaban, los mor<strong>en</strong>os se van, <strong>el</strong><br />

conv<strong>en</strong>tillo se muere si ésta g<strong>en</strong>te se va, fueron manos malvadas que <strong>de</strong>rrumbaron mi alero, se olvidaron<br />

que <strong>en</strong> Cuareim b<strong>la</strong>ncos y negros crecieron”.<br />

Beatriz Santos Arrascaeta<br />

161


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Expresiones culturales <strong>de</strong> los afro-riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ses<br />

Tomás Olivera Chirimini<br />

TOMÁS OLIVERA CHIRIMINI<br />

Cuando consi<strong>de</strong>ramos <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong> africanos esc<strong>la</strong>vizados introducidos <strong>en</strong> América, <strong>en</strong><br />

algunos lugares más <strong>el</strong>evado que <strong>el</strong> aporte europeo y <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes actualm<strong>en</strong>te,<br />

no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> importante pap<strong>el</strong> que <strong>el</strong>los han <strong>de</strong>sempeñado <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución<br />

sociocultural <strong>d<strong>el</strong></strong> nuevo contin<strong>en</strong>te <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, y <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />

Respecto <strong>d<strong>el</strong></strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas negras <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay se ha dicho mucho, pero no se ha<br />

profundizado <strong>su</strong> estudio y no se ha conci<strong>en</strong>tizado <strong>el</strong> tema. En consecu<strong>en</strong>cia, han podido prosperar<br />

ciertos errores que <strong>de</strong>sembocan casi siempre <strong>en</strong> los aspectos más evid<strong>en</strong>tes: aspectos<br />

folclóricos, anecdóticos o pintorescos <strong>de</strong> <strong>la</strong> música, <strong>el</strong> canto popu<strong>la</strong>r y <strong>la</strong> danza.<br />

Se hab<strong>la</strong> comúnm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> negro <strong>en</strong> <strong>el</strong> Carnaval, <strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los tambores,<br />

cada vez más <strong>de</strong> moda, <strong>d<strong>el</strong></strong> colorido <strong>de</strong> “<strong>La</strong>s L<strong>la</strong>madas” y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comparsas negras como atracción<br />

turística, pero poco se hab<strong>la</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> rol fundam<strong>en</strong>tal que jugó <strong>el</strong> negro y <strong>su</strong>s <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución<br />

sociocultural y política <strong>d<strong>el</strong></strong> nuevo contin<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> los pueblos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta.<br />

Afirma <strong>el</strong> antropólogo uruguayo Dani<strong>el</strong> Vidart, que “(…) Cuando se con<strong>su</strong>lta <strong>la</strong> escasa<br />

bibliografía <strong>de</strong>dicada al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra <strong>en</strong> nuestro país, cuesta poco comprobar que<br />

aún no se ha escrito <strong>la</strong> historia profunda <strong>de</strong> los negros y <strong>su</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los rasgos somáticos y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

características culturales <strong>d<strong>el</strong></strong> pueblo uruguayo”. Coincid<strong>en</strong> con <strong>su</strong> manifestación otros autores<br />

como los uruguayos R<strong>en</strong>zo Pi Hugarte y Mario Cons<strong>en</strong>s o <strong>el</strong> norteamericano George Reid<br />

Andrew y <strong>el</strong> arg<strong>en</strong>tino Dani<strong>el</strong> Scháv<strong>el</strong>zon. Tanto al compon<strong>en</strong>te indíg<strong>en</strong>a como al<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te se les ha ignorado, ocultado, borrado <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se.<br />

En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exposiciones que he realizado sobre <strong>el</strong> tema con r<strong>el</strong>ación a los<br />

afrouruguayos, luego <strong>de</strong> finalizadas y abierto <strong>el</strong> cuestionario consecu<strong>en</strong>te, es <strong>de</strong> rutina que se<br />

pregunte si <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina han existido negros y/o si allí se ha dado <strong>el</strong> candombe como <strong>en</strong><br />

Uruguay. Mis respuestas son afirmativas, y ampliando conceptos siempre respondo que tanto <strong>el</strong><br />

candombe como <strong>el</strong> tango son expresiones culturales riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ses.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, ninguna historia <strong>de</strong> los afro-riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ses sería completa sin exponer<br />

un panorama <strong>de</strong> <strong>su</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cultural <strong>en</strong> ambas capitales <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta.<br />

163


164<br />

Cuando se examina <strong>la</strong> bibliografía sobre <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> estas dos ciuda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>contramos que tanto<br />

Montevi<strong>de</strong>o como Bu<strong>en</strong>os Aires son mo<strong>d<strong>el</strong></strong>os arquitectónicos, sociales y culturales europeos,<br />

r<strong>el</strong>egándose y aun ignorando <strong>su</strong> composición étnica y <strong>el</strong> aporte tanto <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as como <strong>de</strong><br />

los individuos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> África.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s páginas más asombrosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia mundial ha sido <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> trasp<strong>la</strong>ntación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> raza negra al nuevo mundo. Ningún movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s razas humanas ha creado problemas<br />

más difíciles. De acuerdo con este contexto, es paradójico <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que durante <strong>el</strong><br />

período <strong>de</strong> mayor postración para África, <strong>su</strong> cultura y <strong>su</strong> forma <strong>de</strong> ser hubiera <strong>de</strong> irradiar lejos<br />

<strong>de</strong> ese contin<strong>en</strong>te. Dado ese trasp<strong>la</strong>nte pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> una cultura afroamericana, diversa <strong>en</strong><br />

calidad, <strong>en</strong> vitalidad, <strong>en</strong> pureza o <strong>en</strong> hibridación.<br />

En nuestros días, esa cultura afroamericana muestra realida<strong>de</strong>s heterogéneas con una<br />

evid<strong>en</strong>te y notable pujanza, constituy<strong>en</strong>do aportaciones a <strong>la</strong> idiosincrasia <strong>de</strong> los países don<strong>de</strong><br />

viv<strong>en</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

Valores y manifestaciones culturales<br />

Durante varios períodos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia África ha sido <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te olvidado. Sin embar-<br />

go, tuvo un pasado glorioso, <strong>su</strong>perior <strong>en</strong> muchas fases a <strong>la</strong>s civilizaciones bárbaras europeas que<br />

le fueron contemporáneas. Cuna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras civilizaciones, <strong>su</strong>s aboríg<strong>en</strong>es fueron capaces<br />

<strong>de</strong> administrar imperios y <strong>de</strong>jar tesoros <strong>de</strong> arte, como <strong>la</strong>s esculturas mil<strong>en</strong>arias <strong>d<strong>el</strong></strong> Este y <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Oeste africano. El Sahara fue <strong>en</strong> tiempos remotos una región habitable, por lo tanto un lugar <strong>de</strong><br />

contacto y nexo <strong>de</strong> unión <strong>en</strong>tre los pueblos ribereños <strong>d<strong>el</strong></strong> Mediterráneo y los pueblos situados al<br />

Sur. Su <strong>de</strong>secación <strong>de</strong>terminó un tajante corte horizontal <strong>de</strong> Oeste a Este, parti<strong>en</strong>do a África <strong>en</strong><br />

dos mita<strong>de</strong>s prácticam<strong>en</strong>te incomunicadas: <strong>la</strong> franja costera <strong>d<strong>el</strong></strong> Norte, influida por <strong>la</strong>s alternativas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> historia mediterránea, <strong>en</strong> alguna medida incorporada a Europa, recibi<strong>en</strong>do <strong>su</strong>cesivas<br />

influ<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los griegos, <strong>de</strong> los romanos, <strong>de</strong> los cristianos, <strong>de</strong> los bárbaros, etcétera. El resto <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

contin<strong>en</strong>te con una conexión mínima con <strong>el</strong> exterior quedó durante mucho tiempo abandonado<br />

a <strong>su</strong> pura aut<strong>en</strong>ticidad africana.<br />

Roma había dominado <strong>el</strong> Norte <strong>de</strong> África con variable int<strong>en</strong>sidad y profundidad, aunque<br />

siempre limitada por <strong>la</strong> barrera <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>sierto. Su espíritu no había logrado ca<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> Norte<br />

<strong>de</strong> África, mant<strong>en</strong>iéndose <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción africana al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> romanización.<br />

Con <strong>el</strong> Is<strong>la</strong>m <strong>su</strong>ce<strong>de</strong>ría lo contrario. <strong>La</strong> fulminante conquista árabe <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> litoral<br />

mediterráneo <strong>de</strong> África <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo VII nos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta con un hecho nuevo: <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión predicada<br />

por Mahoma estaba hecha a <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> pueblos afines a los africanos; por consigui<strong>en</strong>te, éstos<br />

a<strong>su</strong>mieron <strong>el</strong> Is<strong>la</strong>m como algo propio. Se trataba <strong>de</strong> una mutua asimi<strong>la</strong>ción.<br />

<strong>La</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>d<strong>el</strong></strong> Is<strong>la</strong>m <strong>en</strong> África no se limitó a <strong>la</strong> periferia. Fue ca<strong>la</strong>ndo poco a poco <strong>en</strong><br />

dirección hacia <strong>el</strong> Sur, incorporando pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> gran comunidad <strong>de</strong> los crey<strong>en</strong>tes otros<br />

pueblos <strong>de</strong> etnias difer<strong>en</strong>tes. Entretanto, <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido inverso, este hecho marca <strong>la</strong> escisión <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

contin<strong>en</strong>te africano <strong>en</strong> dos partes culturalm<strong>en</strong>te antagónicas: África is<strong>la</strong>mizada, al Norte, y<br />

África pagana, al Sur. En esta dirección quedaban muchos pueblos <strong>de</strong>sconocidos <strong>en</strong> los que<br />

habían florecido diversos reinos, como los <strong>de</strong> Malí, Yoruba, B<strong>en</strong>ín, etcétera, con personalidad y<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

cultura consi<strong>de</strong>rables. Estos reinos africanos tuvieron <strong>su</strong> organización, <strong>su</strong>s manifestaciones artísticas,<br />

<strong>su</strong> po<strong>de</strong>río militar y <strong>su</strong>s cre<strong>en</strong>cias autóctonas.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>su</strong>s organizaciones <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personas hábiles, int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>tes<br />

e intuitivas que construyeron con ayuda <strong>de</strong> los Griots y <strong>de</strong> los Dioses, teorías explicando<br />

<strong>la</strong> formación <strong>d<strong>el</strong></strong> universo.<br />

Los Griots, verda<strong>de</strong>ras <strong>en</strong>ciclopedias vivi<strong>en</strong>tes, son personas que se <strong>de</strong>dican a todas <strong>la</strong>s<br />

manifestaciones <strong>d<strong>el</strong></strong> int<strong>el</strong>ecto. Los hay narradores <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tos, músicos, danzarines, cantantes,<br />

etcétera. <strong>La</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>el</strong>los son <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> recoger <strong>en</strong> <strong>su</strong>s privilegiadas memorias <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ealogía<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong> noble cuna, los actos heroicos <strong>de</strong> conspicuos personajes, <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los<br />

estados o <strong>de</strong> otras tribus, <strong>la</strong>s costumbres sociales y <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias r<strong>el</strong>igiosas, para trasmitir<strong>la</strong>s a <strong>la</strong>s<br />

g<strong>en</strong>eraciones posteriores.<br />

Manifiesta <strong>la</strong> doctora Beatriz Hilda Grand Ruiz, <strong>de</strong>stacada africanista arg<strong>en</strong>tina, que los<br />

valores culturales que nos <strong>en</strong>seña <strong>la</strong> sociedad tradicional africana están r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> valor<br />

vida. Son formas <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s cosas, son s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos o maneras <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tir. En <strong>el</strong>los <strong>el</strong> concepto<br />

tiempo es un valor humano que está ligado al <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, a <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación, a <strong>la</strong> comunicación.<br />

El tiempo se evalúa cuanto permite ser más o mejor persona.<br />

En África <strong>el</strong> valor comunidad es fundam<strong>en</strong>tal y los valores propios, tradicionales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad africana, son contrapuestos a los <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo mo<strong>de</strong>rno, <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> individualismo. En <strong>el</strong> África tradicional es importante <strong>la</strong> familia, así como saber <strong>de</strong><br />

dón<strong>de</strong> se vi<strong>en</strong>e y a dón<strong>de</strong> se va.<br />

<strong>La</strong> cultura tradicional ha <strong>en</strong>señado al africano a adaptarse al <strong>en</strong>torno natural y vivir <strong>en</strong> armonía<br />

con <strong>la</strong> naturaleza. Los ríos, <strong>la</strong>s s<strong>el</strong>vas, los animales, los <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> geografía africana hace<br />

tomar una posición fr<strong>en</strong>te a todos los reinos: vegetal, mineral o animal. Cuando <strong>la</strong> familia necesita<br />

comer, <strong>el</strong> cazador mata a un animal <strong>en</strong> ceremonias, se disculpa con <strong>su</strong> presa, le explica que <strong>su</strong> familia<br />

necesita <strong>la</strong> carne y los huesos <strong>d<strong>el</strong></strong> animal muerto se <strong>en</strong>tierran con <strong>el</strong> mayor respeto.<br />

El tambor<br />

<strong>La</strong> utilización <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> percusión es común a todos los pueblos primitivos.<br />

Sin embargo, aun cuando muchos tipos <strong>de</strong> tambores pued<strong>en</strong> ser atribuidos a pueblos originariam<strong>en</strong>te<br />

apartados <strong>de</strong> África, parece indiscutible <strong>el</strong> carácter g<strong>en</strong>uinam<strong>en</strong>te africano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s percusiones.<br />

Dicho <strong>de</strong> otra manera, no po<strong>de</strong>mos p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> África sin asociar a <strong>el</strong><strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> tambores,<br />

<strong>de</strong> ritmos.<br />

Para los pueblos africanos <strong>el</strong> tambor siempre ha t<strong>en</strong>ido un increíble valor. De múltiple<br />

significado, éste aparece <strong>en</strong> casi todas <strong>la</strong>s manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>d<strong>el</strong></strong> africano pudi<strong>en</strong>do<br />

afirmarse que es <strong>el</strong> pulso <strong>de</strong> África, <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to id<strong>en</strong>tificatorio <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te negro. El<br />

tambor sirve para comunicarse con todo lo que vive. Se utiliza para contar historias <strong>de</strong> tribus,<br />

hacer o convocar a <strong>la</strong> guerra, para <strong>la</strong> caza, para alejar <strong>el</strong> mal y <strong>de</strong>sterrar los espíritus, para festejos<br />

o du<strong>el</strong>os, para curaciones, tatuajes o circuncisiones, cosechas <strong>de</strong> frutas y granos o hacer llover.<br />

En África existe una gran variedad <strong>de</strong> tambores. Variedad <strong>en</strong> <strong>su</strong>s formas, <strong>en</strong> <strong>su</strong>s materiales,<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong> construcción, utilización y sonidos. Es expresión <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r ya que se consi<strong>de</strong>ra un<br />

Tomás Olivera Chirimini<br />

165


166<br />

instrum<strong>en</strong>to inv<strong>en</strong>tado por los dioses. El nativo <strong>de</strong>be apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los distintos ritmos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> pequeño,<br />

<strong>de</strong> tal manera que cualquiera no pue<strong>de</strong> tañer un tambor si no ha pasado por <strong>la</strong>s distintas<br />

etapas <strong>de</strong> <strong>su</strong> apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

En <strong>su</strong>ma, <strong>el</strong> tambor traduce un diálogo ininterrumpido con todo lo que existe, pres<strong>en</strong>te<br />

o pasado. Es <strong>el</strong> vehículo sonoro <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia africana.<br />

Arte y oficios<br />

Entre los africanos exist<strong>en</strong> pueblos inv<strong>en</strong>tores <strong>de</strong> antiguas industrias <strong>d<strong>el</strong></strong> hierro y esculto-<br />

res <strong>d<strong>el</strong></strong> bronce. Se <strong>de</strong>stacan como hábiles tal<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> estatuas <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra y marfil y/o fabricantes<br />

<strong>de</strong> máscaras que hoy se disputan los museos <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo.<br />

En África antigua <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s artesanales eran funciones vincu<strong>la</strong>das con lo sagrado,<br />

<strong>de</strong>sempeñando un pap<strong>el</strong> preciso d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. <strong>La</strong> obra t<strong>en</strong>ía una finalidad, una<br />

función y <strong>el</strong> artesano <strong>de</strong>bía <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> condiciones psicológicas propicias para realizar<strong>la</strong>. El<br />

trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra, <strong>d<strong>el</strong></strong> hierro, <strong>d<strong>el</strong></strong> cuero, <strong>d<strong>el</strong></strong> tejido, etcétera, no eran consi<strong>de</strong>radas como<br />

ocupaciones utilitarias, domésticas, estéticas o reactivas. El arte no era sólo <strong>la</strong> cerámica, <strong>la</strong> pintura<br />

u otros modos <strong>de</strong> expresión simi<strong>la</strong>res, sino <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>d<strong>el</strong></strong> hombre y <strong>de</strong> todo<br />

cuanto podía concurrir a formar al ser humano.<br />

El artista africano ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> expresar <strong>su</strong>s s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos; <strong>el</strong> autor está poni<strong>en</strong>do<br />

<strong>su</strong> interior <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra que consi<strong>de</strong>ra inspirada por <strong>el</strong> creador. Cada obra <strong>de</strong> arte<br />

lleva <strong>su</strong> m<strong>en</strong>saje.<br />

Los africanos son también creadores <strong>de</strong> valores estéticos, que al ser re<strong>de</strong>scubiertos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

naci<strong>en</strong>te siglo XX fecundaron <strong>la</strong> imaginación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vanguardias artísticas <strong>de</strong> Occid<strong>en</strong>te. Tras <strong>la</strong>s<br />

hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> negrismo se <strong>la</strong>nzaron artistas, escritores, poetas y músicos que se pusieron <strong>en</strong> contacto<br />

con esas investigaciones y con los escultores, los objetos tal<strong>la</strong>dos, <strong>la</strong>s máscaras y los fetiches<br />

realizados por nativos <strong>de</strong> Camerún, <strong>d<strong>el</strong></strong> Congo, <strong>de</strong> B<strong>en</strong>ín, <strong>de</strong> Sudán... Entre los primeros adali<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> este movimi<strong>en</strong>to figuraron Apollinaire, Picasso y Paul Guil<strong>la</strong>ume.<br />

Danza y literatura<br />

<strong>La</strong> danza es otro <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to con <strong>el</strong> que se id<strong>en</strong>tifica <strong>el</strong> hombre africano. En África exist<strong>en</strong><br />

distintos tipos <strong>de</strong> danza, por ejemplo, danzas guerreras y danzas <strong>de</strong> peticiones (para un nacimi<strong>en</strong>to,<br />

una bu<strong>en</strong>a cosecha, un bautismo, un casami<strong>en</strong>to; para hacer llover). A lo <strong>la</strong>rgo y ancho<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas y <strong>el</strong> Caribe <strong>la</strong>s danzas africanas <strong>de</strong>jaron <strong>su</strong> impronta.<br />

En cuanto a <strong>la</strong> Literatura, <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te africano cu<strong>en</strong>ta con obras orales y folclóricas <strong>de</strong><br />

gran riqueza y originalidad. Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un ac<strong>en</strong>to propio, cuyas características son concisión, síntesis,<br />

fondo moral, exaltación <strong>de</strong> <strong>la</strong> astucia y <strong>la</strong> int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia, cálida imaginación, expresión caprichosa,<br />

raras y a veces pintorescas concepciones.<br />

Sus manifestaciones tradicionales están <strong>en</strong> constante evolución. Cu<strong>en</strong>tos, ley<strong>en</strong>das, proverbios<br />

y canciones que al pasar <strong>de</strong> boca <strong>en</strong> boca, al divulgarse <strong>de</strong> una zona a <strong>la</strong> otra cobran<br />

actualidad, se <strong>en</strong>riquec<strong>en</strong> y se r<strong>en</strong>uevan merced a <strong>la</strong> imaginación y a <strong>la</strong> fantasía popu<strong>la</strong>res.<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Este folclore incluye cu<strong>en</strong>tos maravillosos y morales, r<strong>el</strong>atos <strong>de</strong> carácter humorístico,<br />

cu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> amor, fábu<strong>la</strong>s, etcétera. En <strong>su</strong>s expresiones <strong>el</strong> animal más débil y pequeño v<strong>en</strong>ce al<br />

más fuerte. Triunfa <strong>la</strong> sagacidad sobre <strong>la</strong> fuerza bruta o <strong>la</strong> estupi<strong>de</strong>z. El caracol o <strong>la</strong> rana <strong>de</strong>rrotan<br />

al v<strong>en</strong>ado; <strong>el</strong> camaleón al <strong>el</strong>efante; <strong>la</strong> tortuga al antílope.<br />

Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura los africanos no eran ágrafos. Expresaban todos los proverbios<br />

con signos. <strong>La</strong>s l<strong>en</strong>guas negroafricanas compr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>su</strong>danesas, <strong>la</strong>s nilóticas, <strong>la</strong>s semibantú<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>va africana occid<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong>s bantú hab<strong>la</strong>das <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Ecuador al Cabo. Estas últimas<br />

constituían <strong>el</strong> grupo más importante.<br />

El término bantu o bantú <strong>de</strong>signa un importante sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negroafricana<br />

que se refiere al par<strong>en</strong>tesco exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los l<strong>en</strong>guajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones negras<br />

as<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> África c<strong>en</strong>tral y meridional. O sea, que <strong>su</strong><strong>el</strong>e <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse por bantús a un conjunto<br />

<strong>de</strong> pueblos y tribus que sólo pres<strong>en</strong>tan afinida<strong>de</strong>s idiomáticas.<br />

<strong>La</strong> cre<strong>en</strong>cia r<strong>el</strong>igiosa <strong>d<strong>el</strong></strong> africano es tan coher<strong>en</strong>te que <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> verda<strong>de</strong>ro<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad. Sus doctrinas serán fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> r<strong>el</strong>igiones sincréticas<br />

afroamerindias <strong>en</strong> América.<br />

Otro aspecto que lo caracteriza es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> solidaridad. El africano es un ser fraterno,<br />

naturalm<strong>en</strong>te afectuoso, ya sea <strong>en</strong>tre hermanos o <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es se tratan como tales. Para él <strong>la</strong><br />

pa<strong>la</strong>bra es una especie <strong>de</strong> organismo vivo. No se falta a <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra dada. Entre <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />

africanas esto implica un alto concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> dignidad. También dan importancia a <strong>la</strong> per<strong>su</strong>asión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra; <strong>el</strong><strong>la</strong> es <strong>la</strong> que golpea, acaricia, conv<strong>en</strong>ce o rechaza.<br />

El esc<strong>la</strong>vizado africano y <strong>su</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia<br />

Después <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> América asistimos al <strong>de</strong>spegue <strong>de</strong> Europa, que por diver-<br />

sos factores <strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ados coincidirá con un g<strong>en</strong>eral hundimi<strong>en</strong>to africano. Estos factores fueron:<br />

Tomás Olivera Chirimini<br />

— <strong>el</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> América,<br />

— los progresos tecnológicos y<br />

— <strong>la</strong> po<strong>la</strong>rización <strong>d<strong>el</strong></strong> comercio hacia <strong>el</strong> Nuevo Mundo.<br />

El <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> América, con <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te formación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntaciones <strong>en</strong> constante<br />

expansión <strong>de</strong>terminó para África <strong>la</strong> trata <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos.<br />

Es paradójico <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que durante <strong>el</strong> período <strong>de</strong> mayor postración para África, <strong>su</strong><br />

cultura y <strong>su</strong> forma <strong>de</strong> ser hubiera <strong>de</strong> irradiar lejos <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te. Ese trasp<strong>la</strong>nte trajo aparejada<br />

varias consecu<strong>en</strong>cias:<br />

El negro africano estuvo <strong>en</strong>tre los fundadores <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s que se crearon durante <strong>el</strong><br />

tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata y hoy son <strong>la</strong>s principales <strong>de</strong> México, América C<strong>en</strong>tral, <strong>la</strong>s Antil<strong>la</strong>s y <strong>el</strong> hemisferio<br />

Sur.<br />

Durante los tres primeros siglos <strong>de</strong> <strong>la</strong> trata <strong>de</strong>sembarcaron <strong>en</strong> América más africanos que<br />

europeos, llegando a afirmarse que <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonización fue una empresa afro-europea.<br />

167


168<br />

Durante ese tiempo, <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te esc<strong>la</strong>vista fue <strong>en</strong>orme, no se <strong>de</strong>tuvo <strong>en</strong> ningún mom<strong>en</strong>to y<br />

llegó a todas partes. No hubo lugar don<strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vizados no llegaran; no hubo actividad que<br />

no apr<strong>en</strong>dieran. Fueron p<strong>la</strong>teros, capataces <strong>de</strong> indios, artesanos, constructores, forjadores <strong>de</strong><br />

hierro, soldados, agricultores, etcétera.<br />

<strong>La</strong> participación <strong>d<strong>el</strong></strong> negro <strong>en</strong> <strong>la</strong> emancipación <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral es ignorada.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong>s investigaciones contemporáneas han rev<strong>el</strong>ado una <strong>su</strong>cesión impresionante <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>blevaciones <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vizados, anteriores a <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia; así como se han dado a conocer<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución <strong>de</strong> Haití y <strong>su</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Simón Bolívar<br />

y posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> acción directa y efectiva <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>tes negros <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tropas <strong>de</strong> Colombia,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s proezas <strong>de</strong> Artigas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> los Treinta y Tres Ori<strong>en</strong>tales o <strong>de</strong> los Regimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Pardos<br />

y Mor<strong>en</strong>os, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Banda Ori<strong>en</strong>tal como <strong>en</strong> <strong>la</strong> vecina oril<strong>la</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong> Perú y<br />

Chile.<br />

Otra consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ese trasp<strong>la</strong>nte pue<strong>de</strong> hal<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestación <strong>de</strong> una cultura<br />

afroamericana, extraordinariam<strong>en</strong>te diversa <strong>en</strong> calidad, <strong>en</strong> vitalidad, <strong>en</strong> pureza o <strong>en</strong> hibridación.<br />

En <strong>la</strong>s nuevas tierras, al esc<strong>la</strong>vizado africano no se le ofrecía <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> rehacer <strong>su</strong>s<br />

valores y <strong>su</strong>s sistemas <strong>de</strong> vida, <strong>su</strong> ord<strong>en</strong>, <strong>su</strong> familia, <strong>su</strong> gobierno, <strong>su</strong>s l<strong>en</strong>guas, <strong>su</strong>s cre<strong>en</strong>cias y <strong>su</strong>s<br />

prácticas r<strong>el</strong>igiosas, sino que se los ais<strong>la</strong>ba, se los separaba, se buscaba quebrar los <strong>la</strong>zos comunes<br />

con <strong>su</strong>s al<strong>de</strong>as y <strong>su</strong>s familias para una rápida y completa asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>su</strong>s nuevos lugares <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>stino.<br />

Este proceso radical <strong>de</strong> <strong>de</strong>sculturación pres<strong>en</strong>tó diversas modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ejecución según<br />

<strong>el</strong> lugar y los sistemas <strong>de</strong> trabajo. A pesar <strong>de</strong> los trem<strong>en</strong>dos pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos que tuvo que afrontar<br />

y soportar <strong>el</strong> negro esc<strong>la</strong>vizado, con <strong>su</strong> fuerza espiritual se <strong>la</strong>s ing<strong>en</strong>ió para sobrevivir y conservar<br />

<strong>su</strong> nativa originalidad. Cuando tuvo una hora <strong>de</strong> libertad, esa hora se convirtió <strong>en</strong> danza, <strong>en</strong><br />

música, <strong>en</strong> canción. Sus danzas <strong>de</strong>jaron <strong>su</strong> influ<strong>en</strong>cia a lo <strong>la</strong>rgo y ancho <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres Américas,<br />

pudi<strong>en</strong>do afirmarse que casi todos los bailes popu<strong>la</strong>res mo<strong>de</strong>rnos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una marcada raíz negra.<br />

Los bantúes han constituido, sobre todo <strong>en</strong> ciertas épocas, <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to dominante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción esc<strong>la</strong>vizada americana. Su folclore se ha conservado <strong>de</strong> Norte a Sur <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te<br />

americano. <strong>La</strong> música <strong>de</strong>sempeñó un pap<strong>el</strong> importante <strong>en</strong> <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> adaptación <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

africano a <strong>la</strong>s nuevas formas <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> <strong>el</strong> nuevo contin<strong>en</strong>te. Esa música originaria se transformó<br />

<strong>en</strong> po<strong>de</strong>roso foco <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cias africanas. El negro conservó <strong>en</strong> América <strong>su</strong>s<br />

cantos rituales, sost<strong>en</strong>idos por los restos lingüísticos transportados a <strong>la</strong>s nuevas tierras, y por<br />

medio <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> vida urbana <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> negro participara se fueron introduci<strong>en</strong>do peculiarida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> hacer y <strong>de</strong>cir musicales que terminaron por caracterizar <strong>la</strong>s músicas y danzas <strong>de</strong><br />

los pueblos <strong>la</strong>tinoamericanos.<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s peculiares actitu<strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> africano y <strong>su</strong>s <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

condiciones que <strong>el</strong> sistema esc<strong>la</strong>vista imponía al negro, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista social, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> África <strong>en</strong> América se ha mant<strong>en</strong>ido y a lo <strong>la</strong>rgo <strong>d<strong>el</strong></strong> tiempo no ha <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> mestizarse, <strong>de</strong><br />

transformarse y re<strong>el</strong>aborarse.<br />

El esc<strong>la</strong>vizado <strong>en</strong> América <strong>de</strong>positó <strong>su</strong>s culturas y se nutrió con <strong>la</strong>s raíces propias que<br />

sembraron <strong>en</strong> una tierra nueva. Su pres<strong>en</strong>cia, evid<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> estudios arqueológicos,<br />

etnográficos, etnológicos e históricos, certifica que no sólo fueron <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo con que<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

se erigieron ciuda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina y <strong>en</strong> Uruguay, sino que pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> evid<strong>en</strong>cia <strong>su</strong> variedad y<br />

riqueza cultural, <strong>la</strong>s que pese a todas <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s y vicisitu<strong>de</strong>s que <strong>su</strong> condición les obligó a<br />

resistir, lograron influir <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad dominante. Así, <strong>su</strong> her<strong>en</strong>cia cultural sobrevive <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

modo <strong>de</strong> vida y <strong>en</strong> <strong>la</strong> idiosincrasia <strong>de</strong> los riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ses. Diversos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura occid<strong>en</strong>tal,<br />

s<strong>el</strong><strong>la</strong>n <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes al nuevo contin<strong>en</strong>te como ciudadanos<br />

americanos.<br />

Tanto <strong>en</strong> Uruguay como <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, los esc<strong>la</strong>vizados africanos y <strong>su</strong>s <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

participaron <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s batal<strong>la</strong>s, guerras civiles y por <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia que acontecieron principalm<strong>en</strong>te<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX.<br />

Finalizada <strong>la</strong> Guerra Gran<strong>de</strong>, <strong>el</strong> negro “libre” comi<strong>en</strong>za <strong>su</strong> dificultosa integración <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad. Ubicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> social, <strong>su</strong> asc<strong>en</strong>so se ve obstaculizado por <strong>su</strong><br />

escasa o aus<strong>en</strong>te educación, por <strong>su</strong> pobreza material, por <strong>su</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajosa competitividad con los<br />

inmigrantes europeos que llegan masivam<strong>en</strong>te y mejor preparados a nuestras costas. Sin embargo,<br />

casi imperceptiblem<strong>en</strong>te, los negros comi<strong>en</strong>zan a <strong>de</strong>jar <strong>el</strong> s<strong>el</strong>lo in<strong>d<strong>el</strong></strong>eble <strong>de</strong> <strong>su</strong> cultura ancestral<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción uruguaya.<br />

<strong>La</strong>s mujeres afrouruguayas tuvieron un importante rol como amas <strong>de</strong> leche y nodrizas.<br />

Por medio <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s lograron conservarse y trasmitirse cu<strong>en</strong>tos, ley<strong>en</strong>das y costumbres africanas a<br />

<strong>la</strong>s familias que <strong>la</strong>s poseían como signo <strong>de</strong> estatus. Gozando <strong>de</strong> pl<strong>en</strong>a confianza <strong>en</strong>tre <strong>su</strong>s amos,<br />

<strong>la</strong>s amas <strong>de</strong> crianza conocían los secretos <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia a <strong>la</strong> que pert<strong>en</strong>ecían.<br />

Narraban fábu<strong>la</strong>s que <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta se conoc<strong>en</strong> como <strong>la</strong> <strong>su</strong>perstición <strong>d<strong>el</strong></strong> lobizón,<br />

<strong>la</strong>s ley<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>gunas bravas y <strong>de</strong> los negros <strong>d<strong>el</strong></strong> agua, <strong>de</strong> Mandinga, diablo o du<strong>en</strong><strong>de</strong> que<br />

posee un maleficio, <strong>d<strong>el</strong></strong> “Negrito <strong>d<strong>el</strong></strong> pastoreo” o “santito <strong>de</strong> lo perdido” y <strong>el</strong> juego infantil <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

“ronda katonga”.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s afrouruguayas, se m<strong>en</strong>ciona que fueron cocineras, <strong>la</strong>van<strong>de</strong>ras,<br />

v<strong>en</strong><strong>de</strong>doras <strong>de</strong> los productos más variados, mazamorreras, past<strong>el</strong>eras, torteras, floristas, etcétera.<br />

Los hombres fueron peones, cocheros, artesanos, faroleros, pana<strong>de</strong>ros, zapateros, v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores<br />

<strong>de</strong> escobas y plumeros. Muchos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los fueron soldados, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> tropa, llegando<br />

algunos a ser oficiales.<br />

En <strong>la</strong> región riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se varias pa<strong>la</strong>bras bantúes <strong>de</strong>jaron <strong>su</strong> sedim<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje<br />

corri<strong>en</strong>te: bombo, batuque, bunda, bujía, cachimba, catinga, cafúa, conga, candombe, d<strong>en</strong>gue,<br />

mandinga, ma<strong>la</strong>mbo, matungo, milonga, mucama, quilombo, mondongo, etcétera.<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX, <strong>en</strong> forma simi<strong>la</strong>r a lo ocurrido <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>en</strong> Uruguay se<br />

verifica <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> periódicos negros, <strong>de</strong> efímera circu<strong>la</strong>ción.<br />

En <strong>el</strong> siglo XX, <strong>el</strong> negro <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>su</strong> camino <strong>de</strong> asc<strong>en</strong>so social por medio <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>porte,<br />

fútbol y boxeo, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> música. Muy poco se logra por <strong>el</strong> ingreso a <strong>la</strong> Universidad y a <strong>la</strong><br />

Escu<strong>el</strong>a Industrial. Se publican algunos diarios y revistas y se crean instituciones sin fines <strong>de</strong><br />

lucro.<br />

Ejemplos <strong>de</strong> los diarios publicados son: “Ecos <strong>d<strong>el</strong></strong> porv<strong>en</strong>ir”, <strong>en</strong> 1901; “<strong>La</strong> verdad”, <strong>en</strong>tre<br />

1911 y 1914; “Acción”, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> M<strong>el</strong>o (<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Cerro <strong>La</strong>rgo). Entre <strong>la</strong>s revistas<br />

están: “<strong>La</strong> vanguardia”, <strong>en</strong> 1928; “Nuestra Raza” <strong>en</strong> dos períodos, uno <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>d<strong>el</strong></strong> 10 y otro<br />

<strong>en</strong>tre 1933 y 1948; “Bahía-Hu<strong>la</strong>n-Jacks”, <strong>en</strong>tre 1958 y 1996 y “Mundo-Afro”, <strong>en</strong> 1988.<br />

Tomás Olivera Chirimini<br />

169


170<br />

Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> reunir a todas <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> color se crean instituciones <strong>en</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> asociaciones civiles sin fines <strong>de</strong> lucro, como <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro Uruguay, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> M<strong>el</strong>o, <strong>en</strong><br />

1923 y también <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro Uruguay <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o, <strong>en</strong> 1941. Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />

actual han <strong>su</strong>rgido varias instituciones con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>el</strong>evar social y culturalm<strong>en</strong>te al negro <strong>en</strong><br />

nuestra sociedad.<br />

El aspecto más evid<strong>en</strong>te y más conocido acerca <strong>de</strong> los aportes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura negra <strong>en</strong><br />

nuestro país es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>su</strong> música, <strong>su</strong>s cantos y <strong>su</strong>s bailes. Ejemplo <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo son <strong>el</strong> candombe, <strong>el</strong><br />

tango <strong>en</strong> <strong>su</strong>s oríg<strong>en</strong>es, <strong>la</strong> milonga y <strong>el</strong> milongón, todos <strong>el</strong>los empar<strong>en</strong>tados <strong>en</strong>tre sí. A<strong>de</strong>más hay<br />

aportes negros <strong>en</strong> <strong>la</strong> plástica, <strong>en</strong> <strong>la</strong> poesía, <strong>en</strong> <strong>el</strong> ballet, <strong>en</strong> <strong>el</strong> canto popu<strong>la</strong>r y <strong>en</strong> <strong>la</strong> liturgia, por<br />

medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> misa-candombe.<br />

El candombe uruguayo <strong>en</strong> <strong>su</strong>s inicios era una ceremonia <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> bantú referida al<br />

ritual c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong> ocasión <strong>d<strong>el</strong></strong> asc<strong>en</strong>so o coronación <strong>de</strong> un guerrero a <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> jefe <strong>de</strong><br />

tribu. Su historia compr<strong>en</strong><strong>de</strong> varias etapas. <strong>La</strong> primera, que es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> auténtica danza negra,<br />

por carecer <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación se <strong>de</strong>sconoce como tañían los tambores, cómo eran los cantos y<br />

cómo eran <strong>la</strong>s danzas <strong>de</strong> los negros recién llegados a estas tierras.<br />

Por medio <strong>de</strong> estudios, crónicas y r<strong>el</strong>atos <strong>de</strong> viajeros <strong>de</strong> <strong>la</strong> época se han podido <strong>de</strong>scribir<br />

algunas danzas precursoras <strong>d<strong>el</strong></strong> candombe, por ejemplo: <strong>la</strong> Cal<strong>en</strong>da, <strong>la</strong> Bámbu<strong>la</strong> y <strong>la</strong> Chica.<br />

Estas danzas también se han <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> otros países <strong>de</strong> América y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> algunos puntos <strong>en</strong><br />

común. El candombe ti<strong>en</strong>e <strong>su</strong> punto <strong>de</strong> partida <strong>en</strong> África, <strong>en</strong> una ceremonia ritual que <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

transcurso <strong>d<strong>el</strong></strong> tiempo se convirtió <strong>en</strong> una ceremonia rememorativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> que aparec<strong>en</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

que nada ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong> costumbre original. <strong>La</strong> coreografía <strong>d<strong>el</strong></strong> candombe o Coronación<br />

<strong>de</strong> los Reyes Congos o Ango<strong>la</strong>s consiste <strong>en</strong> una pantomima <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se han introducido<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos estéticos, r<strong>el</strong>igiosos, etcétera, <strong>de</strong> los b<strong>la</strong>ncos.<br />

Como re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> transformaciones, <strong>en</strong> <strong>el</strong> transcurso dialéctico <strong>d<strong>el</strong></strong> tiempo,<br />

her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los candombes, se producirán manifestaciones popu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> tipo festivo<br />

que llegan hasta <strong>la</strong> actualidad. Antes <strong>de</strong> extinguirse los candombes rituales, los negros pasaron a<br />

ser protagonistas <strong>d<strong>el</strong></strong> Carnaval montevi<strong>de</strong>ano, iniciando así <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia<br />

folclórica africana a <strong>la</strong>s tradiciones popu<strong>la</strong>res uruguayas. Por un <strong>la</strong>do, t<strong>en</strong>emos los <strong>de</strong>sfiles <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s comparsas negras durante <strong>el</strong> Carnaval y por otro, los <strong>de</strong>sfiles con tambores <strong>de</strong> grupos no<br />

institucionalizados, más espontáneos, que se d<strong>en</strong>ominan “l<strong>la</strong>madas” y se observan por <strong>la</strong>s calles<br />

<strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> ciertas fechas y ocasiones particu<strong>la</strong>res.<br />

<strong>La</strong> comparsa negra, manifestación exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los negros esc<strong>la</strong>vizados y <strong>su</strong>s <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX, también fue <strong>su</strong>fri<strong>en</strong>do modificaciones. En <strong>el</strong> siglo<br />

XX constituyó un complejo integrado por diversos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos, negros y b<strong>la</strong>ncos; <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

heterogéneos que <strong>en</strong> nuestros días concurr<strong>en</strong> a un mismo fin social: salir <strong>en</strong> Carnaval para dar<br />

<strong>su</strong> nota <strong>de</strong> colorido y ritmo y aspirar a los premios y remuneraciones, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>de</strong>finido criterio<br />

comercial.<br />

Estas agrupaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>d<strong>el</strong></strong> tiempo han c<strong>en</strong>trado <strong>su</strong> interés <strong>en</strong> otro aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

festividad africana, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> <strong>la</strong>do <strong>la</strong> simple conmemoración. Testimonio fehaci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo lo<br />

constituy<strong>en</strong> los ricos y bril<strong>la</strong>ntes atavíos con que se vist<strong>en</strong> <strong>su</strong>s integrantes y <strong>la</strong> prepon<strong>de</strong>rancia <strong>de</strong><br />

personajes que nada ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>el</strong> motivo y <strong>el</strong> espíritu <strong>d<strong>el</strong></strong> África natal. Sin embargo, <strong>el</strong><br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

candombe <strong>de</strong> los negros con toda <strong>su</strong> estructura coreográfica, <strong>su</strong>s personajes, <strong>su</strong> vestim<strong>en</strong>ta y<br />

sobre todo con <strong>su</strong> ritmo, ha sido y es actualm<strong>en</strong>te fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> inspiración, <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cias <strong>en</strong><br />

diversas manifestaciones artísticas <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay y <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>la</strong> idiosincrasia <strong>de</strong> <strong>su</strong>s habitantes.<br />

Tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> comparsa negra con <strong>su</strong>s personajes tradicionales: Mama Vieja, Gramillero y<br />

Escobero, como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s “l<strong>la</strong>madas”, sobreviv<strong>en</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>su</strong>s raíces <strong>en</strong> <strong>el</strong> África bantú:<br />

<strong>el</strong> tamboril afrouruguayo, los m<strong>en</strong>cionados personajes y <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> danza <strong>d<strong>el</strong></strong> candombe.<br />

Bibliografía<br />

ANDREWS, George Reid, 1989. Los afroarg<strong>en</strong>tinos <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, Bu<strong>en</strong>os Aires, Edic. <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Flor.<br />

AYESTARÁN, <strong>La</strong>uro, 1953. <strong>La</strong> música <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay, Montevi<strong>de</strong>o, SODRE.<br />

CONSENS, Mario, 2003. El pasado extraviado, Montevi<strong>de</strong>o, Linardi y Risso.<br />

CARVALHO-NETO, Paulo <strong>de</strong>, 1965. El negro uruguayo, Quito, Edit. Universitaria.<br />

DE MARÍA, Isidoro, 1957. Montevi<strong>de</strong>o antiguo: tradiciones y recuerdos. Montevi<strong>de</strong>o.<br />

FERREIRA, Luis, 1997. Los tambores <strong>d<strong>el</strong></strong> candombe, Montevi<strong>de</strong>o.<br />

GOLDMAN, Gustavo, 1997. ¡Salve Baltasar!, Montevi<strong>de</strong>o.<br />

ISOLA, Ema, 1975. <strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay (1743-1852), Montevi<strong>de</strong>o, Comis. Hom<strong>en</strong>aje<br />

al Sesquic<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> 1825.<br />

MERINO, Francisco M., 1982. El negro <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad montevi<strong>de</strong>ana, Montevi<strong>de</strong>o, Edic. <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Banda Ori<strong>en</strong>tal.<br />

NATALE, Oscar, 1984. Bu<strong>en</strong>os Aires, negros y tango. Bu<strong>en</strong>os Aires, Peña-Lillo.<br />

OLIVERA CHIRIMINI, Tomás y VARESE, Juan A., 1996. Memorias <strong>d<strong>el</strong></strong> tamboril, <strong>La</strong>tina.<br />

ORTIZ ODERIGO, Néstor, 1974. Aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura africana <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires, Plus Ultra.<br />

PEREDA VALDÉS, Il<strong>de</strong>fonso, 1965. “Negros esc<strong>la</strong>vos y negros libres”, <strong>en</strong>: El negro <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay.<br />

Pasado y Pres<strong>en</strong>te. Montevi<strong>de</strong>o, Revista <strong>d<strong>el</strong></strong> Instituto Histórico y Geográfico.<br />

PLÁCIDO, Antonio, 1966. Carnaval, Montevi<strong>de</strong>o.<br />

RAMA, Carlos M., 1967. Los afro-uruguayos. Montevi<strong>de</strong>o. El Siglo Ilustrado.<br />

REY, Marisa, Negritud y ori<strong>en</strong>talidad. Inédito.<br />

ROJAS MIX, Migu<strong>el</strong>, 1988. Cultura afroamericana. Madrid, Anaya.<br />

SCHAVELZON, Dani<strong>el</strong>, 2003. Bu<strong>en</strong>os Aires negra. Emecé Edit. Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

UNESCO, Introducción a <strong>la</strong> cultura africana <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina, Bélgica,1970 -1979.<br />

VARESE, Juan A. y OLIVERA CHIRIMINI, Tomás, 2000. Los candombes <strong>de</strong> Reyes – <strong>La</strong>s L<strong>la</strong>madas,<br />

Montevi<strong>de</strong>o, Edic. El Galeón.<br />

VIDART, Dani<strong>el</strong> y PI, R<strong>en</strong>zo, 1969. El legado <strong>de</strong> los inmigrantes, Montevi<strong>de</strong>o. Colección Nuestra<br />

tierra.<br />

Tomás Olivera Chirimini<br />

171


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

R<strong>el</strong>igiones afro-uruguayas: aspectos <strong>d<strong>el</strong></strong> trance<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Umbanda b<strong>la</strong>nca<br />

Teresa Porcekansky<br />

TERESA PORZECANSKI<br />

Enfocamos los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os r<strong>el</strong>igiosos, <strong>de</strong> acuerdo con Simm<strong>el</strong>, como modos <strong>de</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad humana apoyados <strong>en</strong> ciertos principios, a <strong>la</strong> vez que como mediaciones que<br />

dan lugar a procesos <strong>de</strong> socialización y <strong>en</strong>culturación que integran a los <strong>su</strong>jetos a grupos sociales<br />

<strong>de</strong> los que obti<strong>en</strong><strong>en</strong> reconocimi<strong>en</strong>to y legitimación.<br />

Una característica propia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones africanas -<strong>en</strong> <strong>su</strong> orig<strong>en</strong>- ha sido que configuran,<br />

al mismo tiempo que sistemas <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias, sistemas cosmológicos y educativos,<br />

con escasa estructuración jerárquica vertical <strong>en</strong>tre dioses y humanos. De modo tal que <strong>la</strong><br />

comunicación <strong>en</strong>tre mundo profano y mundo sagrado es más directa y fluida que <strong>en</strong> otros<br />

sistemas r<strong>el</strong>igiosos.<br />

Los estudios coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>stacar que son al m<strong>en</strong>os tres los principios fundantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

r<strong>el</strong>igiones africanas, por más que variadas a lo <strong>la</strong>rgo y ancho <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te africano y por más<br />

que expuestas a múltiples influ<strong>en</strong>cias:<br />

1. Un principio <strong>de</strong> dinamismo vital, a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> cual <strong>el</strong> ser humano perpetua <strong>la</strong> vida<br />

trasmitida a él por <strong>su</strong>s antepasados y <strong>la</strong> continúa <strong>en</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> un proceso<br />

cíclico e infinito, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual <strong>la</strong> vida jamás <strong>de</strong>saparece.<br />

2. Un principio <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía per<strong>en</strong>ne, que está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s manifestaciones<br />

vitales, sean animales, minerales o vegetales, por lo que los dota <strong>de</strong> cierta “voluntad”.<br />

3. Una articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sociedad humana y <strong>el</strong> cosmos, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual circu<strong>la</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o (“orum”) a <strong>la</strong> tierra (“aye”) pasando por todos los<br />

seres vivos.<br />

Lejos <strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>radas r<strong>el</strong>igiones “<strong>de</strong> introspección” o <strong>de</strong> “contemp<strong>la</strong>ción”, <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones<br />

africanas <strong>su</strong>pon<strong>en</strong> prácticas colectivas que involucran <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos físicos y simbólicos, y respond<strong>en</strong><br />

a una necesidad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er respuestas concretas por parte <strong>de</strong> lo sagrado.<br />

173


174<br />

<strong>La</strong> Umbanda: sincretismo r<strong>el</strong>igioso y ritual<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas umbandistas pres<strong>en</strong>tan variaciones significativas con r<strong>el</strong>ación a espa-<br />

cios geográficos y culturales difer<strong>en</strong>tes d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> América <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur, d<strong>en</strong>otando una <strong>su</strong>jeción a<br />

coord<strong>en</strong>adas r<strong>el</strong>ativas y a cambios culturales locales precisos, lo que invalida g<strong>en</strong>eralizaciones<br />

<strong>de</strong>masiado amplias respecto <strong>d<strong>el</strong></strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> estas cre<strong>en</strong>cias nos<br />

remite —<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> autores— a consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong>s emerg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> complejos sincretismos<br />

acumu<strong>la</strong>tivos.<br />

Una combinación temprana <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes r<strong>el</strong>igiones tribales africanas llevada a cabo <strong>en</strong><br />

los barcos negreros que navegaban meses bajo condiciones <strong>de</strong> hambre y <strong>en</strong>fermedad, 1 precedió<br />

a <strong>la</strong>s combinaciones <strong>su</strong>bsigui<strong>en</strong>tes, ya <strong>en</strong> contin<strong>en</strong>te americano, don<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones y filosofías<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> b<strong>la</strong>nco se le <strong>su</strong>maría un trasfondo <strong>de</strong> r<strong>el</strong>igiones indíg<strong>en</strong>as nunca totalm<strong>en</strong>te dominado<br />

por <strong>la</strong> expansión colonial. 2 <strong>La</strong>s re<strong>el</strong>aboraciones perman<strong>en</strong>tes y conflictivas <strong>de</strong> estos sistemas<br />

r<strong>el</strong>igiosos, junto con <strong>su</strong>s obligadas a<strong>de</strong>cuaciones a <strong>la</strong>s nuevas circunstancias socioeconómicas<br />

posibilitaron, a <strong>la</strong> vez que <strong>la</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algunas cre<strong>en</strong>cias nativas, <strong>su</strong> gradual transformación.<br />

Encontramos <strong>en</strong>tonces, por un <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> sistema y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones bantús -<strong>de</strong><br />

Ango<strong>la</strong>, Congo, Mozambique- cuyos seguidores fueron los esc<strong>la</strong>vos cuantitativam<strong>en</strong>te mayoritarios<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> trata que se introdujo oficialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1793. Por otro <strong>la</strong>do, se advierte una<br />

<strong>de</strong>cisiva influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igiosidad Yoruba -<strong>de</strong> Nigeria, <strong>de</strong> Sudán- hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua nagó, <strong>la</strong> que<br />

adquiriría premin<strong>en</strong>cia significativa <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración sincrética <strong>de</strong> los cultos afrouruguayos.<br />

Convi<strong>en</strong>e, <strong>en</strong>tonces, referirse a estos dos in<strong>su</strong>mos, <strong>la</strong>s manifestaciones <strong>de</strong> los cuales se practicaron<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o y hasta 1890, mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que d<strong>en</strong>otan una notoria<br />

transformación, integrándose a <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración <strong>d<strong>el</strong></strong> Carnaval. 3<br />

Bantús, Yorubas, Tupís<br />

<strong>La</strong>s culturas bantúes, aunque cuantitativam<strong>en</strong>te mayoritarias <strong>en</strong> <strong>la</strong> trata, fueron más<br />

permeables que otras a <strong>la</strong> absorción <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos nuevos. 4 Su r<strong>el</strong>igión, poco <strong>el</strong>aborada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ámbito <strong>de</strong> jerarquías simbólicas, consistía <strong>en</strong> un culto a los antepasados reducido por <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sculturación colonial a una base animista, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que espíritus <strong>de</strong> ríos, bosques, montañas,<br />

piedras y p<strong>la</strong>ntas, conformaban factores <strong>en</strong>ergéticos <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>ción a los espacios <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad.<br />

Sin templos, con ceremonial s<strong>en</strong>cillo a campo abierto, 5 un sacerdote l<strong>la</strong>mado “embanda”, ayudado<br />

por un “cambone”, oficiaba para «atraer <strong>en</strong> cada individuo <strong>su</strong> espíritu protector (‘tata’)<br />

1. Varias obras dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> esta situación. Por ejemplo, Ramos, A., 1979. As culturas Negras no Novo Mundo.<br />

Companhia Editora Nacional INL-MEC. Brasiliana, vol. 249.<br />

Asimismo, Rama, Carlos M., 1967. Los Afro-Uruguayos. Montevi<strong>de</strong>o, El Siglo Ilustrado.<br />

Un bu<strong>en</strong> re<strong>su</strong>m<strong>en</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo 1 <strong>de</strong> Pal<strong>la</strong>vicino, María, Umbanda. R<strong>el</strong>igiosidad Afro-brasileña <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o,<br />

s/pie <strong>de</strong> impr<strong>en</strong>ta, 1984.<br />

2. Ver <strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>te, W., 1977. Sincretismo r<strong>el</strong>igioso afro-brasilero. Brasiliana, vol. 280, 177 págs.<br />

Allí concluye: “En <strong>el</strong> Brasil <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones Bantúes no sólo continuaron <strong>el</strong> sincretismo intertribal, ya iniciado <strong>en</strong> África, sino<br />

que se fundieron también con <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones europeas y amerindias”, pág. 53.<br />

3. Coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong> este punto Ramos, A., ob. cit., Valdés, P., <strong>en</strong>: Negros esc<strong>la</strong>vos y negros libres, Montevi<strong>de</strong>o, 1941.<br />

Rossi, V., Cosas <strong>de</strong> negros, <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, 1926. Basti<strong>de</strong>, R., <strong>La</strong>s Américas Negras, Alianza, Madrid, 1969.<br />

4. Basti<strong>de</strong>, R., 1969, ob. cit., pág. 103 y sigs.<br />

5. Ibíd.<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

mediante canciones y rondal<strong>la</strong>s; este estado <strong>de</strong> trance se l<strong>la</strong>maba ‘t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> sarao’”. 6 En <strong>la</strong>s ceremonias<br />

<strong>de</strong> macumba practicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> Janeiro los rasgos bantúes modificados persist<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> que los espíritus regres<strong>en</strong> a <strong>su</strong> <strong>en</strong>carnadura. Se trata siempre <strong>de</strong> «espíritus <strong>de</strong><br />

muertos” -ya no necesariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> antepasados, ya que <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia esc<strong>la</strong>vista <strong>de</strong>struyó linajes<br />

y g<strong>en</strong>ealogías- que son, <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido amplio, pre<strong>de</strong>cesores «<strong>de</strong> toda <strong>la</strong> raza negra esc<strong>la</strong>vizada”. 7 <strong>La</strong><br />

modalidad y cualidad <strong>de</strong> estos espíritus <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros cultos africanos,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>d<strong>el</strong></strong> yoruba, más estructurado <strong>en</strong> categorías y c<strong>la</strong>sificaciones. Un fetichismo coligado<br />

a este animismo seña<strong>la</strong>, <strong>de</strong> alguna manera, escaso grado <strong>de</strong> abstracción y una ori<strong>en</strong>tación<br />

pragmática, magicista <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igiosidad bantú.<br />

El sincretismo Bantú-Gegé-Nagó, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> a posteriori este fetichismo a un grado más<br />

repres<strong>en</strong>tacional, vincu<strong>la</strong>ndo colores y tipos <strong>de</strong> ofr<strong>en</strong>das alim<strong>en</strong>ticias, los caracteres id<strong>en</strong>tificatorios<br />

<strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “líneas <strong>de</strong> Nación” y <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los “orixás”. El “magismo” seguirá <strong>su</strong><br />

proceso transformando <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igiosidad africana <strong>en</strong> una práctica operacional que buscará <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> re<strong>su</strong>ltados concretos y específicos.<br />

Según A. Ramos, <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones bantúes originales se as<strong>en</strong>taban sobre una organización <strong>de</strong><br />

c<strong>la</strong>nes totémicos y linajes que <strong>de</strong>rivaron, más tar<strong>de</strong>, <strong>en</strong> América, <strong>en</strong> los l<strong>la</strong>mados “clubes”, “cofradías”<br />

y “socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> negros”. 8<br />

Sin embargo, lo que aquí importa es que «<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> trance (...) es sin duda sobreviv<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> bantú”, según reconoce Val<strong>en</strong>te. 9 Para Deschamps, «<strong>la</strong>s prácticas r<strong>el</strong>igiosas -<strong>de</strong> los<br />

bantúes- ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por finalidad reforzar <strong>la</strong> vida, asegurar <strong>su</strong> per<strong>en</strong>nidad dirigi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

fuerzas naturales (...) Los Bantú <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rarse ‘muertos’ <strong>en</strong> cuanto se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> disminuidos. El ser<br />

es <strong>la</strong> fuerza; <strong>la</strong> fuerza es ‘<strong>la</strong> cosa <strong>en</strong> sí’, distinta <strong>de</strong> <strong>su</strong>s apari<strong>en</strong>cias. Esta fuerza vital pue<strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trarse<br />

<strong>en</strong> puntos es<strong>en</strong>ciales o nudos vitales: <strong>el</strong> ojo, <strong>el</strong> hígado, <strong>el</strong> corazón, <strong>el</strong> cráneo. Pero todas <strong>la</strong>s partes <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

cuerpo <strong>la</strong> pose<strong>en</strong> (...)”. 10<br />

Así, <strong>la</strong> fuerza vital rebasa los cuerpos y acu<strong>de</strong> a los objetos que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s personas,<br />

a <strong>su</strong>s gestos, a <strong>su</strong>s pa<strong>la</strong>bras. «Esta noción <strong>de</strong> fuerza vital (...) no está limitada al hombre vivo, sino<br />

que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> a los difuntos y a <strong>la</strong> naturaleza, por <strong>la</strong> cual circu<strong>la</strong> a <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> una corri<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong>éctrica. Exist<strong>en</strong> inclusive acumu<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> fuerza: ciertas personas, <strong>de</strong>terminados altares.” 11<br />

Los muertos, así dotados, pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> varias dim<strong>en</strong>siones, habitar lugares<br />

y <strong>en</strong>carnarse <strong>en</strong> personas <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo <strong>de</strong> los vivos, irritarse, causar daño o brindar ayuda.<br />

“Los vivos permanec<strong>en</strong> vincu<strong>la</strong>dos con <strong>su</strong>s antepasados difuntos por una red <strong>de</strong> obligaciones. En<br />

primer término, <strong>de</strong>be asegurárs<strong>el</strong>es <strong>en</strong> condiciones conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>el</strong> arduo pasaje <strong>de</strong> este mundo al otro;<br />

para <strong>el</strong>lo están <strong>la</strong>s exequias. Después, para evitar que se con<strong>su</strong>man y se irrit<strong>en</strong> y para asegurarse <strong>su</strong><br />

protección, es m<strong>en</strong>ester <strong>su</strong>st<strong>en</strong>tarles <strong>la</strong> fuerza vital por medio <strong>de</strong> ofr<strong>en</strong>das y sacrificios.” 12<br />

6. Ibíd.<br />

7. Ibíd.<br />

8. Paráfrasis <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>te, W., ob. cit., pág. 53 y sigs.<br />

9. Ibíd.<br />

10. Deschamps, H., 1962. <strong>La</strong>s r<strong>el</strong>igiones <strong>d<strong>el</strong></strong> África Negra. Eu<strong>de</strong>ba, Bu<strong>en</strong>os Aires, pág. 11.<br />

11. Ibíd., pág. 19.<br />

12. Ibíd., pág. 12.<br />

Teresa Porcekansky<br />

175


176<br />

Este intercambio <strong>su</strong>pone un compromiso inscrito <strong>en</strong> <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> social: 13 «El grupo social<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong> los vivos y los muertos, con intercambio constante <strong>de</strong> fuerzas y servicios. Los muertos son<br />

los verda<strong>de</strong>ros jefes, custodios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costumbres: v<strong>el</strong>an sobre <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a qui<strong>en</strong>es<br />

recomp<strong>en</strong>san o castigan según que los ritos y <strong>la</strong>s leyes hayan sido observados o no”. Este control social<br />

hipostasiado, es puesto afuera <strong>d<strong>el</strong></strong> propio c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad directa <strong>de</strong> los vivos y<br />

colocado más allá, <strong>en</strong> los antepasados muertos <strong>en</strong> tanto alteridad, una alteridad a <strong>la</strong> vez lo<br />

<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te familiar y lo <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te aj<strong>en</strong>a como para que, investida <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>de</strong>vu<strong>el</strong>va<br />

al grupo <strong>su</strong> id<strong>en</strong>tidad. “Los antepasados rig<strong>en</strong> así <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre los miembros <strong>d<strong>el</strong></strong> grupo” 14<br />

con lo que se asegura <strong>la</strong> organización fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> cual los vivos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poca oportunidad <strong>de</strong><br />

impugnación.<br />

El trasfondo r<strong>el</strong>igioso yoruba -Gegé-Nagó- más fi<strong>el</strong>m<strong>en</strong>te conservado <strong>en</strong> <strong>su</strong> mitología,<br />

panteón y ceremonial que <strong>el</strong> bantú, operaba <strong>en</strong> América por medio <strong>de</strong> una organización sacerdotal<br />

más compleja y especializada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> adivinación, li<strong>de</strong>razgo y jefatura <strong>de</strong><br />

cofradías y “naciones”. Un panteón <strong>de</strong> “orixás” 15 protagonistas <strong>de</strong> mitos y ley<strong>en</strong>das <strong>en</strong> los que<br />

cualida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>fectos humanos se v<strong>en</strong> <strong>en</strong>fatizados, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un único Dios Creador<br />

l<strong>la</strong>mado Olorum, se divid<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí <strong>la</strong> responsabilidad por los diversos problemas <strong>de</strong> los hombres<br />

y se difer<strong>en</strong>cian por <strong>el</strong> carácter y personalidad <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. A estas <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s<br />

secundarias acced<strong>en</strong> los “egunes”, espíritus <strong>de</strong> antepasados que son <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva qui<strong>en</strong>es pose<strong>en</strong><br />

al “médium” o “cavalo” brindando, a través <strong>de</strong> él, ayuda y sabiduría a los vivos. Ritos <strong>de</strong> iniciación<br />

muy formalizados que incluy<strong>en</strong> ayunos y bautismos fundan una línea g<strong>en</strong>ealógica nobiológica<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> iniciado y <strong>de</strong>terminado “orixá”, <strong>en</strong> tanto que un proceso escalonado <strong>de</strong> jerarquías<br />

sacerdotales asci<strong>en</strong><strong>de</strong> gradualm<strong>en</strong>te al iniciado al puesto <strong>de</strong> “mae pequeña”, “baca<strong>la</strong>o”,<br />

“babalorixá” o “ialorixá”, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> períodos <strong>de</strong> siete años.<br />

Basti<strong>de</strong> no ve difer<strong>en</strong>cias realm<strong>en</strong>te significativas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> ritual yoruba tal como se practicó<br />

<strong>en</strong> Nigeria y tal como se lo practicaba <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes regiones americanas, si<strong>en</strong>do sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> fi<strong>d<strong>el</strong></strong>idad <strong>en</strong>tre los rasgos americanos y aqu<strong>el</strong>los africanos .16<br />

Se anota una marcada difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>el</strong> sacerdocio yoruba -se trata <strong>de</strong><br />

mujeres <strong>en</strong> contraposición al sacerdote bantú, un hombre- y un trance <strong>de</strong> posesión estimu<strong>la</strong>do<br />

por invocaciones a través <strong>de</strong> cánticos y bailes al compás <strong>de</strong> tres tipos <strong>de</strong> tambores <strong>en</strong> <strong>el</strong> que los<br />

“orixás” se “incorporan” a los “médium”. Vestim<strong>en</strong>ta característica que c<strong>la</strong>sifica colores, lugares,<br />

gestos y significados con cierta influ<strong>en</strong>cia mu<strong>su</strong>lmana como <strong>el</strong> “ba<strong>la</strong>ngandás” (atu<strong>en</strong>do <strong>de</strong> cabeza)<br />

y una culinaria c<strong>la</strong>sificatoria <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ofr<strong>en</strong>das <strong>de</strong> comidas y bebidas, hac<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> un ritual<br />

más <strong>el</strong>aborado y estructurado que <strong>el</strong> <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> bantú. Cultos <strong>de</strong> base comunal campesina,<br />

originados <strong>en</strong> pequeñas al<strong>de</strong>as agríco<strong>la</strong>s, <strong>en</strong> culturas <strong>de</strong> tradición oral con división <strong>d<strong>el</strong></strong> trabajo<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tal y fuerte integración localista, los yoruba crearon una espiritualidad siempre ligada al<br />

mundo concreto. 17<br />

13. Ibíd., pág. 23.<br />

14. Ibíd.<br />

15. Según Val<strong>en</strong>te, W., ob. cit., pág. 78, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra “orixá” significa “imag<strong>en</strong>” <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua Nagó.<br />

16. Basti<strong>de</strong>, R., ob. cit., págs. 112-118.<br />

17. Parrin<strong>de</strong>r, G., 1980. <strong>La</strong> r<strong>el</strong>igión africana tradicional. Lidiun, Bu<strong>en</strong>os Aires, pág. 113.<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Dos caracteres, sin embargo, coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong> ambas tradiciones, <strong>la</strong> Bantú y <strong>la</strong> Yoruba: por<br />

un <strong>la</strong>do <strong>el</strong> culto a <strong>la</strong>s fuerzas animadas yac<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas, animales, ríos y acontecimi<strong>en</strong>tos<br />

climáticos; por otro, <strong>el</strong> culto a <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s -antepasados o dioses- sagradas que se manifiestan al<br />

hombre intermediadas por una comunicación codificada por <strong>el</strong> ritual.<br />

En ambos, un tono <strong>de</strong> “magismo”, viabilizado por talismanes, piedras, col<strong>la</strong>res, acerca<br />

esta r<strong>el</strong>igiosidad a cierto grado <strong>de</strong> pragmatismo operativo. “Los africanos (...) cre<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> una <strong>en</strong>ergía <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cosas que no es visible <strong>en</strong> <strong>su</strong> apari<strong>en</strong>cia exterior, pero que pue<strong>de</strong> verse<br />

<strong>en</strong> los efectos que produce.” 18<br />

Un tercer carácter <strong>en</strong> <strong>el</strong> que confluy<strong>en</strong> ambas tradiciones lo constituye <strong>el</strong> trance: <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>en</strong>tre mundo espiritual y mundo humano, <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er una<br />

respuesta fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s interrogantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición humana.<br />

Los sincretismos acumu<strong>la</strong>tivos que dan orig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión umbandista <strong>en</strong> América,<br />

re<strong>su</strong>ltan <strong>de</strong> complejas a<strong>de</strong>cuaciones no sin conflicto y <strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> los que <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones<br />

indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>sempeñan también <strong>su</strong> pap<strong>el</strong>. Sería imposible, sin embargo, <strong>en</strong> este artículo hacer<br />

un inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong>scriptivo <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones indíg<strong>en</strong>as americanas según <strong>la</strong>s diversas<br />

versiones reconstruidas y re-interpretadas por los especialistas. A los efectos <strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong>imitar <strong>el</strong><br />

marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia que estamos <strong>el</strong>aborando, es necesario restringir <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igiosidad<br />

indíg<strong>en</strong>a a <strong>la</strong> franja <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas costeras que recorre <strong>el</strong> Este <strong>de</strong> América <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur, lugar a<br />

don<strong>de</strong> llegaba, por otra parte, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sembarco masivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga esc<strong>la</strong>vista.<br />

Indios y africanos<br />

En lo que refiere a <strong>la</strong> <strong>en</strong>tonces Banda Ori<strong>en</strong>tal, antiguo territorio <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay al <strong>su</strong>r <strong>de</strong><br />

<strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur, hay por lo m<strong>en</strong>os una etnia distintiva predominante cuyo trasfondo r<strong>el</strong>igioso<br />

es necesario t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>d<strong>el</strong></strong> marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia atin<strong>en</strong>te a los<br />

rituales afro-brasileños <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay: <strong>la</strong> Tupí-Guaraní. Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> franja norte <strong>de</strong> esta<br />

región, W. Val<strong>en</strong>te19 afirma que “fue <strong>de</strong> modo especial con <strong>la</strong> mitología Tupí-Guaraní que <strong>el</strong><br />

sincretismo <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia Bantú se mostró más característico”. Carneiro escribe que fue “<strong>la</strong> pobre<br />

mitología <strong>de</strong> los negros Bantús <strong>la</strong> que, fusionándose con <strong>la</strong> mitología igualm<strong>en</strong>te pobre <strong>d<strong>el</strong></strong> amerindio<br />

salvaje, produjo los l<strong>la</strong>mados ‘Candomblés <strong>de</strong> Caboclo’ <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Bahía”. 20<br />

<strong>La</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igiosidad indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>el</strong> africanismo <strong>su</strong>pone una transformación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> parafernalia, <strong>de</strong> <strong>su</strong> simbolismo (“adoptan una indum<strong>en</strong>taria a <strong>la</strong> moda <strong>de</strong> los salvajes. Así, se<br />

vist<strong>en</strong> con taparrabos, dia<strong>de</strong>mas, pulseras, brazaletes, casi siempre hechos <strong>de</strong> plumas. Usan col<strong>la</strong>res,<br />

arcos, flechas y aljabas). 21<br />

18. Ibíd., pág. 30.<br />

19. Val<strong>en</strong>te, W., ob. cit., pág. 60.<br />

20. Carneiro, E., citado por Val<strong>en</strong>te, W., ob. cit., pág. 60.<br />

21. Val<strong>en</strong>te, W., ob. cit., pág. 61.<br />

Teresa Porcekansky<br />

177


178<br />

Sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, a estos rituales —según Val<strong>en</strong>te— se los d<strong>en</strong>omina umbandistas <strong>en</strong><br />

s<strong>en</strong>tido estricto, <strong>de</strong>jando <strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominación “candomblé” a secas, para aqu<strong>el</strong>los <strong>de</strong> neta<br />

predominancia africanista. 22 <strong>La</strong> “línea <strong>de</strong> Umbanda” <strong>de</strong>signaría <strong>la</strong> re<strong>su</strong>ltante <strong>d<strong>el</strong></strong> sincretismo<br />

afroindio y <strong>el</strong> “Candomblé <strong>de</strong> Caboclo”, <strong>en</strong> Bahía, así como <strong>el</strong> “Paje <strong>la</strong>nza”, <strong>en</strong> Amazonia y<br />

Piaui, refier<strong>en</strong> a un ritual más volcado a <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong> <strong>en</strong>cantami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que los espíritus<br />

que habitan ríos, fu<strong>en</strong>tes, s<strong>el</strong>vas, montañas, al son únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> maracas -ca<strong>la</strong>bazas adornadas<br />

con plumas- e invocados por <strong>el</strong> “pajé”, se manifiestan al hombre para protegerlo y ayudarlo. 23<br />

<strong>La</strong> base chamanística <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igiosidad guaraní se sosti<strong>en</strong>e sobre una jerarquización <strong>d<strong>el</strong></strong> li<strong>de</strong>razgo<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad <strong>d<strong>el</strong></strong> jefe r<strong>el</strong>igioso —Karaí— <strong>de</strong> modalidad radicalm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>os participativa<br />

que d<strong>en</strong>tro <strong>d<strong>el</strong></strong> trasfondo africano, ya que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te él es <strong>su</strong>jeto <strong>de</strong> trance y comunicación<br />

trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te. 24<br />

<strong>La</strong> tradición chamánica <strong>su</strong>damericana asegura un mayor verticalismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> autoridad:<br />

“No es so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> curan<strong>de</strong>ro por exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia, y, <strong>en</strong> ciertas regiones, <strong>el</strong> guía <strong>d<strong>el</strong></strong> alma <strong>d<strong>el</strong></strong> difunto hacia<br />

<strong>su</strong> nueva resid<strong>en</strong>cia, sino también <strong>el</strong> intermediario <strong>en</strong>tre los hombres y los dioses o los espíritus (...),<br />

también asegura <strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prohibiciones rituales, <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong> tribu contra los malos espíritus,<br />

indica los lugares <strong>en</strong> que hay caza y pesca abundantes, multiplica <strong>la</strong> primera, domina los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

atmosféricos, facilita los nacimi<strong>en</strong>tos, rev<strong>el</strong>a los acontecimi<strong>en</strong>tos futuros, etc. Así pues, disfruta <strong>de</strong> un<br />

prestigio y <strong>de</strong> una autoridad consi<strong>de</strong>rables <strong>en</strong> los pueblos <strong>su</strong>ramericanos”. 25<br />

Se diría que <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema Yoruba-Gegé-Nagó, <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r está más equitativam<strong>en</strong>te<br />

distribuido <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> baba<strong>la</strong>o, los babalorixás o ialorixás, los cambones, los sacerdotes<br />

<strong>de</strong> Ifá26 y los hijos e hijas <strong>de</strong> santo qui<strong>en</strong>es, <strong>en</strong> diversos procesos <strong>de</strong> asc<strong>en</strong>sión al sacerdocio<br />

mayor, performan tareas <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>el</strong> Templo. Por otra parte, <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> crey<strong>en</strong>tes<br />

pue<strong>de</strong> atravesar <strong>la</strong> línea que separa a lí<strong>de</strong>res y seguidores con mayor movilidad y facilidad que <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> sistema chamánico, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> shamán goza <strong>de</strong> una posición a <strong>la</strong> vez que privilegiada,<br />

excluy<strong>en</strong>te. 27<br />

Rodríguez Brandao, recogi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> H<strong>el</strong><strong>en</strong>e C<strong>la</strong>stres, afirma que se trata <strong>de</strong> un<br />

profetismo que postu<strong>la</strong> un retorno a un “estado <strong>de</strong> naturaleza” intocado por <strong>la</strong> sociedad, un<br />

estado «por afuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad terr<strong>en</strong>al <strong>en</strong> que <strong>el</strong> hombre guaraní <strong>de</strong>ja, él mismo, <strong>de</strong> ser un hombre<br />

regido por <strong>su</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia”. 28 Una actitud disolutiva <strong>de</strong> todo “contrato social” pue<strong>de</strong> haber confluido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte como tránsito <strong>en</strong> <strong>el</strong> trasfondo africano: «estamos <strong>d<strong>el</strong></strong>ante <strong>de</strong> un<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> búsqueda tribal <strong>de</strong> un lugar <strong>de</strong> dioses para <strong>la</strong> vida <strong>d<strong>el</strong></strong> hombre que <strong>en</strong> nada se<br />

confun<strong>de</strong> con los mesianismos y mil<strong>en</strong>arismos acostumbrados <strong>de</strong> América (...)”, 29 «<strong>la</strong> negación pura<br />

22. Ibíd.<br />

23. Gudolle Cacciatore, Olga, 1977. Diccionario <strong>de</strong> Cultos Afro-brasileños. For<strong>en</strong>se Universitaria, <strong>Río</strong> <strong>de</strong> Janeiro,<br />

pág. 217.<br />

24. Ver, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, Elía<strong>de</strong>, M., 1976. El Chamanismo, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, México.<br />

25. Ver Val<strong>en</strong>te, W., ob. cit., pág. 62. También Métraux, A., 1981. R<strong>el</strong>igioni e riti magici indiani n<strong>el</strong>l America Meridionale.<br />

Il Saggiatore, Mi<strong>la</strong>no.<br />

26. Gudolle Cacciatore, O., ob. cit., pág. 74.<br />

27. Carneiro, E., 1978. Candombles da Bahía. Civilizacao Brasileira. <strong>Río</strong> <strong>de</strong> Janeiro, pág. 25.<br />

28. Rodríguez Brandao, C., 1990. Os Guaraní: Indios do Sul. Facultad <strong>de</strong> Filosofía, Letras e Ci<strong>en</strong>cias Humanas,<br />

Universidad <strong>de</strong> San Pablo. Série Textos, Nº 1, pág. 15.<br />

29. Ibíd.<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

y simple <strong>de</strong> cualquier tipo <strong>de</strong> sociedad, porque para que los hombres alcanc<strong>en</strong> <strong>el</strong> Kandire <strong>de</strong> inmortales,<br />

se torn<strong>en</strong> próximos a los dioses, necesitan no habitar otra sociedad sino vivir afuera <strong>de</strong> cualquiera<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s”. 30<br />

<strong>La</strong> utilización <strong>de</strong> charutos, <strong>de</strong>fumaciones para purificar y bebidas ferm<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ritual —especialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> cauim <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> Tupí-Guaraní— es atribuida por Val<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igiosidad<br />

guaraní, <strong>en</strong> un seña<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Métraux respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas ferm<strong>en</strong>tadas<br />

<strong>en</strong>tre los guaraníes. 31 Pero lo más importante tal vez haya sido <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que<br />

<strong>el</strong> espíritu incorporado <strong>en</strong> <strong>el</strong> trance por los “mediums” sea un “caboclo” —indio o mestizo <strong>de</strong><br />

indio— 32 un ancestro indíg<strong>en</strong>a y no un “preto v<strong>el</strong>ho”, ancestro negro africano.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que ocurre <strong>en</strong> <strong>la</strong>s otras modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esta r<strong>el</strong>igiosidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />

predominan, según los casos, los difer<strong>en</strong>tes <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos africanos, cristianos o espiritistas, <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

al ancestro33 indíg<strong>en</strong>a significa un reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s americanas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

pasado mítico <strong>de</strong> los crey<strong>en</strong>tes. Hay un <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> g<strong>en</strong>ealogías<br />

aculturativas que <strong>el</strong>abor<strong>en</strong> una continuidad <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> pasado y <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te, evitando <strong>la</strong> dislocación<br />

y <strong>la</strong> orfandad <strong>de</strong> los practicantes <strong>d<strong>el</strong></strong> credo.<br />

Es <strong>en</strong> <strong>el</strong> “trance” don<strong>de</strong> confluy<strong>en</strong> los dioses secundarios <strong>d<strong>el</strong></strong> panteón yoruba, <strong>el</strong> culto a<br />

los antepasados <strong>de</strong> los grupos bantús, <strong>la</strong> manifestación <strong>de</strong> los espíritus <strong>de</strong> muertos <strong>d<strong>el</strong></strong> kar<strong>de</strong>cismo<br />

<strong>de</strong>cimonónico, y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ergías y volunta<strong>de</strong>s vivas <strong>de</strong> una naturaleza animada por <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igiosidad<br />

tupí. Asimismo, una vincu<strong>la</strong>ción importante con los antepasados muertos se aprecia <strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igiosidad<br />

Apopocuva-Guaraní —al chamán se le rev<strong>el</strong>aba <strong>su</strong> vocación a través <strong>de</strong> un <strong>su</strong>eño <strong>en</strong><br />

que un pari<strong>en</strong>te muerto le trasmitía un canto— 34 y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>su</strong>puestos antecesores, los<br />

guaykurúes, <strong>en</strong> qui<strong>en</strong>es <strong>el</strong> ritual <strong>de</strong> <strong>en</strong>docanibalismo es atribuido a <strong>la</strong> “incorporación” —literalm<strong>en</strong>te<br />

hab<strong>la</strong>ndo— <strong>de</strong> los antepasados fallecidos. 35 De tal modo que <strong>el</strong> trance es <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />

c<strong>en</strong>tral, no sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>d<strong>el</strong></strong> culto sino <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los acomodami<strong>en</strong>tos, adaptaciones<br />

y transformaciones contextuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igiosidad afrobrasileña <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay.<br />

Etapas <strong>d<strong>el</strong></strong> trance <strong>en</strong> los rituales <strong>de</strong> Umbanda<br />

En Montevi<strong>de</strong>o, <strong>la</strong> Umbanda <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Quimbanda y <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Batuque, repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> versión m<strong>en</strong>os africanista <strong>d<strong>el</strong></strong> ritual. En <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada “Umbanda b<strong>la</strong>nca”<br />

aparece una base kar<strong>de</strong>cista, <strong>el</strong> vestuario es predominantem<strong>en</strong>te b<strong>la</strong>nco, con col<strong>la</strong>res o “guías”<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> color <strong>de</strong> cada “línea” y <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> cánticos, muchos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los a cap<strong>el</strong><strong>la</strong>, sin necesario toque <strong>de</strong><br />

tambor. Cuando se practica toque <strong>de</strong> tambor se lo hace <strong>de</strong> forma <strong>su</strong>ave y cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> comparación<br />

con <strong>el</strong> que se practica d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ambi<strong>en</strong>tación musical <strong>de</strong> quimbanda o <strong>de</strong> batuque. 36<br />

30. Ibíd., pág. 16.<br />

31. Ver Val<strong>en</strong>te, W., ob. cit. y Metraux, A., ob. cit.<br />

32. Metraux, A., ob. cit., pág. 93.<br />

33. Ibíd., pág. 96.<br />

34. Ibíd.<br />

35. Porzecanski, T., 1989. “Antropofagia <strong>en</strong>tre los Guaraníes”, <strong>en</strong>: Curan<strong>de</strong>ros y Caníbales, Luis Retta Editor, Montevi<strong>de</strong>o,<br />

143 págs.<br />

36. Diversas <strong>en</strong>trevistas mant<strong>en</strong>idas con <strong>el</strong> Pae Armando <strong>de</strong> Oxalá, a partir <strong>de</strong> 1972 y hasta 1998.<br />

Teresa Porcekansky<br />

179


180<br />

En los templos l<strong>la</strong>mados <strong>de</strong> “Umbanda cruzada” —o sea, <strong>en</strong> los que coexist<strong>en</strong> quimbanda<br />

y batuque con umbanda b<strong>la</strong>nca— <strong>el</strong> vestuario compr<strong>en</strong><strong>de</strong> colores distintivos r<strong>el</strong>acionados con<br />

cada uno <strong>de</strong> los “orixás” o <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, y los atu<strong>en</strong>dos <strong>de</strong> cabeza respond<strong>en</strong> a una neta influ<strong>en</strong>cia<br />

islámica. 37<br />

«En <strong>la</strong> Umbanda los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> posesión son sólo los espíritus <strong>de</strong> los antepasados míticos<br />

(egunes); <strong>en</strong> <strong>el</strong> Batuque (...) son los mismos orixás los ag<strong>en</strong>tes <strong>d<strong>el</strong></strong> trance.” 38 En <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong><br />

“umbanda cruzada” se realizan dos sesiones consecutivas: primero aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>en</strong> que <strong>de</strong>sci<strong>en</strong>d<strong>en</strong> los<br />

antepasados míticos -espíritus <strong>de</strong> viejos esc<strong>la</strong>vos negros (“pretos v<strong>el</strong>hos”) y espíritus <strong>de</strong> indíg<strong>en</strong>as<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tribus tupiguaraní- y luego aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>en</strong> que <strong>de</strong>sci<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>la</strong>s propias divinida<strong>de</strong>s: los orixás. 39<br />

Por cierto que <strong>la</strong> ceremonia <strong>en</strong> que los mediums <strong>en</strong>tran <strong>en</strong> trance reviste, por más que<br />

diversa <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>ciadas <strong>d<strong>el</strong></strong> ritual, con r<strong>el</strong>ación a los difer<strong>en</strong>tes templos,<br />

un carácter formal mínimo que se reitera -con cierta flexibilidad- <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica r<strong>el</strong>igiosa:<br />

una estructuración percibida por <strong>el</strong> observador, pero también por <strong>el</strong> participante.<br />

<strong>La</strong> preparación y <strong>la</strong> repetición confier<strong>en</strong> al ritual un tono <strong>de</strong> espectáculo que convoca por<br />

igual a espectadores, participantes y protagonistas. Se trata <strong>de</strong> «<strong>la</strong> dramatización <strong>de</strong> una pres<strong>en</strong>cia,<br />

que manifiesta <strong>su</strong>s valores es<strong>en</strong>ciales y los trasmite por <strong>su</strong> expresión verbal, <strong>su</strong>s insignias, <strong>su</strong>s<br />

símbolos”, explica <strong>la</strong> Mae Aglimira Vil<strong>la</strong>lba. 40 Naturalm<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> este proceso<br />

está a cargo <strong>d<strong>el</strong></strong> Jefe <strong>d<strong>el</strong></strong> Templo qui<strong>en</strong> va organizando <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etapas, adjudicándole<br />

a cada una, los tiempos necesarios.<br />

Símbolo <strong>de</strong> sí mismos<br />

Lúcidam<strong>en</strong>te ha sost<strong>en</strong>ido M. Elía<strong>de</strong> que “todos los sistemas y <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias antropocósmicas<br />

son posibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>el</strong> hombre se convierte, él mismo, <strong>en</strong> símbolo”. 41 Este proceso,<br />

íntimam<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>acionado con <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> hacerse seductor para otros, <strong>su</strong>pone una actitud <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>spersonalización, <strong>de</strong>sindividualización y <strong>de</strong>shumanización, que permite “trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r” <strong>la</strong> “circunstancia<br />

humana”, vaciándo<strong>la</strong> <strong>de</strong> toda connotación real y ocultándo<strong>la</strong> bajo una apari<strong>en</strong>cia<br />

que así se torna “numinosa”, <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> R. Otto. Para éste, “<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido cualitativo <strong>de</strong> lo<br />

numinoso, que se pres<strong>en</strong>ta bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> misterio, está constituido <strong>de</strong> una parte por ese <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to<br />

antes <strong>de</strong>scrito, que hemos l<strong>la</strong>mado ‘trem<strong>en</strong>dum’, que <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>e y distancia con <strong>su</strong> majestad. Pero <strong>de</strong><br />

otra parte, es c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te algo que al mismo tiempo atrae, capta, embarga, fascina”. 42 En ese s<strong>en</strong>tido,<br />

convertirse <strong>en</strong> símbolo es vaciarse <strong>de</strong> todo cont<strong>en</strong>ido específico y estar dispuesto a ser<br />

<strong>de</strong>positario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expectativas <strong>d<strong>el</strong></strong> crey<strong>en</strong>te.<br />

37. Ibíd. Con<strong>su</strong>ltar a<strong>de</strong>más Aya<strong>la</strong>, A., 1988. El Batuque. Mitos y fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gran nación Nagó <strong>en</strong> América.<br />

Montevi<strong>de</strong>o, 255 págs.<br />

38. Pal<strong>la</strong>vicino, M., s/fecha. Umbanda. R<strong>el</strong>igiosidad Afro-Brasilera <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o. Montevi<strong>de</strong>o, pág. 35.<br />

39. Ibíd., págs. 35 y 36. Paráfrasis.<br />

40. Vil<strong>la</strong>lba Acosta, A., 1989. Macumba. Terapia <strong>d<strong>el</strong></strong> pueblo. Monte Sexto, Montevi<strong>de</strong>o, pág. 26.<br />

41. Elia<strong>de</strong>, M., 1975. Tratado <strong>de</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones. Era, México, pág. 407.<br />

42. Otto, R., 1980. Lo santo. Alianza, Madrid, pág. 51.<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>La</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este espacio sagrado don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> lo humano-natural son abolidas,<br />

don<strong>de</strong> <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong>saparece y reina <strong>la</strong> repetición, 43 según Mae Chiquita: «son símbolos<br />

intemporales y por eso perduran” -y don<strong>de</strong> <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia un sistema <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s muy fijas,<br />

implica <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> lo fabuloso, “<strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te-otro” <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o mismo <strong>de</strong> lo cotidiano. Para<br />

Baudril<strong>la</strong>rd, hay una cualidad es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te humana -<strong>en</strong> <strong>la</strong>s más diversas culturas etnográficasque<br />

consiste <strong>en</strong> “forzar <strong>el</strong> cuerpo a significar”. 44 De tal manera que <strong>la</strong>s condiciones que hac<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> apari<strong>en</strong>cia un patrimonio social, coercitivo, respond<strong>en</strong> al carácter uniformizante, ord<strong>en</strong>ador<br />

y simbólico <strong>d<strong>el</strong></strong> rito, necesario para sost<strong>en</strong>er- <strong>la</strong> transición <strong>en</strong>tre “lo natural humano” y lo “sobr<strong>en</strong>atural-<strong>de</strong>sconocido”.<br />

<strong>La</strong> función <strong>de</strong> los sistemas simbólicos sería <strong>el</strong> “<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to” y ocultami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición<br />

natural ya dada a través <strong>de</strong> un dispositivo por <strong>el</strong> cual <strong>el</strong> <strong>su</strong>jeto se hace “objeto colectivo”<br />

para sí mismo y para otros. Ninguna emoción personal, <strong>de</strong>bilidad, fragilidad, vulnerabilidad<br />

pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>jarse <strong>en</strong>trever. Por <strong>el</strong> contrario, acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> inmovilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s máscaras, llevar <strong>el</strong><br />

cuerpo a <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> fetiche, aseguran cierta imp<strong>en</strong>etrabilidad <strong>de</strong> los otros <strong>en</strong> una es<strong>en</strong>cia<br />

que, por vulnerable, aparece <strong>de</strong>svalorizada <strong>en</strong> contraste con <strong>la</strong> per<strong>en</strong>ne sabiduría y eficacia <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

ídolo.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista fisiológico —<strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>d<strong>el</strong></strong> trance <strong>de</strong>biera investigarse con<br />

r<strong>el</strong>ación al contraste o similitud con los procesos <strong>de</strong> meditación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones ori<strong>en</strong>tales, <strong>en</strong><br />

especial budismo z<strong>en</strong> y modalida<strong>de</strong>s yoga— lo que tal vez arrojaría luz sobre <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> mismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> metabolismo, <strong>la</strong> respiración y <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong>. 45<br />

Otra perspectiva sería <strong>el</strong> estudio comparativo <strong>d<strong>el</strong></strong> trance respecto <strong>de</strong> otros estados alterados<br />

<strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia —<strong>el</strong> <strong>su</strong>eño, <strong>la</strong> hipnosis, <strong>la</strong> <strong>su</strong>gestión— aunque <strong>en</strong> ningún caso estas variables<br />

pued<strong>en</strong> explicar por sí so<strong>la</strong>s <strong>la</strong> compleja exist<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o. 46<br />

Hipótesis interpretativas<br />

Los estudios sobre cosmología <strong>de</strong> los rituales afrobrasileños <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, arrojan algunos<br />

indicios a partir <strong>de</strong> los que se pued<strong>en</strong> formu<strong>la</strong>r algunas hipótesis interpretativas. En <strong>el</strong> caso<br />

particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> nuestra investigación, según <strong>la</strong> Mae Chiquita «<strong>la</strong> filosofía <strong>d<strong>el</strong></strong> Umbandismo consiste<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> ser humano como partícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> divinidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> limpia y<br />

pura y a <strong>la</strong> que <strong>de</strong>be reintegrarse al final <strong>de</strong> un necesario ciclo evolutivo <strong>de</strong> re<strong>en</strong>carnaciones que le<br />

permite recobrar <strong>su</strong> pureza originaria”. 47 En este s<strong>en</strong>tido, «<strong>la</strong> vida <strong>de</strong> Dios es <strong>en</strong>ergía y fuerza<br />

manifiesta” 48 y es posible <strong>la</strong> gradual perfección <strong>d<strong>el</strong></strong> hombre. El s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>en</strong>carnación es ir<br />

43. Elía<strong>de</strong>, M., 1972. El mito <strong>d<strong>el</strong></strong> Eterno Retorno. Alianza, Madrid.<br />

44. Baudril<strong>la</strong>rd, J., 1981. ob. cit., pág. 112.<br />

45. Ver <strong>la</strong>s diversas investigaciones sobre resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong>, caudales <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>la</strong> respiración y ondas<br />

cerebrales, <strong>en</strong>: Altered States of Awar<strong>en</strong>ess, Sci<strong>en</strong>tific American, 1972. USA.<br />

46. Consi<strong>de</strong>rar otras hipótesis r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> dramatización, al concepto <strong>de</strong> espectáculo, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> Porzecanski,<br />

T., 1984. “Estrategias <strong>de</strong> <strong>la</strong> seducción”, <strong>en</strong>: Revista R<strong>el</strong>aciones, Montevi<strong>de</strong>o, Octubre <strong>de</strong> 1984.<br />

47. Agui<strong>la</strong>r, Chiquita, s/f. “En qué consiste <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Umbanda”, <strong>en</strong>: Nuestra Umbanda, Año 1, Nº 1, Montevi<strong>de</strong>o.<br />

48. Ibíd.<br />

Teresa Porcekansky<br />

181


182<br />

corrigi<strong>en</strong>do <strong>su</strong>cesivam<strong>en</strong>te los errores <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia anterior para conseguir <strong>el</strong> perfeccionami<strong>en</strong>to<br />

espiritual mediante <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> funciones importantes. 49<br />

<strong>La</strong> vida es anterior a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia orgánica. Dice Mae Chiquita: “una persona llega a <strong>la</strong><br />

Tierra. Nace, crece y va pasando por distintas cosas, por ejemplo, tristezas, angustias, etc.” Escribe J.<br />

Ziegler que <strong>en</strong> <strong>la</strong> cosmología nagó «todo hombre nace <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>stancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, <strong>de</strong> un acto creador<br />

único y no repetido jamás. Una vez que nace, vive para siempre”. 50<br />

Debe resaltarse que <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>la</strong> apari<strong>en</strong>cia politeísta y animista <strong>de</strong> <strong>la</strong> umbanda, aparece<br />

un trasfondo es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te monoteísta, unitario y universalista, que busca expresarse <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

práctica ritual con mucha m<strong>en</strong>or abstracción que <strong>en</strong> los monoteísmos clásicos. Un principio<br />

creador único, situado <strong>en</strong> una esfera lejana a <strong>la</strong> vida cotidiana, int<strong>en</strong>ta por medio <strong>d<strong>el</strong></strong> trance<br />

volverse físicam<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> manifestaciones múltiples. El médium incorporado<br />

a<strong>su</strong>me <strong>la</strong> antigua función sacerdotal <strong>de</strong> mediación <strong>en</strong>tre hombres y dioses. Pero <strong>la</strong> cualidad <strong>de</strong><br />

esta mediación es que <strong>el</strong> sacerdote virtualm<strong>en</strong>te “<strong>de</strong>saparece” permiti<strong>en</strong>do <strong>la</strong> comunicación<br />

directa <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los. En <strong>la</strong> misma <strong>en</strong>carnadura -literalm<strong>en</strong>te hab<strong>la</strong>ndo- <strong>de</strong> los espíritus, está <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> un vaciami<strong>en</strong>to que permite al crey<strong>en</strong>te una cercanía con lo sagrado, apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

más próxima que <strong>en</strong> los monoteísmos tradicionales <strong>en</strong> que un Dios “lejano” hab<strong>la</strong> mediante<br />

una jerarquía sacerdotal o <strong>en</strong> <strong>la</strong> introspección solitaria <strong>de</strong> <strong>su</strong>s fi<strong>el</strong>es.<br />

Hay asimismo una voluntad expresa <strong>de</strong> imponer espesor y cuerpo al principio creador<br />

abstracto, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> <strong>su</strong> repres<strong>en</strong>tación total se expresan aspectos parcializados y<br />

particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>su</strong> es<strong>en</strong>cia. Se trata <strong>de</strong> una repres<strong>en</strong>tación “viva”, por un <strong>la</strong>do icónica <strong>en</strong> cuanto<br />

“retrata” vestim<strong>en</strong>tas o gestos, pero por otro <strong>la</strong>do simbólica <strong>en</strong> cuanto oculta, bajo <strong>el</strong> cuerpo <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

médium, <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra apari<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad sagrada. Sincrónica y diacrónica -ya que <strong>la</strong> misma<br />

divinidad será <strong>su</strong>cesivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>carnada por diversos médiums y lo ha sido a lo <strong>la</strong>rgo <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

pasado- esta repres<strong>en</strong>tación es transformada sin variar <strong>en</strong> id<strong>en</strong>tidad simbólica. Dioses “vivos”<br />

que se muev<strong>en</strong>, hab<strong>la</strong>n, comunican m<strong>en</strong>sajes, remit<strong>en</strong> a una r<strong>el</strong>igiosidad dinámica, alejada <strong>de</strong><br />

ídolos e imág<strong>en</strong>es, aun cuando pueda residir <strong>en</strong> los altares.<br />

El “polo s<strong>en</strong>sorial” es <strong>el</strong> cuerpo móvil <strong>d<strong>el</strong></strong> médium, <strong>su</strong> voz, <strong>la</strong> gestualidad que “humaniza”<br />

lo sagrado <strong>en</strong> una antropomorfización perman<strong>en</strong>te; <strong>el</strong> “polo i<strong>de</strong>ológico” remite a una dialéctica<br />

<strong>de</strong> cambio y perman<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> eternidad <strong>su</strong>jeta a <strong>su</strong> actualización circunstancial y acotada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

tiempo limitado <strong>de</strong> <strong>la</strong> finitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida humana. 51<br />

49 Ibíd. Paráfrasis.<br />

50. Ziegler, J., 1976. Los vivos y <strong>la</strong> muerte. Siglo XXI Editores, México, pág. 139.<br />

51. Me refiero a <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tidos que hace V. Turner al <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los símbolos rituales.<br />

En <strong>La</strong> s<strong>el</strong>va <strong>de</strong> los símbolos,1980. Siglo XXI, Madrid.<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Po<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s expresivas: <strong>el</strong> Bi<strong>en</strong> y <strong>el</strong> Mal<br />

Expresa <strong>la</strong> Mae Shirley <strong>de</strong> Xangó: «los <strong>en</strong>emigos exist<strong>en</strong> tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no físico como <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

p<strong>la</strong>no astral. Muchos Quiumbas o espíritus obsesores andan por <strong>el</strong> espacio, dispuestos siempre a<br />

perturbar o dañar a tantos <strong>de</strong>sprev<strong>en</strong>idos”. 52 Según M. Doug<strong>la</strong>s <strong>el</strong> carácter es<strong>en</strong>cial por <strong>el</strong> que<br />

pue<strong>de</strong> reconocerse lo sagrado es <strong>su</strong> p<strong>el</strong>igrosidad: «<strong>el</strong> universo está constituido <strong>de</strong> tal manera que<br />

<strong>su</strong>s <strong>en</strong>ergías son transformadas <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igros y po<strong>de</strong>res que son ahuy<strong>en</strong>tados o contro<strong>la</strong>dos por los hombres<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong> manipu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> lo sagrado”. 53 Este tema ha sido también <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por Berger e<br />

implica <strong>la</strong> po<strong>la</strong>ridad que incluye al bi<strong>en</strong> y al mal d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un mismo sistema unificado, que<br />

int<strong>en</strong>ta “explicar” ambos a partir <strong>de</strong> un mismo principio. 54<br />

En <strong>la</strong> cosmología umbandista, los antepasados <strong>de</strong>vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a un tiempo, espíritus sabios<br />

que ayudan a los vivos y fuerzas fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s cuales es necesario t<strong>en</strong>er ciertas caut<strong>el</strong>as que se<br />

pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> práctica por medio <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to ritualizado. Se trata <strong>de</strong> una “p<strong>el</strong>igrosidad”<br />

que vi<strong>en</strong>e “<strong>de</strong>s<strong>de</strong> afuera” —<strong>de</strong> esa dim<strong>en</strong>sión que no es <strong>la</strong> humana— y que dota al dogma<br />

umbandista <strong>de</strong> un carácter es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te dualista. Se trata <strong>de</strong> una c<strong>la</strong>sificación c<strong>en</strong>tral que<br />

opera oponi<strong>en</strong>do b<strong>en</strong>eficios y daños, protecciones y ataques e implica <strong>la</strong> creación colectiva <strong>de</strong><br />

estrategias rituales. De nuestras <strong>en</strong>trevistas <strong>de</strong> investigación hemos podido comprobar que <strong>su</strong>rge<br />

<strong>en</strong> los practicantes y lí<strong>de</strong>res r<strong>el</strong>igiosos una preocupación por cómo se hac<strong>en</strong> <strong>la</strong>s invocaciones,<br />

por cómo se tocan los tambores, por cómo se consigue o no un clima <strong>de</strong> ser<strong>en</strong>idad que <strong>el</strong>eve a<br />

los médium a fin <strong>de</strong> asegurarles que los espíritus que <strong>de</strong>sci<strong>en</strong>dan serán <strong>en</strong> verdad «espíritus <strong>de</strong><br />

luz”. 55<br />

De todos los p<strong>el</strong>igros que acechan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> afuera <strong>la</strong> vida humana, <strong>la</strong> muerte parece ser <strong>el</strong><br />

que <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te separa dos mundos irreconciliables. J. Ziegler <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

que los rituales afrobrasileños dan al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte configura un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reunificación <strong>de</strong><br />

esos dos mundos: «Para los que muer<strong>en</strong>, es una reinserción, bajo formas <strong>de</strong> egun, <strong>en</strong> <strong>el</strong> universo<br />

estructurado con dos mita<strong>de</strong>s reversibles, <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia infinita <strong>de</strong> los seres. El hombre vivo se<br />

construye vivo con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> hombres muertos. <strong>La</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> <strong>el</strong> universo, <strong>su</strong><br />

actualización <strong>en</strong> <strong>el</strong> trance y <strong>su</strong> expansión a través <strong>d<strong>el</strong></strong> amor, son <strong>la</strong>s únicas gran<strong>de</strong>s y perman<strong>en</strong>tes<br />

funciones <strong>d<strong>el</strong></strong> hombre”. 56<br />

M<strong>en</strong>os i<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>nteada, esta perspectiva no busca sino aminorar <strong>el</strong> miedo a <strong>la</strong><br />

muerte y domesticar, si es posible, <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión que provoca <strong>su</strong> certeza d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas<br />

cotidianas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. El proceso <strong>de</strong> esta domesticación conlleva al m<strong>en</strong>os dos etapas. Primero,<br />

se trata <strong>de</strong> afirmar —no negar— <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un límite que vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un “afuera”/<strong>de</strong>stino<br />

aj<strong>en</strong>o a <strong>la</strong> voluntad <strong>d<strong>el</strong></strong> cuerpo, un límite que marca un cierto <strong>de</strong>terminismo, un primer corte<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> voluntad humana y aqu<strong>el</strong>los acontecimi<strong>en</strong>tos in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, por tanto,<br />

inevitables.<br />

52. Mae Shirley <strong>de</strong> Xango, s/f, “Mediumnidad”, <strong>en</strong>: Nuestra Umbanda, Año 1, Nº 1, Montevi<strong>de</strong>o.<br />

53. Doug<strong>la</strong>s, M., 1984. Implicit meanings. Routledge and Kegan Paul, USA. Preface IV.<br />

54. Berger, Peter, 1969. The sacred canopy. Doubleday Anchor Book, New York.<br />

55. Entrevista a Mae Chiquita <strong>de</strong> Oxum, Montevi<strong>de</strong>o, 1989-1990-1991.<br />

56. Ziegler, J., ob. cit., pág. 332.<br />

Teresa Porcekansky<br />

183


184<br />

Segundo, se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> inserción <strong>de</strong> esta i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> límite <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida concreta como una<br />

práctica <strong>de</strong> interlocución/transacción/negociación <strong>d<strong>el</strong></strong> hombre con los dioses/<strong>de</strong>stino, que opera<br />

a través <strong>d<strong>el</strong></strong> trance. Es un diálogo <strong>en</strong>tre vivos y muertos, <strong>en</strong>tre hijos y padres, que aminora <strong>el</strong><br />

miedo a <strong>la</strong> muerte y permite <strong>la</strong> inserción <strong>de</strong> <strong>la</strong> finitud que aterra d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una infinitud más<br />

vasta.<br />

Se lleva a cabo mediante una ritualización colectiva <strong>en</strong> que cada uno se reconoce <strong>de</strong><br />

cierto modo igual a cada uno <strong>de</strong> <strong>su</strong>s semejantes, los médiums y a través <strong>de</strong> éstos igual a los dioses<br />

o espíritus que “<strong>de</strong>sci<strong>en</strong>d<strong>en</strong>” a los cuerpos <strong>de</strong> esos hombres y mujeres comunes como cualesquiera.<br />

<strong>La</strong> duplicidad <strong>de</strong> estas id<strong>en</strong>tificaciones, opuestas y converg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> propio cuerpo <strong>de</strong><br />

los médiums <strong>en</strong> trance, permite a los crey<strong>en</strong>tes ser y no ser al mismo tiempo parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos<br />

categorías, y les confiere <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> frontera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas. Para los crey<strong>en</strong>tes <strong>la</strong><br />

interacción con <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s divinida<strong>de</strong>s -que son también antepasados- crea fuertes <strong>la</strong>zos<br />

id<strong>en</strong>tificatorios, inclusive g<strong>en</strong>ealógicos, <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a una dim<strong>en</strong>sión anterior al<br />

nacimi<strong>en</strong>to y posterior a <strong>la</strong> propia muerte, lo que hace disminuir <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />

conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones orgánicas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> imperfección ética.<br />

No <strong>de</strong>be quedar al marg<strong>en</strong> que <strong>el</strong> trance es, al mismo tiempo que transición <strong>en</strong>tre vivos<br />

y muertos, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y antepasados, humanos y divinida<strong>de</strong>s, ord<strong>en</strong> social y ord<strong>en</strong> r<strong>el</strong>igioso,<br />

transformación psico-fisiológica que opera <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuerpo. Ya no <strong>en</strong> <strong>la</strong> máscara o <strong>en</strong> <strong>el</strong> vestuario;<br />

ya no <strong>en</strong> <strong>el</strong> tatuaje o <strong>en</strong> <strong>la</strong> pintura facial, es <strong>el</strong> cuerpo <strong>el</strong> que es sometido a transición y con visible<br />

esfuerzo físico. Ello hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>igiosidad medu<strong>la</strong>r, que pone <strong>en</strong> duda <strong>el</strong> mismo concepto <strong>de</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación —<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> dramatización, y aun <strong>el</strong> <strong>de</strong> “actuación”. Descartados éstos y<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>el</strong> cuerpo —todo él— como símbolo que cond<strong>en</strong>sa y unifica <strong>la</strong> contradicción es<strong>en</strong>cial<br />

<strong>en</strong>tre impot<strong>en</strong>cia y omnipot<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>tre finitud e infinitud, sigu<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tes sin embargo<br />

<strong>la</strong>s incógnitas c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> trance, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista antropológico,<br />

<strong>su</strong> cualidad singu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> significar, al mismo tiempo, un límite y <strong>su</strong> trasgresión.<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Rituales africanos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX **<br />

Oscar Montaño<br />

OSCAR MONTAÑO<br />

Por medio <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes testimonios, crónicas y escritos <strong>de</strong> afrouruguayos, int<strong>en</strong>taremos<br />

reconstruir lo que fueron viv<strong>en</strong>cias <strong>d<strong>el</strong></strong> colectivo afro durante <strong>el</strong> siglo XIX. Es un ext<strong>en</strong>so<br />

período durante <strong>el</strong> cual se manifestaron diversas expresiones que podríamos d<strong>en</strong>ominar “r<strong>el</strong>igiosas”,<br />

que respondían al ser y s<strong>en</strong>tir <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados pueblos africanos. Algunos prevalecieron<br />

<strong>en</strong> una década, otros <strong>en</strong> otra, al igual que ciertas expresiones asociadas a prácticas católicas<br />

como <strong>la</strong>s que t<strong>en</strong>ían algunos pueblos congos. <strong>La</strong> realidad <strong>de</strong> los pueblos africanos, pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

tierras <strong>de</strong> lo que es hoy Uruguay, más precisam<strong>en</strong>te Montevi<strong>de</strong>o fue, por lo tanto, más rica,<br />

activa y mística <strong>de</strong> lo que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se expresa.<br />

En <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes páginas haremos un breve repaso <strong>de</strong> situaciones que pudieron conocerse<br />

gracias a lo <strong>de</strong>stacadas por algún viajero o a lo que quedó, afortunadam<strong>en</strong>te, registrado por<br />

los africanos y <strong>su</strong>s <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Estos testimonios no son numerosos <strong>de</strong>bido, sobre todo, a los<br />

prejuicios que necesitaban v<strong>en</strong>cer qui<strong>en</strong>es pret<strong>en</strong>dían continuar con <strong>la</strong>s prácticas tradicionales<br />

africanas, heredadas <strong>de</strong> <strong>su</strong>s ancestros.<br />

El trabajo está basado <strong>en</strong> los testimonios invalorables <strong>de</strong> tres afrouruguayos: Lic<strong>en</strong>ciado<br />

Jacinto V<strong>en</strong>tura <strong>de</strong> Molina, Lino Suárez Peña y Marc<strong>el</strong>ino Bottaro. Sus textos lograron <strong>su</strong>perar<br />

<strong>la</strong> c<strong>en</strong><strong>su</strong>ra, <strong>el</strong> olvido y <strong>el</strong> m<strong>en</strong>osprecio <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eraciones.<br />

Jacinto V<strong>en</strong>tura <strong>de</strong> Molina fue <strong>el</strong> primer profesional <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano <strong>en</strong> estas tierras.<br />

Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Derecho, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dió <strong>en</strong> <strong>la</strong>s disputas y tratativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te afro, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

1825 a 1835. Fue poeta, filósofo y Juez <strong>de</strong> muertos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> Congos <strong>de</strong> Gunga. Sus ext<strong>en</strong>sos<br />

escritos están comp<strong>en</strong>diados <strong>en</strong> tres gran<strong>de</strong>s volúm<strong>en</strong>es.<br />

Lino Suárez Peña. Su testimonio es r<strong>el</strong>evante para conocer y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r cómo funcionaban<br />

<strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> candombe durante <strong>el</strong> siglo XIX. Citaremos <strong>su</strong> r<strong>el</strong>ato <strong>en</strong> forma amplia.<br />

Para realizar una reconstrucción, aunque parcial <strong>de</strong> aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> espiritualidad afro,<br />

* Este trabajo no fue incluido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pon<strong>en</strong>cias <strong>d<strong>el</strong></strong> Simposio pero es consi<strong>de</strong>rado un aporte testimonial para esta<br />

sección<br />

185


186<br />

ha sido necesario contar con los escritos <strong>de</strong> este afrouruguayo, militante activo <strong>en</strong> <strong>su</strong> colectividad.<br />

Su trabajo se tituló “Apuntes y datos refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> raza negra <strong>en</strong> los comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong> vida <strong>en</strong> esta parte <strong>d<strong>el</strong></strong> P<strong>la</strong>ta”, publicado <strong>en</strong> 1924. En éste refleja recuerdos personales <strong>de</strong><br />

lo vivido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los r<strong>el</strong>atos que <strong>su</strong>s mayores le<br />

fueron trasmiti<strong>en</strong>do.<br />

Otro docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> interés para <strong>el</strong> tema es <strong>el</strong> que realizara <strong>el</strong> escritor afrouruguayo<br />

Marc<strong>el</strong>ino Bottaro. El autor r<strong>el</strong>ata <strong>su</strong>s viv<strong>en</strong>cias con r<strong>el</strong>ación a <strong>su</strong> comunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas<br />

décadas <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX, sobre todo <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> varias naciones africanas que<br />

re<strong>su</strong>ltan novedosos.<br />

Junto con <strong>la</strong> realizada por Suárez Peña, estas son algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pocas contribuciones con<br />

que se cu<strong>en</strong>ta para conocer algo acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> ignorada r<strong>el</strong>igiosidad <strong>de</strong> los africanos <strong>en</strong> estas<br />

tierras. Cuando no se <strong>la</strong> ha querido d<strong>en</strong>ostar o <strong>de</strong>sconocer se ha dicho, por ejemplo, que los<br />

africanos que aquí llegaron eran pobres <strong>de</strong> imaginación, como lo afirmó Pereda Valdés <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

libro “El negro uruguayo”, pág. 143. Marc<strong>el</strong>ino Bottaro, afrouruguayo, escribe con conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> causa sobre <strong>la</strong>s ceremonias que se realizaban, aun cuando había restricciones para <strong>el</strong> ingreso<br />

a <strong>de</strong>terminados ritos los cuales se camuf<strong>la</strong>ban bajo difer<strong>en</strong>tes formas, incluidas prácticas<br />

r<strong>el</strong>igiosas <strong>d<strong>el</strong></strong> catolicismo. Él pudo pres<strong>en</strong>ciar<strong>la</strong>s, al m<strong>en</strong>os aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que sobrevivían <strong>en</strong> <strong>el</strong> último<br />

tercio <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo pasado. Según <strong>el</strong> musicólogo <strong>La</strong>uro Ayestarán, Bottaro habría muerto a los<br />

och<strong>en</strong>ta años <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>d<strong>el</strong></strong> cuar<strong>en</strong>ta.<br />

A pesar <strong>de</strong> que algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expresiones que manifiesta Bottaro están teñidas <strong>de</strong> prejuicios,<br />

<strong>su</strong>s r<strong>el</strong>atos son fundam<strong>en</strong>tales para conocer <strong>la</strong>s prácticas r<strong>el</strong>igiosas autóctonas africanas <strong>en</strong><br />

Montevi<strong>de</strong>o. Su trabajo se tituló: “Rituals and candombes”, artículo <strong>en</strong> <strong>la</strong> antología <strong>de</strong> Nancy<br />

Cunard, Negro, págs. 519 a 522, Londres, 1934.<br />

Los antepasados no muer<strong>en</strong><br />

“Escucha más a m<strong>en</strong>udo<br />

<strong>la</strong>s Cosas que los Seres.<br />

<strong>La</strong> Voz <strong>d<strong>el</strong></strong> Fuego se oye,<br />

oye <strong>la</strong> Voz <strong>d<strong>el</strong></strong> Agua.<br />

Escucha <strong>en</strong> <strong>el</strong> Vi<strong>en</strong>to<br />

<strong>el</strong> Matorral que solloza:<br />

Es <strong>el</strong> Soplo <strong>de</strong> los Antepasados muertos,<br />

que no se han marchado<br />

que no están bajo Tierra<br />

que no están muertos.”<br />

“Soplos”, Birago Diop (1906-1989)<br />

poeta s<strong>en</strong>egalés<br />

“Con <strong>el</strong> <strong>su</strong>stantivo soplos ha <strong>d<strong>el</strong></strong>imitado <strong>el</strong> lugar <strong>d<strong>el</strong></strong> ser humano <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio. Cada ser,<br />

cualquiera que sea, <strong>de</strong>sborda siempre <strong>el</strong> lugar <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra: está más allá <strong>de</strong> <strong>su</strong> sitio <strong>de</strong><br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

anc<strong>la</strong>je, exce<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto al que <strong>de</strong>bería estar circunscrito. Se lo ve por una so<strong>la</strong> cara, pues <strong>la</strong> otra<br />

permanece invisible: es <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión que se produce así, <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sombra que<br />

proyecta o <strong>la</strong> otra verti<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un cuerpo. Así consi<strong>de</strong>rado <strong>el</strong> más allá no es una noción metafísica.<br />

Por <strong>el</strong> contrario, echa raíces <strong>en</strong> lo concreto: es <strong>su</strong> alma, <strong>su</strong> <strong>en</strong>ergía, <strong>su</strong> Soplo.”<br />

Los dioses son los soplos <strong>d<strong>el</strong></strong> universo. Podría <strong>de</strong>cirse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones africanas que<br />

repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> naturaleza <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> fuerza y <strong>de</strong> armonía vitales. De ahí<br />

<strong>el</strong> término <strong>de</strong> animismo con que se <strong>la</strong>s expresa.<br />

Si <strong>el</strong> poeta nos invita a escuchar “<strong>la</strong> Voz <strong>d<strong>el</strong></strong> Fuego”, <strong>la</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> agua o <strong>d<strong>el</strong></strong> matorral sollozante,<br />

es porque éstos son <strong>el</strong> crisol <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía, <strong>el</strong> lugar don<strong>de</strong> reina <strong>la</strong> armonía <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo.<br />

D<strong>el</strong> África occid<strong>en</strong>tal al África c<strong>en</strong>tral, <strong>de</strong> Sudáfrica al África austral, <strong>el</strong> ser humano se<br />

concibe como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza. <strong>La</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> dominio o <strong>de</strong> explotación <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza está<br />

aus<strong>en</strong>te.<br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>igión consiste <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía cósmica <strong>de</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> hombre es un compon<strong>en</strong>te.<br />

<strong>La</strong>s transgresiones que se comet<strong>en</strong> contra <strong>la</strong> naturaleza se <strong>en</strong>uncian <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>de</strong>bilidad<br />

o <strong>de</strong> ruptura <strong>en</strong>ergética: nunca hay pecado o falta. Los sacrificios están <strong>de</strong>stinados a restaurar<br />

<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas vivi<strong>en</strong>tes.<br />

Birago Diop escribe:<br />

Oscar Montaño<br />

“Los que están muertos nunca han partido:<br />

Están <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sombra que ilumina<br />

Y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sombra que se espesa...<br />

Están <strong>en</strong> <strong>el</strong> árbol que se estremece...<br />

Están <strong>en</strong> <strong>la</strong> choza, están <strong>en</strong> <strong>la</strong> Muchedumbre:<br />

Los muertos no están muertos.”<br />

Refiriéndose a <strong>la</strong> armonía <strong>de</strong> los modos <strong>de</strong> vida tradicionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad africana, <strong>el</strong><br />

sociólogo F. N. Sougan Agblemagnon, <strong>de</strong> Togo, dice: “Aquí todo es familiar y <strong>la</strong> trama <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia no se rompe; los antepasados están cerca <strong>de</strong> los niños, los muertos van junto a los vivos, y los<br />

animales participan <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo misterio que los hombres. Todos son parte integrante <strong>de</strong> un todo: <strong>la</strong><br />

Naturaleza. No basta con compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>la</strong> sino que es preciso estar <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, coordinar los propios ritmos<br />

con los ritmos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Naturaleza. Esa es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> <strong>la</strong> f<strong>el</strong>icidad y eso es lo que apr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> niño<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong> más tierna edad”. (El Correo <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO, marzo 1998, págs. 6-7, El Correo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

UNESCO, marzo <strong>de</strong> 1979, pág. 17)<br />

El mundo <strong>de</strong> los ritos<br />

<strong>La</strong> conocida como África negra, <strong>la</strong> tierra al <strong>su</strong>r <strong>d<strong>el</strong></strong> Sahara, ha mant<strong>en</strong>ido como ha podido<br />

rasgos visibles <strong>de</strong> <strong>su</strong> profunda espiritualidad, a pesar <strong>de</strong> los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> conquista r<strong>el</strong>igiosa<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace siglos se le han realizado. “El mundo <strong>de</strong> los ritos, creado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> actitud<br />

r<strong>el</strong>igiosa ante <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> muerte, <strong>la</strong> familia y los antepasados, como protección fr<strong>en</strong>te a los espíritus<br />

malignos (...)», es parte fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> muchos pueblos africanos.<br />

187


188<br />

“El oráculo y <strong>la</strong> iniciación provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> una cre<strong>en</strong>cia mítica que se ocupa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza, <strong>el</strong> espacio y <strong>el</strong> tiempo, los dioses y los espíritus, y que <strong>de</strong>termina<br />

<strong>la</strong> realidad cultural <strong>d<strong>el</strong></strong> hombre. Una mirada al aura ceremonial <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión africana<br />

con <strong>la</strong> naturaleza, <strong>la</strong> magia, <strong>la</strong> brujería y <strong>el</strong> culto a los antepasados, así como los<br />

métodos protectores y curativos, permite al lector introducirse <strong>en</strong> los oríg<strong>en</strong>es <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to r<strong>el</strong>igioso <strong>de</strong> África (...)» (“Corazón <strong>de</strong> África, <strong>La</strong> magia <strong>de</strong> un contin<strong>en</strong>te”,<br />

Könemann, 1995, so<strong>la</strong>pa)<br />

“El grupo social compr<strong>en</strong><strong>de</strong> los vivos y los muertos, con intercambio constante<br />

<strong>de</strong> fuerzas y servicios. Los muertos son los verda<strong>de</strong>ros jefes, custodios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costumbres:<br />

v<strong>el</strong>an sobre <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, a qui<strong>en</strong>es recomp<strong>en</strong>san o castigan según<br />

que los ritos y <strong>la</strong>s leyes hayan sido observadas o no. <strong>La</strong> fi<strong>d<strong>el</strong></strong>idad a <strong>la</strong>s tradiciones, <strong>el</strong><br />

respeto por los ancianos y los muertos, <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ceremonias, se hal<strong>la</strong>n<br />

constantem<strong>en</strong>te bajo <strong>el</strong> control <strong>de</strong> los antepasados, qui<strong>en</strong>es aseguran así <strong>la</strong> disciplina<br />

social y moral.<br />

Los antepasados rig<strong>en</strong> así <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre los miembros <strong>d<strong>el</strong></strong> grupo. Todos<br />

reconoc<strong>en</strong> estas reg<strong>la</strong>s. El conformismo es total, y los excesos individuales se<br />

hal<strong>la</strong>n cond<strong>en</strong>ados <strong>de</strong> antemano. <strong>La</strong> cohesión, <strong>el</strong> ord<strong>en</strong>, <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida<br />

comunitaria y <strong>en</strong> <strong>su</strong>s ceremonias, cierta igualdad <strong>de</strong> condiciones materiales, <strong>el</strong><br />

mutuo respeto, quedan asegurados sin dificultad por po<strong>de</strong>res <strong>su</strong>periores, siempre<br />

vigi<strong>la</strong>ntes, cuya sabiduría expresa <strong>la</strong> conformidad <strong>d<strong>el</strong></strong> hombre al ord<strong>en</strong> natural <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cosas.” (Hubert Deschamps, “<strong>La</strong>s r<strong>el</strong>igiones <strong>d<strong>el</strong></strong> África Negra”, Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />

1962, págs. 22-23)<br />

Cada familia “está protegida por <strong>su</strong>s antepasados y <strong>su</strong> patriarca. Pero, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>,<br />

ciertos personajes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> responsabilidad <strong>d<strong>el</strong></strong> grupo total: son los jefes político-r<strong>el</strong>igiosos, los intermediarios<br />

más pot<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre los muertos y <strong>la</strong> naturaleza”. (Hubert Deschamps, “<strong>La</strong>s r<strong>el</strong>igiones <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

África Negra”, Bu<strong>en</strong>os Aires, 1962, págs. 24-25)<br />

<strong>La</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> prioridad <strong>de</strong> los antepasados para los europeos carece <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido, pero para los<br />

viejos hombres y mujeres africanos que habitan <strong>en</strong> lejanas al<strong>de</strong>as <strong>la</strong> vida <strong>d<strong>el</strong></strong> día a día, podríamos<br />

<strong>de</strong>cir que no ti<strong>en</strong>e significado alguno si se <strong>la</strong> separa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los ancestros.<br />

Otros investigadores conocedores <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida africana <strong>su</strong>brayan <strong>el</strong> mismo punto: “Los<br />

espíritus <strong>de</strong> los antepasados son los dioses más importantes <strong>de</strong> los bantúes <strong>su</strong>dafricanos: forman parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia o <strong>de</strong> <strong>la</strong> tribu; se los consi<strong>de</strong>ra y con<strong>su</strong>lta <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s ocasiones importantes”.<br />

En Zambia “<strong>la</strong>s divinida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia son los espíritus <strong>de</strong> los abu<strong>el</strong>os y abu<strong>el</strong>as, <strong>d<strong>el</strong></strong> padre<br />

y <strong>la</strong> madre, <strong>de</strong> los tíos y tías, <strong>de</strong> los hermanos y hermanas”.<br />

Lo mismo <strong>su</strong>ce<strong>de</strong> <strong>en</strong> Nigeria. “Los ibo cre<strong>en</strong> que los antepasados ejerc<strong>en</strong> profunda influ<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong>s vidas, y esta cre<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong>e consecu<strong>en</strong>cias sociológicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo alcance (...) Es necesario ofrecer<br />

sacrificios a los antepasados a intervalos regu<strong>la</strong>res, o cuando lo indica <strong>el</strong> adivino.”<br />

En Ghana Meridional “los muertos están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> los gà... Según<br />

una costumbre g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los nativos no beb<strong>en</strong> ni com<strong>en</strong> nada sin arrojar antes al <strong>su</strong><strong>el</strong>o<br />

una pequeña porción <strong>de</strong>stinada a los antepasados”.<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

En Sierra Leona se “pronuncian plegarias por conducto <strong>de</strong> una <strong>su</strong>cesión <strong>de</strong> antepasados (...)<br />

Se rin<strong>de</strong> culto a dos grupos bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finidos <strong>de</strong> antepasados (...) aqu<strong>el</strong>los cuyos nombres y hazañas son<br />

conocidos (...) y aqu<strong>el</strong>los que murieron <strong>en</strong> tiempos muy remotos”.<br />

Por consigui<strong>en</strong>te, no cabe duda <strong>de</strong> que los espíritus ancestrales <strong>de</strong>sempeñan un pap<strong>el</strong><br />

importante <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to africano.<br />

Los antepasados forman parte <strong>d<strong>el</strong></strong> grupo social, y si bi<strong>en</strong> sería lógico abordarlos por vía<br />

indirecta, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> los miembros inferiores <strong>d<strong>el</strong></strong> grupo vivi<strong>en</strong>te, pasando luego por <strong>la</strong>s jerarquías<br />

<strong>de</strong> los jefes y reyes, “es preferible invertir <strong>el</strong> proceso y tratar primero a los antepasados, vinculándolos<br />

estrecham<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> dioses y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Ser Supremo». (Geoffrey Parrin<strong>de</strong>r, “<strong>La</strong><br />

r<strong>el</strong>igión africana tradicional”, Ediciones Lidiun, Bu<strong>en</strong>os Aires, 1980, ibíd., págs. 75-76)<br />

Los padres <strong>de</strong> los padres <strong>de</strong> los abu<strong>el</strong>os afros no pidieron ni quisieron v<strong>en</strong>ir aquí; fueron<br />

arrancados viol<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>su</strong>s tierras don<strong>de</strong> vivían a <strong>su</strong> manera, según <strong>su</strong>s costumbres y<br />

tradiciones.<br />

No pert<strong>en</strong>ecían a una so<strong>la</strong> región ni a una so<strong>la</strong> cultura.<br />

Es cre<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral que los africanos traídos forzadam<strong>en</strong>te pert<strong>en</strong>ecían a un grupo homogéneo,<br />

pero <strong>en</strong> realidad prov<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> varios lugares: <strong>d<strong>el</strong></strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> África, <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa occid<strong>en</strong>tal,<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>su</strong>r y <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa ori<strong>en</strong>tal. Muchos eran mu<strong>su</strong>lmanes.<br />

Fueron muchos los pueblos africanos que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> norte <strong>de</strong> S<strong>en</strong>egal, pasando por los<br />

actuales Sierra Leona, Golfo <strong>de</strong> Guinea, Gabón, Congo, Ango<strong>la</strong>, Sudáfrica, Is<strong>la</strong> Mauricio,<br />

Mozambique hasta <strong>el</strong> norte <strong>de</strong> Tanzania, más los estados <strong>d<strong>el</strong></strong> c<strong>en</strong>tro africano, “abastecieron” a<br />

los negreros europeos.<br />

No olvi<strong>de</strong>mos que <strong>el</strong> comercio <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos se ext<strong>en</strong>dió hasta <strong>el</strong> período <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

Ori<strong>en</strong>tal <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay, don<strong>de</strong> personalida<strong>de</strong>s públicas <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno -incluidos presid<strong>en</strong>tes- y<br />

g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> negocios continuó lucrando con este infame tráfico.<br />

En los más <strong>de</strong> 2000 africanos c<strong>en</strong>sados (Montevi<strong>de</strong>o, 1812) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s calles San B<strong>en</strong>ito, San<br />

Fernando, D<strong>el</strong> Pi<strong>la</strong>r, San Pedro y San Ramón se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> pueblos <strong>de</strong> África <strong>de</strong> los<br />

que eran originarios. Entre éstos sobresal<strong>en</strong> como más numerosos los sigui<strong>en</strong>tes: Congo, Mina,<br />

Mozambique, Bangu<strong>el</strong>a, Ango<strong>la</strong>, Guinea, Carabalí, Lubolo, etcétera. En tanto que por zonas <strong>la</strong><br />

que registró mayor pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> estos c<strong>en</strong>sos fue <strong>la</strong> <strong>de</strong> Ango<strong>la</strong>, seguida por <strong>la</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Congo y <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Ghana-B<strong>en</strong>in-Nigeria (Minas y Ca<strong>la</strong>barís).<br />

Se int<strong>en</strong>tó <strong>de</strong>spersonalizar a los africanos para obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>el</strong> máximo provecho<br />

como si se tratara <strong>de</strong> algo nuevo, una “cosa” propiedad <strong>de</strong> <strong>su</strong> comprador. Para <strong>el</strong>lo se les quitaba<br />

<strong>el</strong> nombre africano, <strong>la</strong>s costumbres, <strong>el</strong> idioma, imponiéndoles <strong>el</strong> nombre e idioma <strong>d<strong>el</strong></strong> “amito”.<br />

El bautismo formaba parte fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>su</strong> “nueva” vida.<br />

Pueblos<br />

o naciones<br />

Oscar Montaño<br />

Mu<strong>su</strong>lmanes: Foláh (Peuls o Fulbes). Auzás (Hausas, Malés). Moro (Moxo).<br />

Golfo <strong>de</strong> Guinea: Minas.- Ka<strong>la</strong>barís (Efik Efó).- Nagó (Yoruba).- Tacuá.-<br />

Santé (Achanti).- Magí (Fon).- Guinea (Igbo, Edo e Ijaw).-<br />

Congos.- Angunga.- Molembo.- Obertoche.- Ba<strong>su</strong>ndi.- Boma.- Casancha.-<br />

Mayombe.- Cabinda.- Songo.- Bamsa.-<br />

Ango<strong>la</strong>.- Camundá.- Muzumbí.- Munyolo.- Moncholo.-<br />

Lubolo.- Bolo.- Reboyo.-<br />

189


190<br />

Bangu<strong>el</strong>a.- Ngangu<strong>el</strong>a.- Mangu<strong>el</strong>a.- Guisamá.-<br />

Mozambique.- Maquá.-<br />

Zulú.- Oza (Xhosa).-<br />

Quiloa (Africa Ori<strong>en</strong>tal).- Muñambuno.-<br />

Sin ubicación geográfica confirmada:<br />

Mangacha.- Macuva.- Quizambe.- Magumbe.-<br />

Calunbo.- Tambam.-<br />

Yanban.-Guisanche.- Maconva.-<br />

Mus<strong>en</strong>o.-<br />

Hay que agregar que se trajeron africanos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> S<strong>en</strong>egal, Sierra Leona, Is<strong>la</strong> Santo Tomé,<br />

Is<strong>la</strong> Príncipe e Is<strong>la</strong> Mauricio, sin m<strong>en</strong>cionar <strong>el</strong> pueblo exacto. Los traídos <strong>de</strong> S<strong>en</strong>egal pudieron<br />

ser Fu<strong>la</strong>h, Wolof, Malinkés (Mandingas), Sereres. Los <strong>de</strong> Sierra Leona: M<strong>en</strong>dé (también se les<br />

conoció como Mandingos), Konno, Yalunká, Bulom o Limba. (Oscar D. Montaño, “Y<strong>en</strong>inyanya.<br />

Historia <strong>de</strong> los afrouruguayos”, 2001, págs. 17-18)<br />

Ciudad <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o. C<strong>en</strong>so <strong>de</strong> 1812<br />

Calle San Pedro. Total: 1311. Afro: 464. (35%)<br />

Calle San Ramón. « 869. Afro: 286. (33%)<br />

Calle San B<strong>en</strong>ito. « 508. Afro: 186. (36.5%)<br />

Calle San Fernando. « 248. Afro: 166. (67%)<br />

Calle D<strong>el</strong> Pi<strong>la</strong>r. « 86. Afro: 42. (49%)<br />

(Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación, Libro <strong>de</strong> Padrones Nº 249.)<br />

Calle San Francisco. Total: 663. Afro: 188.<br />

Calle San Joaquin. « 748. « 271.<br />

Calle San F<strong>el</strong>ipe.<br />

Calle San Fernando<br />

« 813. « 299.<br />

y Pi<strong>la</strong>r. « 800. « 208.<br />

(Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación, Libro <strong>de</strong> Padrones Nº 251.)<br />

Total <strong>de</strong> c<strong>en</strong>sados <strong>en</strong> 1812 <strong>de</strong> que hay constancia <strong>en</strong> ambos libros:<br />

6046 personas. De <strong>el</strong>los 2110, es <strong>de</strong>cir casi <strong>el</strong> 35 %, era <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano y <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

gran mayoría <strong>en</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos.<br />

Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura afrouruguaya<br />

<strong>La</strong> afrouruguaya no es una historia s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> ni fácil <strong>de</strong> r<strong>el</strong>atar; es mucho <strong>el</strong> <strong>su</strong>frimi<strong>en</strong>to, <strong>el</strong><br />

oprobio, <strong>la</strong> humil<strong>la</strong>ción que <strong>el</strong><strong>la</strong> tra<strong>su</strong>nta, traspasando <strong>la</strong> tonalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> y <strong>la</strong>s épocas, apareci<strong>en</strong>do<br />

continuam<strong>en</strong>te a exigir soluciones. Respuestas que cumplieran <strong>la</strong>s reivindicaciones históricas <strong>de</strong><br />

un pasado mil<strong>en</strong>ario y <strong>de</strong> una cultura riquísima, <strong>d<strong>el</strong></strong> respeto al <strong>de</strong>recho a ser negro sin discriminaciones.<br />

Es gran<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda que esta tierra ti<strong>en</strong>e con <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sangre africana ya que, obligados<br />

al principio por propia voluntad y por necesidad luego, fueron <strong>la</strong> base económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Banda<br />

Ori<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> República.<br />

Destinados a los trabajos más pesados, sacrificados e in<strong>de</strong>seables, <strong>de</strong>sempeñaban todos<br />

los oficios manuales <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>su</strong>s “dueños”. También <strong>la</strong> agricultura y <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría los tuvo<br />

como <strong>su</strong> principal fuerza <strong>de</strong> trabajo. No había actividad manual, <strong>de</strong> fuerza, que no realizaran.<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>La</strong> tragedia parecía no t<strong>en</strong>er final ya que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s circunstancias inhumanas que les<br />

tocaba vivir, a <strong>la</strong>s mujeres se <strong>la</strong>s vejaba, “utilizándo<strong>la</strong>s” para iniciar sexualm<strong>en</strong>te a los “señoritos<br />

b<strong>la</strong>ncos”. A veces los propios “amos” <strong>la</strong>s prostituían, aunque no estaba permitido legalm<strong>en</strong>te.<br />

Los innumerables pardos o mu<strong>la</strong>tos que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>sos se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong> mayoría a <strong>la</strong>s<br />

vio<strong>la</strong>ciones constantes <strong>de</strong> que eran objeto <strong>la</strong>s “esc<strong>la</strong>vas”. Estos hijos casi nunca eran reconocidos<br />

por <strong>el</strong> “padre amo”, ocurri<strong>en</strong>do que también eran reducidos a <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud; y como domésticas<br />

<strong>la</strong>s mujeres negras realizaban todas <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa.<br />

Cada pueblo africano tras<strong>la</strong>dó <strong>su</strong> bagaje cultural, aunque no trajeron libros ni <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

materiales, pero sí trasmitieron, por ejemplo, por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres-madres,<br />

una cultura tradicional difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> europea: <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeñado por <strong>la</strong>s ayas o nodrizas<br />

qui<strong>en</strong>es, junto con <strong>la</strong> leche <strong>de</strong> <strong>su</strong>s pechos, fueron incorporando <strong>en</strong> los niños b<strong>la</strong>ncos<br />

<strong>su</strong>s cantos, mitos y arrullos, así como <strong>la</strong> mística <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura africana con <strong>su</strong>s tradiciones<br />

y r<strong>el</strong>igiosidad.<br />

Gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> época estaba teñida <strong>de</strong> un in<strong>d<strong>el</strong></strong>eble trazo africano<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong>s concepciones, cre<strong>en</strong>cias y comportami<strong>en</strong>tos, más que ahora, ya que <strong>la</strong>s posteriores oleadas<br />

<strong>de</strong> inmigrantes europeos hicieron más difusa esa influ<strong>en</strong>cia. Aunque <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />

tampoco era dura<strong>de</strong>ra, pues se c<strong>en</strong><strong>su</strong>raba todo lo que iba a contramano <strong>de</strong> lo que pret<strong>en</strong>día una<br />

sociedad consi<strong>de</strong>rada “culta”.<br />

Etapa por etapa, los africanos se <strong>la</strong>s ing<strong>en</strong>iaron para intercambiar algún conocimi<strong>en</strong>to,<br />

atesorar <strong>la</strong>s tradiciones ancestrales, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo que se g<strong>en</strong>eraba <strong>en</strong> <strong>la</strong>s respectivas Sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

Nación, que sirvieron <strong>de</strong> con<strong>su</strong><strong>el</strong>o <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos dramáticos.<br />

Gracias a <strong>la</strong> fuerza espiritual, característica <strong>de</strong> los africanos, lograron sobreponerse a <strong>la</strong>s<br />

condiciones terribles que le significaban haber sido traídos a estas tierras cru<strong>el</strong>m<strong>en</strong>te, separados<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>s familias.<br />

Su nostalgia e impot<strong>en</strong>cia eran expresadas mediante <strong>su</strong> arte: música, baile y canto; y<br />

como se expresa <strong>en</strong> “Umkhonto…” (Oscar D. Montaño, “Umkhonto…”, 1997), por reb<strong>el</strong>iones<br />

y fugas perfectam<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>neadas y ejecutadas. Estas huidas eran al<strong>en</strong>tadas por <strong>la</strong> espiritualidad<br />

que aun hoy manti<strong>en</strong><strong>en</strong> los africanos.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> historia <strong>d<strong>el</strong></strong> africano estuvo a <strong>su</strong> vez teñida <strong>de</strong> alegría, toque y canto a<br />

pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad que <strong>de</strong>bieron <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar. En los mom<strong>en</strong>tos dramáticos <strong>su</strong>rgía un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>finido <strong>de</strong> <strong>su</strong> personalidad que le permitió sobrevivir; un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong> protesta y reivindicación:<br />

<strong>el</strong> tambor.<br />

En África existe una espiritualidad con diversidad <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias. <strong>La</strong> <strong>de</strong>idad o <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s<br />

ti<strong>en</strong>e muchos nombres. Pued<strong>en</strong> ser seres divinos, héroes convertidos <strong>en</strong> dioses, pued<strong>en</strong> estar<br />

id<strong>en</strong>tificados con <strong>la</strong> naturaleza, como comúnm<strong>en</strong>te <strong>su</strong>ce<strong>de</strong>. Pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>d<strong>el</strong></strong> ci<strong>el</strong>o o <strong>su</strong>rgir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra. Para los difer<strong>en</strong>tes pueblos africanos, lo que pued<strong>en</strong> l<strong>la</strong>marse r<strong>el</strong>igiones <strong>en</strong> realidad<br />

son <strong>su</strong>s formas <strong>de</strong> vida. Los africanos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> organizadas <strong>su</strong>s vidas <strong>en</strong> forma tradicional <strong>en</strong> torno<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s espirituales. Estas rig<strong>en</strong> <strong>el</strong> accionar <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> acuerdo a los <strong>de</strong>signios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s divinida<strong>de</strong>s. <strong>La</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> esa fuerza divina ti<strong>en</strong>e infinidad <strong>de</strong> maneras <strong>de</strong> expresarse<br />

por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza, animal y vegetal; por <strong>su</strong>puesto que <strong>el</strong> mundo espiritual africano<br />

cubre una amplísima gama sobre cómo interpretar e imaginar <strong>la</strong>s divinida<strong>de</strong>s.<br />

Oscar Montaño<br />

191


192<br />

Los africanos esc<strong>la</strong>vizados t<strong>en</strong>ían prohibidas manifestaciones r<strong>el</strong>igiosas propias o<br />

autóctonas pues los b<strong>la</strong>ncos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong>s paganas, eran consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza que<br />

imprimían. Bi<strong>en</strong> sabían los “amos” que <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión daba al africano <strong>la</strong> confianza imprescindible<br />

para alcanzar <strong>la</strong> ansiada libertad. Percibían que <strong>en</strong> esas reuniones se recuperaba <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia africana,<br />

motivo <strong>de</strong> orgullo e in<strong>su</strong>bordinación.<br />

Por causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> persecución y prohibición <strong>de</strong> que fueron objeto, muchas veces <strong>de</strong>bieron<br />

camuf<strong>la</strong>r esa expresión <strong>de</strong> vida con santos católicos. Mimetizaron <strong>su</strong>s divinida<strong>de</strong>s, <strong>su</strong>s orixás, <strong>en</strong><br />

imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> santos que les eran permitidos, para adorar a <strong>su</strong>s dioses. Esta fue una práctica<br />

perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los africanos <strong>en</strong> toda América.<br />

<strong>La</strong> fuerza espiritual-r<strong>el</strong>igiosa es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas que permitió al africano <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar lo<br />

amargo <strong>de</strong> <strong>su</strong> realidad, permitiéndole recuperarse y convertirse, muchas veces, <strong>en</strong> uno más <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad que lo esc<strong>la</strong>vizaba, aunque sin llegar a quebrarlo. (Oscar D. Montaño, “Umkhonto,<br />

Historia <strong>d<strong>el</strong></strong> aporte negro-africano <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay”, 1997, pág. 212)<br />

Sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Nación<br />

<strong>La</strong> vida <strong>d<strong>el</strong></strong> Montevi<strong>de</strong>o colonial y <strong>d<strong>el</strong></strong> período posterior era más mística, activa y compleja <strong>de</strong><br />

lo que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se ha sost<strong>en</strong>ido. Basta <strong>de</strong>cir que no m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> veinte pueblos africanos tuvieron<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio ori<strong>en</strong>tal, sobre todo <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o, una actividad propia espiritualm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciada<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, respondi<strong>en</strong>do a cada cre<strong>en</strong>cia y costumbre. Cada pueblo africano t<strong>en</strong>ía <strong>su</strong> forma <strong>de</strong><br />

comunicarse con <strong>su</strong>s <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s o con <strong>su</strong>s ancestros mediante rituales específicos.<br />

<strong>La</strong>s sa<strong>la</strong>s se caracterizaban por ser <strong>el</strong> espacio don<strong>de</strong> volcaban <strong>su</strong>s s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos, lugar<br />

don<strong>de</strong> se manifestaba <strong>el</strong> vestigio con que contaba cada pueblo. Eran sitios humil<strong>de</strong>s, por ser<br />

característica ancestral <strong>la</strong> v<strong>en</strong>eración s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> <strong>de</strong> los africanos con <strong>su</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s.<br />

En <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nación se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ban <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s sociales <strong>de</strong> los africanos o allí se<br />

p<strong>la</strong>neaban y organizaban. Eran los sitios que reconocían <strong>su</strong>s propios compon<strong>en</strong>tes como se<strong>de</strong>s<br />

madre, don<strong>de</strong> se trataba <strong>de</strong> resolver toda <strong>su</strong>erte <strong>de</strong> conflicto <strong>en</strong>tre compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> esa nación o<br />

<strong>de</strong> miembros <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> con los <strong>de</strong> otra sa<strong>la</strong>. Allí se al<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> vida, se <strong>en</strong>contraba con<strong>su</strong><strong>el</strong>o y<br />

compr<strong>en</strong>sión.<br />

Cuando se am<strong>en</strong>azaba “v<strong>en</strong><strong>de</strong>r” a un compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esa nación hacia otra ciudad, se<br />

realizaba una colecta que posibilitara “comprar” <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> ese hermano o hermana para que<br />

pudiera quedarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad y seguir si<strong>en</strong>do un miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong>. Si <strong>el</strong> caso era un funeral,<br />

<strong>la</strong> actitud <strong>de</strong> solidaridad <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes naciones amigas o aliadas estaba<br />

pres<strong>en</strong>te para ofrecer <strong>el</strong> apoyo necesario.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes sa<strong>la</strong>s se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ba a puertas cerradas <strong>la</strong> ceremonia típica, correspondi<strong>en</strong>te<br />

a cada nación africana, <strong>la</strong> cual no se difer<strong>en</strong>ciaba <strong>de</strong> <strong>la</strong>s realizadas <strong>en</strong> <strong>su</strong> tierra <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong>. Eran lugares don<strong>de</strong> los africanos volvían a ser <strong>el</strong>los mismos sin restricciones; y los “amos”<br />

<strong>de</strong>sconocían lo que <strong>su</strong>cedía <strong>en</strong> esas reuniones.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza que irradiaban <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nación, <strong>de</strong> hechos importantes como eran los<br />

casami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre “esc<strong>la</strong>vos” o con “libertos”, se iba edificando <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia cotidiana don<strong>de</strong> se<br />

lograba <strong>la</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> día a día. <strong>La</strong>s situaciones límite eran sobr<strong>el</strong>levadas con <strong>el</strong> canto, <strong>la</strong><br />

danza, <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>su</strong>s <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> mínima vida <strong>en</strong> pareja que se les permitía.<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Es sabido que <strong>la</strong>s parejas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud fueron m<strong>en</strong>os capaces <strong>de</strong> <strong>en</strong>g<strong>en</strong>drar<br />

hijos que otras parejas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> afro <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> libres. (Ernesto Mario Campagna, “<strong>La</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción esc<strong>la</strong>va <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s puertos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta: Estructura y dinámica <strong>de</strong>mográfica <strong>en</strong><br />

Montevi<strong>de</strong>o 1750-1830”, CEDHAL, San Pablo, Brasil, 1989)<br />

No obstante, al<strong>en</strong>taban <strong>la</strong> vida porque a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estar implícito <strong>en</strong> <strong>la</strong> idiosincrasia <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

africano, lo empujaba a reforzar <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> tragedia y <strong>en</strong> <strong>la</strong> esperanza<br />

<strong>de</strong> que <strong>su</strong>s hijos nacieran libres, como lo expresaran <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes cantos como <strong>el</strong> <strong>de</strong> “Compañ<strong>el</strong>o<br />

di Candombe” <strong>de</strong> 1834.<br />

No se sabe cuántas mujeres habrán optado por no t<strong>en</strong>er hijos para evitarles que tuvieran<br />

que vivir <strong>la</strong> realidad que <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>su</strong>frían. O cuántas se negarían a <strong>en</strong>g<strong>en</strong>drar más hijos para que <strong>el</strong><br />

niño o niña no pasara por <strong>la</strong>s humil<strong>la</strong>ciones que <strong>el</strong><strong>la</strong> vivía. Por eso era baja <strong>la</strong> natalidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción esc<strong>la</strong>va.<br />

El número <strong>de</strong> pardos y mu<strong>la</strong>tos ha sido alto <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción montevi<strong>de</strong>ana<br />

(“Umkhonto…”, págs. 120-121), si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> repetidas ocasiones no se hace alusión al porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>en</strong> c<strong>en</strong>sos, se los incluía como pob<strong>la</strong>ción “esc<strong>la</strong>va”, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

Escribió Lino Suárez Peña:<br />

Sobre<br />

<strong>la</strong>s Sa<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> Nación<br />

Oscar Montaño<br />

“Se organizaron <strong>la</strong>s naciones, contrivull<strong>en</strong>do cada uno con <strong>su</strong>s escasos recursos<br />

pecuniarios, lo que le permite reunir <strong>el</strong> capital <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te que <strong>de</strong>manda <strong>la</strong><br />

adquisición <strong>de</strong> los sitios, que asi le l<strong>la</strong>maban a los lugares don<strong>de</strong> se ubicaban <strong>su</strong>s<br />

sa<strong>la</strong>s. <strong>La</strong>s que <strong>en</strong> mayoria se <strong>en</strong>contraban hacia <strong>el</strong> <strong>la</strong>do <strong>su</strong>d <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. Cada<br />

nacion repres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong>s distintas regiones <strong>de</strong> Africa a que pert<strong>en</strong>ecían <strong>su</strong>s compon<strong>en</strong>tes;<br />

<strong>su</strong>s costumbres eran análogas, no existian <strong>en</strong>tre ambas... esas represalias<br />

antagónicas que <strong>de</strong>struy<strong>en</strong> d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración atual, cuanta iniciativa <strong>la</strong>udable<br />

se pone <strong>en</strong> t<strong>el</strong>a <strong>de</strong> juicio, <strong>en</strong>caminada hacia <strong>el</strong>evar a los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>su</strong> raza al<br />

justo puesto (...) Los unía estrechos <strong>la</strong>sos <strong>de</strong> fraternal mutualismo; cuando un hijo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> tal, o cual, caía <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad, eran todos a reparar <strong>la</strong> situación<br />

económica <strong>d<strong>el</strong></strong> paci<strong>en</strong>te, durante <strong>el</strong> tiempo que permanecia privado <strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

acción”. (Oscar D. Montaño, “Umkhonto: Historia <strong>d<strong>el</strong></strong> aporte negro-africano <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> formación <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay”, 1997, pág. 67)<br />

En 1805 Ruiz Huidobro, con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> seguir <strong>de</strong> cerca “<strong>la</strong> naturaleza y <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo formal” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reuniones don<strong>de</strong> se efectuaban <strong>la</strong>s ceremonias, ord<strong>en</strong>ó<br />

que <strong>el</strong> “sarg<strong>en</strong>to mayor interino” Juan Antonio Martínez se constituyese <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa<br />

que los africanos y <strong>su</strong>s <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong>ían alqui<strong>la</strong>da al efecto y <strong>de</strong> <strong>su</strong>s observaciones<br />

le informara “<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s re<strong>su</strong>ltas que puedan t<strong>en</strong>er tales juntas con lo <strong>de</strong>más<br />

que crea condus<strong>en</strong>te sobre <strong>el</strong> particu<strong>la</strong>r”.<br />

Cumpli<strong>en</strong>do <strong>la</strong> ord<strong>en</strong> <strong>el</strong> sarg<strong>en</strong>to mayor redactaba días más tar<strong>de</strong> <strong>el</strong> informe que a<br />

continuación transcribimos:<br />

“Sr. Gobernador. –(...) digo: que habi<strong>en</strong>do tomado algunas noticias <strong>d<strong>el</strong></strong> modo cómo<br />

los negros c<strong>el</strong>ebran <strong>su</strong>s juntas, me han informado que <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los ti<strong>en</strong><strong>en</strong> nombrados<br />

todos los empleos hasta <strong>el</strong> <strong>de</strong> Rey, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> mudar algunos <strong>de</strong> éstos por <strong>su</strong> mal<br />

193


194<br />

gobierno hacían junta <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los y lo <strong>de</strong>spedían <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación; <strong>en</strong> los días <strong>en</strong> que<br />

c<strong>el</strong>ebran estas juntas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>su</strong> guardia á <strong>la</strong> puerta con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> evitar algún <strong>de</strong>sord<strong>en</strong><br />

que <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los pudiera haber y al mismo tiempo hacer los honores a <strong>su</strong>s jefes, y <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> faltarles alguno <strong>el</strong> respecto, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma casa lo multaban por 1a. vez<br />

<strong>en</strong> 6 reales, por <strong>la</strong> 2a. <strong>en</strong> 12 y por <strong>la</strong> 3a. doble, <strong>de</strong>spidiéndole luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación y<br />

si era oficial le daban retiro. <strong>La</strong>s armas que estos usan <strong>en</strong> <strong>su</strong>s guardias dic<strong>en</strong> que son<br />

capas <strong>de</strong> fusiles viejos y los sables hechos <strong>de</strong> palo, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> fondo <strong>la</strong>s multas<br />

para comprar estas armas y quando no alcanza cada uno lleva lo que t<strong>en</strong>ga.<br />

Que cada día <strong>de</strong> fiesta que se juntan cada negro o negra da dos reales, uno o medio<br />

según los fondos <strong>de</strong> cada uno, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do estos fondos para cuando algún amo se quería<br />

aus<strong>en</strong>tar a <strong>su</strong> Patria, libertar al esc<strong>la</strong>vo siempre que fuese jefe y aunque no lo fuese... <strong>el</strong><br />

rey y <strong>de</strong>más gran<strong>de</strong>s a <strong>la</strong> carta <strong>de</strong> libertad hasta que <strong>el</strong> mismo negro con <strong>su</strong>s conchabos<br />

comprara aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> cantidad; y que <strong>la</strong> casa <strong>en</strong> que se juntaban <strong>la</strong> pagaban los jefes y<br />

principales <strong>de</strong> <strong>el</strong>los y <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s re<strong>su</strong>ltas que pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er tales juntas solo<br />

puedo <strong>de</strong>cir a V. S. no ser otras que tratar <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong> Real Ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 1o. <strong>de</strong> Nov. <strong>de</strong> 1800<br />

<strong>en</strong> que manda no se les permita se junt<strong>en</strong> muchos, ni traer armas, ni se les tolere<br />

discusión, si<strong>en</strong>do esto lo único que puedo informar sobre <strong>el</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> que trata <strong>la</strong><br />

real ord<strong>en</strong>”. (Oscar D. Montaño, “Umkhonto…”, pág. 153, AGN. E. G. y H. Año<br />

1805, exp. 167; H. M. Montero, Rev nacional, Nº 45, 1941, pág. 409)<br />

<strong>La</strong>s reuniones t<strong>en</strong>ían <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> v<strong>en</strong>erar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s, reunir fondos para qui<strong>en</strong> más lo<br />

necesitase pero también era una forma <strong>de</strong> reforzar <strong>su</strong> id<strong>en</strong>tidad. Por medio <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos<br />

vemos que se trataba <strong>de</strong> bailes festivos y <strong>de</strong> distracción, pero cerrados que sólo <strong>de</strong>jaban ver lo<br />

que a <strong>el</strong>los servía que se <strong>su</strong>piera. T<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> precaución <strong>de</strong> que no salies<strong>en</strong> a luz <strong>su</strong>s expresiones<br />

r<strong>el</strong>igiosas que contrav<strong>en</strong>ían <strong>la</strong>s disposiciones católicas impuestas. Los africanos tampoco <strong>de</strong>jarían<br />

que se <strong>su</strong>piese <strong>de</strong> <strong>su</strong>s char<strong>la</strong>s sobre posibles fugas o int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>su</strong>blevación. Es <strong>de</strong>cir, allí se<br />

sabía lo que <strong>el</strong>los querían que se <strong>su</strong>piese, y <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que se int<strong>en</strong>tase contro<strong>la</strong>rlos, actuarían<br />

para <strong>de</strong>jar conformes a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s.<br />

El Gobernador <strong>de</strong>sconfiaba que d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s se llevaran a cabo activida<strong>de</strong>s que no eran<br />

<strong>la</strong>s que, según <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>bían <strong>su</strong>ce<strong>de</strong>r. Por <strong>el</strong>lo ord<strong>en</strong>ó que <strong>el</strong> sarg<strong>en</strong>to mayor pasase “ord<strong>en</strong><br />

muy estrecha» para “que <strong>de</strong> ninguna manera permita <strong>la</strong> junta <strong>de</strong> negros por los perjuicios que <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

pueda re<strong>su</strong>ltar haciéndole <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los cabezas y (qui<strong>en</strong>es) sean los principales oficiales esta prohibición<br />

y que si aun <strong>el</strong>los <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebran serán castigados por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> estar juntos <strong>en</strong> <strong>su</strong>s bailes, con 6 meses <strong>de</strong><br />

prisión <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ciuda<strong>d<strong>el</strong></strong>a <strong>de</strong>stinados al trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras publicas con grilletes, a los principales y a los que<br />

no lo sean con 3; por <strong>la</strong> 2a. (vez) doble que es un año a aqu<strong>el</strong>los y 6 a éstos y por <strong>la</strong> 3a., 2 años a los primeros<br />

y 1 a los segundos; con otras p<strong>en</strong>as que para tal caso me reservo aplicarles probedi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego dicho<br />

sarg<strong>en</strong>to Mayor á imponerles <strong>la</strong>s que van seña<strong>la</strong>das por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> ser apr<strong>en</strong>didos, dándome inmediata<br />

cu<strong>en</strong>ta y <strong>en</strong>cargando a los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>za <strong>el</strong> c<strong>el</strong>o y vigi<strong>la</strong>ncia <strong>en</strong> dicho cumplimi<strong>en</strong>to”. (Oscar<br />

D. Montaño, “Umkhonto…”, págs. 153-154, AGN. E. G. y H. año 1805, exp. 167; H. M.<br />

Montero, Rev nacional, Nº 45, 1941, pág. 410)<br />

<strong>La</strong> resolución <strong>de</strong> Ruiz Huidobro fue dura e inflexible. Pudo respon<strong>de</strong>r a evitar huidas,<br />

motines y <strong>su</strong>blevaciones, pero coartaba <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> recaudar fondos a estas primeras “socieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> negros” para liberar a los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> los “amos” que se iban a vivir a otros lugares y<br />

<strong>de</strong> esta forma <strong>el</strong>udir <strong>la</strong> ruptura <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión familiar.<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

El tango o baile <strong>de</strong> negros<br />

El <strong>de</strong>creto <strong>d<strong>el</strong></strong> Cabildo que a continuación exponemos está fechado <strong>en</strong> 26 <strong>de</strong> setiembre<br />

<strong>de</strong> 1807. Es ilustrativo, especialm<strong>en</strong>te, por lo que dice con r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong>s reuniones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> nación y al control que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s estimaban que <strong>de</strong>bía hacerse <strong>de</strong> lo que ocurría allí.<br />

Este docum<strong>en</strong>to es fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> cuanto a lo que ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> tango,<br />

ya que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> estos años se comi<strong>en</strong>za a reprimir una y otra vez “<strong>el</strong> baile <strong>de</strong> negros l<strong>la</strong>mado tango”.<br />

En un seguimi<strong>en</strong>to se hal<strong>la</strong>rá, durante todo <strong>el</strong> siglo XIX, <strong>el</strong> término tango asociado a <strong>la</strong> expresión<br />

cultural <strong>de</strong> los africanos.<br />

A principios <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX, <strong>el</strong> Cabildo <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o certifica <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

candombes a los que l<strong>la</strong>ma indistintam<strong>en</strong>te “tambos” o “tangos”, prohibiéndolos <strong>en</strong> provecho<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> moralidad pública y castigando fuertem<strong>en</strong>te a <strong>su</strong>s cultores. Terminada <strong>la</strong> segunda invasión<br />

inglesa, <strong>el</strong> gobernador Francisco Javier Elío convoca al Cabildo <strong>el</strong> 26 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1807 y <strong>de</strong><br />

con<strong>su</strong>no re<strong>su</strong><strong>el</strong>v<strong>en</strong>: “Sobre Tambos bailes <strong>de</strong> Negros (...) ‘Que respecto a que los bailes <strong>de</strong> negros son<br />

por todos motivos perjudiciales, se prohíban absolutam<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad, y se imponga<br />

al que contrav<strong>en</strong>ga <strong>el</strong> castigo <strong>de</strong> un mes a <strong>la</strong>s obras públicas”. En <strong>el</strong> Índice G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Acuerdos, un<br />

libro manuscrito <strong>de</strong> esa misma época, se estampa <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra “Tangos” por “tambos”. (Oscar D.<br />

Montaño, “Umkhonto…”, pág. 221, Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación, Fondo Ex Archivo G<strong>en</strong>eral<br />

Administrativo, Libro Nº 22, foja 115 vta.; <strong>La</strong>uro Ayestarán, El Día, Suplem<strong>en</strong>to dominical,<br />

año XVII, Nº 826, 14 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1948)<br />

“Los que aquí se <strong>de</strong>signan por error como ‘tambos’, eran los l<strong>la</strong>mados ‘tangos’ o ‘quilombos’ <strong>de</strong><br />

que hab<strong>la</strong> <strong>el</strong> borrador <strong>d<strong>el</strong></strong> Cabildo que acabamos <strong>de</strong> estudiar, o sea fiestas realizadas <strong>en</strong> lugares<br />

especiales y sin vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> persona extraña. Por <strong>el</strong>lo mismo, y <strong>en</strong> grado todavía mayor, cerc<strong>en</strong>aba <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho a <strong>la</strong>s diversiones <strong>de</strong> los libertos, los que no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te no podían reconocer semejante limitación,<br />

ya que no t<strong>en</strong>ían amos, sino que ni siquiera necesitaban ley que los autorizase especialm<strong>en</strong>te<br />

para que pudieran saberse dueños <strong>de</strong> él, como personas libres que eran, y capaces, por consigui<strong>en</strong>te,<br />

para todo aqu<strong>el</strong>lo que no les hubiera sido prohibido expresam<strong>en</strong>te.” (Oscar D. Montaño,<br />

“Umkhonto…”, pág. 221; Petit Muñoz, ob. cit., pág. 393-396)<br />

<strong>La</strong> resolución <strong>d<strong>el</strong></strong> Cabildo <strong>de</strong> 1807 al parecer no fue t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, pues al año sigui<strong>en</strong>te<br />

los vecinos <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o solicitan al gobernador Elío que los reprima más severam<strong>en</strong>te. El anterior<br />

«texto <strong>de</strong> esta resolución sirve para <strong>de</strong>mostrar <strong>el</strong> amplio predicam<strong>en</strong>to que tuvieron los Candombes, ya que<br />

<strong>el</strong> máximo cuerpo estatal se ocupa <strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>en</strong> horas verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te solemnes y críticas (...)», como eran<br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>en</strong> que se estaban llevando a cabo <strong>la</strong>s Invasiones Inglesas.<br />

«Este acuerdo que versa sobre diversas materias <strong>de</strong> policía y bu<strong>en</strong> gobierno, se redujo a aprobar<br />

una iniciativa <strong>d<strong>el</strong></strong> f<strong>la</strong>mante gobernador interino Francisco Xavier Elío r<strong>el</strong>ativa a los siete puntos<br />

sigui<strong>en</strong>tes: 1o. Juez <strong>de</strong> policía, 2o. pulperías y mesas <strong>de</strong> bil<strong>la</strong>r, 3o. conservar los montes, 4o. caza <strong>de</strong><br />

perdices, 5o. ‘Tambos Baile <strong>de</strong> Negros’, 6o. Corte <strong>de</strong> leña <strong>en</strong> los montes y 7o. los que andan corri<strong>en</strong>do<br />

a caballo d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. Dic<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> artículo 5o. ‘Que respecto a que los bailes <strong>de</strong> negros son por<br />

todos motivos muy perjudiciales, se prohíb<strong>en</strong> absolutam<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, y se imponga<br />

al que contrav<strong>en</strong>ga <strong>el</strong> castigo <strong>de</strong> un mes á <strong>la</strong>s obras públicas’ ” (Oscar D. Montaño, “Umkhonto…”,<br />

pág. 221, Rev. <strong>d<strong>el</strong></strong> Archivo Gral. Adm., tomo VI, Montevi<strong>de</strong>o, 1917, págs. 372-375)<br />

Oscar Montaño<br />

195


196<br />

Si nos at<strong>en</strong>emos a los hechos concretos que lograron trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r porque quedaron estampados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s actas <strong>d<strong>el</strong></strong> Cabildo o <strong>en</strong> algún bando o disposición que recogió algún cronista,<br />

<strong>de</strong>bemos establecer que por más rigi<strong>de</strong>z que se quiso aplicar para anu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> “perjudicialidad” <strong>de</strong><br />

los tangos, no fue <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te.<br />

Había pasado un año <strong>de</strong> <strong>la</strong> anterior prohibición y nuevam<strong>en</strong>te los vecinos se dirigieron a<br />

<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s solicitando medidas más extremas para impedir los tangos. A continuación<br />

transcribimos <strong>el</strong> texto <strong>d<strong>el</strong></strong> borrador <strong>de</strong> <strong>la</strong> misiva que <strong>el</strong> Cabildo <strong>en</strong>vió al Gobernador Elío:<br />

“Los vecinos <strong>de</strong> esta ciudad que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> esc<strong>la</strong>vos se quejan amargam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que los vayles<br />

<strong>de</strong> estos, que se hac<strong>en</strong> d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, acarrea gravísimos perjuicios a los amos porque con<br />

aqu<strong>el</strong> motibo se r<strong>el</strong>ajan <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te los criados, faltan al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>su</strong>s obligaciones,<br />

comet<strong>en</strong> varios <strong>de</strong>sórd<strong>en</strong>es y robos a los mismos amos para pagar <strong>la</strong> casa don<strong>de</strong> hac<strong>en</strong> los bailes,<br />

y si no les permit<strong>en</strong> ir a aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> perjudicial diversión viv<strong>en</strong> incómodos, no sirv<strong>en</strong> con voluntad<br />

y solicitan luego pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta.<br />

Por estas razones y causas que son constantes y se han experim<strong>en</strong>tado siempre con otras<br />

consecu<strong>en</strong>cias funestas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> riñas y p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias que se han <strong>su</strong>scitado, se prohibieron<br />

absolutam<strong>en</strong>te por los antecesores <strong>de</strong> V. S. los Tangos <strong>de</strong> Negros vajo <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>as que juzgaron<br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes para los que contrabinies<strong>en</strong>, y por esta acertada disposición se había conseguido <strong>la</strong><br />

mejor <strong>su</strong>jeción y serbicio <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>bos, y si<strong>en</strong>do como es esta provid<strong>en</strong>cia tan necesaria para<br />

conseguir tan interesantes efectos ha crehido por indisp<strong>en</strong>sable este Cavildo ponerlo todo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> V. S. á fin <strong>de</strong> que se sirva <strong>de</strong>terminar lo conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te para que por pretexto<br />

alguno se toler<strong>en</strong> ni consi<strong>en</strong>tan d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad ni <strong>en</strong> <strong>su</strong>s extramuros los expresados Tangos<br />

respecto <strong>de</strong> lo perjudicialísimos que son.<br />

Sa<strong>la</strong> Capitu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o, 21 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1808.<br />

Sr. Governador Don Xavier Elio”. (Oscar D. Montaño, “Umkhonto…”, págs. 221-222,<br />

Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación, Archivo G<strong>en</strong>eral Administrativo, caja 321, Doc. 66)<br />

<strong>La</strong> importancia <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to está dada también <strong>en</strong> <strong>la</strong> alusión directa al lugar don<strong>de</strong><br />

se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ban los tangos, citados como “casas”, que no eran otras que <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nación.<br />

Petit Muñoz, al referirse a <strong>la</strong>s resoluciones que implicaban directam<strong>en</strong>te a los africanos,<br />

nos indica que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Juntas <strong>de</strong> negros: “recaudaban los negros <strong>en</strong>tre sí pequeños aportes para<br />

constituir un fondo con qué costear <strong>el</strong> rescate o <strong>la</strong> coartación <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos, habían adquirido <strong>en</strong><br />

propiedad una casa para c<strong>el</strong>ebrar<strong>la</strong>s, y <strong>el</strong>egían <strong>su</strong>s reyes propios a los que respetaban, habi<strong>en</strong>do mediado<br />

<strong>la</strong> c<strong>la</strong>u<strong>su</strong>ra <strong>de</strong> tales reuniones sólo cuando <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s advirtieron que los negros juntaban<br />

armas allí y com<strong>en</strong>taban <strong>la</strong> Real Cédu<strong>la</strong> <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> Noviembre <strong>de</strong> 1800 que les prohibía pronunciar<br />

discursos sediciosos (...)”. (E. Petit Muñoz y coautores, “Condición Jurídica ...”, 447)<br />

De prohibición <strong>en</strong> prohibición transcurría <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los africanos <strong>en</strong> estas tierras y <strong>la</strong><br />

expectativa <strong>de</strong> <strong>su</strong> exist<strong>en</strong>cia era gran<strong>de</strong> ante <strong>la</strong> nueva realidad política que se consolidaba. En <strong>el</strong><br />

artículo 14 <strong>de</strong> un bando <strong>d<strong>el</strong></strong> Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>tisimo Cabildo Gobernador Int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia Ori<strong>en</strong>tal,<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1816, se establecía:<br />

“Se prohíb<strong>en</strong> d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad los bayles conocidos por <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong><br />

Tangos, y sólo se permit<strong>en</strong> á extramuros <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tar<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los días <strong>de</strong> fiesta, hasta<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Oscar Montaño<br />

puesto <strong>el</strong> Sol; <strong>en</strong> los quales, ni <strong>en</strong> ningún otro día podrán los Negros llevar armas,<br />

palo ó macana, so p<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>su</strong>frir ocho días <strong>de</strong> prisión <strong>en</strong> <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciuda<strong>d<strong>el</strong></strong>a”.<br />

(Oscar D. Montaño, “Y<strong>en</strong>inyanya: Historia <strong>de</strong> los afrouruguayos”, Montevi<strong>de</strong>o,<br />

2001, pág. 28, Biblioteca y Archivo Pablo B<strong>la</strong>nco Acevedo, Colección <strong>de</strong> Impresos,<br />

Carpeta 1, Bibliorato 6, Sector Q, Anaqu<strong>el</strong> 4, Archivo Artigas, Tomo XXIV, págs.<br />

131-132)<br />

Lo interesante <strong>de</strong> este bando lo constituye <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que si bi<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>e un espíritu<br />

represor y es continuista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones españo<strong>la</strong>s, es comp<strong>en</strong>sador <strong>en</strong> autorizar, aunque<br />

más no fuera, sólo <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas y específicas oportunida<strong>de</strong>s prestablecidas y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s afueras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />

Como <strong>su</strong>cedió <strong>en</strong> años anteriores <strong>la</strong>s quejas <strong>de</strong> los vecinos acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s molestias que<br />

<strong>de</strong>cían les causaban estos bailes, movían a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s para tomar resoluciones represivas<br />

ante qui<strong>en</strong>es t<strong>en</strong>ían pocas oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> expresión.<br />

A los africanos les re<strong>su</strong>ltaba difícil compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que no hubiera una correspond<strong>en</strong>cia ante<br />

<strong>el</strong> esfuerzo por <strong>el</strong>los realizado para alcanzar <strong>el</strong> estado que todos gozaban. M<strong>en</strong>os compr<strong>en</strong>dían<br />

que no se les <strong>de</strong>jase expresar con los tambores, marimbas, mazacal<strong>la</strong>s y <strong>el</strong> baile, para recibir <strong>el</strong><br />

hom<strong>en</strong>aje por <strong>la</strong> libertad alcanzada gracias al esfuerzo <strong>de</strong> todos.<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>cesión <strong>de</strong> bandos represivos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> <strong>su</strong> canto y danza mant<strong>en</strong>ían<br />

vivo <strong>el</strong> anh<strong>el</strong>o <strong>de</strong> un cambio. Por <strong>el</strong>lo es que pocos meses <strong>de</strong>spués se produce <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes naciones africanas conmemorando <strong>el</strong> 25 <strong>de</strong> Mayo.<br />

Durante <strong>la</strong>s célebres fiestas mayas <strong>de</strong> 1816, liberados <strong>d<strong>el</strong></strong> po<strong>de</strong>r español, “los montevi<strong>de</strong>anos<br />

<strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a p<strong>la</strong>za mayor vieron a los negros asociarse al júbilo g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>su</strong> manera auténtica <strong>de</strong><br />

expresarse, según se refiere <strong>en</strong> <strong>el</strong> curiosísimo folleto editado por <strong>la</strong> Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>en</strong> 1816<br />

intitu<strong>la</strong>do ‘Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas cívicas c<strong>el</strong>ebradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> los Pueblos Ori<strong>en</strong>tales <strong>el</strong><br />

veinte y cinco <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1816’, página 5: ‘Por <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, una hora antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vísperas aparecieron<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za principal algunas danzas <strong>de</strong> negros, cuyos instrum<strong>en</strong>tos, trajes y baile, eran conformes a<br />

los usos <strong>de</strong> <strong>su</strong>s respectivas naciones; emu<strong>la</strong>ndo unos a otros <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>cia, y modo <strong>de</strong> explicar <strong>su</strong><br />

festiva gratitud al día <strong>en</strong> cuyo obsequio <strong>el</strong> Gobierno <strong>de</strong>firió a este breve <strong>de</strong>shaogo <strong>de</strong> <strong>su</strong> miserable<br />

<strong>su</strong>erte’». (Oscar D. Montaño, “Y<strong>en</strong>inyanya: Historia <strong>de</strong> los afrouruguayos”, Montevi<strong>de</strong>o, 2001,<br />

pág. 28; <strong>La</strong>uro Ayestarán, “Danzas negras <strong>d<strong>el</strong></strong> coloniaje”, Diario El Día, Montevi<strong>de</strong>o, 14 <strong>de</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 1948, Suplem<strong>en</strong>to dominical)<br />

El anterior docum<strong>en</strong>to posee una gran riqueza ya que <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong> gobierno<br />

patrio había comparsas divididas <strong>en</strong> <strong>su</strong>s respectivas naciones formando parte <strong>de</strong> los festejos<br />

oficiales. Esto, si bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1750 los africanos v<strong>en</strong>ían formando parte <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

manifestaciones gubernam<strong>en</strong>tales, más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que los propios africanos hacían <strong>en</strong> forma<br />

secreta o casi secreta, lo hac<strong>en</strong> ya <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> Artigas, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas ori<strong>en</strong>tales t<strong>en</strong>ían <strong>el</strong><br />

gobierno.<br />

Se resalta lo recatado <strong>de</strong> los bailes y <strong>la</strong>s interpretaciones musicales, recato que se contrapone<br />

con <strong>la</strong> visión crítica que <strong>el</strong> virrey Vértiz <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1760 había realizado sobre los<br />

<strong>la</strong>scivos que le parecieron los bailes <strong>de</strong> africanos durante <strong>la</strong>s c<strong>el</strong>ebraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s festivida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

197


198<br />

Corpus Christie. Ahora se trataba <strong>de</strong> conmemorar <strong>la</strong> primera Junta Revolucionaria <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong><br />

1810 <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

Aunque <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> todos los órd<strong>en</strong>es era <strong>de</strong>sfavorable para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te afro, ésta se <strong>la</strong>s<br />

ing<strong>en</strong>iaba para <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or oportunidad que se le pres<strong>en</strong>taba -autorizada o no-, retomaran <strong>su</strong>s<br />

expresiones culturales y cre<strong>en</strong>cias profundas.<br />

Augusto <strong>de</strong> Saint-Hi<strong>la</strong>ire <strong>de</strong>scribe <strong>la</strong>s danzas africanas que observó <strong>en</strong> 1820: “El 1º <strong>de</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 1820, hallándose <strong>de</strong> paso por Montevi<strong>de</strong>o <strong>el</strong> distinguido viajero francés Augusto Saint-<br />

Hi<strong>la</strong>ire alcanza a ver una danza <strong>de</strong> los negros que <strong>de</strong>scribe con estas pa<strong>la</strong>bras: ‘Paseándome por <strong>la</strong><br />

ciudad, llegué a una pequeña p<strong>la</strong>za don<strong>de</strong> danzaban varios grupos <strong>de</strong> negros. Movimi<strong>en</strong>tos viol<strong>en</strong>tos,<br />

actitu<strong>de</strong>s innobles, contorsiones horrorosas, constituían los bailes <strong>de</strong> estos africanos a los que se<br />

<strong>en</strong>tregaban apasionadam<strong>en</strong>te con una especie <strong>de</strong> furor. Realm<strong>en</strong>te, cuando danzan se olvidan <strong>de</strong> sí<br />

mismos’». (Oscar D. Montaño, “Y<strong>en</strong>inyanya: Historia <strong>de</strong> los afrouruguayos”, Montevi<strong>de</strong>o, 2001,<br />

pág. 31; <strong>La</strong>uro Ayestarán, “El Folklore musical uruguayo”, Montevi<strong>de</strong>o, 1968, pág. 165)<br />

A pesar <strong>de</strong> lo discriminatorio <strong>de</strong> <strong>su</strong>s conceptos, éstos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> informarnos<br />

-<strong>de</strong> primera mano- <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que los africanos se <strong>en</strong>tregaban a <strong>su</strong>s ceremonias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />

se conc<strong>en</strong>traban al punto <strong>de</strong> lograr <strong>la</strong> incorporación pl<strong>en</strong>a. Destacamos este aspecto ya que se<br />

cree que sólo lograban este estado <strong>de</strong> trance <strong>en</strong> <strong>su</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nación don<strong>de</strong> volvían a ser libres y<br />

estaban <strong>en</strong> comunicación con <strong>su</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s r<strong>el</strong>igiosas.<br />

“<strong>La</strong> g<strong>en</strong>te se levantaba siempre al amanecer y se acostaban al toque <strong>de</strong> ánimas. <strong>La</strong>s<br />

campanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia Matriz regu<strong>la</strong>ban <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los moradores, <strong>de</strong>votos católicos,<br />

cumplidores <strong>de</strong> los preceptos, pero sin misticismos. Había un conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> frayles<br />

franciscanos pero ninguno <strong>de</strong> monjas. <strong>La</strong> mayor diversión <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a g<strong>en</strong>te,<br />

eran, <strong>en</strong> ciertos días, los grotescos y lúgubres bailes <strong>de</strong> negros, que l<strong>la</strong>maban<br />

candombes, <strong>en</strong> los que al son monótono <strong>de</strong> los tamboriles y los cantos, vestidos con<br />

<strong>la</strong>s viejas pr<strong>en</strong>das <strong>de</strong> ga<strong>la</strong> <strong>de</strong> los amos, evocaban ancestrales ritos mágicos <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

s<strong>el</strong>vas, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s contorsiones <strong>de</strong> un histrionismo cuyo fr<strong>en</strong>esí llegaba, a m<strong>en</strong>udo, a <strong>la</strong><br />

epilepsia.» (Alberto Zum F<strong>el</strong><strong>de</strong>, “Proceso int<strong>el</strong>ectual <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay y crítica <strong>de</strong> <strong>su</strong> literatura”,<br />

Montevi<strong>de</strong>o, 1930, pág. 39)<br />

En <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to <strong>el</strong> lic<strong>en</strong>ciado Jacinto V<strong>en</strong>tura <strong>de</strong> Molina realiza un rápido<br />

repaso <strong>de</strong> cuáles eran <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> varias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nación exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o<br />

durante 1832:<br />

“Republica Ori<strong>en</strong>tal <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay.<br />

Diciembre 17 <strong>de</strong> 1832.<br />

Vista <strong>la</strong> resolución <strong>d<strong>el</strong></strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Policía expedida <strong>el</strong> 12 <strong>d<strong>el</strong></strong> corri<strong>en</strong>te <strong>en</strong> que<br />

(interin otra no recayga) se permita á <strong>la</strong>s Naciones Ausá y Mina difrutar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversiones<br />

y fiestas que acostumbran sin <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia alguna, y guardase y cump<strong>la</strong>se<br />

como <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> se conti<strong>en</strong>e, conservandose al Rey y Principe Ausá José Otero, y Antonio<br />

Gordín; Rey y Reyna Carabarí Salvador y Maria Molina; Reyna y Principe Mina,<br />

Maria Moreti, y Francisco Siva; Rey y Principe Nagó y Tacuá Juan José Estrada, y<br />

Manu<strong>el</strong>; Principe Santé Luis Lima; Rey Moro Ramon; Rey y Principe Lubolo Juan<br />

Gregorio y Jose segundo; Rey F<strong>el</strong>ipe Arrotea; rey interino Bangu<strong>el</strong>a Jose Agué; Rey<br />

Mozambique Juan Soto; Rey Muñambano Matias Garcia; Rey Cambundá Juan Pepillo;<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Oscar Montaño<br />

Rey y Principe Casanche Antoni Cipriano y V<strong>en</strong>tura Sierra; y aún respectivas Naciones;<br />

asi como á <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mas amigas y aliadas <strong>en</strong>tre si, y á <strong>la</strong>s que no lo sean, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

goce y posesión <strong>en</strong> que hasta ahora han estado <strong>de</strong> <strong>su</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> Rey Congo,<br />

y <strong>de</strong> todo otro Monarca <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra á qui<strong>en</strong>es se prohíbe expresam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> interrumpan<br />

<strong>en</strong> ningún s<strong>en</strong>tido; recom<strong>en</strong>dándose al Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Policía, impida y castigue<br />

como correspon<strong>de</strong> cualesquiera infracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> armonía y bu<strong>en</strong> ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> este<br />

nuestro territorio, á <strong>la</strong>s cuales amamos y apreciamos como merec<strong>en</strong>, y á qui<strong>en</strong>es<br />

queremos facilitar todas <strong>la</strong>s satisfacciones compatibles con <strong>su</strong> estado y <strong>el</strong> nuestro. Y<br />

poner que (sic) los efectos consigui<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong>tréguese original este Diploma s<strong>el</strong><strong>la</strong>do<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>cre con <strong>el</strong> <strong>de</strong> los privilegios y gracias al sacar, y timbrando con <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nueve<br />

flechas al Pl<strong>en</strong>ipot<strong>en</strong>ciario Leopoldo Contucci y Oribe, Mayor <strong>de</strong> P<strong>la</strong>za <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación<br />

Ausá, qui<strong>en</strong> lo pondrá <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> todos los <strong>en</strong> él compr<strong>en</strong>didos, y firmando<br />

esta á continuación quedan <strong>en</strong>terados, lo pres<strong>en</strong>tará al Sr. Gefe Político y <strong>de</strong> Policía,<br />

y contaduría g<strong>en</strong>eral que lo anotarán como y don<strong>de</strong> correspon<strong>de</strong>. Dado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Capital<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Republica á los 4 días <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>guante <strong>de</strong> Noviembre <strong>de</strong> 1832 (...)”. (Oscar D.<br />

Montaño, “Umkhonto: Historia <strong>d<strong>el</strong></strong> aporte negro-africano <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay”,<br />

pág. 66)<br />

Este docum<strong>en</strong>to es rev<strong>el</strong>ador <strong>en</strong> lo concerni<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> organización y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes naciones, que int<strong>en</strong>taban t<strong>en</strong>er un <strong>de</strong>sempeño simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> nación que dirigían los b<strong>la</strong>ncos,<br />

no sólo <strong>la</strong> función <strong>de</strong> organizar los candombes y otras activida<strong>de</strong>s r<strong>el</strong>ativas a cada pueblo. Eran<br />

numerosas <strong>la</strong>s naciones africanas que convivían, confraternizaban y rivalizaban, por lo que no es<br />

dable p<strong>en</strong>sar que hacían <strong>su</strong>s cantos y bailes juntos, a no ser <strong>en</strong> espectáculos al aire libre, pero los<br />

verda<strong>de</strong>ros cultos, los auténticos, no eran pres<strong>en</strong>ciados más que por los integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación.<br />

V<strong>en</strong>tura <strong>de</strong> Molina, que era una persona int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>te, conocedor <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad imperante<br />

<strong>en</strong> los sectores dominantes, no iba a exce<strong>de</strong>rse <strong>en</strong> los argum<strong>en</strong>tos a esgrimir ni <strong>en</strong> los pedidos a<br />

realizar. Sabía que había temores y <strong>de</strong>sconfianza <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados aspectos que no eran conocidos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s reuniones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nación, y que <strong>el</strong> propio V<strong>en</strong>tura se <strong>en</strong>cargaría <strong>de</strong> no m<strong>en</strong>cionar<br />

ni siquiera insinuar <strong>en</strong> <strong>su</strong>s escritos. Y siempre <strong>de</strong>jaría constancia <strong>d<strong>el</strong></strong> respeto y <strong>su</strong>misión ante<br />

<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s políticas y r<strong>el</strong>igiosas <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado. Era <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que los negros africanos podían<br />

seguir mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>su</strong>s tradiciones, aunque cada vez más vigi<strong>la</strong>dos como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

posibles p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>su</strong>blevación que ya hacía tiempo habían <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> ser a<strong>su</strong>nto <strong>de</strong> otras tierras.<br />

Por eso se trató <strong>de</strong> guardar <strong>el</strong> formalismo y obedi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> certeza <strong>de</strong> que <strong>su</strong>s exposiciones no<br />

trajeran repercusiones contraproduc<strong>en</strong>tes. No se esgrimiría ni <strong>de</strong> sos<strong>la</strong>yo <strong>el</strong> tema r<strong>el</strong>igioso afro,<br />

por <strong>el</strong> contrario, se mostraría respeto y <strong>su</strong>bordinación a <strong>la</strong> Iglesia Católica.<br />

El orig<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> candombe<br />

Fueron los originarios candombes realizados por aqu<strong>el</strong>los africanos con <strong>su</strong> música y<br />

danza una válvu<strong>la</strong> <strong>de</strong> escape a <strong>la</strong> tragedia que les tocaba vivir. Sobre todo una forma <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia<br />

cultural a <strong>la</strong>s imposiciones y al avasal<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que eran objeto. (Oscar D. Montaño,<br />

“Umkhonto: Historia <strong>d<strong>el</strong></strong> aporte negro-africano <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay”, pág. 211; Cristina<br />

Rodríguez Cabral, escritora afrouruguaya)<br />

199


200<br />

Se reunían <strong>en</strong> <strong>la</strong>s costas cercanas don<strong>de</strong> evocaban <strong>su</strong>s vidas <strong>en</strong> <strong>su</strong> África natal haci<strong>en</strong>do<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> mar <strong>el</strong> nexo <strong>en</strong>tre aquél<strong>la</strong> y <strong>el</strong>los, incluso afianzando <strong>la</strong>s tradiciones.<br />

Durante <strong>la</strong> época colonial, cuando <strong>el</strong> candombe estaba <strong>en</strong> <strong>su</strong> época cumbre, los africanos<br />

los organizaban los días domingo, consi<strong>de</strong>rándose gran<strong>de</strong>s fiestas Año Nuevo, Navidad, Re<strong>su</strong>rrección,<br />

San B<strong>en</strong>ito, Virg<strong>en</strong> <strong>de</strong> Rosario y San Baltasar. <strong>La</strong>s conmemoraciones <strong>de</strong> San Baltasar<br />

eran lo excepcional, cuando se lucía <strong>la</strong> mayor pompa, lo que ha llevado a p<strong>en</strong>sar que pudo<br />

tratarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> evocación <strong>de</strong> algún orixá <strong>de</strong> los <strong>de</strong> alta significación d<strong>en</strong>tro <strong>d<strong>el</strong></strong> santuario africano.<br />

El candombe fue <strong>la</strong> danza, expresión musical y r<strong>el</strong>igiosa más significativa <strong>de</strong> los afro<br />

ori<strong>en</strong>tales. Más aún, sigue si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> expresión musical más <strong>el</strong>ocu<strong>en</strong>te con que cu<strong>en</strong>ta Uruguay,<br />

es <strong>de</strong>cir que ha sido tan es<strong>en</strong>cial que <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> haber <strong>de</strong>saparecido, <strong>de</strong>stino al que fue cond<strong>en</strong>ado<br />

<strong>en</strong> cada etapa histórica <strong>de</strong> nuestra nación, ha impregnado <strong>la</strong> sociedad y convertido <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to cultural id<strong>en</strong>tificatorio autóctono uruguayo.<br />

En 1800 los candombes se efectuaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>d<strong>el</strong></strong> mercado y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cubo <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur,<br />

bastión que remataba fr<strong>en</strong>te al mar <strong>en</strong> <strong>la</strong> costa <strong>su</strong>r, a<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong> que corría <strong>en</strong> esa dirección<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciuda<strong>d<strong>el</strong></strong>a <strong>en</strong>c<strong>la</strong>vada <strong>en</strong> <strong>la</strong> hoy P<strong>la</strong>za In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. T<strong>en</strong>ían lugar especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

25 <strong>de</strong> Diciembre y <strong>el</strong> 6 <strong>de</strong> Enero, fechas <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s los permitían por cuanto iban<br />

precedidos <strong>de</strong> visitas <strong>de</strong> cortesía a <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> los principales dignatarios. Se repetían<br />

esporádicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuanta oportunidad hubiera, aunque esto dio orig<strong>en</strong> a reiteradas protestas<br />

<strong>de</strong> los vecinos y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong> prohibición <strong>d<strong>el</strong></strong> Cabildo <strong>en</strong> los primeros tiempos y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Policía posteriorm<strong>en</strong>te. (Oscar D. Montaño, “Umkhonto: Historia <strong>d<strong>el</strong></strong> aporte negro-africano <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> formación <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay”, pág. 220)<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> primera refer<strong>en</strong>cia escrita a <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra candombe <strong>la</strong> <strong>en</strong>contramos recién <strong>en</strong><br />

1834, se hacían refer<strong>en</strong>cias constantes a los bailes <strong>de</strong> negros por parte <strong>d<strong>el</strong></strong> Cabildo. El pasado<br />

siglo XIX está acompañado por refer<strong>en</strong>cias al baile <strong>de</strong> los negros l<strong>la</strong>mado tango, hecho que nos<br />

lleva a reflexionar sobre <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> y <strong>la</strong> paternidad <strong>de</strong> esta expresión que cubría tanto <strong>la</strong> danza<br />

como <strong>la</strong> música. (Oscar D. Montaño, “Umkhonto: Historia <strong>d<strong>el</strong></strong> aporte negro-africano <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay”, pág. 212)<br />

Candombe es <strong>el</strong> nombre g<strong>en</strong>érico que se dio a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes danzas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano <strong>en</strong><br />

estas tierras. El pap<strong>el</strong> que cumplió <strong>el</strong> candombe fue <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia a los embates <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud,<br />

a <strong>la</strong> represión constante que <strong>su</strong>frían los africanos. En <strong>la</strong> época colonial, aun <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República, continuó existi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud.<br />

El candombe t<strong>en</strong>ía una gran riqueza instrum<strong>en</strong>tal, <strong>su</strong> raíz inequívocam<strong>en</strong>te africana. Es<br />

<strong>la</strong> expresión cultural por exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los afrouruguayos. Nace <strong>de</strong> <strong>la</strong> conjunción <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

pueblos africanos arrancados <strong>en</strong> forma salvaje por los esc<strong>la</strong>vistas, traídos aquí para ser esc<strong>la</strong>vos.<br />

Cada uno <strong>de</strong> estos más <strong>de</strong> veinte pueblos t<strong>en</strong>ía <strong>su</strong> idioma, <strong>su</strong> forma <strong>de</strong> ser, ver y s<strong>en</strong>tir, <strong>su</strong><br />

cultura, <strong>su</strong>s danzas y cantos, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do si era c<strong>el</strong>ebración o funeral. El candombe ha sido una<br />

síntesis, un mosaico <strong>en</strong> <strong>el</strong> que fueron confluy<strong>en</strong>do aspectos <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes pueblos; es <strong>el</strong><br />

re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>la</strong> unificación <strong>en</strong> un único concepto.<br />

En 1870 aún había danzas y toques heredados <strong>de</strong> naciones africanas, pero africanos no<br />

quedaban muchos; sobrevivían <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nación integradas por <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong>s<br />

habían creado.<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

En cada sa<strong>la</strong> se culturaba <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s r<strong>el</strong>igiosas que habían logrado mant<strong>en</strong>er vivas a<br />

pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> represión; <strong>en</strong> algunos casos reprodujeron imág<strong>en</strong>es realizadas por “crudos” artistas<br />

como apunta Marc<strong>el</strong>ino Bottaro, <strong>en</strong> otras t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do a San B<strong>en</strong>ito o a San Baltasar como patronos.<br />

Lo que es seguro es que aqu<strong>el</strong> candombe era difer<strong>en</strong>te al <strong>de</strong> hoy <strong>en</strong> día. Existían varias<br />

formas <strong>de</strong> ejecutarlo, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación y <strong>de</strong> si se estaba <strong>en</strong> una ceremonia d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sa<strong>la</strong> o <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle.<br />

<strong>La</strong> riqueza instrum<strong>en</strong>tal <strong>d<strong>el</strong></strong> candombe d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> era inigua<strong>la</strong>ble. Porque <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

calle, cuando se iba <strong>en</strong> procesión o a saludar a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, qui<strong>en</strong>es daban <strong>la</strong> nota eran los<br />

tamborileros a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los personajes típicos, sobre todo <strong>d<strong>el</strong></strong> bastonero o escobero que d<strong>en</strong>tro<br />

o fuera <strong>de</strong> sa<strong>la</strong> era un verda<strong>de</strong>ro director <strong>de</strong> orquesta <strong>d<strong>el</strong></strong> candombe, aún no comparsa.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>la</strong> riqueza instrum<strong>en</strong>tal aum<strong>en</strong>taba, al igual que los candombes que se<br />

realizaban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s canchas <strong>d<strong>el</strong></strong> Cubo <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur o <strong>en</strong> otro lugar prefijado <strong>en</strong> <strong>el</strong> que realizaban una<br />

participación fija, sin caminar. En esos casos, a los tambores que se colgaban con una correa<br />

l<strong>la</strong>mada talín, que se cruzaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> hombro <strong>de</strong>recho, se <strong>su</strong>maban <strong>la</strong> tacuara, <strong>la</strong> huesera, <strong>el</strong> mate<br />

o porongo, <strong>la</strong> marimba, los palillos, trozos <strong>de</strong> hierro, <strong>el</strong> Macú (tambor ceremonial), y <strong>la</strong> Bambora.<br />

Este instrum<strong>en</strong>to no ha aparecido m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> otros docum<strong>en</strong>tos, así como tampoco existe<br />

una <strong>de</strong>scripción sobre <strong>la</strong> forma y función <strong>d<strong>el</strong></strong> mismo.<br />

Oscar Montaño<br />

Marc<strong>el</strong>ino Bottaro afirma:<br />

“Todos los africanos eran convertidos a <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión <strong>de</strong> <strong>su</strong>s amos y adoptaron <strong>su</strong>s<br />

libros sagrados, como si hubieran sido <strong>su</strong>yos. Pero no a causa <strong>de</strong> esos r<strong>en</strong>unciaron<br />

a <strong>su</strong> culto nativo, que aún para <strong>el</strong>los era difícil <strong>de</strong> explicar. Se <strong>de</strong>duce, por lo tanto,<br />

con toda <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong> lógica que <strong>su</strong>s altares eran <strong>en</strong>c<strong>en</strong>didos so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te para<br />

iluminar figuras sacadas <strong>de</strong> libros exóticos <strong>de</strong> santos, y si esto es cierto, no olvi<strong>de</strong>mos<br />

que <strong>su</strong> fe y culto nativo, <strong>el</strong> místico fervor que s<strong>en</strong>tían <strong>en</strong> <strong>su</strong>s sitios <strong>de</strong> asamblea<br />

eran exóticos comparados con <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s divinida<strong>de</strong>s que los gobernaban<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> altar.<br />

Aqu<strong>el</strong>los que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong>s crónicas que los africanos no t<strong>en</strong>ían figuras <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

dioses patronos, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> haber conocido muy pocos lugares <strong>de</strong> reunión, pues <strong>en</strong> muchos<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>los, don<strong>de</strong> los dioses <strong>de</strong> <strong>la</strong> lejana África eran adorados, había imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />

los dioses patronos». (Oscar D. Montaño, “Umkhonto: Historia <strong>d<strong>el</strong></strong> aporte negroafricano<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay”, pág. 68)<br />

Respecto <strong>de</strong> lo que <strong>su</strong>cedía <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda parte <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX se han realizado crónicas<br />

que ilustran parcialm<strong>en</strong>te sobre cuáles fueron <strong>la</strong>s naciones que lograron sobrevivir <strong>en</strong> forma<br />

organizada, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s guerras y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición física <strong>de</strong> los originarios compon<strong>en</strong>tes.<br />

Lino Suárez Peña hace invalorables apreciaciones, remontándose hasta <strong>el</strong> año 1803 “<strong>en</strong><br />

que habi<strong>en</strong>do crecido <strong>de</strong> tal manera <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong> negros, constituían un tercio <strong>de</strong> los habitantes; empiezan<br />

a t<strong>en</strong>er un poco <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> <strong>su</strong>s amos; si<strong>en</strong>do <strong>en</strong> ese <strong>en</strong>tonces cuando se iniciaron los<br />

l<strong>la</strong>mados candombes bailes estos orijinales que rememoraban <strong>la</strong>s costumbres <strong>de</strong> <strong>su</strong> país natal; lo<br />

bai<strong>la</strong>ban <strong>su</strong><strong>el</strong>tos organizados <strong>en</strong> parejas y tomaban parte cuantos quisieran según <strong>la</strong> capacidad <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

lugar; al acionar <strong>en</strong> <strong>su</strong>s movimi<strong>en</strong>tos lo hacían <strong>en</strong> una forma muy sacudida, arqueando <strong>la</strong> espina<br />

dorzal hacia atras con gracia y <strong>su</strong>ma avilidad causando admiración y otras hacia a<strong>d<strong>el</strong></strong>ante con no<br />

201


202<br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>en</strong>boltura, al rímico compas <strong>de</strong> <strong>su</strong> orquesta singu<strong>la</strong>r compuesta <strong>de</strong> Tamborin, Campana y<br />

Mate; aqu<strong>el</strong>lo les ofrecía <strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong>eite <strong>su</strong>premo recobrando todo <strong>el</strong> dominio <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>en</strong>ergías, <strong>su</strong>s pupi<strong>la</strong>s<br />

apagadas, por <strong>el</strong> tanto llorar y <strong>el</strong> mucho <strong>su</strong>frir, se tornaban vivas y juguetonas al rememorar <strong>su</strong>s<br />

costumbres se proyectaba <strong>en</strong> <strong>su</strong> imaginación con in<strong>de</strong>cifrable alegria <strong>la</strong> vicion <strong>de</strong> <strong>su</strong> África hermosa<br />

con todo <strong>el</strong> lujo, con toda <strong>la</strong> b<strong>el</strong>leza <strong>de</strong> <strong>su</strong>s exuberantes pra<strong>de</strong>ras, que aunque muy lejos les hacía<br />

revivir un instante, aqu<strong>el</strong> <strong>su</strong>eño fugaz como <strong>la</strong> espuma y cru<strong>el</strong> como <strong>la</strong> ironia <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>stino”.<br />

Pasaron los años y cu<strong>en</strong>ta Suárez Peña que luego que fue <strong>de</strong>cretada <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

esc<strong>la</strong>vitud, hubo “qui<strong>en</strong>es se abrazaban efucivos, otros llorando a lágrima viva davan expansión al<br />

s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to reprimido. Sucedieron a estas esc<strong>en</strong>as los redobles <strong>de</strong> <strong>su</strong> caro Tamborin <strong>de</strong>jaba oir los<br />

compases ll<strong>en</strong>os <strong>de</strong> ali<strong>en</strong>to Africano, <strong>su</strong>s cansiones <strong>de</strong> un tinte triste mesc<strong>la</strong>dos con <strong>el</strong> gracioso sandungueo<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> candombe, <strong>el</strong> que re<strong>su</strong>lgió <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o aunque y a partir <strong>de</strong> ahi no fue interrumpido hasta que <strong>la</strong><br />

evolución <strong>d<strong>el</strong></strong> tiempo y <strong>la</strong> costumbre <strong>de</strong>cretaron <strong>su</strong> sece natural”.<br />

“Los candombes se realizaban por reg<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eral, los días festivos y los bailes <strong>de</strong> ga<strong>la</strong><br />

t<strong>en</strong>ían lugar <strong>el</strong> Día <strong>d<strong>el</strong></strong> Niño, que así le l<strong>la</strong>maban a <strong>la</strong> Navidad, primero <strong>de</strong> año y Día<br />

<strong>de</strong> Reyes; si<strong>en</strong>do éste último, <strong>su</strong> día favorito, <strong>en</strong> él echaban <strong>la</strong> puerta por <strong>la</strong> v<strong>en</strong>tana<br />

como se dice bulgarm<strong>en</strong>te. En <strong>la</strong>s proximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esas fechas se podía apreciar<br />

como nunca <strong>la</strong> actividad y s<strong>el</strong>o que ponían <strong>en</strong> <strong>el</strong> arreglo, lo cubrían con una gruesa<br />

capa <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a. En estos arreglos contaban con <strong>el</strong> g<strong>en</strong>eroso <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

viejos amos, que cooperaban con esos ut<strong>en</strong>cilios como ser cortinas, alfombras y<br />

otros <strong>en</strong>seres por <strong>el</strong> estilo. El trono <strong>de</strong> los reyes se levantaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> mejor lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sa<strong>la</strong>, y era toda <strong>su</strong> cons<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>el</strong> arreglo: <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte más <strong>el</strong>evada lucía un<br />

hermoso gayar<strong>de</strong>te construido con <strong>su</strong> ban<strong>de</strong>ra, pues cada agrupación t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> <strong>su</strong>ya.<br />

Los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas t<strong>en</strong>ían tarea para rato, <strong>la</strong> Chicha era<br />

<strong>su</strong> licor favorito, <strong>de</strong> muy fácil favricación; tomaban gran<strong>de</strong>s tinajas <strong>de</strong> barro cocido,<br />

le ponían sierta cantidad <strong>de</strong> agua, fariña, azucar y binagre b<strong>la</strong>nco, <strong>de</strong>jandolo <strong>en</strong><br />

efución por espacio <strong>de</strong> ocho dias, filtrandolo lo <strong>de</strong>pocitaban <strong>en</strong> damajuanas adquiria<br />

tanta presión que daba <strong>el</strong> caso que aveses esplotaban, se cu<strong>en</strong>ta que esta preparación<br />

re<strong>su</strong>ltaba <strong>de</strong> muy bu<strong>en</strong> pa<strong>la</strong>dar y muy fresco.» (Lino Suárez Peña)<br />

Fiesta <strong>de</strong> Reyes o San Baltasar<br />

Como ocurría cada 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero, <strong>el</strong> <strong>su</strong>r montevi<strong>de</strong>ano hacía ebullición. Cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

naciones africanas, con repres<strong>en</strong>tantes (forzados) <strong>en</strong> esta ciudad, se reunía <strong>en</strong> <strong>su</strong> respectiva sa<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> nación para c<strong>el</strong>ebrar, a <strong>la</strong> vez aprovechar para honrar y culturar a <strong>su</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s r<strong>el</strong>igiosas:<br />

“Llegaba <strong>el</strong> día <strong>d<strong>el</strong></strong> nacimi<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> niño y por <strong>la</strong> mañana concurrían <strong>en</strong> agrupación<br />

a <strong>la</strong> Iglecia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Matriz a vicitar a san Baltazar propiedad <strong>de</strong> tia Dolores<br />

Vidal <strong>de</strong> Pereyra cul<strong>la</strong> dueña ponía todo <strong>su</strong> esmero <strong>en</strong> arreg<strong>la</strong>rlo ese dia como asi <strong>el</strong> día<br />

<strong>de</strong> reyes: santo éste que aún se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> Matriz recisti<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s eboluciones cual<br />

testigo mudo <strong>de</strong> una era, que pasó ro<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> gratas añoranzas (...)<br />

Luego <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> seremonia se dispersaban y cada uno concurría a casa <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

viejos amos, pues para estos seguían si<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> afecto (...) Ofrecían uno por uno <strong>su</strong><br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Oscar Montaño<br />

salutación ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> cumplida cortecia (...) ya por <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> todo <strong>su</strong><br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to y era <strong>de</strong>ber <strong>de</strong>fi<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s parejas <strong>en</strong> dirección a <strong>su</strong>s c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> reunión, luci<strong>en</strong>do<br />

<strong>su</strong>s vistosas vestim<strong>en</strong>tas pues ponían bu<strong>en</strong> tino <strong>en</strong> <strong>su</strong> arreglo y no gustaban someterse al<br />

ridículo. Los reyes iban a veces <strong>en</strong> carricoche y ¿quién hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>su</strong> compostura? si <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

se <strong>en</strong>contraba <strong>de</strong>positada casi siempre <strong>el</strong> esmero y proligidad <strong>de</strong> <strong>su</strong>s amos, a <strong>su</strong> paso<br />

iban cosechando <strong>el</strong> ap<strong>la</strong>uso, que <strong>el</strong>los muy orondos retibuian con saludos espresivos. <strong>La</strong><br />

llegada era se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir, triunfal, una muchedumbre reunida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s aceras los recivia<br />

con fr<strong>en</strong>éticas palmas. Animados <strong>de</strong> esa ri<strong>en</strong>te algarabía p<strong>en</strong>etraban <strong>en</strong> <strong>el</strong> local, pasando a<br />

ocupar <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong>stinado a los reyes, <strong>de</strong> ahí a poco se <strong>de</strong>jaban oír los afinados tamborines,<br />

temp<strong>la</strong>dos al sol o al calor <strong>d<strong>el</strong></strong> fuego, iniciándose <strong>el</strong> candombe que duraba hasta <strong>la</strong>s postrimeras<br />

horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> que se ponía fin, para reanudarlo con idéntico <strong>en</strong>tusiasmo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

primeras <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche, hasta que <strong>el</strong> alba con <strong>su</strong>s primeros tiroteos anunciaba <strong>el</strong> nuevo día. Ya<br />

conosemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma que practicaban esa danza que no era otra que <strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado candombe,<br />

cuyo nombre se <strong>de</strong>riba por <strong>la</strong> forma sacudida <strong>de</strong> <strong>su</strong>s movimi<strong>en</strong>tos, a los que acompañaban<br />

<strong>en</strong>tonando <strong>su</strong>s canciones regionales. Gustaban tanto estas fiestas, que <strong>en</strong> esos días constituian<br />

<strong>el</strong> paseo <strong>de</strong> moda <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad Montevi<strong>de</strong>ana, era tal <strong>la</strong> concurr<strong>en</strong>cia que asistia a los<br />

lugares don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>contraban ubicadas <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s, que daba <strong>la</strong> impreción agradable <strong>de</strong> una<br />

romería al apreciar <strong>el</strong> ir y b<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias, que salian <strong>de</strong> un candombe para ir a otro;<br />

lo más simpático lo constituia <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que cada sa<strong>la</strong> que vicitaban <strong>de</strong>jaban <strong>su</strong> ovulo que<br />

contribuia al sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s precitadas intituciones”.<br />

(Lino Suárez Peña)<br />

Símbolos y ofr<strong>en</strong>das<br />

Poco conocidos son los rituales, <strong>la</strong>s ofr<strong>en</strong>das y ceremonias que se realizaron a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> costa montevid<strong>en</strong>a, <strong>en</strong> los montes cercanos y <strong>en</strong> lugares a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong>egidos para culturar,<br />

honrar a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s traídas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes culturas africanas.<br />

Los conjuros propiciatorios <strong>de</strong>bían ser conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te preparados y, si bi<strong>en</strong> no contaron<br />

con los mismos símbolos y <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos naturales (p<strong>la</strong>ntas, semil<strong>la</strong>s, cauríes) autóctonos africanos,<br />

se buscaron <strong>su</strong>stitutos, oriundos <strong>de</strong> estas tierras, que cumplieron roles simi<strong>la</strong>res.<br />

Ante <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes formas <strong>de</strong> máscaras y <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er<strong>la</strong>s<br />

fuera <strong>d<strong>el</strong></strong> alcance <strong>de</strong> otras miradas, optaron por soluciones alternativas para <strong>la</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

los ancestrales rituales.<br />

En algunos casos se basaron <strong>en</strong> una so<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> máscara que permanecía escondida <strong>en</strong><br />

frondosas vegetaciones. En otros, se tomaron <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos simples <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza para cumplir<br />

los c<strong>en</strong>trales pap<strong>el</strong>es <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> mundo terr<strong>en</strong>o y <strong>el</strong> espiritual.<br />

¿Cuáles serían <strong>la</strong>s <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s más requeridas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ceremonias? ¿<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra? ¿<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vida? Difícil se hace establecer <strong>en</strong> forma rotunda cualquier afirmación que establezca uno u<br />

otro caso. Dep<strong>en</strong>día <strong>d<strong>el</strong></strong> pueblo, <strong>de</strong> <strong>su</strong> idiosincrasia, <strong>de</strong> <strong>su</strong> visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad.<br />

Los instrum<strong>en</strong>tos musicales africanos, sobre todo los tambores, cumplían un pap<strong>el</strong><br />

protagónico d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> para crear <strong>el</strong> clima indicado. Allí los más experi<strong>en</strong>tes, guardianes<br />

203


204<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición, co<strong>la</strong>boraban <strong>en</strong> rituales más s<strong>en</strong>cillos que <strong>en</strong> África, con los iniciados, para que<br />

cumplieran con los pasos que aseguras<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales tradiciones.<br />

<strong>La</strong> posibilidad <strong>de</strong> alegría iba <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas ceremonias, aunque no <strong>de</strong><br />

todas. Ante <strong>la</strong>s circunstancias se c<strong>el</strong>ebraría <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> sobrevivir, po<strong>de</strong>r verse, hab<strong>la</strong>r,<br />

cantar y bai<strong>la</strong>r aunque fuera una vez a <strong>la</strong> semana.<br />

<strong>La</strong> «chicha», bebida primorosam<strong>en</strong>te preparada, contribuía junto con los tambores para<br />

lograr <strong>el</strong> clima exacto. Palillos, marimbas, porongos, hueseras, <strong>el</strong> <strong>en</strong>trechocar medido, métrico<br />

<strong>de</strong> los trozos <strong>de</strong> hierro, llevaba a preparar <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to justo <strong>de</strong> culto e incorporación.<br />

«Pitando Pango» <strong>en</strong> cachimbo, a <strong>la</strong> usanza africana, invocaban los espíritus <strong>el</strong>evados que<br />

les permitiera <strong>la</strong> fuerza <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te para <strong>su</strong> liberación.<br />

<strong>La</strong> <strong>en</strong>ergía positiva, <strong>en</strong>g<strong>en</strong>drada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s «ing<strong>en</strong>uas e inoc<strong>en</strong>tes» reuniones, era recibida por<br />

los concurr<strong>en</strong>tes para po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> diaria tragedia <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud.<br />

Mina Magí-Ewe Fon<br />

Uno <strong>de</strong> los más <strong>de</strong> veinte pueblos africanos que tuvieron pres<strong>en</strong>cia activa <strong>en</strong> estas tierras<br />

durante <strong>el</strong> siglo XIX, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o, fue <strong>el</strong> Ewe Fon. Sus compon<strong>en</strong>tes fueron<br />

protagonistas fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> reb<strong>el</strong>ión que mantuvo <strong>en</strong> vilo a Montevi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> 1803.<br />

Des<strong>de</strong> tiempo atrás se v<strong>en</strong>ía programando una huida <strong>en</strong> grupo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o hacia<br />

lo profundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación, traspasando los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> Banda Ori<strong>en</strong>tal para formar allí una<br />

pob<strong>la</strong>ción separada, únicam<strong>en</strong>te afro.<br />

<strong>La</strong>s autorida<strong>de</strong>s montevi<strong>de</strong>anas vieron con temor este int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los africanos que constituían<br />

más <strong>d<strong>el</strong></strong> 40 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad capital. Entre los <strong>de</strong>tonantes que<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>aron esta reb<strong>el</strong>ión se <strong>de</strong>stacan los contactos que se dieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> puerto <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o<br />

<strong>en</strong>tre los Mina Magí (Fon) esc<strong>la</strong>vizados <strong>en</strong> esta ciudad con <strong>su</strong>s hermanos Ewe Fon <strong>de</strong> Haití,<br />

que v<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> los barcos franceses como tripu<strong>la</strong>ción liberta o como esc<strong>la</strong>vos.<br />

El Gobernador montevi<strong>de</strong>ano Joseph <strong>de</strong> Bustamante y Guerra le adjudicó fundam<strong>en</strong>tal<br />

importancia a este contacto, tanto que com<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>su</strong>s escritos que los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> aquí querían<br />

reproducir los <strong>su</strong>cesos <strong>de</strong> Haití.<br />

En los c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> ese siglo no se los difer<strong>en</strong>ciaba <strong>de</strong> <strong>su</strong>s vecinos los Nagó<br />

Yorubá, d<strong>en</strong>ominándos<strong>el</strong>es a ambos como Mina. Si bi<strong>en</strong> también se l<strong>la</strong>maba Mina a los Carabalí<br />

(Efik Efó) y a los Santé (Ashanti), <strong>en</strong> esos c<strong>en</strong>sos se hacía alusión a este segundo nombre. Esta<br />

doble d<strong>en</strong>ominación era <strong>de</strong>bida a que <strong>el</strong> puerto <strong>de</strong> salida <strong>de</strong> estos africanos era <strong>el</strong> <strong>de</strong> Elmina <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominada Costa <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos.<br />

<strong>La</strong> difer<strong>en</strong>ciación más c<strong>la</strong>ra se comi<strong>en</strong>za a dar con <strong>la</strong>s crónicas que redactaba <strong>el</strong> lic<strong>en</strong>ciado<br />

Jacinto V<strong>en</strong>tura <strong>de</strong> Molina.<br />

Los amuletos comunes <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida diaria <strong>de</strong> los Ewe-Fon estaban pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s,<br />

aunque nunca <strong>en</strong> exhibición que l<strong>la</strong>mara <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los “amitos”.<br />

<strong>La</strong> invocación <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res <strong>su</strong>periores, por medio <strong>de</strong> conjuros, era práctica común <strong>en</strong> los<br />

pueblos africanos. Los tributos a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>bían ser camuf<strong>la</strong>dos, sólo perceptibles para los<br />

iniciados.<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

En lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s clásicas ofr<strong>en</strong>das africanas con animales o frutos, se <strong>la</strong>s ing<strong>en</strong>iaron para no<br />

l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y no quedar <strong>en</strong> evid<strong>en</strong>cia con l<strong>la</strong>mativas ceremonias públicas. <strong>La</strong>s divinida<strong>de</strong>s<br />

“sabrían <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r” <strong>la</strong> situación dramática y los cultos <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>berían realizarse <strong>en</strong><br />

lugares no siempre a<strong>de</strong>cuados.<br />

Dambal<strong>la</strong>h (<strong>el</strong> dios serpi<strong>en</strong>te) o Papa Legba estarían pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nación Fon<br />

Magí. Papa Legba abri<strong>en</strong>do los caminos cumplía <strong>el</strong> fundam<strong>en</strong>tal rol <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tar a los hermanos<br />

<strong>de</strong> sa<strong>la</strong>. En Haití, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ceremonias Vodú, Legba es <strong>el</strong> dios <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración y <strong>la</strong> fecundidad. Es<br />

<strong>el</strong> “señor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>crucijadas y <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s caminos”. (Arthur Ramos, “<strong>La</strong>s culturas negras <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> Nuevo Mundo”, 1943, pág. 152)<br />

Para qui<strong>en</strong>es continúan afirmando que los africanos <strong>en</strong> estas tierras sólo adoraban figuras<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> catolicismo pue<strong>de</strong> re<strong>su</strong>ltar novedoso <strong>en</strong>terarse que cada pueblo africano con pres<strong>en</strong>cia obligada<br />

<strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o realizó rituales <strong>de</strong> v<strong>en</strong>eración a <strong>su</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s espirituales autóctonas, aunque<br />

es verdad que hubo miembros <strong>de</strong> pueblos, como los congos y los vangu<strong>el</strong>as que rindieron<br />

culto a San Baltasar y San B<strong>en</strong>ito por <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación étnica que estos santos católicos<br />

conllevaban.<br />

Ceremonias Magí<br />

“Si <strong>su</strong>s dioses examinados ampliam<strong>en</strong>te carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> imp<strong>la</strong>cabilidad y voluptuo-<br />

Oscar Montaño<br />

sidad con que <strong>el</strong> misterio los ha ro<strong>de</strong>ado, <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>su</strong>s ritos, más comúnm<strong>en</strong>te<br />

l<strong>la</strong>mada ceremonia, es muy simple, muy alejada <strong>de</strong> todo sobr<strong>en</strong>aturalismo. Los<br />

ritos pued<strong>en</strong> reducirse a simples invocaciones, ruegos, súplicas, ofrecidos <strong>en</strong> perfecta bu<strong>en</strong>a<br />

fe a los dioses primitivos, mezc<strong>la</strong>dos a veces con l<strong>en</strong>tos cantos guerreros recordando <strong>la</strong> vida <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s tribus. Estos cantos y oraciones eran siempre acompañados por contorsiones y gritos <strong>de</strong><br />

admiración o sorpresa, que correspondían perfectam<strong>en</strong>te a los sonidos emitidos <strong>d<strong>el</strong></strong> ‘Macu’<br />

(tambor gran<strong>de</strong>) a los que añadían los estrid<strong>en</strong>tes sonidos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> los huesos, pedazos<br />

<strong>de</strong> hierro y varios metales, instrum<strong>en</strong>tos por medio <strong>de</strong> los cuales los negros reconstruían, lo<br />

mejor que podían, <strong>la</strong>s costumbres que se pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s florestas <strong>d<strong>el</strong></strong> África tropical.<br />

Y era esta gran alma <strong>de</strong> <strong>la</strong> raza africana, s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> como era, <strong>la</strong> que daba orig<strong>en</strong> a tales<br />

ley<strong>en</strong>das ab<strong>su</strong>rdas y escalofriantes. Pret<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do saber los rituales originales practicados por<br />

los africanos <strong>en</strong> <strong>su</strong>s reuniones o ceremonias, varios escritores, <strong>de</strong> acuerdo con los negros <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

<strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, han sost<strong>en</strong>ido que <strong>su</strong>s dioses eran los <strong>d<strong>el</strong></strong> cal<strong>en</strong>dario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia Romana;<br />

pero no es así.” (Marc<strong>el</strong>ino Bottaro)<br />

“Los magises”<br />

“Los magises era una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más temibles sectas, no tanto por <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong><br />

hierro <strong>de</strong> <strong>su</strong>s organizadores, sino por <strong>la</strong>s ab<strong>su</strong>rdas ley<strong>en</strong>das que se contaban acerca <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>los, por <strong>su</strong>s ceremonias y misteriosos rituales; era una secta que t<strong>en</strong>ía muchas divisiones<br />

y un gran número <strong>de</strong> lugares <strong>de</strong> asamblea.<br />

Sus imág<strong>en</strong>es realizadas por crudos artistas, repres<strong>en</strong>taban a los dioses Magis<br />

que eran completam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> <strong>su</strong>s características físicas, lo mismo que <strong>su</strong>s<br />

205


206<br />

ropas y <strong>su</strong>s atributos. Parecía ser una ley atávica, o una concepción artística, que <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>formidad fuera una característica digna <strong>de</strong> una <strong>de</strong>idad.”<br />

Es l<strong>la</strong>mativa <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un alto número <strong>de</strong> lugares <strong>de</strong> reunión y <strong>de</strong> <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s; ésta<br />

había sido una temática casi ignorada, por no <strong>de</strong>cir tabú, por parte <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes cronistas,<br />

viajeros, etcétera, que han <strong>de</strong>jado testimonio <strong>de</strong> lo que alcanzaron a ver. Es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> lo que los<br />

africanos les <strong>de</strong>jaron ver o quisieron que <strong>el</strong>los vieran.<br />

Con refer<strong>en</strong>cia a lo que Bottaro consi<strong>de</strong>ra como <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos cultos no se alejaría<br />

<strong>de</strong>masiado <strong>de</strong> los lineami<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales conocidos sobre prácticas r<strong>el</strong>igiosas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano:<br />

“<strong>su</strong>s <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s son <strong>de</strong>finidam<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>sificadas como g<strong>en</strong>ios que dan protección contra toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>emigos y cosas ma<strong>la</strong>s”.<br />

<strong>La</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> idiomas incompr<strong>en</strong>sibles, m<strong>en</strong>cionadas por Bottaro, corroboran que<br />

cada pueblo mant<strong>en</strong>ía <strong>su</strong> idioma. Es <strong>de</strong>cir que hasta fines <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX permanecían varios<br />

idiomas africanos, que l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te fueron <strong>de</strong>sapareci<strong>en</strong>do.<br />

El v<strong>el</strong>orio <strong>d<strong>el</strong></strong> Padre Santo<br />

Pereda Valdés recoge <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>d<strong>el</strong></strong> treinta, gracias a <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> los negros más<br />

viejos, <strong>la</strong> tradición <strong>de</strong> los v<strong>el</strong>orios <strong>de</strong> africanos con todo <strong>su</strong> curioso cortejo <strong>de</strong> ceremonias:<br />

“Era <strong>el</strong> Rey <strong>el</strong> oficiante divino que <strong>de</strong>bía <strong>su</strong>plir todas <strong>la</strong>s ceremonias que <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> culto católico correspondían al sacerdote. Padre Santo había sido <strong>su</strong> acólito.<br />

Cuando <strong>el</strong> Rey llegó, una negra que estaba como <strong>en</strong> éxtasis, cayó <strong>de</strong>splomada al<br />

<strong>su</strong><strong>el</strong>o. Una voz gritó: ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> santo. Y hubo que sacar<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> mortuoria casi a<br />

empujones. Había una solemnidad hierática <strong>en</strong> <strong>la</strong> dignísima pres<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> Rey.<br />

Con <strong>su</strong> lustroso galerón, <strong>su</strong> corbatón p<strong>la</strong>nchado, <strong>la</strong> b<strong>la</strong>nca camisa y <strong>su</strong>s pantalones<br />

a cuadros, <strong>el</strong> Rey parecía un monarca b<strong>en</strong>évolo prodigando a todos <strong>su</strong> cortesía,<br />

sin salirse <strong>d<strong>el</strong></strong> ceremonial <strong>de</strong> estilo y sin que ninguno <strong>de</strong> <strong>su</strong>s actos pudiera ser<br />

tildado <strong>de</strong> inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te. Reinaba por <strong>de</strong>recho propio y sin viol<strong>en</strong>cia.<br />

-Bu<strong>en</strong>as noches mis hijos, b<strong>en</strong>dición para todos.<br />

A coro contestaron los pres<strong>en</strong>tes:<br />

-Bu<strong>en</strong>as noches, rey <strong>de</strong> nos.<br />

Era <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> ritual.<br />

El Rey tomó un pañu<strong>el</strong>o <strong>de</strong> seda y con él cubrió <strong>la</strong> cabeza <strong>d<strong>el</strong></strong> difunto.<br />

-Padre Santo está muerto.<br />

-Padre Santo con Dios.<br />

Al pronunciar estas pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> oficio, <strong>el</strong> Rey levantó l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te los brazos,<br />

miró <strong>el</strong> techo durante un mom<strong>en</strong>to y bajando bruscam<strong>en</strong>te los brazos hacia <strong>el</strong> <strong>su</strong><strong>el</strong>o,<br />

exc<strong>la</strong>mó tres veces:<br />

-Loado seas Bonifacio; Dios está con vos.<br />

-Dios está con vos<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Oscar Montaño<br />

-Dios está con vos.<br />

Los fi<strong>el</strong>es repitieron:<br />

-Dios está con vos.<br />

-El alma <strong>d<strong>el</strong></strong> difunto voló al ci<strong>el</strong>o...<br />

<strong>La</strong> Reina había quedado orando <strong>en</strong> <strong>la</strong> pieza contigua. De pronto se hizo un<br />

gran sil<strong>en</strong>cio. Cesaron los rezos y <strong>la</strong> reina <strong>en</strong>tró poseída <strong>de</strong> un temblor que sacudía todo<br />

<strong>su</strong> cuerpo. El alma <strong>d<strong>el</strong></strong> muerto había p<strong>en</strong>etrado <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> según <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todos.<br />

<strong>La</strong> Reina echaba espuma por <strong>la</strong> boca y rugía furiosa. Luego caía <strong>en</strong> un agotante<br />

estupor que <strong>la</strong> hacía per<strong>de</strong>r como por <strong>en</strong>canto toda <strong>su</strong> <strong>en</strong>ergía convulsiva. Se le cerraron<br />

los ojos, como si hubiera caído <strong>en</strong> un <strong>su</strong>eño hipnótico y quedó mortalm<strong>en</strong>te amaril<strong>la</strong>.<br />

Un extraño estremecimi<strong>en</strong>to agitó <strong>de</strong>spués <strong>su</strong>s brazos y balbucía frases incoher<strong>en</strong>tes sin<br />

abrir los ojos.<br />

-Mi padre se murió.<br />

El gallo cantó:<br />

¡Chambirá, Chamgombé!<br />

¡Chambirá, Chamgombé!<br />

El Rey <strong>en</strong>tonces abandonó <strong>su</strong> sil<strong>en</strong>cio para pronunciar algunas frases <strong>de</strong> exorcismo<br />

para ahuy<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> espíritu <strong>d<strong>el</strong></strong> muerto <strong>d<strong>el</strong></strong> cuerpo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reina y <strong>el</strong><strong>la</strong> volvió <strong>en</strong> sí,<br />

como si volviera <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte...<br />

Y <strong>el</strong> Rey alegre exc<strong>la</strong>mó:<br />

Oh, oh. Oyé, oyá.<br />

El espíritu huyó<br />

Padre Santo voló.<br />

Entonces iba a com<strong>en</strong>zar <strong>la</strong> ceremonia fúnebre.<br />

El Rey apareció <strong>de</strong> nuevo <strong>en</strong> <strong>la</strong> esc<strong>en</strong>a.<br />

Los rezos y los lloros se <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> oír.<br />

-De pie.<br />

<strong>La</strong> voz resonó imperiosa y profunda.<br />

-De pie.<br />

Todos los asist<strong>en</strong>tes se tocaron <strong>la</strong>s manos. Todas <strong>la</strong>s manos juntas formaron como<br />

una cad<strong>en</strong>a o una ronda que circundó <strong>de</strong> misterio <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> don<strong>de</strong> un <strong>de</strong> profundis negro<br />

iba a c<strong>el</strong>ebrarse <strong>en</strong> honor al muerto.<br />

Al llegar a <strong>la</strong> última mano se oyó un silbido como <strong>de</strong> culebra:<br />

Es <strong>la</strong> cobra que está ad<strong>en</strong>tro<br />

Es <strong>la</strong> cobra que se va.<br />

Sambalé, sambalá<br />

<strong>La</strong> cobra vino y se fue.<br />

Todos los fi<strong>el</strong>es dieron un golpe <strong>de</strong> palmas. En <strong>su</strong> idioma misterioso aqu<strong>el</strong>lo<br />

significaba: <strong>la</strong> culebra ya se fue.<br />

Con <strong>el</strong><strong>la</strong> se había ido <strong>el</strong> espíritu <strong>d<strong>el</strong></strong> muerto, <strong>la</strong> parte ma<strong>la</strong>. <strong>La</strong> bu<strong>en</strong>a había<br />

vo<strong>la</strong>do al ci<strong>el</strong>o.<br />

207


208<br />

Los fi<strong>el</strong>es recordaban <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as y ma<strong>la</strong>s acciones <strong>d<strong>el</strong></strong> difunto.<br />

-¡Qué bu<strong>en</strong>as oraciones t<strong>en</strong>ía!<br />

-A mí me curó <strong>de</strong> una postema.<br />

-A mí me sanó <strong>de</strong> un dolor <strong>de</strong> mu<strong>el</strong>as con una oración.<br />

-Ma<strong>la</strong> <strong>la</strong>ndre lo lleve, a mí me empeoró <strong>de</strong> un tabardillo.<br />

El Rey puso fin a <strong>la</strong> cháchara maliciosa y b<strong>en</strong>emérita a <strong>la</strong> vez con un:<br />

-Ahora al canto, mis hijos.<br />

Y <strong>la</strong> voz resonó <strong>de</strong> nuevo imperiosa y profunda.<br />

Era una letanía tristísima:<br />

El Padre Santo murió<br />

Mandinga se lo llevó,<br />

Señor Dios lo recogió<br />

a Mandinga lo quitó.<br />

Zurucú, zurucú manite,<br />

Zurucú, zurucú Mandinga.<br />

¡Ay triste que dolor <strong>de</strong>jas<br />

<strong>en</strong> medio d’ete coltejo!<br />

¡Ay, tliste cuanto s<strong>en</strong>timo<br />

tu mu<strong>el</strong>te lo que vivimo!<br />

Y <strong>el</strong> coro repitió:<br />

¡Ay, tliste cuanto s<strong>en</strong>timo<br />

tu mu<strong>el</strong>te lo que vivimo!<br />

Todavía se oían los ecos pausados <strong>de</strong> <strong>la</strong> letanía cuando los fi<strong>el</strong>es empezaron a<br />

nombrar a todos los pari<strong>en</strong>tes difuntos <strong>d<strong>el</strong></strong> muerto.<br />

¡Mama Urbana era tan bu<strong>en</strong>a!<br />

¡Isidro viejo se murió!<br />

¡Can<strong>d<strong>el</strong></strong>aria está n<strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o!<br />

¡Padre viejo se murió!<br />

<strong>La</strong> noche pasó sil<strong>en</strong>ciosa y l<strong>en</strong>ta. Se oía <strong>el</strong> canto <strong>de</strong> un pausado tambor.<br />

Llegaba <strong>el</strong> alba con <strong>su</strong> luz <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta a borrar <strong>la</strong>s sombras <strong>d<strong>el</strong></strong> v<strong>el</strong>orio negro. El Rey se<br />

había dormido. Antes <strong>de</strong> retirar <strong>el</strong> cajón los negros iniciaron una danza fr<strong>en</strong>ética a<br />

<strong>su</strong> alre<strong>de</strong>dor haci<strong>en</strong>do saltar <strong>la</strong> caja <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s manos. Era un candombe trágico. Y <strong>el</strong><br />

muerto que no volvería más a <strong>la</strong> vida a oficiar <strong>de</strong> curan<strong>de</strong>ro y sacerdote, atravesó<br />

<strong>la</strong> noche montado <strong>en</strong> <strong>su</strong> potro <strong>de</strong> espanto (...)» (I. Pereda Valdés, “El negro riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se<br />

y otros <strong>en</strong>sayos”, C<strong>la</strong>udio García y CIA editores, Montevi<strong>de</strong>o,1937, págs. 58 a<br />

63)<br />

Para los “amos”, tanto europeos como criollos, <strong>de</strong>bió ser l<strong>la</strong>mativo cuando se <strong>en</strong>teraban<br />

que “<strong>su</strong>s esc<strong>la</strong>vos” adoraban a una serpi<strong>en</strong>te. Desconocían que tras esas invocaciones había un<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

trasfondo espiritual ancestral. Sobre estas prácticas “salvajes” <strong>en</strong>cabezadas por personas “<strong>el</strong>egidas”<br />

no han quedado datos fi<strong>de</strong>dignos, pero no es tan difícil inferir -<strong>en</strong> lo g<strong>en</strong>érico- <strong>en</strong> qué<br />

consistían estas ceremonias. Estaban basadas <strong>en</strong> los tambores, construidos con barricas <strong>de</strong> yerba,<br />

<strong>en</strong>lonjados con cueros vacunos o cabal<strong>la</strong>r, t<strong>en</strong>sados con ti<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los mismos cueros y otros<br />

hechos con troncos ahuecados, <strong>en</strong>lonjados <strong>de</strong> manera simi<strong>la</strong>r.<br />

El culto a <strong>la</strong> serpi<strong>en</strong>te<br />

“El culto <strong>de</strong> <strong>la</strong> serpi<strong>en</strong>te se asocia frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> agua, los ríos y <strong>el</strong> mar. <strong>La</strong><br />

serpi<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> árbol y <strong>el</strong> agua <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> figurar juntos con los cultos, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> Génesis.<br />

<strong>La</strong> serpi<strong>en</strong>te sagrada es comúnm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pitón, una especie no v<strong>en</strong><strong>en</strong>osa que tritura a <strong>su</strong><br />

presa. Se <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ra inmortal porque muda <strong>su</strong> pi<strong>el</strong>, al igual que <strong>en</strong> <strong>el</strong> mito <strong>d<strong>el</strong></strong> Génesis don<strong>de</strong><br />

pret<strong>en</strong><strong>de</strong> conocer <strong>el</strong> secreto <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmortalidad.<br />

<strong>La</strong> serpi<strong>en</strong>te es r<strong>el</strong>acionada a m<strong>en</strong>udo con los antepasados y con <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong> los muertos.<br />

A veces posee <strong>el</strong> secreto <strong>d<strong>el</strong></strong> sexo.<br />

Los templos <strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong>s serpi<strong>en</strong>tes se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa y río arriba. Hay templos<br />

célebres <strong>en</strong> Dahomey y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong>ta <strong>d<strong>el</strong></strong> Níger. En esta última región, <strong>la</strong> serpi<strong>en</strong>te aparece muchas veces <strong>en</strong><br />

tal<strong>la</strong>s con cabeza <strong>de</strong> hombre (...) Los dahomeyanos cre<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s serpi<strong>en</strong>tes son antepasados <strong>en</strong>carnados.<br />

<strong>La</strong>s pitones, una vez amansadas, permanec<strong>en</strong> <strong>en</strong> los templos, pero si alguna escapa a <strong>la</strong> calle los hombres<br />

que <strong>la</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran se inclinan ante <strong>el</strong><strong>la</strong>, esparc<strong>en</strong> <strong>el</strong> polvo <strong>d<strong>el</strong></strong> camino sobre <strong>su</strong>s cabezas y <strong>la</strong> saludan con <strong>el</strong><br />

respeto <strong>de</strong>bido a un padre. Matar a una pitón es <strong>el</strong> mayor <strong>de</strong> los crím<strong>en</strong>es. Si se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra una pitón<br />

muerta se <strong>la</strong> <strong>en</strong>vu<strong>el</strong>ve <strong>en</strong> un li<strong>en</strong>zo b<strong>la</strong>nco y se <strong>la</strong> sepulta como si se tratara <strong>de</strong> un ser humano. Muchos<br />

pueblos <strong>en</strong>tierran a <strong>la</strong>s serpi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> acuerdo con este ritual.” (Geoffrey Parrin<strong>de</strong>r, “<strong>La</strong> r<strong>el</strong>igión africana<br />

tradicional”, Ediciones Lidiun, Bu<strong>en</strong>os Aires, 1980, Ibíd., págs. 67-68)<br />

<strong>La</strong> serpi<strong>en</strong>te intervi<strong>en</strong>e a veces <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia. Los kono <strong>de</strong> Sierra Leona cu<strong>en</strong>tan que Dios<br />

manda a los hombres nuevas pi<strong>el</strong>es d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una caja. El perro, que <strong>de</strong>be llevar <strong>la</strong> caja, se<br />

retrasa y se <strong>la</strong> roba <strong>la</strong> serpi<strong>en</strong>te, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces sabe cómo cambiar <strong>de</strong> pi<strong>el</strong> y no muere<br />

nunca, a m<strong>en</strong>os que algui<strong>en</strong> le dé muerte. <strong>La</strong> inmortalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> serpi<strong>en</strong>te es una cre<strong>en</strong>cia<br />

común; algunas veces se <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ra como una re<strong>en</strong>carnación <strong>de</strong> los antepasados. (Geoffrey<br />

Parrin<strong>de</strong>r, “<strong>La</strong> r<strong>el</strong>igión africana tradicional”, Ediciones Lidiun, Bu<strong>en</strong>os Aires, 1980, pág. 55)<br />

“Los africanistas brasileños han hecho gran<strong>de</strong>s esfuerzos para int<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>scubrir <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

país <strong>el</strong> culto <strong>de</strong> <strong>la</strong> serpi<strong>en</strong>te, que les parecía <strong>de</strong>finir tanto <strong>el</strong> Vodú haitiano como <strong>el</strong> dahomeyano.<br />

Pero esta investigación se basaba sobre una interpretación equivocada.<br />

Sin duda, <strong>el</strong> Dahomey conoce <strong>el</strong> culto <strong>de</strong> <strong>la</strong> serpi<strong>en</strong>te, pero es un culto localizado, que<br />

sólo existe <strong>en</strong> Uiddah; se trata <strong>en</strong> realidad <strong>d<strong>el</strong></strong> culto, muy particu<strong>la</strong>r <strong>d<strong>el</strong></strong> tótem <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia real<br />

<strong>de</strong> esta ciudad. Ha sido transportado <strong>de</strong> ahí a Haití, pero únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los esc<strong>la</strong>vos proced<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> Uiddah; no es pues característico <strong>d<strong>el</strong></strong> Vodú haitiano. También es cierto que <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Dahomey, <strong>la</strong> serpi<strong>en</strong>te es <strong>el</strong> símbolo <strong>d<strong>el</strong></strong> Dan, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía cósmica que circu<strong>la</strong> por toda<br />

<strong>la</strong> naturaleza, pero <strong>la</strong> serpi<strong>en</strong>te no es objeto <strong>de</strong> un culto especial.”<br />

Los mismos africanistas «han <strong>de</strong>scubierto, <strong>en</strong> una secta bantú, una caja cont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una culebra;<br />

pero es evid<strong>en</strong>te que esto no es otra cosa sino <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> un rasgo cultural bantú (<strong>en</strong>tre los bantúes<br />

Oscar Montaño<br />

209


210<br />

<strong>la</strong> serpi<strong>en</strong>te juega un importante pap<strong>el</strong>, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte) (...)» (Roger<br />

Basti<strong>de</strong>, “<strong>La</strong>s Américas negras”, Madrid, 1969, págs. 126-127)<br />

“En 1797, Moreau <strong>de</strong> Saint-Mery, <strong>en</strong> <strong>su</strong> Descripción tipográfica, civil, política e histórica<br />

<strong>de</strong> Santo Domingo, nos ha dado <strong>la</strong> primera <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> una ceremonia vodú, presidida<br />

por un rey y una reina, y consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una adoración a <strong>la</strong> culebra, que comunica <strong>su</strong> po<strong>de</strong>r y <strong>su</strong>s<br />

volunta<strong>de</strong>s por mediación <strong>de</strong> un sacerdote o <strong>de</strong> una mujer <strong>en</strong> trance; <strong>el</strong> trance es comunicado<br />

luego al candidato a <strong>la</strong> iniciación, a través <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> bailes fr<strong>en</strong>éticos, y finalm<strong>en</strong>te a todos<br />

los espectadores que forman <strong>en</strong>tonces una gran rueda dando vu<strong>el</strong>tas alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> caja que<br />

conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> culebra.<br />

Es parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> esta ceremonia que se ha querido hacer <strong>d<strong>el</strong></strong> vodú ante todo un culto ofidiano,<br />

cuando <strong>en</strong> realidad <strong>la</strong> ceremonia <strong>de</strong>scrita por Moreau <strong>de</strong> Saint-Mery es una <strong>de</strong> muchas y ti<strong>en</strong>e un<br />

carácter puram<strong>en</strong>te local.» (R. Basti<strong>de</strong>, “<strong>La</strong>s Américas negras”, Madrid, 1969, pág. 131)<br />

También <strong>en</strong> Cuba estuvo pres<strong>en</strong>te <strong>el</strong> culto a <strong>la</strong> serpi<strong>en</strong>te.<br />

«El antiguo baile <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobra (...) era una danza que ejecutaban los negros alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> una<br />

boa artificial, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> pasear<strong>la</strong> por <strong>la</strong>s calles <strong>de</strong> <strong>La</strong> Habana. El Día <strong>de</strong> Reyes se <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> <strong>el</strong> patio<br />

<strong>de</strong> pa<strong>la</strong>cio y empezaban a danzar y a cantar:<br />

<strong>La</strong> culebra se murió<br />

Sánga<strong>la</strong> muleque<br />

Aña<strong>de</strong> Fernando Ortiz, fundándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> Bachiller y Morales <strong>en</strong> <strong>el</strong> libro ‘Tipos y<br />

Costumbres <strong>de</strong> <strong>la</strong> Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cuba’ que este paseo y danza <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobra provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> rito <strong>de</strong> <strong>la</strong> procesión que<br />

se c<strong>el</strong>ebra anualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Dahomey, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se conduce a <strong>la</strong> cobra por <strong>la</strong>s calles <strong>de</strong> Whydah.»<br />

(Arthur Ramos, “<strong>La</strong>s culturas negras <strong>en</strong> <strong>el</strong> Nuevo Mundo”, México, 1943, pág. 118)<br />

«El ‘santo’ le dio <strong>el</strong> efecto»<br />

<strong>La</strong>s prácticas r<strong>el</strong>igiosas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das durante <strong>el</strong> siglo XIX, se mantu-<br />

vieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XX.<br />

Un recuerdo recoge <strong>en</strong> 1942 Migu<strong>el</strong> A. Jauregui: “dic<strong>en</strong> los negros viejos, que han oído<br />

hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> magíes, <strong>de</strong> algunos concurr<strong>en</strong>tes que llegaban a ser ‘santos’ y se ponían rígidos<br />

golpeándose <strong>la</strong> cabeza. Y me contó <strong>el</strong> mismo viejo, que oyó <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> una familia, que una vez un<br />

comisario vino a poner ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> un candombe y <strong>el</strong> santo le dio <strong>el</strong> efecto, quedando ‘bobo’, según se<br />

expresan, como sin vida, sin po<strong>de</strong>r hab<strong>la</strong>r por unos días”. (Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong> Jauregui, “El Carnaval <strong>de</strong><br />

Montevi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX”, Montevi<strong>de</strong>o, 1944, pág. 16)<br />

Una situación simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong>contramos por los años 40 “<strong>en</strong> <strong>el</strong> conv<strong>en</strong>tillo <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle Durazno<br />

[don<strong>de</strong>] mi abu<strong>el</strong>a y otras amigas hacían <strong>su</strong>s bailes <strong>en</strong> que les v<strong>en</strong>ía <strong>el</strong> ‘santo’; una vez <strong>en</strong>tró <strong>el</strong><br />

almac<strong>en</strong>ero con bromas e int<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>r vino y <strong>la</strong>s viejas lo <strong>de</strong>jaron dando vu<strong>el</strong>tas dormido<br />

como <strong>en</strong> trance”. (f. o. Washington Rosas, <strong>en</strong>: Luis Ferreira, “Los tambores <strong>d<strong>el</strong></strong> Candombe”, 1997,<br />

págs. 40-41)<br />

Superviv<strong>en</strong>cia<br />

“Los ‘Congos’ conocidos con los nombres <strong>de</strong> ‘B<strong>en</strong>gales’ ‘Luan<strong>de</strong>s’ ‘Minos’ ‘M<strong>el</strong>ombes’ y<br />

‘Obertoches’ servían al mismo dios <strong>en</strong> <strong>su</strong>s cultos y prácticas r<strong>el</strong>igiosas. <strong>La</strong> forma corporal y <strong>la</strong><br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

vestim<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>su</strong>s santos patronos diferían tanto como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los ‘Magises’. Los<br />

‘Mozambiques’ <strong>de</strong> los cuales po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir, sin exageración, que habitaban <strong>en</strong> todas partes <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

barrio Cordón y no eran m<strong>en</strong>os numerosos que los otros ya m<strong>en</strong>cionados, seguían <strong>su</strong>s propias<br />

leyes -so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un dios-, pero diversam<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tado. En algunas reuniones, <strong>el</strong> dios era un<br />

guerrero armado, <strong>en</strong> otras un g<strong>en</strong>til pastor y había otras que pintaban a <strong>su</strong>s dioses <strong>en</strong> una forma<br />

verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te in<strong>de</strong>finida.<br />

Aparte <strong>de</strong> los ‘Magises’ todas <strong>la</strong> reuniones observaban <strong>en</strong> <strong>su</strong>s ceremonias los mismos<br />

rituales, es <strong>de</strong>cir, cantos, bailes, etcétera, y <strong>el</strong> golpeteo <strong>de</strong> los tambores.<br />

Estos rituales <strong>su</strong>frieron cambios fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>d<strong>el</strong></strong> tiempo. No sólo eran<br />

estos ritos capaces <strong>de</strong> adaptarse a los usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia Católica, sino que los a<strong>de</strong>ptos creaban <strong>en</strong><br />

<strong>su</strong>s organizaciones toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> divisiones <strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong>los que oficiaban empezando como curas<br />

limosneros hasta transformarse <strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tantes terrestres <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s.<br />

Respecto <strong>de</strong> estas adaptaciones y jerarquías <strong>de</strong>bemos m<strong>en</strong>cionar <strong>en</strong> primer lugar <strong>su</strong> <strong>de</strong>smembrami<strong>en</strong>to.<br />

Sórdidos intereses materiales, pues t<strong>en</strong>ían una bu<strong>en</strong>a parte <strong>en</strong> esto, lo mismo que <strong>la</strong>s<br />

ambiciosas ganancias <strong>de</strong> los iniciados.» (Marc<strong>el</strong>ino Bottaro, “Rituales y Candombes”)<br />

Oscar Montaño<br />

“<strong>La</strong>s prácticas <strong>de</strong> estas r<strong>el</strong>igiones ya <strong>de</strong>strozadas, los rituales <strong>de</strong> estos cultos tuvieron<br />

que conformarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>d<strong>el</strong></strong> candombe. Los africanos consi<strong>de</strong>raban al<br />

candombe como una comunidad <strong>de</strong> <strong>su</strong>s diversas r<strong>el</strong>igiones, algo como para conc<strong>en</strong>trar<br />

a los a<strong>de</strong>ptos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes sectas <strong>en</strong> una agrupación común, don<strong>de</strong> <strong>el</strong>los<br />

pudieran dar libre expresión a <strong>su</strong>s cantos que son todo un poema íntimo <strong>de</strong> evocaciones<br />

y recuerdos <strong>de</strong> África.<br />

Por mucho tiempo esta práctica continuó con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s varias sectas<br />

que <strong>la</strong> formaron, sin ninguna c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> finalidad. Era capaz <strong>de</strong> ser adaptada a <strong>la</strong>s<br />

circunstancias sin incitar a <strong>la</strong> rivalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sectas, <strong>el</strong> <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>de</strong><br />

colocarlos sobre los otros o <strong>el</strong> proyecto <strong>de</strong> liberación; para <strong>el</strong>lo usaban <strong>la</strong>s más<br />

cordiales y respetuosas formas, dando <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia a los mayores <strong>de</strong> <strong>su</strong>s jefes o<br />

los organizadores <strong>de</strong> estas conc<strong>en</strong>traciones. Esto daba lugar a ceremonias con <strong>su</strong>s<br />

cantos y aires que se habían hecho popu<strong>la</strong>res <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, o a falta <strong>de</strong> éstos lo que<br />

era indicado por <strong>el</strong> hombre que precedía <strong>la</strong> ceremonia.<br />

Cuando los candombes fueron primeram<strong>en</strong>te organizados, <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada a <strong>el</strong>los no<br />

era permitida al público, como algunos historiadores <strong>de</strong> los a<strong>su</strong>ntos africanos han<br />

querido hacernos creer. Los dirig<strong>en</strong>tes y protectores <strong>de</strong> los a<strong>de</strong>ptos y <strong>su</strong>s familias<br />

eran <strong>la</strong> única g<strong>en</strong>te admitida sin requisitos; si alguna persona extraña iba a <strong>en</strong>trar,<br />

se hacía interrumpir <strong>el</strong> ritual, que sería <strong>su</strong>stituido por danzas o movimi<strong>en</strong>tos musicales<br />

sin importancia.<br />

<strong>La</strong> curiosidad pública era muy marcada <strong>en</strong> este período <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>tes emociones, y<br />

empezó a expresarse <strong>en</strong> un número <strong>de</strong> pedidos para permitir <strong>el</strong> acceso a estos rituales<br />

y un reconocimi<strong>en</strong>to oficial <strong>de</strong> estas ceremonias que <strong>el</strong> público pret<strong>en</strong>día consi<strong>de</strong>rar<br />

magníficas, cuando <strong>en</strong> realidad <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raba ridícu<strong>la</strong>s.” (Marc<strong>el</strong>ino Bottaro,<br />

“Rituales y Candombes”)<br />

Sobre <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> personas extrañas <strong>en</strong> los cultos o ritos <strong>en</strong> honor a <strong>la</strong>s máximas<br />

<strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s u orixás tuvimos <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> dialogar, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> México, <strong>en</strong> octubre <strong>de</strong><br />

211


212<br />

1992, con un africano, Fabi<strong>en</strong> Andonon, <strong>d<strong>el</strong></strong> pueblo Fon <strong>de</strong> lo que es hoy B<strong>en</strong>in. Este africano<br />

es titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> cátedra <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política <strong>en</strong> <strong>la</strong> UNAM (Universidad Autónoma <strong>de</strong> México) y<br />

es un profundo conocedor y estudioso <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad africana.<br />

Éste nos informó que es imposible que cualquier persona, aj<strong>en</strong>a a <strong>la</strong> comunidad, pueda<br />

pres<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> culto vudú u otro que sea <strong>de</strong> importancia. Sólo se permit<strong>en</strong> ver los rituales que<br />

están preparados para los visitantes o extranjeros que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> significación que los que se<br />

realizan <strong>en</strong> secreto. Nos com<strong>en</strong>tó que esto ha sido una práctica constante <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />

los pueblos africanos para preservar <strong>su</strong>s cre<strong>en</strong>cias.<br />

“Esas hermanda<strong>de</strong>s estaban formadas así: Congos Africanos, cuya sa<strong>la</strong> se hal<strong>la</strong>ba<br />

<strong>en</strong> Ibicuy esquina Soriano, si<strong>en</strong>do los reyes José Gómez y Catalina Gómez.<br />

Sa<strong>la</strong> Minas Magi <strong>en</strong> Maldonado esquina Ibicuy, cuyos reyes eran <strong>el</strong> capitán B<strong>en</strong>jazmin<br />

Irigoy<strong>en</strong> y <strong>su</strong> esposa Catalina Vidal <strong>de</strong> Irigoy<strong>en</strong>.<br />

Minas Nagó <strong>en</strong> Juaquín Requ<strong>en</strong>a y Durazno, reyes Manu<strong>el</strong> Barbosa y María Rosco<br />

<strong>de</strong> Barbosa.<br />

Conosco a un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Minas Nagó que fue rey <strong>de</strong> esa <strong>en</strong>tidad <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los<br />

memorables tiempos, qui<strong>en</strong> conserva como preciada r<strong>el</strong>iquia dos col<strong>la</strong>res que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

medir aproximadam<strong>en</strong>te tres metros <strong>de</strong> circunfer<strong>en</strong>cia; uno pert<strong>en</strong>eció a <strong>la</strong><br />

abu<strong>el</strong>a, <strong>el</strong> otro a <strong>la</strong> mamá, cu<strong>en</strong>ta él, que sólo lo lucían <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s fiestas. Hay<br />

que ver cómo le <strong>en</strong>cantan <strong>la</strong>s reminisc<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>su</strong> pasado primoroso, que al tocarlo<br />

<strong>su</strong>rge <strong>de</strong> cada motivo un r<strong>el</strong>ámpago m<strong>en</strong>tal que ilumina con <strong>en</strong>tera precisión los<br />

hechos y <strong>la</strong>s cosas.»<br />

Bangu<strong>el</strong>a, Ibicuy esquina Durazno.<br />

Lubolos, reyes José Casoso y Margarita Sararí.<br />

Mus<strong>en</strong>a, <strong>Río</strong> Negro <strong>en</strong>tre Durazno e Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Flores.<br />

Entre estas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s estaban aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que gustaban realizar <strong>su</strong>s fiestas características<br />

al aire libre como ser los Mus<strong>en</strong>as, que t<strong>en</strong>ían por costumbre <strong>en</strong>ar<strong>en</strong>ar <strong>el</strong><br />

fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> calle que daba a <strong>su</strong> local y <strong>en</strong> él efectuaban <strong>su</strong>s tertulias.<br />

“(…) Aunque algo hechos a <strong>la</strong>s costumbres <strong>d<strong>el</strong></strong> país, <strong>en</strong> lo que a vestim<strong>en</strong>ta se trata,<br />

no se apartaban mucho <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>su</strong> orig<strong>en</strong>, mayorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s mujeres; pues era <strong>su</strong><br />

orgullo lucir gran<strong>de</strong>s haros africanos, como así <strong>la</strong>rgos col<strong>la</strong>res compuestos <strong>de</strong> per<strong>la</strong>s<br />

y corales.<br />

Luego estaban Angunga y Minas Carabarí.<br />

Es <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> re<strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>su</strong>s viejas costumbres asta <strong>su</strong> abolición<br />

ti<strong>en</strong>e que haber existido más <strong>de</strong> una dignastía <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s naciones, <strong>la</strong>s que<br />

quedan ignoradas por falta <strong>de</strong> datos concretos, eso sí, eran vitalicios los reinados y<br />

<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> fallecimi<strong>en</strong>to se otorgaban por ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> méritos.» (Lino Suárez Peña,<br />

Montevi<strong>de</strong>o, 1924)<br />

Marc<strong>el</strong>ino Bottaro afirma sobre los miembros <strong>de</strong> pueblo Mozambique:<br />

“Po<strong>de</strong>mos afirmar, sin exageración, que habitaban <strong>en</strong> todas partes <strong>d<strong>el</strong></strong> barrio <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Cordón».<br />

“<strong>La</strong>s sa<strong>la</strong>s más conocidas, según <strong>la</strong> información que nos ofrece <strong>el</strong> anciano Carlos<br />

Baiz, eran: sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ánimas, <strong>de</strong> los Congos, ubicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle Queguay (hoy<br />

Paraguay), <strong>en</strong>tre Can<strong>el</strong>ones y Soriano; sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> los Bangu<strong>el</strong>as, <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle Ibicuy <strong>en</strong>tre<br />

Durazno y Maldonado; sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mus<strong>en</strong>a, calle Durazno <strong>en</strong>tre Arapey y Daymán; sa<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> Lubolos, calle Sierra cerca <strong>de</strong> Migu<strong>el</strong>ete.»<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Oscar Montaño<br />

Otra sa<strong>la</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> pueblo Mahí o Maxí o “<strong>de</strong> los Magises se hal<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle Can<strong>el</strong>ones<br />

cerca <strong>de</strong> B<strong>la</strong>nes”, según <strong>el</strong> testimonio que Pereda Valdés obtuvo <strong>d<strong>el</strong></strong> anciano<br />

Carlos Baiz. (Pereda Valdés, “Negros esc<strong>la</strong>vos y negros libres”, pág. 94)<br />

Un 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1820 es <strong>de</strong>scrito por De María d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> lo<br />

que él titu<strong>la</strong> “Los Candombes 1808-1829”:<br />

«¡Oh! <strong>en</strong> ese día regía fiesta, era lo que había que ver.<br />

-Vamos a los Reyes, a <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los B<strong>en</strong>gu<strong>el</strong>as, <strong>de</strong> los Congos y <strong>de</strong>más por <strong>el</strong> barrio<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Sur, era <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> ama <strong>de</strong> casa, y aprónt<strong>en</strong>se muchachas; y los<br />

chicos saltaban <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>tos (...) Y los cortejantes y curiosos no se <strong>de</strong>scuidaban <strong>en</strong> ir<br />

a hacer acto <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> reunión, pues, a ver los tronos y <strong>el</strong> candombe.<br />

Cada nación echaba <strong>el</strong> resto <strong>en</strong> <strong>la</strong> compostura <strong>de</strong> <strong>su</strong> sa<strong>la</strong>; y no hay que hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vestim<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los tíos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tías, como para pres<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> corte y hacer los<br />

honores a <strong>su</strong> Majestad conga, cambimba o mozambique.<br />

<strong>La</strong>s amas y <strong>la</strong>s amitas <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a pasta, se esmeraban <strong>en</strong> ataviar a <strong>la</strong> Reina y a <strong>la</strong>s<br />

princesas, proporcionándoles vestidos, blondas, cinturones, col<strong>la</strong>res, col<strong>la</strong>res y tantas<br />

cosas...<br />

Los tíos ag<strong>en</strong>ciaban <strong>su</strong>s casacas, calzones, levitas, aunque fues<strong>en</strong> color ratón p<strong>el</strong>ado,<br />

corbatines, <strong>el</strong>ástico, galera alta, y por fin, cuanto podían para vestir <strong>de</strong> corte.»<br />

(Isidoro <strong>de</strong> María, “Tradiciones y recuerdos”, Montevi<strong>de</strong>o Antiguo, Libro Segundo,<br />

Montevi<strong>de</strong>o, 1888, pág. 170)<br />

“En cada sa<strong>la</strong> un trono, con <strong>su</strong> cortinaje y <strong>el</strong> altar <strong>de</strong> San Antonio o San Baltasar, y<br />

<strong>el</strong> p<strong>la</strong>tillo a <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada para los cobres o pesetas, con <strong>el</strong> capitán guardián <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

puerta y <strong>de</strong> <strong>la</strong> colecta.<br />

En <strong>el</strong> trono aparecían s<strong>en</strong>tados con mucha gravedad, <strong>el</strong> Rey tío Francisco Si<strong>en</strong>ra, o<br />

tío José Vidal, o tío Antonio Pago<strong>la</strong>, con <strong>su</strong> par <strong>de</strong> charreteras, <strong>su</strong> casaca galoneada<br />

y <strong>su</strong> calzón b<strong>la</strong>nco con franja, y <strong>su</strong>s colgajos con honores y <strong>de</strong>coraciones sobre <strong>el</strong><br />

pecho. A <strong>su</strong> <strong>la</strong>do <strong>la</strong> Reina tía F<strong>el</strong>ipa Artigas, o tía Petrona Durán, o tía María <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Rosario, <strong>la</strong> mejor past<strong>el</strong>era, con <strong>su</strong> vestido <strong>de</strong> rango, <strong>su</strong> manta <strong>de</strong> punto, <strong>su</strong> col<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas b<strong>la</strong>ncas o <strong>su</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> oro luci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> cu<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> azabache; y <strong>la</strong>s<br />

princesas y camareras por <strong>el</strong> estilo.<br />

Y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tra y sale a <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> a ver los Reyes... Era <strong>la</strong> fiesta popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los Reyes...<br />

Después, ilusiones adiós, y volvamos al fregado, cambiando <strong>el</strong> manto y <strong>la</strong> dia<strong>de</strong>ma<br />

y <strong>la</strong>s charreteras y <strong>el</strong> <strong>el</strong>ástico, por <strong>el</strong> rebozo, <strong>la</strong> chaqueta vieja, <strong>la</strong> escoba y <strong>la</strong> tipa <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> p<strong>la</strong>za o <strong>la</strong> Recoba.» (Isidoro <strong>de</strong> María, “Tradiciones y recuerdos”, Montevi<strong>de</strong>o<br />

Antiguo, Libro Segundo, Montevi<strong>de</strong>o, 1888, págs. 170-171)<br />

Los ritos funerarios<br />

Los ritos funerarios se realizaban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nación y estaban perfectam<strong>en</strong>te organizados.<br />

En <strong>la</strong>s ceremonias fúnebres se hacían pres<strong>en</strong>tes miembros <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s o naciones con <strong>el</strong><br />

objeto <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ar. Estos se fueron perdi<strong>en</strong>do pero no <strong>de</strong>saparecieron <strong>de</strong> un año para <strong>el</strong> otro, sino que se<br />

trató <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sacreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tradiciones y costumbres propias <strong>de</strong> <strong>su</strong>s mayores que<br />

casi a diario <strong>su</strong>frían los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> africanos, incluso <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> ciertos sectores <strong>d<strong>el</strong></strong> colectivo<br />

afrouruguayo que fue asimi<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s costumbres <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> europeo.<br />

Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igiosidad africana, se ha repetido que los afro-ori<strong>en</strong>tales se<br />

circunscribieron exclusivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> adoración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras católicas y que los rituales africa-<br />

213


214<br />

nos “si es que los poseyeron”, como dice Pereda Valdés (“El negro <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay”, pág. 97), “<strong>de</strong>saparecieron<br />

prontam<strong>en</strong>te”.<br />

<strong>La</strong> música y <strong>la</strong> danza jugaron un rol fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>su</strong> s<strong>en</strong>tir r<strong>el</strong>igioso que, poco a poco,<br />

fue perdiéndose. «Hubo una ceremonia bastante particu<strong>la</strong>r, que era <strong>el</strong> culto que los afro-ori<strong>en</strong>tales<br />

r<strong>en</strong>dían a los muertos; rociaban <strong>el</strong> cadáver con <strong>la</strong> bebida favorita <strong>d<strong>el</strong></strong> difunto. Pereda Valdés, como<br />

anteriorm<strong>en</strong>te había manifestado que eran prácticam<strong>en</strong>te nu<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s tradiciones africanas pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

este territorio, no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra mejor explicación, para tratar <strong>de</strong> interpretar este culto, que asignárs<strong>el</strong>o a<br />

‘algo <strong>d<strong>el</strong></strong> espíritu pagano <strong>de</strong> los griegos’” (Pereda Valdés, “El negro <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay”, pág. 96)<br />

“¿Y por qué no podía ser algo <strong>d<strong>el</strong></strong> espíritu africano? Indudablem<strong>en</strong>te lo era, como así<br />

numerosísimas costumbres, expresiones, pa<strong>la</strong>bras y principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> música, han podido sobrevivir<br />

a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> represión y c<strong>en</strong><strong>su</strong>ra que se impuso a <strong>su</strong>s manifestaciones autóctonas africanas.» (Oscar<br />

D. Montaño, “Los afro-ori<strong>en</strong>tales. Breve reseña <strong>d<strong>el</strong></strong> aporte <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción uruguaya.»<br />

En: «Pres<strong>en</strong>cia africana <strong>en</strong> Sudamérica», págs. 445-446, Luz María Martínez Monti<strong>el</strong>, coordinadora,<br />

Consejo Nacional para <strong>la</strong> Cultura y <strong>la</strong>s Artes, México, 1995)<br />

El mismo Pereda Valdés reconoce unos párrafos más a<strong>d<strong>el</strong></strong>ante que los coros y canciones<br />

que se esti<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> estas “curiosas ceremonias” (P. Valdés, pág. 96) eran tradicionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> raza<br />

negra. Y afirma que “lo que le daba trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y solemnidad a <strong>la</strong> ceremonia fúnebre, era <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> Rey y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reina <strong>de</strong> alguna nación”.<br />

«Chambira Changombe»<br />

“<strong>La</strong>s seremonias mortuorias constituían un cuadro extremadam<strong>en</strong>te curioso y conste que al<br />

m<strong>en</strong>cionar<strong>la</strong>s no me anima <strong>el</strong> ánimo <strong>de</strong> bur<strong>la</strong>, muy al contrario, me inclino rever<strong>en</strong>ciando lo que<br />

fueron <strong>su</strong>s costumbres y <strong>su</strong>s cre<strong>en</strong>cias.<br />

Cuando fallecía un hijo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> tal o cual, <strong>de</strong> inmediato se solicitaba <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> rey,<br />

que t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> estos casos una autoridad patriarcal sobre <strong>su</strong>s súbditos, y a <strong>la</strong> manera que <strong>el</strong> sacerdote al<br />

ser solicitado por <strong>su</strong>s f<strong>el</strong>igreses, da <strong>la</strong> extremaunción al pari<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> pi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong> ultima voluntad, él<br />

se constituía <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> sacerdote, cubri<strong>en</strong>do <strong>el</strong> rostro <strong>d<strong>el</strong></strong> difunto con un pañu<strong>el</strong>o <strong>de</strong> seda que<br />

usaba <strong>en</strong> esos seremoniales empesaba por hacer (...) que imponia respeto con <strong>el</strong>los se abraza <strong>la</strong> paz <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

señor qui<strong>en</strong> perdonaba al extinto todo pecado que tuviera y lo recojia <strong>en</strong> <strong>su</strong> santo s<strong>en</strong>o.<br />

A poco aparecía <strong>la</strong> reina si no había sido abisada a tiempo, y era <strong>en</strong>tonces que t<strong>en</strong>ía lugar<br />

una esc<strong>en</strong>a digna <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que ponia los pies <strong>en</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> mortuoria se alejaban<br />

los espíritus malos <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> cuerpo inerme lo hacia poseida <strong>de</strong> sierto temblor que ajitaba todo<br />

<strong>su</strong> cuerpo, hasta <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> producirle <strong>de</strong>fallecimi<strong>en</strong>to, que segun <strong>su</strong> significado sinvólico,<br />

aqu<strong>el</strong>lo era porque <strong>en</strong>traba tray<strong>en</strong>do <strong>en</strong> sí <strong>el</strong> espíritu <strong>d<strong>el</strong></strong> extinto.<br />

Una vez reanimada <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> aletargami<strong>en</strong>to y restablecido un tanto <strong>el</strong> ord<strong>en</strong>, se procedía<br />

<strong>el</strong> arreglo <strong>de</strong> todo lo cors<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te al v<strong>el</strong>orio; ya por <strong>la</strong> noche si se daba <strong>el</strong> caso que hubiese<br />

fallesido <strong>de</strong> día, habia circu<strong>la</strong>do <strong>la</strong> noticia, y concurrian <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>en</strong> visitas <strong>de</strong> du<strong>el</strong>o.<br />

Entonces t<strong>en</strong>ía lugar una ceremonia <strong>de</strong> todo punto <strong>de</strong> vista singu<strong>la</strong>r, puestos <strong>de</strong> pies <strong>en</strong><br />

un mom<strong>en</strong>to dado todos los circustantes empezaban por frotarse <strong>la</strong>s manos, acompañando a<br />

ésto, un silvido muy bajo semejante a un cuchicheo re<strong>su</strong>ltando esto <strong>su</strong>mam<strong>en</strong>te misterioso,<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>de</strong>spués <strong>su</strong>cedía un golpear <strong>de</strong> palmas <strong>en</strong> forma mo<strong>de</strong>rada, a esto sobreb<strong>en</strong>ia una canción <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

idioma, que se asemejaba a un l<strong>la</strong>nto cantado, tan <strong>su</strong>gestivo era, que hacia llorar, ya que <strong>el</strong>los<br />

tambi<strong>en</strong> lloraban <strong>de</strong> verdad. En uno <strong>de</strong> los pasajes <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> fúnebre letanía, esc<strong>la</strong>maban con<br />

eco s<strong>en</strong>tido:<br />

Oscar Montaño<br />

Chambirá, Chambiré<br />

Changombe, ¡Chambirá!<br />

Y otro grupo contestaba; fu<strong>la</strong>no es: y así <strong>de</strong> esta manera iban recordando por <strong>su</strong><br />

nombre, a todos los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> que hubies<strong>en</strong> fallecido. No todos tomaban<br />

parte a un mismo tiempo, cada sa<strong>la</strong> lo hacía por <strong>su</strong> ord<strong>en</strong>, y sacaba canciones difer<strong>en</strong>tes,<br />

habían personas tan hábiles <strong>en</strong> ese conocimi<strong>en</strong>to que si se daba <strong>el</strong> caso, eran capaz<br />

<strong>de</strong> pasarse <strong>la</strong> noche <strong>en</strong>tera cantando cosas difer<strong>en</strong>tes, y eran a qui<strong>en</strong>es se les <strong>en</strong>com<strong>en</strong>daba<br />

<strong>la</strong> mición <strong>de</strong> sacar canciones o sea dirigir aqu<strong>el</strong>los resos cantados que reunian toda<br />

<strong>la</strong> caracteristica <strong>de</strong> una interminable letanía.<br />

En ciertos casos, t<strong>en</strong>ian también por costumbre rosear <strong>el</strong> cuerpo con <strong>la</strong> vebida<br />

que hubiese sido <strong>d<strong>el</strong></strong> agrado <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona fallecida; <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> retirar <strong>el</strong> cuerpo,<br />

lo paseaban por <strong>la</strong> sa<strong>la</strong>, haci<strong>en</strong>do bai<strong>la</strong>r <strong>la</strong> caja fúnebre hacia ambos <strong>la</strong>dos con tanta<br />

viol<strong>en</strong>cia que daba <strong>la</strong> imprección por mom<strong>en</strong>tos, que <strong>el</strong> cuerpo iba a caer al <strong>su</strong><strong>el</strong>o, pero<br />

no era posible dado que como <strong>de</strong>jo dicho, t<strong>en</strong>ían avilidad <strong>su</strong>ma <strong>en</strong> estas cosas.<br />

<strong>La</strong> reparación <strong>de</strong> humana justicia, reintegrando a <strong>la</strong> raza negra <strong>en</strong> <strong>el</strong> gose <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>s legitimos <strong>de</strong>rechos (es) <strong>el</strong> mismo espíritu (que) <strong>de</strong>be inspirar hoy como ayer a<br />

los hombres que ejerc<strong>en</strong> <strong>el</strong> saserdosio <strong>de</strong> <strong>la</strong> compleja y <strong>en</strong>alteci<strong>en</strong>te mición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

instrución publica, aconsejandoles <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que int<strong>en</strong>sifiqu<strong>en</strong> <strong>su</strong> acción a<br />

fin <strong>de</strong> que todas estas cosas sean recojidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia nacional, ya que <strong>su</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>su</strong>rgió <strong>de</strong> <strong>su</strong> pasado, como <strong>su</strong>rge <strong>el</strong> árbol <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trañas <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra.» (Lino<br />

Suárez Peña)<br />

Tanta era <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los ritos funerarios <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados pueblos africanos con<br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o que por ejemplo <strong>el</strong> lic<strong>en</strong>ciado Jacinto V<strong>en</strong>tura <strong>de</strong> Molina t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong><br />

función <strong>de</strong>stacada <strong>de</strong> Juez <strong>de</strong> Muertos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> Congos <strong>de</strong> Gunga.<br />

<strong>La</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> poca historiografía que se pue<strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a costumbres<br />

afrouruguayas <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX, han puesto <strong>su</strong> énfasis <strong>en</strong> <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong>s facetas <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> africanos<br />

<strong>en</strong> estas tierras y que, “extrañam<strong>en</strong>te”, apuntan <strong>en</strong> gran medida a los aspectos r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong><br />

fi<strong>d<strong>el</strong></strong>idad y <strong>su</strong>misión.<br />

Sólo se ha dado a conocer una imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> los africanos <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> época, quizás <strong>la</strong> <strong>de</strong> un<br />

solo pueblo: cuyos miembros visitaban a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s; pero ¿por qué ha quedado <strong>de</strong> manera<br />

impuesta que esa única imag<strong>en</strong> es <strong>la</strong> que se conoce <strong>de</strong> los africanos?<br />

No se ha incursionado <strong>en</strong> otros <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que formaban parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los africanos<br />

y que ayudarían a <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong> esa etapa <strong>de</strong> nuestra historia nacional. Había una<br />

diversidad <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias y costumbres que poco a poco se fueron <strong>de</strong>sintegrando a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

continuas represiones <strong>de</strong> que eran objeto. Los investigadores no han tomado estas verti<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

215


216<br />

<strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los africanos ni <strong>de</strong> <strong>su</strong>s prácticas <strong>en</strong> <strong>su</strong> mayoría secretas, aunque no les han faltado<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos para analizar qué fue lo que hicieron <strong>en</strong> <strong>su</strong>s lugares <strong>de</strong> reunión los difer<strong>en</strong>tes pueblos<br />

africanos.<br />

Los viajeros y cronistas, extranjeros y criollos, realizaron <strong>su</strong>s <strong>de</strong>scripciones que son puntos<br />

iniciales para <strong>de</strong>s<strong>en</strong>trañar lo que ocurría <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nación. Es difícil imaginar cómo<br />

lograban evadir <strong>la</strong>s restricciones; cómo se <strong>la</strong>s ing<strong>en</strong>iaron para reunirse <strong>en</strong> esos c<strong>en</strong>tros humil<strong>de</strong>s<br />

y hacer <strong>su</strong>s ritos sin levantar sospechas.<br />

UNESCO<br />

SEGUNDO PANEL


TERCER PANEL<br />

Situación Social


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Rep<strong>en</strong>sando <strong>La</strong>tinoamérica: los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Cono Sur <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XXI **<br />

Manu<strong>el</strong> E. Bernales Alvarado<br />

MANUEL E. BERNALES ALVARADO<br />

Des<strong>de</strong> que t<strong>en</strong>go memoria “académica” <strong>de</strong> mis estudios secundarios, <strong>en</strong>tre 1955 y 1959,<br />

los negros o afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>d<strong>el</strong></strong> Cono Sur existían so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Brasil como pob<strong>la</strong>ción pobre,<br />

mayoritaria, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> negros esc<strong>la</strong>vos que fueron <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza <strong>d<strong>el</strong></strong> Brasil <strong>en</strong><br />

los distintos períodos <strong>de</strong> <strong>su</strong> historia económica, social, política y cultural. 1<br />

En ese mismo período, <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, con marcado carácter europeizante,<br />

nacionalista, aunque con algunas aperturas a otras visiones, ap<strong>en</strong>as m<strong>en</strong>cionaba <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> “pardos”, “zambos”, “mu<strong>la</strong>tos” y “negros” <strong>en</strong> <strong>la</strong>s guerras <strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia como<br />

tropas <strong>de</strong> apoyo, soldados <strong>de</strong> infantería, algunos <strong>la</strong>nceros, <strong>en</strong> <strong>su</strong>ma, carne <strong>de</strong> cañón, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong><br />

romance, acompañados muchas veces <strong>de</strong> <strong>su</strong>s “rabonas” (parejas, esposas, compañeras), qui<strong>en</strong>es<br />

también asistían a muchos <strong>de</strong> los caudillos in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tistas <strong>de</strong> otras “razas”, “castas” o grupos,<br />

incluidos b<strong>la</strong>ncos criollos. 2<br />

No se habló, y se escribió <strong>de</strong> manera casi oculta o marginal, acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación<br />

contributiva <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos negros y <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía privada y pública <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Colonia, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s guerras <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los nuevos Estados <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina,<br />

Uruguay y Paraguay. Tampoco <strong>su</strong>s aportes <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura popu<strong>la</strong>r, m<strong>en</strong>os aún <strong>en</strong> <strong>la</strong> “alta<br />

cultura” fueron <strong>de</strong>stacados. <strong>La</strong>s refer<strong>en</strong>cias a <strong>su</strong>s r<strong>el</strong>igiones <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano mezc<strong>la</strong>das con <strong>el</strong><br />

cristianismo católico prácticam<strong>en</strong>te no existían. Había no sólo <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to sino un propósito<br />

<strong>de</strong> minimizar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los negros y lo negro <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> estos países.<br />

<strong>La</strong>s i<strong>de</strong>as expresadas por <strong>el</strong> autor son <strong>de</strong> <strong>su</strong> total responsabilidad y no repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO.<br />

1. Ver por ejemplo: Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Economía <strong>La</strong>tinoamericana <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Conquista hasta <strong>la</strong> Revolución Cubana, <strong>de</strong><br />

C<strong>el</strong>so Furtado, que es uno <strong>de</strong> los libros, traducidos al español, más difundidos sobre <strong>el</strong> tema.<br />

2. Llegados a este punto es necesario l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que para muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong><br />

este f<strong>en</strong>otipo <strong>el</strong> ser l<strong>la</strong>madas “negras” constituye un in<strong>su</strong>lto: rec<strong>la</strong>man ser “afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes”. Con todo <strong>el</strong> respeto, para<br />

mí, <strong>el</strong> uso <strong>d<strong>el</strong></strong> término “negro” o “afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te” está ex<strong>en</strong>to <strong>de</strong> minusvaloración o <strong>de</strong>sprecio. Muy por <strong>el</strong> contrario,<br />

refleja <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia por <strong>su</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina y <strong>el</strong> Caribe con <strong>el</strong> término “negro”, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

los Estados Unidos <strong>de</strong> América con <strong>el</strong> vocablo “afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes”.<br />

219


220<br />

Poco a poco <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes fue haciéndose s<strong>en</strong>tir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo hacia<br />

ap<strong>en</strong>as algunos sectores medios urbanos y <strong>en</strong> algunos trabajos rurales y activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> infraestructura por <strong>el</strong> Estado. En particu<strong>la</strong>r, se hicieron notar <strong>en</strong> <strong>la</strong> música y danzas<br />

popu<strong>la</strong>res: <strong>el</strong> tango y <strong>el</strong> candombe, son <strong>la</strong>s expresiones paradigmáticas <strong>de</strong> esta contribución <strong>de</strong><br />

afro-hispano-americanos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> Brasil, <strong>en</strong> razón a <strong>su</strong> consi<strong>de</strong>rable número y particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> dominación portuguesa, <strong>su</strong> pres<strong>en</strong>cia y expresiones fueron más notorias y perman<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación.<br />

No conozco ningún trabajo sobre proyectos nacionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> países <strong>d<strong>el</strong></strong> Cono<br />

Sur que haya registrado a los negros o afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes como actores contribuy<strong>en</strong>tes dignos <strong>de</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> Nación. Los estudios y p<strong>la</strong>nteos sobre <strong>su</strong><br />

pap<strong>el</strong> social son <strong>de</strong> los últimos 30 años, <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> dos g<strong>en</strong>eraciones si <strong>la</strong>s<br />

consi<strong>de</strong>ramos <strong>de</strong> 15 años cada una, o algo más <strong>de</strong> una si se consi<strong>de</strong>ra que una g<strong>en</strong>eración<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong> 25 años.<br />

Esta nueva vi<strong>su</strong>alización <strong>de</strong> los negros y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> países <strong>d<strong>el</strong></strong> Cono Sur obe<strong>de</strong>ce<br />

al <strong>en</strong>trecruzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> distintos factores internacionales e internos. Por un <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>scolonización que sigue al fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> II Guerra Mundial y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varones y mujeres<br />

negros con li<strong>de</strong>razgos y notoriedad internacionales que estimu<strong>la</strong>n <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>su</strong>s mismos f<strong>en</strong>otipos.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> transnacionalización <strong>d<strong>el</strong></strong> capitalismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>mada nueva economía (materiales, tecnologías, información, comunicación, mercados financieros,<br />

<strong>de</strong>slocalización y <strong>de</strong>más características), que se ac<strong>en</strong>túa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años 90, favorece <strong>el</strong><br />

uso o valoración monetario-mercantil <strong>de</strong> lo “negro” <strong>en</strong> <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo y <strong>la</strong> producción masivos.<br />

Seguram<strong>en</strong>te compartiremos <strong>la</strong> afirmación <strong>de</strong> que es <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

influ<strong>en</strong>cia política que <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to negro por los <strong>de</strong>rechos civiles, <strong>en</strong> los Estados Unidos <strong>de</strong><br />

América, principalm<strong>en</strong>te, ha sido un factor <strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ieve <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y grupos <strong>de</strong><br />

negros o afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> saga <strong>de</strong> Martin Luther King.<br />

Este proceso se ha ac<strong>en</strong>tuado por <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> mujeres negras o<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. <strong>La</strong>s luchas <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos popu<strong>la</strong>res por <strong>la</strong> justicia social, <strong>la</strong> libertad<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, con reivindicación étnica, que id<strong>en</strong>tifica a personas no b<strong>la</strong>ncas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes<br />

a <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses dominantes y capas medias <strong>su</strong>periores, ha sido <strong>el</strong> crisol <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se ha<br />

fraguado <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia y reconocimi<strong>en</strong>to a estas personas y grupos, y así continúa, tanto a<br />

niv<strong>el</strong> nacional como a niv<strong>el</strong> internacional, por <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas y <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> Confer<strong>en</strong>cias y Cumbres mundiales, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1993 (Confer<strong>en</strong>cia Mundial<br />

<strong>de</strong> los Derechos Humanos, Vi<strong>en</strong>a, Austria) hasta 2001 (Confer<strong>en</strong>cia Mundial contra<br />

<strong>el</strong> Racismo y <strong>la</strong> Discriminación Racial, Durban, Sudáfrica).<br />

<strong>La</strong> UNESCO ha otorgado una contribución importante, aunque poco reconocida, <strong>en</strong><br />

los estudios, difusión y formación <strong>de</strong> políticas públicas <strong>de</strong> justicia social y equidad, cim<strong>en</strong>tadoras<br />

<strong>de</strong> mejores r<strong>el</strong>aciones sociales sobre <strong>la</strong> realidad, perspectivas y pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> los grupos y personas<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina. Su contribución <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>d<strong>el</strong></strong> Caribe ha sido más<br />

vi<strong>su</strong>alizada y citada. Pue<strong>de</strong> comprobarse <strong>en</strong> distintas publicaciones y <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

G<strong>en</strong>eral, <strong>d<strong>el</strong></strong> Consejo Ejecutivo, <strong>de</strong> los Directores G<strong>en</strong>erales y <strong>de</strong> órganos específicos,<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> dominio <strong>d<strong>el</strong></strong> sector cultura. Es posible con<strong>su</strong>ltar para este tema <strong>el</strong> libro Historia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO, editada por <strong>la</strong> Organización <strong>en</strong> 1995, <strong>de</strong> Fernando Val<strong>de</strong>rrama.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> lo negro y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y grupos sociales afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> reflexión sobre <strong>el</strong> ser, <strong>el</strong> <strong>de</strong>ber ser, lo que pue<strong>de</strong> ser y lo que probablem<strong>en</strong>te re<strong>su</strong>lte<br />

América <strong>La</strong>tina, es un tema <strong>su</strong>stantivo, estratégico, no oportunista sino necesario por un conjunto<br />

<strong>de</strong> razones que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo fáctico hasta <strong>la</strong> antropología filosófica.<br />

Sost<strong>en</strong>go que rep<strong>en</strong>sar América <strong>La</strong>tina <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Cono Sur, léase Arg<strong>en</strong>tina, Uruguay, Chile,<br />

Paraguay y Brasil, es fundam<strong>en</strong>tal para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> totalidad sin m<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> <strong>su</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s:<br />

es <strong>de</strong>cir, que no se reduce a p<strong>en</strong>sar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Brasil o <strong>en</strong> términos brasileños cuya importancia<br />

transnacional es reconocida para a<strong>su</strong>mir objetivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> realidad y <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial exist<strong>en</strong>te,<br />

Aunque no comparto <strong>en</strong>tusiasmos fáciles sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y grupos<br />

negros o afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> rep<strong>en</strong>sar América <strong>La</strong>tina, estoy <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> poner <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve<br />

y mejorar <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personas y grupos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

México hasta <strong>la</strong> costa c<strong>en</strong>tral <strong>d<strong>el</strong></strong> Perú actual, como se ha docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> trabajos <strong>de</strong> personas<br />

<strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> etnología, antropología e historia, tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lugares institucionales como personales.<br />

3 Sobre <strong>el</strong> tema rep<strong>en</strong>sar América <strong>La</strong>tina, es posible ver <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> este especialista<br />

<strong>en</strong>: http://www.unesco.org.uy/shs/in<strong>de</strong>x.html.<br />

Hay personas cuyo fervor respeto pero que no siempre cumpl<strong>en</strong> con <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> método<br />

ci<strong>en</strong>tífico, y los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> juicio <strong>de</strong> este ord<strong>en</strong>, que comet<strong>en</strong> un error por exceso; por<br />

ejemplo, cuando se sosti<strong>en</strong>e que los negros y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes fueron los únicos esc<strong>la</strong>vizados y<br />

objeto <strong>de</strong> g<strong>en</strong>ocidio y etnocidio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Conquista hasta nuestros días. Se <strong>de</strong>sconoce así lo que<br />

ocurrió con los millones <strong>de</strong> seres humanos que pob<strong>la</strong>ban <strong>el</strong> Caribe y <strong>la</strong>s Américas antes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conquista y colonización europeas <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te, incluidas <strong>la</strong> persecución y exterminio<br />

<strong>de</strong> que fueron objeto <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> Estados nacionales, los cuales buscaban ser<br />

homogéneam<strong>en</strong>te b<strong>la</strong>ncos o criollo-mestizos, como fueron <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX y<br />

parte <strong>d<strong>el</strong></strong> XX <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina y Chile.<br />

También es necesario t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> <strong>su</strong>s cartas Cristóbal Colón hab<strong>la</strong>ba sincera<br />

e impúdicam<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vización <strong>de</strong> los habitantes <strong>d<strong>el</strong></strong> Nuevo Mundo. Así como es un<br />

<strong>de</strong>ber <strong>de</strong> memoria colectiva recordar <strong>la</strong> represión llevada a extremos por autorida<strong>de</strong>s políticas,<br />

civiles, militares, judiciales y r<strong>el</strong>igiosas contra levantami<strong>en</strong>tos no sólo <strong>de</strong> criollos, sino <strong>en</strong> especial<br />

<strong>de</strong> indíg<strong>en</strong>as comuneros <strong>en</strong> los actuales Colombia, Perú y Bolivia.<br />

Por ejemplo, <strong>el</strong> Bando que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> españoles p<strong>en</strong>in<strong>su</strong><strong>la</strong>res y <strong>de</strong><br />

españoles americanos, editan contra <strong>la</strong> persona, <strong>la</strong> familia y los indios que se <strong>su</strong>blevaron con<br />

Tupac Amaru, <strong>de</strong>spués con Tupac Katari, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer caso empieza dici<strong>en</strong>do “Por causa <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

reb<strong>el</strong><strong>de</strong>...”, para luego prohibir que se habl<strong>en</strong> <strong>la</strong>s propias l<strong>en</strong>guas, que se us<strong>en</strong> los propios vestidos,<br />

que se t<strong>en</strong>gan <strong>la</strong>s propias costumbres; <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>de</strong>scribía <strong>la</strong> represión a los reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s<br />

negros qui<strong>en</strong>es eran pres<strong>en</strong>tados como bandidos y no como luchadores por <strong>su</strong> libertad. 4<br />

3. Ver al respecto: UNESCO, Historia G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina y <strong>el</strong> Caribe; Alfonso K<strong>la</strong>uer Gutiérrez, Los abismos<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Cóndor, Editorial Okura, Lima, Perú, 1986.<br />

4. Ver los libros <strong>de</strong> Boles<strong>la</strong>o Lewin y Alberto Flores Galindo sobre Tupac Amaru y <strong>la</strong> Revolución <strong>de</strong> los Indíg<strong>en</strong>as, que<br />

probablem<strong>en</strong>te son los más conocidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Perú. Allí se <strong>en</strong>contrarán refer<strong>en</strong>cias importantes a <strong>la</strong>s reb<strong>el</strong>iones <strong>en</strong><br />

lo que hoy es Colombia y Bolivia, <strong>el</strong> Alto Perú hasta <strong>en</strong>trado <strong>el</strong> siglo XIX.<br />

Manu<strong>el</strong> E. Bernales Alvarado<br />

221


222<br />

Fu<strong>en</strong>tes para ampliar <strong>el</strong> tema<br />

Página UNESCO Ci<strong>en</strong>cias Sociales<br />

www.unesco.org/shs/againstdiscrimination<br />

http://portal.unesco.org/shs/<strong>en</strong>/ev.php-<br />

URL_ID=6744&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html<br />

S<strong>la</strong>ve Route Project<br />

http://portal.unesco.org/culture/<strong>en</strong>/ev.php-<br />

URL_ID=5322&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html<br />

Dec<strong>la</strong>ration on Race and Racial Prejudice<br />

http://portal.unesco.org/education/<strong>en</strong>/ev.php-<br />

URL_ID=13098&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html<br />

Revista Internacional <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales<br />

www.unesco.org/shs/issj<br />

Ver también: “Causa Tupac Amaru. El proceso a los Tupac Amaru <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cusco <strong>en</strong> abril-julio <strong>de</strong> 1781 “(http://<br />

revistandina.perucultural.org.pe/tamaro.htm)<br />

Ex iniuria ius oritur<br />

A fines <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII, <strong>en</strong> <strong>el</strong> virreinato <strong>de</strong> Perú se produjo <strong>el</strong> mayor levantami<strong>en</strong>to indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> era colonial<br />

españo<strong>la</strong>. Se concluyó con un proceso judicial, único por <strong>su</strong> magnitud <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia <strong>d<strong>el</strong></strong> Imperio español<br />

<strong>en</strong> América. Hubiera podido parecer una gran función <strong>de</strong> teatro, si <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> público no se hubiese excluido. Pudo<br />

participar so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> acto final, <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> punición pública <strong>de</strong> los cond<strong>en</strong>ados. Autor <strong>d<strong>el</strong></strong> guión, <strong>el</strong> visitador José<br />

Antonio <strong>de</strong> Areche, <strong>el</strong> único juez <strong>en</strong> ese proceso, dio a conocer <strong>su</strong> re<strong>su</strong>ltado ya antes <strong>de</strong> haberse iniciado. En <strong>el</strong> Bando <strong>de</strong><br />

perdón <strong>d<strong>el</strong></strong> 8 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1781 publicó <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a capital sobre José Gabri<strong>el</strong> Tupac Amaru, <strong>su</strong> familia y <strong>su</strong>s co<strong>la</strong>boradores<br />

más cercanos. Por razones políticas se impidió que los acusados disfrutas<strong>en</strong> <strong>de</strong> un juicio imparcial. Los protocolos judiciales,<br />

guardados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias <strong>en</strong> Sevil<strong>la</strong>, legajo 32 y 33 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Cusco, no se publicaron<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong> totalidad durante 200 años. Otra vez <strong>de</strong>bido a razones políticas, <strong>de</strong> fecha reci<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> mal estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas ha<br />

sido <strong>en</strong>m<strong>en</strong>dado. <strong>La</strong> junta militar que se apo<strong>de</strong>ró <strong>de</strong> Perú durante los años 1968 a 1980, convirtió a Tupac Amaru <strong>en</strong> un<br />

icono <strong>de</strong> <strong>su</strong> “revolución” y apoyó los preparativos para publicar <strong>el</strong> protocolo <strong>d<strong>el</strong></strong> acta judicial. Se editó <strong>en</strong> Lima <strong>en</strong>tre 1981<br />

y 1982, <strong>en</strong> tres volúm<strong>en</strong>es, que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> 2,532 páginas, bajo <strong>el</strong> título <strong>de</strong> “Los procesos a Tupac Amaru y <strong>su</strong>s compañeros”,<br />

que salió a <strong>la</strong> luz <strong>en</strong> <strong>la</strong> serie Colección docum<strong>en</strong>tal <strong>d<strong>el</strong></strong> Bic<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución emancipadora <strong>de</strong> Tupac<br />

Amaru. Bohumír Roedl.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

<strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud como sistema, <strong>la</strong> reb<strong>el</strong>ión<br />

como <strong>de</strong>recho<br />

Danilo Antón<br />

DANILO ANTÓN<br />

Los paradigmas clásicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> “<strong>de</strong>mocracia” europea, que son a m<strong>en</strong>udo puestos como<br />

ejemplos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo político, eran socieda<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dían <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra esc<strong>la</strong>va para<br />

casi todos <strong>su</strong>s productos y servicios. En <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mayor auge <strong>en</strong> At<strong>en</strong>as, los ciudadanos<br />

libres constituían m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 20.000 personas, todas <strong>d<strong>el</strong></strong> sexo masculino. Si a <strong>el</strong>los agregamos <strong>su</strong>s<br />

familias los “at<strong>en</strong>i<strong>en</strong>ses libres” no excedieron <strong>en</strong> ningún mom<strong>en</strong>to los 90.000 individuos. En<br />

esa misma época había 365.000 esc<strong>la</strong>vos y 45.000 metecos (inmigrantes y libertos). Como<br />

seña<strong>la</strong> Eng<strong>el</strong>s: 1 “Por cada ciudadano adulto contábanse, por lo m<strong>en</strong>os, dieciocho esc<strong>la</strong>vos y más <strong>de</strong><br />

dos metecos”. Otras cifras que se dan habitualm<strong>en</strong>te para <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Grecia clásica incluy<strong>en</strong><br />

más <strong>de</strong> 460.000 esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> Corinto y 470.000 <strong>en</strong> Egina.<br />

<strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud siguió si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías y <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Europa y <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Medio Ori<strong>en</strong>te, luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cad<strong>en</strong>cia geopolítica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s griegas. El Imperio Romano<br />

fue construido y mant<strong>en</strong>ido por <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos. En <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada Edad Media<br />

europea, <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud y <strong>la</strong> servidumbre (<strong>en</strong> muchos aspectos simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud), fueron <strong>la</strong>s<br />

instituciones fundam<strong>en</strong>tales que mantuvieron <strong>la</strong>s aristocracias territoriales y r<strong>el</strong>igiosas. El tráfico<br />

<strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> África fue <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> “prosperidad” <strong>de</strong> los Reinos Moros <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Magreb norafricano. Más tar<strong>de</strong>, un siglo antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras naves españo<strong>la</strong>s a<br />

América, <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> miles <strong>de</strong> guanches, habitantes aboríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Canarias, fueron<br />

hechos prisioneros para ser v<strong>en</strong>didos como esc<strong>la</strong>vos para trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntaciones <strong>de</strong> caña <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> is<strong>la</strong> (portuguesa) <strong>de</strong> Ma<strong>de</strong>ira.<br />

Por esa razón, ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros contactos <strong>de</strong> los españoles y los portugueses con <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> América, se capturaron esc<strong>la</strong>vos para ser v<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> los mercados <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ín<strong>su</strong><strong>la</strong><br />

ibérica.<br />

1. En El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, <strong>la</strong> propiedad privada y <strong>el</strong> Estado, <strong>de</strong> F. Eng<strong>el</strong>s.<br />

223


224<br />

No es <strong>de</strong> extrañar, por lo tanto, que al establecerse <strong>la</strong>s primeras colonias europeas <strong>en</strong><br />

América se hayan creado mercados para esc<strong>la</strong>vos. Este hecho, que <strong>en</strong> Europa hubiera sido banal,<br />

<strong>en</strong> América, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud era prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sconocida, dio lugar al <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> procesos totalm<strong>en</strong>te nuevos para <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te. Algunos grupos nativos dominantes<br />

que ya conocían cierto tipo <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia personal, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral como consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s victorias guerreras, aum<strong>en</strong>taron consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> número <strong>de</strong> cautivos, ahora con<br />

<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>rlos o pagar tributos a los “conquistadores” recién llegados.<br />

Así aparecieron sistemas <strong>de</strong> captura y comercialización <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> varios lugares <strong>de</strong><br />

América <strong>d<strong>el</strong></strong> Norte, <strong>en</strong>tre los guaraní <strong>d<strong>el</strong></strong> pie <strong>de</strong> monte andino (chiriguanos izoceños), cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

actual ciudad <strong>de</strong> Santa Cruz, Bolivia, que capturaban esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong>tre los chané, <strong>en</strong>tre los kadijeu<br />

<strong>de</strong> Mato Grosso que esc<strong>la</strong>vizaron a los ter<strong>en</strong>a, y <strong>en</strong> otros lugares.<br />

Es sabido que <strong>el</strong> mal l<strong>la</strong>mado “<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to” <strong>de</strong> América tuvo que ver con <strong>la</strong> búsqueda<br />

<strong>de</strong> un camino comercial al Asia <strong>su</strong>rori<strong>en</strong>tal, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> obstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías tradicionales <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Medio Ori<strong>en</strong>te que <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to habían caído bajo dominio turco. <strong>La</strong> cultura medieval <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> época había g<strong>en</strong>erado una mitología <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s riquezas <strong>en</strong> países lejanos, <strong>de</strong> viajeros o<br />

caballeros que tras innumerables av<strong>en</strong>turas lograban conquistar fortunas y po<strong>de</strong>r. Españoles y<br />

portugueses llegaron a este contin<strong>en</strong>te, para <strong>el</strong>los <strong>de</strong>sconocido, buscando especias y oro, pero <strong>la</strong><br />

motivación principal <strong>de</strong> <strong>su</strong> conquista pasó a ser <strong>el</strong> cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> caña <strong>de</strong> azúcar.<br />

<strong>La</strong> caña <strong>de</strong> azúcar fue domesticada <strong>en</strong> <strong>la</strong> India, llegó a <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ín<strong>su</strong><strong>la</strong> ibérica <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XII,<br />

y fue introducida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Ma<strong>de</strong>ira y luego Santo Tomé durante <strong>el</strong> siglo XV por los<br />

portugueses. En estas is<strong>la</strong>s se cultivó <strong>la</strong> caña int<strong>en</strong>sivam<strong>en</strong>te utilizando mano <strong>de</strong> obra esc<strong>la</strong>va<br />

guanche prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Canarias, reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ocupadas a sangre y fuego por los<br />

reyes cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nos, esc<strong>la</strong>vos moros, mayorm<strong>en</strong>te prisioneros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s guerras <strong>de</strong> <strong>la</strong> “reconquista”<br />

españo<strong>la</strong>, y africanos traídos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Guinea. Los mayores r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos se lograron <strong>en</strong><br />

Ma<strong>de</strong>ira y Santo Tomé. Al terminar <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1450 <strong>el</strong> azúcar <strong>de</strong> Ma<strong>de</strong>ira se v<strong>en</strong>día <strong>en</strong><br />

Londres. En 1493 había och<strong>en</strong>ta ing<strong>en</strong>ios <strong>en</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> que producían dieciocho ton<strong>el</strong>adas anuales.<br />

<strong>La</strong>s pingües ganancias obt<strong>en</strong>idas por <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>d<strong>el</strong></strong> azúcar <strong>en</strong> Europa permitieron a los<br />

portugueses y <strong>su</strong>s socios españoles financiar ulteriores expediciones, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong>s que habrían<br />

<strong>de</strong> culminar con <strong>la</strong> conquista <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te americano.<br />

En todas <strong>la</strong>s colonias con <strong>su</strong><strong>el</strong>os y climas a<strong>de</strong>cuados, tanto españoles como portugueses<br />

establecieron p<strong>la</strong>ntaciones <strong>de</strong> caña <strong>de</strong> azúcar utilizando para <strong>el</strong>lo <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra esc<strong>la</strong>va <strong>de</strong> los<br />

nativos que habitan estos países. Los españoles esc<strong>la</strong>vizaron <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> miles <strong>de</strong> taínos y caribes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s que contro<strong>la</strong>ban (Haití, Cuba, Puerto Rico), <strong>en</strong> América C<strong>en</strong>tral y Paria, y los<br />

portugueses hicieron lo propio con pob<strong>la</strong>ciones tupinikin, carijo, tupinambá, caeté y otras <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

costa <strong>d<strong>el</strong></strong> Brasil.<br />

<strong>La</strong> <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a original <strong>de</strong> estas comarcas azucareras tuvo lugar<br />

rápidam<strong>en</strong>te. Los taínos <strong>de</strong> Cuba y Haití fueron reducidos <strong>de</strong> millones a ci<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

medio siglo, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Antil<strong>la</strong>s M<strong>en</strong>ores fueron vaciadas <strong>en</strong> tres o cuatro expediciones <strong>de</strong><br />

secuestro. Los portugueses obraron <strong>de</strong> modo parecido <strong>en</strong> <strong>su</strong>s “dominios” <strong>de</strong> Brasil <strong>el</strong>iminando<br />

<strong>la</strong>s Primeras Naciones <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> costa nor<strong>de</strong>stina <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Ceará hasta Ilheus <strong>en</strong> poco más <strong>de</strong><br />

cincu<strong>en</strong>ta años. Igual <strong>de</strong>stino corrieron los carijá y otros grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas meridionales,<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colonias <strong>de</strong> San Pablo y San Vic<strong>en</strong>te. A principios <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVII españoles y<br />

portugueses habían matado directa o indirectam<strong>en</strong>te más <strong>de</strong> 10 millones <strong>de</strong> personas <strong>de</strong>spob<strong>la</strong>ndo<br />

vastas comarcas y dificultando <strong>el</strong> sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias activida<strong>de</strong>s basadas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

trabajo <strong>de</strong> dichas pob<strong>la</strong>ciones.<br />

Así se vaciaron <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> Caribe y <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Brasil, comarcas d<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te pob<strong>la</strong>das<br />

<strong>en</strong> tiempos anteriores al influjo invasor. <strong>La</strong> falta <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra que <strong>el</strong>los mismos habían<br />

provocado terminó provocando gran preocupación <strong>en</strong>tre los colonos españoles y portugueses<br />

que ya no t<strong>en</strong>ían esc<strong>la</strong>vos indíg<strong>en</strong>as a qui<strong>en</strong>es explotar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntaciones, ing<strong>en</strong>ios, minas y<br />

servicios varios. Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, se com<strong>en</strong>zó a recurrir <strong>en</strong> forma cada vez más<br />

frecu<strong>en</strong>te a esc<strong>la</strong>vos capturados <strong>en</strong> tierras africanas para cumplir <strong>la</strong>s tareas que los indíg<strong>en</strong>as<br />

<strong>el</strong>iminados ya no podían cumplir.<br />

El tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos era una antigua y triste historia <strong>en</strong> África <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempos antiguos.<br />

Los <strong>su</strong>cesivos reinos marroquíes <strong>d<strong>el</strong></strong> Magreb y los <strong>su</strong>ltanatos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ín<strong>su</strong><strong>la</strong> arábica y costas <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Océano Índico se <strong>de</strong>dicaban al comercio <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los siglos XI y XII. Este tráfico se<br />

<strong>de</strong>stinaba a los reinos e imperios mediterráneos y europeos <strong>de</strong> <strong>la</strong> época a cambio <strong>de</strong> metales,<br />

t<strong>el</strong>as y otros productos manufacturados. Muchos <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos así incorporados al mercado<br />

eran <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano, pero no exclusivam<strong>en</strong>te. <strong>La</strong>s <strong>su</strong>cesivas guerras permitían capturar esc<strong>la</strong>vos<br />

<strong>de</strong> diversos oríg<strong>en</strong>es geográficos y étnicos.<br />

Durante los siglos XII al XV <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses pudi<strong>en</strong>tes y <strong>el</strong>ites <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> Europa Occid<strong>en</strong>tal<br />

y <strong>de</strong> los países mu<strong>su</strong>lmanes <strong>d<strong>el</strong></strong> mediterráneo se habían “acostumbrado” a utilizar esc<strong>la</strong>vos<br />

africanos, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los territorios <strong>de</strong> África Occid<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> Guinea. De<br />

acuerdo a Herbert S. Klein se calcu<strong>la</strong> que antes <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XV, <strong>en</strong>tre 5.000 y 10.000 esc<strong>la</strong>vos por<br />

año recorrían <strong>el</strong> trayecto <strong>en</strong>tre África <strong>su</strong>r-sahariana y los países <strong>d<strong>el</strong></strong> Mediterráneo y Europa. Esto<br />

implicaba que al cabo <strong>de</strong> los seis siglos previos a <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> los portugueses a África Occid<strong>en</strong>tal,<br />

no m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 3.5 millones <strong>de</strong> africanos fueron “exportados” fuera <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te. 2<br />

<strong>La</strong>s caravanas que transportaban varias mercancías y esc<strong>la</strong>vos utilizaban <strong>la</strong> vía transsahariana.<br />

En época <strong>en</strong> que dichas rutas estaban contro<strong>la</strong>das por los marroquíes, <strong>el</strong> infame<br />

comercio se originaba <strong>en</strong> ciertas bandas <strong>de</strong> secuestradores organizadas a partir <strong>de</strong> ciertas pob<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Sah<strong>el</strong>, especializadas <strong>en</strong> ese tráfico, incluy<strong>en</strong>do los tuaregs, los fu<strong>la</strong>ni y otros grupos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> sahariana (sah<strong>el</strong> <strong>en</strong> árabe quiere <strong>de</strong>cir “oril<strong>la</strong>”). Varios reinos <strong>de</strong> esta zona se basaron<br />

<strong>en</strong> gran medida <strong>en</strong> dicho comercio (como Gana, Malí y <strong>el</strong> Imperio <strong>de</strong> Gao <strong>en</strong> los siglos XII al<br />

XIV). Cuando <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XV llegaron los portugueses por <strong>la</strong> vía marítima (es <strong>de</strong>cir por <strong>el</strong> <strong>su</strong>r)<br />

<strong>la</strong>s funciones se invirtieron. A partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> “captura” quedó <strong>en</strong> manos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones costeras y los atacados fueron los pueblos <strong>d<strong>el</strong></strong> interior.<br />

Como re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> estos reajustes <strong>de</strong> los circuitos comerciales y conquista <strong>de</strong> bases africanas,<br />

Portugal logró apo<strong>de</strong>rarse <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> África. En <strong>el</strong> siglo XV<br />

los portugueses ocuparon <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> Atlántico (Cabo Ver<strong>de</strong>, Azores y Santo Tomé) y varias<br />

bases costeras <strong>en</strong> <strong>el</strong> Golfo <strong>de</strong> Guinea y com<strong>en</strong>zaron a explotar <strong>la</strong> caña <strong>de</strong> azúcar utilizando mano<br />

<strong>de</strong> obra esc<strong>la</strong>va.<br />

2. Herbert S. Klein, 1986, <strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud africana <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina y <strong>el</strong> Caribe, Ed. Alianza América, pág. 191,<br />

Madrid (traducción <strong>d<strong>el</strong></strong> inglés).<br />

Danilo Antón<br />

225


226<br />

Cuando se establecieron <strong>la</strong>s primeras p<strong>la</strong>ntaciones <strong>de</strong> caña <strong>de</strong> azúcar <strong>en</strong> América los<br />

portugueses ya se <strong>en</strong>contraban firmem<strong>en</strong>te establecidos <strong>en</strong> Guinea (<strong>en</strong> San Jorge <strong>de</strong> Mina,<br />

1454) y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Congo a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> expedición <strong>de</strong> Diego Cao (1484-1486).<br />

Poco a poco, <strong>el</strong> Reino <strong>de</strong> Portugal fue creando una cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> tráfico <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> interior<br />

africano a los puertos y luego a <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntaciones, primero isleñas y luego americanas que incluía<br />

<strong>en</strong> primer lugar a los “avanzadotes” o pombeiros que capturaban los esc<strong>la</strong>vos, los as<strong>en</strong>tistas que<br />

compraban los esc<strong>la</strong>vos a los pombeiros, los gobernadores locales y traficantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Santo<br />

Tomé que era principal base <strong>de</strong> operaciones y <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s portuguesas <strong>de</strong> Portugal y Brasil.<br />

Hasta <strong>el</strong> año1500 <strong>la</strong> exportación <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s colonias portuguesas <strong>en</strong> África no<br />

sobrepasaba <strong>la</strong>s mil personas anuales. A partir <strong>d<strong>el</strong></strong> año 1500, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> apertura <strong>d<strong>el</strong></strong> “mercado”<br />

americano, este número se increm<strong>en</strong>tó a más <strong>de</strong> dos mil.<br />

En 1576, cuando los portugueses se establecieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> colonia <strong>de</strong> San Pablo <strong>de</strong> Luanda<br />

<strong>el</strong> tráfico se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zó a esta colonia produciéndose un increm<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> los números<br />

exportados. El comercio <strong>de</strong> Ango<strong>la</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> Mina (Dahomey) se organizó dirigido sobre<br />

todo a <strong>la</strong>s zonas azucareras <strong>de</strong> Brasil y <strong>el</strong> <strong>de</strong> Guinea más bi<strong>en</strong> se ori<strong>en</strong>tó a Cartag<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Indias y<br />

a Perú. Los puertos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, <strong>de</strong> fundación más tardía, recibieron esc<strong>la</strong>vos embarcados<br />

<strong>de</strong> Ango<strong>la</strong> al <strong>su</strong>reste <strong>de</strong> Guinea y <strong>de</strong> Mozambique <strong>en</strong> <strong>la</strong> costa ori<strong>en</strong>tal <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te.<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigüedad <strong>d<strong>el</strong></strong> comercio <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> África, cuando llegaron los primeros<br />

portugueses muchos pueblos costeros <strong>de</strong> África Occid<strong>en</strong>tal ignoraban <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> y los propósitos<br />

<strong>de</strong> los recién llegados. Estos hombres pálidos eran simplem<strong>en</strong>te “mur<strong>d<strong>el</strong></strong>e”, hombres <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

mar. 3<br />

Hay versiones tradicionales que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sorpresa <strong>de</strong> los africanos ante <strong>la</strong> llegada<br />

<strong>de</strong> los europeos:<br />

«Vieron una gran embarcación aparecer <strong>en</strong> <strong>el</strong> ancho mar. Esta embarcación<br />

t<strong>en</strong>ía a<strong>la</strong>s b<strong>la</strong>ncas bril<strong>la</strong>ndo como cuchillos. Hombres b<strong>la</strong>ncos salieron <strong>d<strong>el</strong></strong> agua y dijeron<br />

pa<strong>la</strong>bras que nadie pudo <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Nuestros ancestros t<strong>en</strong>ían miedo, <strong>de</strong>cían que<br />

eran Vumbi, fantasmas <strong>de</strong> los muertos. Los echaron <strong>de</strong> nuevo al mar con <strong>su</strong>s flechas.<br />

Pero los Vumbi escupieron fuego con un ruido <strong>de</strong> tru<strong>en</strong>o”.<br />

A partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>a <strong>el</strong> saqueo. Com<strong>en</strong>taba un rey <strong>d<strong>el</strong></strong> Congo: «<strong>La</strong>drones<br />

y hombres sin conci<strong>en</strong>cia llegan <strong>en</strong> <strong>la</strong> noche para llevarse los hijos <strong>de</strong> nuestros nobles y vasallos,<br />

t<strong>en</strong>tados por <strong>el</strong> <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> poseer los bi<strong>en</strong>es y mercancías <strong>de</strong> los portugueses”. 4 Decía García <strong>de</strong> Res<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> 1554: “hay muchos merca<strong>de</strong>res que se especializan <strong>en</strong> esto y los <strong>en</strong>gañan y los <strong>en</strong>tregan directam<strong>en</strong>te<br />

a los traficantes <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos”.<br />

El tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos portugués que dominó <strong>el</strong> comercio durante los siglos XVI y XVII<br />

estaba basado <strong>en</strong> una cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> fuertes que habían sido establecidos <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> costa africana.<br />

En <strong>el</strong> siglo XVII aparecieron los ingleses a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> English Royal África Company y los<br />

3. Fernand Brau<strong>d<strong>el</strong></strong>, 1979 (versión francesa), Armand Colin, París, The perspective of the world; traducción al inglés<br />

William Collins, London, 1984, pág. 434.<br />

4. F. Brau<strong>d<strong>el</strong></strong>, ob. cit., pág. 435.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

franceses con <strong>su</strong> Compagnie du Sénégal que <strong>en</strong> 1717 fue absorbida por <strong>la</strong> Compañía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Indias Francesas.<br />

Los portugueses y <strong>su</strong>s <strong>su</strong>bordinados locales fueron los primeros <strong>en</strong> internarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> mar con fines esc<strong>la</strong>vistas. T<strong>en</strong>ían <strong>su</strong>s bases <strong>de</strong> operaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> Cabo<br />

Ver<strong>de</strong> y Santo Tomé. A fines <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVI, se habían establecido firmem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

San Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> Congo don<strong>de</strong> llegaban constantem<strong>en</strong>te merca<strong>de</strong>res y av<strong>en</strong>tureros involucrados<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio esc<strong>la</strong>vista.<br />

Los números <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos exportados crecieron regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te. En <strong>el</strong> siglo XVIII llegaron<br />

a los puertos <strong>de</strong> Brasil, <strong>Río</strong> <strong>de</strong> Janeiro y Salvador <strong>de</strong> Bahía aproximadam<strong>en</strong>te 16.000<br />

africanos por año. En <strong>la</strong> segunda década <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo sigui<strong>en</strong>te este número se había<br />

increm<strong>en</strong>tado a 40.000.<br />

A medida que se fortalecían económica, <strong>de</strong>mográfica y tecnológicam<strong>en</strong>te, otros estados<br />

europeos com<strong>en</strong>zaron a involucrarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos para nutrir <strong>su</strong>s propias colonias<br />

americanas. Los ingleses capturaban o compraban esc<strong>la</strong>vos para <strong>su</strong>rtir <strong>su</strong>s p<strong>la</strong>ntaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Caribe, Jamaica, Trinidad, Barbados y otras. Para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r ese comercio, los buques ingleses<br />

cumplían itinerarios triangu<strong>la</strong>res: <strong>de</strong>jaban los esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> Jamaica, retornaban a Ing<strong>la</strong>terra llevando<br />

azúcar, café, índigo y algodón, y luego volvían a África cargados <strong>de</strong> tejidos, ut<strong>en</strong>silios<br />

metálicos, pólvora, armas <strong>de</strong> fuego y bebidas alcohólicas. A<strong>de</strong>más <strong>d<strong>el</strong></strong> tráfico hacia <strong>el</strong> Caribe, los<br />

ingleses transportaron esc<strong>la</strong>vos a Bu<strong>en</strong>os Aires y Montevi<strong>de</strong>o (<strong>en</strong> 25 años un total <strong>de</strong> 16.000),<br />

una parte <strong>de</strong> los cuales fueron <strong>en</strong>viados al Alto Perú.<br />

<strong>La</strong> introducción <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos africanos <strong>en</strong> pequeños números <strong>en</strong> América empezó muy<br />

temprano, seguram<strong>en</strong>te antes <strong>de</strong> 1502 cuando <strong>el</strong> gobernador Ovando <strong>de</strong> <strong>la</strong> Españo<strong>la</strong> solicitó<br />

sin éxito <strong>la</strong> <strong>su</strong>presión <strong>de</strong> dichos <strong>en</strong>víos. En 1520 los colonos españoles <strong>de</strong> Puerto Rico, don<strong>de</strong><br />

los nativos habían sido prácticam<strong>en</strong>te exterminados, com<strong>en</strong>zaron a adquirir esc<strong>la</strong>vos africanos<br />

<strong>en</strong> números consi<strong>de</strong>rables para <strong>su</strong>s p<strong>la</strong>ntaciones e ing<strong>en</strong>ios. En los sigui<strong>en</strong>tes años los colonos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras is<strong>la</strong>s empezaron a comprar esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> ese orig<strong>en</strong> para comp<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> indíg<strong>en</strong>as.<br />

Por esa época los Oficiales Reales <strong>de</strong> Santo Domingo le informaron al rey Carlos V que<br />

había habido un aum<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> precio <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra africana: “Los negros han <strong>su</strong>bido a un<br />

crecido precio pues <strong>el</strong>los sólo trabajan, español ninguno. Suplicamos remedio g<strong>en</strong>eral para todas <strong>la</strong>s<br />

Indias <strong>en</strong> dicho precio y que los indios <strong>d<strong>el</strong></strong> Brasil <strong>de</strong> Portugal puedan <strong>en</strong>trar (como esc<strong>la</strong>vos) a esta<br />

is<strong>la</strong>”.<br />

El transporte <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos se llevaba a cabo <strong>en</strong> los tumbeiros, nombre que se daba a <strong>la</strong>s<br />

naves negreras por los portugueses. «Van tan apretados -observaba <strong>el</strong> je<strong>su</strong>ita Sandoval- tan asquerosos<br />

y tan maltratados que me certifican los mismos que los tra<strong>en</strong>, que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> seis <strong>en</strong> seis, con<br />

argol<strong>la</strong>s por los cu<strong>el</strong>los <strong>en</strong> <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes, y estos mismos <strong>de</strong> dos <strong>en</strong> dos con grillos <strong>en</strong> los pies <strong>de</strong> modo que<br />

<strong>de</strong> pies a cabeza vi<strong>en</strong><strong>en</strong> aprisionados, <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> cubierta, cerrados por <strong>de</strong> fuera, don<strong>de</strong> no se ve <strong>el</strong> sol<br />

ni luna, que no hay español que se atreva a poner <strong>la</strong> cabeza al escotillón sin almadiarse, ni a<br />

preservar d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una hora sin riesgo <strong>de</strong> grave <strong>en</strong>fermedad. Tanta es <strong>la</strong> hedion<strong>de</strong>z, apretura y<br />

miseria <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> lugar. Y <strong>el</strong> refugio y con<strong>su</strong><strong>el</strong>o que <strong>en</strong> él ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, es comer <strong>de</strong> veinticuatro <strong>en</strong> veinticuatro<br />

horas, no más <strong>de</strong> una mediana escudil<strong>la</strong> <strong>de</strong> harina <strong>de</strong> maíz o <strong>de</strong> mijo crudo que es como <strong>el</strong> arroz<br />

<strong>en</strong>tre nosotros, y con él un pequeño jarro <strong>de</strong> agua y no otra cosa sino mucho palo, mucho azote y ma<strong>la</strong>s<br />

Danilo Antón<br />

227


228<br />

pa<strong>la</strong>bras. Esto es lo que comúnm<strong>en</strong>te pasa con los varones y bi<strong>en</strong> pi<strong>en</strong>so que algunos <strong>de</strong> los armadores<br />

los tratan con más b<strong>en</strong>ignidad y b<strong>la</strong>ndura, principalm<strong>en</strong>te ya <strong>en</strong> estos tiempos.” 5<br />

Un testigo <strong>de</strong> los tratos que se le daban a los esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> Sevil<strong>la</strong> fue Fray Tomás Mercado<br />

qui<strong>en</strong> seña<strong>la</strong>ba: “Los tratan cru<strong>el</strong>ísimam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> camino cuanto al vestido, comida y bebida.<br />

Pi<strong>en</strong>san que ahorran trayéndolos <strong>de</strong>snudos, matándolos <strong>de</strong> sed y <strong>de</strong> hambre, y cierto se <strong>en</strong>gañan, que<br />

antes pierd<strong>en</strong>. Embarcar <strong>en</strong> una nave que a veces no es carraca, cuatroci<strong>en</strong>tos y quini<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, do<br />

<strong>el</strong> mesmo olor basta matar los más, como <strong>en</strong> efecto muchos muer<strong>en</strong>: que maravil<strong>la</strong> no es mermar a<br />

veinte por ci<strong>en</strong>to; y porque nadie pi<strong>en</strong>se digo exageraciones, no ha cuatro meses que los merca<strong>de</strong>res <strong>de</strong><br />

gradas sacaron para Nueva España <strong>de</strong> Cabo Ver<strong>de</strong> <strong>en</strong> una nao quini<strong>en</strong>tos, y <strong>en</strong> una so<strong>la</strong> noche<br />

amanecieron muertos ci<strong>en</strong>to veinte, porque los metieron como a lechones, y aun peor <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong><br />

cubierta a todos do <strong>su</strong> mesmo hu<strong>el</strong>go y hedion<strong>de</strong>z (que bastaba a corromper los aires y sacarlos a todos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida) los mató, y fuera justo castigo <strong>de</strong> Dios murieran aqu<strong>el</strong>los hombres bestiales que los llevan<br />

a <strong>su</strong> cargo; y no paró <strong>en</strong> esto <strong>el</strong> negocio que antes <strong>de</strong> llegar a México murieron cuasi tresci<strong>en</strong>tos.<br />

Contar lo que pasa <strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los que viv<strong>en</strong> sería un nunca acabar”. 6<br />

Se ha dicho que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos portugueses estaban <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong>s costas<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Brasil y al Caribe, para utilizarlos como trabajadores forzados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntaciones azucareras,<br />

<strong>la</strong>s mismas <strong>en</strong> don<strong>de</strong> pocos años antes habían perecido millones <strong>de</strong> indíg<strong>en</strong>as americanos. Los<br />

esc<strong>la</strong>vos ingleses fueron transportados <strong>en</strong> <strong>su</strong> mayor parte a <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntaciones <strong>de</strong> América <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Norte, Jamaica, Trinidad y Barbados y <strong>en</strong> mucho m<strong>en</strong>or grado al <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta. El <strong>de</strong>stino <strong>de</strong><br />

los esc<strong>la</strong>vos franceses fueron <strong>la</strong>s colonias <strong>d<strong>el</strong></strong> Caribe: Haití, Martinica, Guadalupe y otras colonias<br />

francesas <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te.<br />

Un esc<strong>la</strong>vo<br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>su</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> un barco<br />

“tumbeiro”<br />

“Cuando me trajeron a bordo fui manoseado y apretado a ver si estaba <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as<br />

condiciones me per<strong>su</strong>adí que había llegado a un mundo <strong>de</strong> malos espíritus y que<br />

iban a matarme.<br />

Al mirar alre<strong>de</strong>dor <strong>d<strong>el</strong></strong> barco, y vi una gran ol<strong>la</strong> <strong>de</strong> cobre hirvi<strong>en</strong>do, y una multitud<br />

<strong>de</strong> g<strong>en</strong>te negra <strong>de</strong> todo tipo <strong>en</strong>cad<strong>en</strong>adas <strong>en</strong>tre sí, con <strong>su</strong>s expresiones <strong>de</strong> tristeza y<br />

amargura ya no dudé más <strong>de</strong> mi <strong>su</strong>erte, y sobrecogido <strong>de</strong> horror y angustia, me<br />

<strong>de</strong>splomé inmóvil y perdí <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to. Cuando me recuperé un poco, <strong>en</strong>contré<br />

los mismos negros que yo creía que me habían traído a bordo y estaban recibi<strong>en</strong>do<br />

<strong>su</strong> paga; me hab<strong>la</strong>ban para darme ánimo, pero todo era <strong>en</strong> vano. Les pregunté si<br />

esos b<strong>la</strong>ncos horribles, con caras rojas y p<strong>el</strong>o <strong>la</strong>rgo, no nos iban a comer. Me<br />

dijeron que no… Poco <strong>de</strong>spués los negros que me trajeron a bordo se fueron, y me<br />

<strong>de</strong>jaron abandonado a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sesperación. Ahora me veía privado <strong>de</strong> toda chance <strong>de</strong><br />

retornar a mi país nativo, e incluso <strong>de</strong> <strong>la</strong> débil posibilidad <strong>de</strong> volver a <strong>la</strong> oril<strong>la</strong>, que<br />

ahora consi<strong>de</strong>raba como amistosa; incluso prefería mi anterior situación <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud<br />

a mi situación pres<strong>en</strong>te ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> horrores <strong>de</strong> todo tipo, todavía aum<strong>en</strong>tados por<br />

mi ignorancia <strong>de</strong> lo que iba a v<strong>en</strong>ir…pronto me pusieron bajo cubierta don<strong>de</strong> había<br />

un olor que nunca había experim<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> mi vida. Era tan nauseabundo…que me<br />

<strong>en</strong>fermé sin po<strong>de</strong>r probar bocado <strong>de</strong> ningún tipo. Deseaba que me aliviara <strong>el</strong> único<br />

5. Ricardo Rodríguez Mo<strong>la</strong>s, 1980, Itinerario <strong>de</strong> los negros <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta. Todo es Historia, Nº 162; noviembre,<br />

págs. 14 y 15.<br />

6. Ricardo Rodríguez Mo<strong>la</strong>s, ob. cit., págs. 14 y 15.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Danilo Antón<br />

amigo que me quedaba: <strong>la</strong> muerte. Para mi <strong>de</strong>sgracia dos hombres b<strong>la</strong>ncos me<br />

ofrecieron comida, y al rehusarme a comer uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los me agarró por <strong>la</strong>s manos,<br />

me t<strong>en</strong>dió a través y me ató los pies, mi<strong>en</strong>tras <strong>el</strong> otro me azotaba severam<strong>en</strong>te.<br />

Nunca había experim<strong>en</strong>tado algo así anteriorm<strong>en</strong>te…y a pesar <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er miedo <strong>el</strong><br />

agua… no hubiera vaci<strong>la</strong>do <strong>en</strong> arrojarme por <strong>la</strong> borda si hubiera podido…<br />

Entre los pobres hombres <strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ados <strong>en</strong>contré g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mi misma nación, lo que<br />

<strong>en</strong> una pequeña medida me tranquilizó. Les pregunté qué es lo que haría con<br />

nosotros. Me dieron a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que nos iban a llevar al país <strong>de</strong> los hombres b<strong>la</strong>ncos<br />

a trabajar para <strong>el</strong>los… Esto me revivió un poco, mi situación no era tan <strong>de</strong>sesperada;<br />

pero todavía temía que me mataran, estos hombres b<strong>la</strong>ncos t<strong>en</strong>ían aspecto y<br />

actuaban <strong>de</strong> forma muy salvaje. Nunca había visto a nadie obrar con cru<strong>el</strong>dad tan<br />

brutal…<br />

El hedor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bo<strong>de</strong>gas era tan intolerable que era p<strong>el</strong>igroso tan solo estar allí, y a<br />

algunos <strong>de</strong> nosotros nos habían permitido permanecer sobre cubierta; pero ahora<br />

que todo <strong>el</strong> cargam<strong>en</strong>to estaba confinado junto, se volvió absolutam<strong>en</strong>te pestil<strong>en</strong>te.<br />

Lo cerrado <strong>d<strong>el</strong></strong> lugar, <strong>el</strong> calor <strong>d<strong>el</strong></strong> clima, agregado a <strong>la</strong> multitud <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te, lo hacía<br />

tan hacinado que ap<strong>en</strong>as había lugar para darse vu<strong>el</strong>ta, estábamos a punto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sofocación. Ello produjo abundante transpiración, <strong>de</strong> modo que <strong>el</strong> aire pronto se<br />

hizo imposible <strong>de</strong> respirar, <strong>de</strong>bido a una variedad <strong>de</strong> olores asquerosos, que produjo<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales muchos murieron, cay<strong>en</strong>do víctimas<br />

<strong>de</strong> lo que l<strong>la</strong>maría <strong>la</strong> avaricia imprevisora <strong>de</strong> los compradores. Esta situación<br />

miserable fue todavía agravada por <strong>la</strong> fricción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cad<strong>en</strong>as, que ahora se volvieron<br />

insoportables, y <strong>la</strong> mugre <strong>de</strong> los tanques <strong>de</strong> excrem<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> los cual a m<strong>en</strong>udo<br />

caían los niños… Los <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y <strong>de</strong> los moribundos creaban una<br />

esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> horror casi inconcebible…<br />

Un día, cuando t<strong>en</strong>íamos mar calmo, y vi<strong>en</strong>to mo<strong>de</strong>rado, dos <strong>de</strong> mis compatriotas,<br />

que estaban <strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ados juntos, prefiri<strong>en</strong>do <strong>la</strong> muerte a esta vida tan miserable, <strong>de</strong><br />

algún modo lograron pasar a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s y saltaron al mar, siguiéndolos otro<br />

que estaba <strong>en</strong>fermo y que por esa razón le habían sacado <strong>la</strong>s cad<strong>en</strong>as. Creo que<br />

muchos más habrían hecho lo mismo si no hubiera sido por <strong>la</strong> tripu<strong>la</strong>ción que rápidam<strong>en</strong>te<br />

controló <strong>la</strong> situación… Los dos miserables se ahogaron, pero <strong>el</strong> otro fue capturado<br />

y azotado sin ninguna misericordia por preferir <strong>la</strong> muerte a <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud…Al<br />

llegar a América fuimos aceitados y afeitados para mejor pres<strong>en</strong>tarnos a los compradores.<br />

Ubicaron a los hombres <strong>en</strong> un <strong>la</strong>do <strong>d<strong>el</strong></strong> barco y a <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> otro, hasta<br />

que dieron <strong>la</strong> señal para que <strong>en</strong>traran <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que estaba esperando para participar<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>basta. De esta manera, sin escrúpulos <strong>de</strong> ningún tipo, r<strong>el</strong>aciones y amigos<br />

son separados, muchas veces para no verse nunca más. ¡Oh, cristianos nominales!<br />

Un Africano les pregunta… ¿apr<strong>en</strong>dieron todas estas cosas <strong>de</strong> vuestro Dios? Seguram<strong>en</strong>te<br />

es un nuevo refinami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> cru<strong>el</strong>dad… que agrega nuevos horrores a <strong>la</strong><br />

abominación <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud.” 7<br />

7. Esta narración es extraída <strong>de</strong> “Equiano”, reproducida por Pescat<strong>el</strong>lo, Ann M. (<strong>en</strong> L. Hanke and J. Raush, 1973/<br />

1993) qui<strong>en</strong> a <strong>su</strong> vez <strong>la</strong> reprodujo <strong>de</strong> Robert I. Rotberg, A political history of Tropical África, New York: Harcourt, Brace and<br />

World, 1965, págs. 143-153.<br />

229


Testimonio<br />

230<br />

sobre<br />

<strong>la</strong> captura<br />

<strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Tierra Firme<br />

<strong>de</strong><br />

Sudamérica<br />

“Poco <strong>de</strong>spués, <strong>el</strong> gobernador partió <strong>de</strong> Cumaná con toda <strong>su</strong> g<strong>en</strong>te, y costeando<br />

hacia poni<strong>en</strong>te llegó a Maracapana. Era éste un pob<strong>la</strong>do <strong>de</strong> unas cuar<strong>en</strong>ta casas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que residían perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te cuatroci<strong>en</strong>tos españoles, qui<strong>en</strong>es cada año<br />

<strong>el</strong>egían <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los a un capitán, <strong>el</strong> cual, acompañado por aproximadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

mitad <strong>de</strong> los soldados, salía a hacer correrías por muchas regiones <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> territorio.<br />

Mi<strong>en</strong>tras estábamos <strong>en</strong> este lugar, llegó <strong>el</strong> capitán Pedro <strong>de</strong> Cádiz con más <strong>de</strong><br />

cuatro mil esc<strong>la</strong>vos; muchos más había capturado, pero tanto por car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

provisiones, por fatiga y <strong>su</strong>frimi<strong>en</strong>tos, como por <strong>el</strong> dolor <strong>de</strong> abandonar <strong>su</strong> patria,<br />

<strong>su</strong>s padres y <strong>su</strong>s hijos, habían muerto durante <strong>el</strong> viaje. Y si algunos no podían andar,<br />

para que no se quedas<strong>en</strong> rezagados hostigando, los españoles les hundían <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

pecho y <strong>en</strong> <strong>el</strong> vi<strong>en</strong>tre <strong>su</strong>s espadas y los mataban. Llevaba realm<strong>en</strong>te a compasión <strong>el</strong><br />

ver aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> multitud <strong>de</strong> pobres criaturas, <strong>de</strong>snudas, cansadas, impedidas, seres<br />

<strong>de</strong>bilitados por <strong>el</strong> hambre, <strong>en</strong>fermos, <strong>de</strong>samparados. <strong>La</strong>s inf<strong>el</strong>ices madres con dos o<br />

tres hijos a <strong>la</strong> espalda o al cu<strong>el</strong>lo, llorando continuam<strong>en</strong>te y muertas <strong>de</strong> dolor, y<br />

todos <strong>su</strong>jetos con cuerdas y cad<strong>en</strong>as por <strong>el</strong> cu<strong>el</strong>lo, los brazos y <strong>la</strong>s manos. No había<br />

jov<strong>en</strong>cita que no hubiera sido forzada por <strong>su</strong>s captores, por lo que con tanto fornicar<br />

había españoles que <strong>en</strong>fermaban gravem<strong>en</strong>te. Este capitán había recorrido por<br />

tierra más <strong>de</strong> seteci<strong>en</strong>tas mil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> territorio, que antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> los<br />

españoles estaba muy pob<strong>la</strong>do; pero cuando yo llegué, poco faltaba para que se<br />

hubiera quedado <strong>de</strong>sierto.<br />

Todos los esc<strong>la</strong>vos capturados por los españoles <strong>en</strong> estas regiones son conducidos a<br />

Cubagua, porque <strong>en</strong> esa is<strong>la</strong> resid<strong>en</strong> los oficiales <strong>d<strong>el</strong></strong> rey que cobran <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas reales<br />

<strong>en</strong> per<strong>la</strong>s, oro, esc<strong>la</strong>vos y otras mercancías. D<strong>el</strong> total se paga un quinto, es <strong>de</strong>cir, un<br />

veinte por ci<strong>en</strong>to. A todos los esc<strong>la</strong>vos se les marca una C <strong>en</strong> <strong>la</strong> cara y los brazos<br />

mediante un hierro cand<strong>en</strong>te. Luego los gobernadores y capitanes los repart<strong>en</strong> como<br />

les p<strong>la</strong>ce <strong>en</strong>tre los soldados, tras lo cual estos los v<strong>en</strong>d<strong>en</strong> o se los juegan <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los.<br />

Cuando llegan los barcos <strong>de</strong> España <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> cambiar esc<strong>la</strong>vos por vino, harina, galletas,<br />

u otras cosas necesarias. Y aunque algunas indias estuviera preñadas <strong>de</strong> los<br />

propios españoles, éstos <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>dían sin ningún mirami<strong>en</strong>to. Luego los merca<strong>de</strong>res<br />

los llevan a otros lugares y los v<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. A otros los llevan a <strong>la</strong> Españo<strong>la</strong>, ll<strong>en</strong>ando con<br />

<strong>el</strong>los unos barcos gran<strong>de</strong>s a modo <strong>de</strong> carab<strong>el</strong>as. Su<strong>el</strong><strong>en</strong> embarcarlos bajo cubiertas,<br />

y como casi todos son g<strong>en</strong>te capturada tierra ad<strong>en</strong>tro, <strong>el</strong> mar les causa mucho daño.<br />

No pudiéndose mover <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s s<strong>en</strong>tinas, con <strong>su</strong>s vómitos y <strong>el</strong> producto<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>s otras necesida<strong>de</strong>s iban allí como animales <strong>en</strong>tre <strong>su</strong>s heces. A m<strong>en</strong>udo <strong>el</strong><br />

mar se <strong>en</strong>calmaba, faltándoles <strong>el</strong> agua y otras cosas a aqu<strong>el</strong>los inf<strong>el</strong>ices. Y así, agobiados<br />

por <strong>el</strong> calor, <strong>el</strong> mal olor, <strong>la</strong> sed y <strong>la</strong>s incomodida<strong>de</strong>s, allí abajo morían<br />

míseram<strong>en</strong>te.” 8<br />

8. De <strong>la</strong> Historia <strong>d<strong>el</strong></strong> Nuevo Mundo <strong>de</strong> Giro<strong>la</strong>mo B<strong>en</strong>zoni, cronista mi<strong>la</strong>nés que viajó a América <strong>en</strong> 1541. <strong>La</strong><br />

primera publicación <strong>de</strong> esta obra fue <strong>en</strong> 1565 <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ecia. Extraído <strong>de</strong> <strong>la</strong> Colección Descubrimi<strong>en</strong>to y Conquista, t. 12,<br />

<strong>La</strong> República, ed. por Dani<strong>el</strong> Vidart.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Primeras reb<strong>el</strong>iones <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />

Los africanos recién llegados al contin<strong>en</strong>te americano gradualm<strong>en</strong>te fueron incorpora-<br />

dos a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s afroamericanas ya exist<strong>en</strong>tes. Los adultos recordaban <strong>su</strong>s patrias originales,<br />

<strong>su</strong>s r<strong>el</strong>igiones y <strong>su</strong>s costumbres y se <strong>en</strong>cargaron <strong>de</strong> <strong>en</strong>señar a los niños <strong>la</strong>s viejas tradiciones<br />

y cre<strong>en</strong>cias. Debido a <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas <strong>de</strong> los inmigrantes africanos y a <strong>la</strong>s<br />

políticas <strong>d<strong>el</strong></strong>iberadas para evitar <strong>su</strong> consolidación social se perdieron muchos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos. Al<br />

final, <strong>en</strong> forma l<strong>en</strong>ta, los reman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas originales se fueron fundi<strong>en</strong>do con <strong>la</strong>s<br />

socieda<strong>de</strong>s criol<strong>la</strong>s y nativas <strong>de</strong>sarrollándose culturas nuevas. Surgieron nuevos dialectos (como<br />

<strong>el</strong> créole <strong>en</strong> Haití, <strong>el</strong> pidgin <strong>en</strong>glish <strong>de</strong> Jamaica, <strong>el</strong> papiam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Curaçao y <strong>el</strong> bozal <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o)<br />

y r<strong>el</strong>igiones (candomblé <strong>en</strong> Bahía, macumba <strong>en</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> Janeiro, candombe <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o,<br />

espiritismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Barlov<strong>en</strong>to, V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, y <strong>la</strong>s santerías cubanas).<br />

<strong>La</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los africanos <strong>en</strong> América adoptó múltiples formas. <strong>La</strong>s reb<strong>el</strong>iones fueron<br />

numerosas y algunas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s duraron varias décadas. Se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron mocambos y quilombos<br />

a lo <strong>la</strong>rgo y a lo ancho <strong>d<strong>el</strong></strong> territorio colonial brasileño, pal<strong>en</strong>ques <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle <strong>d<strong>el</strong></strong> río Magdal<strong>en</strong>a,<br />

comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cimarrones <strong>en</strong> Cuba y Santo Domingo y pob<strong>la</strong>ciones maroons <strong>en</strong> Jamaica,<br />

Surinam y <strong>la</strong>s colonias inglesas <strong>de</strong> América <strong>d<strong>el</strong></strong> Norte. En muchos casos, se unieron a los núcleos<br />

reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s nativos para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar con mayor posibilidad <strong>de</strong> éxito al invasor: había esc<strong>la</strong>vos africanos<br />

fugados <strong>en</strong> <strong>la</strong> reb<strong>el</strong>ión semino<strong>la</strong> <strong>en</strong> los Everg<strong>la</strong><strong>de</strong>s <strong>en</strong> 1837, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tol<strong>de</strong>rías charrúas y<br />

pampas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pra<strong>de</strong>ras <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>su</strong>r, <strong>en</strong> los quilombos tupí <strong>de</strong> Brasil y <strong>en</strong> <strong>el</strong> campam<strong>en</strong>to multiétnico<br />

<strong>de</strong> Purificación<br />

En Brasil <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos africanos fugados tomaron <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong><br />

quilombos o mocambos, <strong>de</strong>cíamos. <strong>La</strong> primera reb<strong>el</strong>ión registrada ocurrió <strong>en</strong> 1575 cerca <strong>de</strong><br />

Bahía. Algunos años más tar<strong>de</strong> negros reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Guinea habían ocupado <strong>la</strong>s montañas cercanas<br />

<strong>en</strong> Jaguaripe, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 1601 hay refer<strong>en</strong>cias a otro quilombo organizado <strong>en</strong> Itapicum,<br />

seguido seis años <strong>de</strong>spués por una reb<strong>el</strong>ión <strong>de</strong> hausas (también <strong>en</strong> Bahía). Durante <strong>el</strong> siglo XVII<br />

hubo varios quilombos que crearon dificulta<strong>de</strong>s a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s coloniales: <strong>en</strong> <strong>Río</strong> Verm<strong>el</strong>ho<br />

<strong>en</strong> 1629, <strong>en</strong> Palmares <strong>de</strong> 1630 a 1697, <strong>en</strong> Itapicurú <strong>en</strong> 1636, <strong>en</strong> <strong>Río</strong> Real <strong>en</strong> 1640 y <strong>en</strong> Cairú <strong>en</strong><br />

1663.<br />

En <strong>el</strong> siglo XVIII hubo numerosos int<strong>en</strong>tos reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s, <strong>en</strong> Camamú <strong>en</strong> 1723, <strong>en</strong> Buraco <strong>de</strong><br />

Tatu (Bahía) <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1743 hasta 1763, <strong>el</strong> <strong>de</strong> Santo Amaro <strong>en</strong> Ipitanga <strong>en</strong> 1741, <strong>el</strong> <strong>de</strong> Itapoa <strong>en</strong><br />

1763 y <strong>el</strong> <strong>de</strong> Cachoeira <strong>en</strong> 1797.<br />

Cuando <strong>la</strong> expansión portuguesa hacia <strong>el</strong> interior, <strong>de</strong> lo que se l<strong>la</strong>maría más tar<strong>de</strong> Minas<br />

Gerais, <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Passanha, <strong>la</strong> tierra estaba ocupado por los Ma<strong>la</strong>li qui<strong>en</strong>es vivían <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

hacía unos años con grupos cimarrones negros. Com<strong>en</strong>ta un cronista (Saint Hil<strong>la</strong>ire): “Parec<strong>en</strong><br />

más mu<strong>la</strong>tos que indios”.<br />

D<strong>el</strong> mismo modo estaban mestizados con africanos los caribocas. Seña<strong>la</strong>ba <strong>el</strong> propio<br />

Saint Hil<strong>la</strong>ire que <strong>su</strong> dios era invocado bajo <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> Ñandiñan, y que <strong>la</strong>s mujeres fumaban<br />

para alejar <strong>la</strong>s torm<strong>en</strong>tas. Durante <strong>el</strong> siglo XVIII, <strong>en</strong> Minas se registró un gran número <strong>de</strong><br />

quilombos <strong>de</strong> los que se conoce un puñado: <strong>en</strong> Ambrosio, <strong>en</strong> Zundu, <strong>en</strong> Gareca, <strong>en</strong> Ca<strong>la</strong>boca<br />

(o cerca <strong>de</strong> Zapucahy), <strong>en</strong> Rio das Mortes. Sobre los fines <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo se formaron quilombos<br />

fuertes <strong>en</strong> Mato Grosso (<strong>el</strong> Quilombo <strong>de</strong> Carlotta <strong>en</strong> 1770, <strong>el</strong> Quilombo <strong>de</strong> Piolho <strong>en</strong> 1795<br />

Danilo Antón<br />

231


232<br />

formado por mestizos caborés <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cabixés y negros. En otras zonas <strong>de</strong> Brasil también<br />

abundaron <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s cimarronas: cerca <strong>de</strong> San José <strong>en</strong> Maranhão (1772), <strong>en</strong> San<br />

Pablo, cerca <strong>d<strong>el</strong></strong> río Tieté e incluso <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX <strong>en</strong> Linhares <strong>en</strong> 1810, <strong>en</strong> Corcovado (<strong>Río</strong> <strong>de</strong><br />

Janeiro) <strong>en</strong> 1829, <strong>en</strong> Cahuca, muy cerca <strong>de</strong> Recife <strong>en</strong> 1828, y <strong>en</strong> muchos otros lugares hasta que<br />

se produjo <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud sobre <strong>el</strong> fin <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo. De todos los quilombos antes<br />

m<strong>en</strong>cionados, ninguno tuvo <strong>la</strong> magnitud y trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> “Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

Palmares”.<br />

Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Palmares<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> última década <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVI, los esc<strong>la</strong>vos escapados o libertos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colonias<br />

portuguesas se refugiaban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sierras <strong>d<strong>el</strong></strong> noreste <strong>de</strong> Brasil, <strong>en</strong> territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigua nación<br />

caeté, <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to prácticam<strong>en</strong>te exterminada. Entre los bosques <strong>de</strong> palmas <strong>de</strong> A<strong>la</strong>gõas y <strong>en</strong><br />

los bosques <strong>de</strong> <strong>la</strong> Serra da Barriga se fueron formando los primeros quilombos <strong>de</strong> lo que se dio<br />

<strong>en</strong> l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Palmares. En 1602, preocupado por <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este baluarte<br />

reb<strong>el</strong><strong>de</strong>, <strong>el</strong> gobernador <strong>de</strong> Brasil <strong>en</strong>vió una expedición compuesta por algunos b<strong>la</strong>ncos, mestizos<br />

pobres e indios comandada por Bartolomeu Bezerra que regresó sin sofocar <strong>la</strong> reb<strong>el</strong>ión. Gradualm<strong>en</strong>te<br />

los núcleos pob<strong>la</strong>dos se fueron estabilizando, los al<strong>de</strong>anos cultivaban maíz, frijoles,<br />

mandioca, azúcar, papas, tabaco, legumbres y frutas protegidos por empalizadas. Criaban cerdos<br />

y gallinas, hacían tejidos, canastas y ropas con <strong>la</strong> fibra <strong>de</strong> <strong>la</strong> palma. Al igual que <strong>en</strong> África se<br />

trabajaba <strong>el</strong> hierro. Durante varias décadas Palmares se mantuvo como un islote <strong>de</strong> prosperidad<br />

y libertad <strong>en</strong> un mar <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud, opresión y miseria. Veinte expediciones organizadas para<br />

<strong>de</strong>struir Palmares se <strong>su</strong>cedieron infructuosam<strong>en</strong>te. Al cabo <strong>de</strong> casi un siglo <strong>de</strong> lucha <strong>la</strong> floreci<strong>en</strong>te<br />

capital <strong>de</strong> Macacos y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s aledañas <strong>su</strong>maban 30.000 personas.<br />

En 1677 un ejército portugués salió <strong>de</strong> Porto Calvo para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar a los reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

quilombo, que inc<strong>en</strong>diaban los cañaverales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntaciones, sin lograr <strong>su</strong> propósito. En ese<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>el</strong> gobernador <strong>de</strong> Pernambuco, Aires <strong>de</strong> Sousa <strong>de</strong> Castro <strong>de</strong>cidió atraer a los<br />

quilomberos hacia <strong>el</strong> dominio portugués otorgando <strong>el</strong> título <strong>de</strong> maese <strong>de</strong> campo a Ganga Zumba,<br />

jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración y adoptando a dos <strong>de</strong> <strong>su</strong>s hijos (que llevarían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong> ap<strong>el</strong>lido<br />

De Sousa <strong>de</strong> Castro). Ambas partes acordaron que se <strong>de</strong>salojarían los quilombos <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rando<br />

libres a los individuos allí nacidos y <strong>de</strong>volvi<strong>en</strong>do los negros marcados a manos <strong>de</strong> <strong>su</strong>s propietarios.<br />

A pesar <strong>d<strong>el</strong></strong> acuerdo un grupo dirigido por <strong>el</strong> sobrino <strong>de</strong> Ganga Zumba, l<strong>la</strong>mado Zumbí,<br />

<strong>de</strong>cidió continuar <strong>la</strong> reb<strong>el</strong>ión.<br />

En 1694 los portugueses organizaron una “ban<strong>de</strong>ira” bajo <strong>el</strong> mando <strong>d<strong>el</strong></strong> mam<strong>el</strong>uco paulista<br />

Domingos Jorge V<strong>el</strong>ho. A Domingos le ofrecieron tierras y negros, amnistías, hábitos <strong>de</strong> órd<strong>en</strong>es<br />

r<strong>el</strong>igiosas y muchos grados militares si lograba <strong>de</strong>struir ese símbolo <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia intolerable.<br />

El ejército <strong>de</strong> Domingos Jorge V<strong>el</strong>ho constaba <strong>de</strong> 9.000 hombres, indios, presos liberados<br />

y mestizos. Macacos, <strong>la</strong> capital <strong>d<strong>el</strong></strong> quilombo estaba <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida por una triple mural<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

ma<strong>de</strong>ra y piedra. <strong>La</strong> lucha fue dura, sangri<strong>en</strong>ta, los negros <strong>de</strong> Palmares se resistieron. Al cabo <strong>de</strong><br />

veinte días cayeron <strong>la</strong>s mural<strong>la</strong>s, Macacos fue inc<strong>en</strong>diada y <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>su</strong>s pob<strong>la</strong>dores<br />

masacrados. Sin embargo, muchos escaparon, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los Zumbí.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Un año <strong>de</strong>spués, Zumbí, que había logrado atravesar <strong>el</strong> cerco portugués y estaba refugiado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Serra dos Irmãos fue asesinado por un traidor, un tal Antonio Soares qui<strong>en</strong> lo apuñaló<br />

<strong>de</strong>struy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da. Los portugueses recuperaron <strong>el</strong> cadáver, c<strong>la</strong>varon <strong>la</strong> cabeza <strong>en</strong> una <strong>la</strong>nza<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>splegaron <strong>en</strong> Recife para que todos compr<strong>en</strong>dieran que Zumbí no era inmortal. Hoy <strong>en</strong><br />

lo alto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Serra <strong>de</strong> Barriga <strong>en</strong> A<strong>la</strong>gõas se yergue una estatua <strong>de</strong> Zumbí, símbolo <strong>de</strong> reb<strong>el</strong>ión y<br />

libertad.<br />

Los “maroons” <strong>en</strong> América <strong>d<strong>el</strong></strong> Norte y Guayanas<br />

Jamaica o Xaimaca era originalm<strong>en</strong>te una nación arawak empar<strong>en</strong>tada con los taíno <strong>de</strong><br />

Cuba y Santo Domingo. Su pob<strong>la</strong>ción fue esc<strong>la</strong>vizada o muerta por los españoles <strong>en</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

cincu<strong>en</strong>ta años. El rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonia fue secundario durante <strong>el</strong> siglo XVI y primera mitad <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

siglo XVII. A partir <strong>de</strong> 1658 pasó a manos inglesas, escapándose 1.500 esc<strong>la</strong>vos hacia <strong>el</strong> interior<br />

bajo <strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> Ysassi. Rápidam<strong>en</strong>te los ingleses introdujeron numerosos esc<strong>la</strong>vos pasando<br />

<strong>de</strong> 550 <strong>en</strong> 1662 a 8.000 <strong>en</strong> 1664. <strong>La</strong>s reb<strong>el</strong>iones se continuaron ininterrumpidas. En 1673 se<br />

alzaron 200 esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>ntador (Mayor Sebly) a qui<strong>en</strong> mataron junto con<br />

otros trece b<strong>la</strong>ncos, obtuvieron armas y municiones y se fueron a <strong>la</strong>s montañas, resisti<strong>en</strong>do<br />

exitosam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s partidas <strong>en</strong>viadas a capturarlos. Estos reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s serían <strong>el</strong> núcleo <strong>de</strong> lo que<br />

luego se l<strong>la</strong>maría Leeward Maroons. En 1678 se produjo otra reb<strong>el</strong>ión <strong>en</strong> una p<strong>la</strong>ntación (Capitán<br />

Duck) que fue reprimida exitosam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s coloniales. En 1685 se alzaron<br />

<strong>en</strong> armas los esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>ntación <strong>en</strong> Guanaboa (Mrs. Grey) a los que se unieron otros<br />

para formar un grupo <strong>de</strong> 150 que se perdieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> monte.<br />

Algunos años antes <strong>en</strong> 1669 o 1670 ocurrió un naufragio <strong>de</strong> un buque negrero con<br />

esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> Madagascar qui<strong>en</strong>es se fugaron estableciéndose <strong>en</strong> varias al<strong>de</strong>as <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tierras ori<strong>en</strong>tales<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> interior. En 1690 se produjo una reb<strong>el</strong>ión <strong>de</strong> 400 esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Costa <strong>de</strong> Oro <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>ntación Sutton (C<strong>la</strong>r<strong>en</strong>don), logrando escaparse unos 318 que se unieron a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> Leeward. <strong>La</strong>s reb<strong>el</strong>iones continuaron; <strong>en</strong> 1704 se alzaron varios esc<strong>la</strong>vos Coromantee, <strong>en</strong><br />

1720 un grupo li<strong>de</strong>rado por un esc<strong>la</strong>vo madagascar<strong>en</strong>se <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntación Down se escapó estableciéndose<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s montañas, atrás <strong>de</strong> Deans Valley.<br />

Por esa época eran tantos los grupos <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos fugados y comunida<strong>de</strong>s resist<strong>en</strong>tes que<br />

no es extraño que haya estal<strong>la</strong>do una guerra g<strong>en</strong>eral, l<strong>la</strong>mada Primera Guerra <strong>de</strong> los Maroons<br />

(1725). En ese mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s maroons <strong>de</strong> Leedward estaban dirigidas por Cudjoe,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s Windward (Nanny Town) estaban comandadas por Cuffee y <strong>en</strong> otro mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra por Nanny, que era <strong>su</strong> principal obeah (chaman) <strong>de</strong> los Windward.<br />

<strong>La</strong> zona maroon estaba habitada por varios miles <strong>de</strong> afrojamaiquinos, cuya gran mayoría<br />

eran Coromantee o Akan-par<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Costa <strong>de</strong> Oro o <strong>de</strong> Dahomey.<br />

En 1736 luego <strong>de</strong> once años <strong>de</strong> guerra, había tres pob<strong>la</strong>ciones reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s: una <strong>en</strong> Saint<br />

George (que incluía un reman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Windward), otra <strong>en</strong> Saint Elizabeth cuyo lí<strong>de</strong>r<br />

era Accompong y <strong>el</strong> tercero <strong>en</strong> Saint James comandada por Cudjoe.<br />

En esa fecha se formalizó un tratado <strong>de</strong> paz que fue interpretado por muchos como una<br />

traición <strong>de</strong> Cudjoe, qui<strong>en</strong> estableció r<strong>el</strong>aciones amistosas con los ingleses.<br />

Danilo Antón<br />

233


234<br />

En los años sigui<strong>en</strong>tes muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s maroons lograron mant<strong>en</strong>er <strong>su</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

y ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to hasta que con <strong>el</strong> tiempo, gradualm<strong>en</strong>te, fueron incorporándose a <strong>la</strong><br />

vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonia.<br />

En <strong>la</strong>s colonias europeas <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa guayanesa se establecieron p<strong>la</strong>ntaciones <strong>de</strong> caña <strong>de</strong><br />

azúcar basadas <strong>en</strong> mano <strong>de</strong> obra esc<strong>la</strong>va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVII. Estos territorios estuvieron<br />

alternativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> manos españo<strong>la</strong>s, inglesas, ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sas y francesas. Finalm<strong>en</strong>te, se<br />

consolidó <strong>el</strong> dominio ho<strong>la</strong>ndés <strong>en</strong> Surinam, <strong>el</strong> francés <strong>en</strong> Cay<strong>en</strong>ne (1674) y más tardíam<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

inglés <strong>en</strong> Georgetown (1812). Durante <strong>el</strong> siglo XVII y XVIII muchos esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntaciones<br />

se escaparon estableci<strong>en</strong>do comunida<strong>de</strong>s reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s maroons <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior s<strong>el</strong>vático. Los ejércitos<br />

coloniales, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses y franceses, int<strong>en</strong>taron infructuosam<strong>en</strong>te dominar<br />

a estos grupos que finalm<strong>en</strong>te se establecieron dando lugar a lo que se l<strong>la</strong>maría <strong>en</strong> <strong>la</strong> “jerga”<br />

colonial: los bush negroes. Estas comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cimarrones sobrevivieron hasta <strong>el</strong> siglo XX <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> se reconoc<strong>en</strong> seis naciones principales: los Saramaka y los Djuka (con una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

15.000 habitantes cada una), los Aluku (1.000 habitantes), los Matawai (1.000 habitantes), los<br />

Paramaka (1.000 habitantes) y los Kwinti (con unos pocos ci<strong>en</strong>tos)<br />

En <strong>el</strong> territorio <strong>de</strong> Cay<strong>en</strong>ne se formó una comunidad cimarrona: los Maroons <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Montaigne <strong>de</strong> Plomb (Lead mountain maroons) que fue <strong>de</strong>struida <strong>en</strong> 1748.<br />

En los Estados Unidos existieron gran número <strong>de</strong> reb<strong>el</strong>iones <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos. En <strong>la</strong>s primeras<br />

décadas <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII <strong>en</strong> Carolina <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur hay repetidas refer<strong>en</strong>cias a grupos <strong>de</strong> negros cimarrones<br />

que “creaban problemas”. En 1765 <strong>el</strong> número <strong>de</strong> negros reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s se había multiplicado<br />

habiéndose <strong>de</strong>struido un campam<strong>en</strong>to reb<strong>el</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> 1768. Una situación simi<strong>la</strong>r se vivía <strong>en</strong> Georgia<br />

<strong>en</strong> 1771. Más tar<strong>de</strong>, un cierto número <strong>de</strong> negros que p<strong>el</strong>earon con los ingleses bajo <strong>la</strong> promesa<br />

<strong>de</strong> libertad y fueron <strong>de</strong>rrotados, siguieron p<strong>el</strong>eando por años a lo <strong>la</strong>rgo <strong>d<strong>el</strong></strong> río Savanna. En<br />

1802, ya <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a época in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los Estados Unidos se estableció un campam<strong>en</strong>to<br />

maroon <strong>en</strong> unos pantanos cerca <strong>de</strong> Elizabeth City, <strong>en</strong> Carolina <strong>d<strong>el</strong></strong> Norte, bajo <strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> un<br />

esc<strong>la</strong>vo conocido como Tom Copper.<br />

En 1812 se registran alianzas <strong>de</strong> reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s nativos y africanos, incorporándose varios ci<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> negros prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Carolinas y Georgia a <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as aboríg<strong>en</strong>es. <strong>La</strong>s luchas viol<strong>en</strong>tas<br />

continuaron durante 1813, <strong>el</strong> año sigui<strong>en</strong>te. En 1816 <strong>la</strong>s tropas <strong>de</strong> los Estados Unidos<br />

atacaron <strong>el</strong> fuerte Negro <strong>en</strong> Appa<strong>la</strong>chico<strong>la</strong> Bay que fue tomado luego <strong>de</strong> un sitio <strong>de</strong> diez días,<br />

matando 270 hombres, mujeres y niños, con tan solo 40 sobrevivi<strong>en</strong>tes. Nuevas expediciones<br />

contra los maroons tuvieron lugar <strong>en</strong> 1816, 1819 y 1820 <strong>en</strong> Ashepoo, Williamsburg County y<br />

cercanías <strong>de</strong> Georgetown <strong>en</strong> Carolina <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur.<br />

En 1821 había estal<strong>la</strong>do una verda<strong>de</strong>ra reb<strong>el</strong>ión <strong>de</strong> maroons <strong>en</strong> los condados <strong>de</strong> Onslow,<br />

Carteret y B<strong>la</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> Carolina <strong>d<strong>el</strong></strong> Norte. Si bi<strong>en</strong> se controló <strong>la</strong> situación, muchos reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s<br />

escaparon. En 1827 se registraron comunida<strong>de</strong>s reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s <strong>en</strong> A<strong>la</strong>bama y cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Nueva Orléans. Ap<strong>en</strong>as nueve años más tar<strong>de</strong>, cerca <strong>de</strong> esta última ciudad, <strong>en</strong> Cypress Swamp<br />

se registró otra comunidad maroon <strong>en</strong> Cypress Swamp.<br />

Al año sigui<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> 1837, com<strong>en</strong>zó <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada Guerra <strong>de</strong> los Semino<strong>la</strong>s que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taba<br />

al ejército <strong>de</strong> los Estados Unidos con nativos semino<strong>la</strong>s y negros reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s (1.650 luchadores<br />

nativos y 250 negros). El año 1851 registró una alianza afrocomanche <strong>en</strong> México, <strong>el</strong> “P<strong>en</strong>nsylvania<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Freeman” afirmaba que 1.500 antiguos esc<strong>la</strong>vos estaban aliados con los comanches <strong>de</strong> México.<br />

En 1856 se registra un refugio <strong>de</strong> maroons <strong>en</strong> Carolina <strong>d<strong>el</strong></strong> Norte <strong>en</strong> un pantano <strong>en</strong>tre los<br />

condados <strong>de</strong> B<strong>la</strong>d<strong>en</strong> y Robeson. <strong>La</strong>s reb<strong>el</strong>iones negras y los grupos maroons se multiplicaron<br />

aún más durante <strong>la</strong> guerra civil hasta que triunfó <strong>la</strong> abolición que permitió un reacomodami<strong>en</strong>to<br />

radical <strong>de</strong>mográfico <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> los Estados Unidos, formándose numerosísimas comunida<strong>de</strong>s<br />

afroamericanas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> norte y noreste, que daría lugar <strong>en</strong> gran medida a <strong>la</strong><br />

situación actual.<br />

Influ<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los quilombos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Banda Ori<strong>en</strong>tal<br />

<strong>La</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución Francesa, que proc<strong>la</strong>maban <strong>la</strong> “libertad, igual-<br />

dad y fraternidad” <strong>de</strong> todos los seres humanos se sintió <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colonias francesas <strong>d<strong>el</strong></strong> Caribe<br />

dando ímpetu a los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> reb<strong>el</strong>día <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> dichas tierras. En particu<strong>la</strong>r<br />

fueron los reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s haitianos, como lo habían sido antes los maroons <strong>de</strong> Jamaica y los luchadores<br />

<strong>de</strong> Palmares qui<strong>en</strong>es inspiraron los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> reb<strong>el</strong>día <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o y otras pob<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Banda Ori<strong>en</strong>tal.<br />

Estos s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos se aprecian <strong>en</strong> un docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, 9 <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se manifiesta <strong>el</strong><br />

“disgusto” <strong>de</strong> los propietarios <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos porque <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong> los amos “se ve hoy abatida y sin<br />

exercicio, ni aun para corregir con <strong>la</strong> seberidad que correspon<strong>de</strong> por temor <strong>d<strong>el</strong></strong> in<strong>su</strong>lto que pued<strong>en</strong><br />

esperar <strong>de</strong> unos esc<strong>la</strong>bos ya totalm<strong>en</strong>te erguidos y <strong>de</strong> un espíritu rebestido <strong>de</strong> soberbia” (sic)<br />

Uno <strong>de</strong> los alzami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> africanos más importantes se produjo <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o <strong>en</strong><br />

1703, cuando se reb<strong>el</strong>aron varias <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y libertos (según Montaño, excedían <strong>la</strong><br />

veint<strong>en</strong>a) dirigiéndose hacia una “Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Monte espeso situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> Yy, con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong><br />

seguir <strong>su</strong> ruta al Monte Gran<strong>de</strong>, y formar <strong>en</strong> lo intrincado <strong>de</strong> él una Pob<strong>la</strong>ción”.<br />

El int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reb<strong>el</strong>ión <strong>de</strong> 1803 se frustró parcialm<strong>en</strong>te, pues <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los escapados<br />

fueron apreh<strong>en</strong>didos. Sin embargo, <strong>la</strong>s fugas <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos continuaron <strong>en</strong>grosando <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />

reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> territorio ori<strong>en</strong>tal. Si bi<strong>en</strong> no t<strong>en</strong>emos información <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da sobre estas<br />

migraciones, <strong>su</strong>ponemos que muchos <strong>de</strong> los africanos se incorporaron a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s gauchas<br />

o tapes, mi<strong>en</strong>tras que un cierto número se integraron a <strong>la</strong>s tol<strong>de</strong>rías charrúas. En algunos casos<br />

<strong>la</strong>s familias negras se mantuvieron unidas formando grupos separados, dando lugar a ciertas<br />

pob<strong>la</strong>ciones rurales con mayoría afrouruguaya que aún se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> algunas zonas <strong>d<strong>el</strong></strong> país.<br />

No sabemos con exactitud dón<strong>de</strong> se <strong>en</strong>contraba <strong>el</strong> Monte Gran<strong>de</strong> al que querían incorporarse<br />

los alzados <strong>de</strong> 1803, pero es probable que se tratara precisam<strong>en</strong>te <strong>d<strong>el</strong></strong> Quilombo <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Yaguarón que se había establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> década anterior, que luego se registraría, tan solo nueve<br />

años <strong>de</strong>spués <strong>en</strong> <strong>el</strong> paraje <strong>de</strong> Tres Árboles. Es probable que los tres quilombos, <strong>el</strong> “kilombo <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Yaguarón” que m<strong>en</strong>ciona Montaño, <strong>el</strong> Quilombo <strong>d<strong>el</strong></strong> Monte Gran<strong>de</strong> hacia <strong>el</strong> que se dirigían los<br />

reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> 1803 y <strong>el</strong> Quilombo <strong>de</strong> Tres Árboles <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1812, constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> perviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

una misma comunidad reb<strong>el</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o país charrúa y minuán. A pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> información<br />

9. Oscar Montaño, Umkhonto, 1997, Ed. Rosebud, Montevi<strong>de</strong>o, pág. 143.<br />

Danilo Antón<br />

235


236<br />

es fragm<strong>en</strong>taria, creemos que <strong>en</strong> todos <strong>el</strong>los hubo pres<strong>en</strong>cia o apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tol<strong>de</strong>rías pampas, lo<br />

que precisam<strong>en</strong>te posibilitó <strong>su</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo. Es probable que algunos años <strong>de</strong>spués<br />

<strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los habitantes africanos <strong>de</strong> este quilombo se hayan incorporado al ejército<br />

artiguista. Hay refer<strong>en</strong>cias numerosas acerca <strong>de</strong> “esc<strong>la</strong>vos” fugados <strong>de</strong> los dominios españoles<br />

o portugueses que habían <strong>en</strong>contrado refugio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s artiguistas. Al<br />

principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> reb<strong>el</strong>ión ori<strong>en</strong>tal artiguista <strong>el</strong> jefe español <strong>d<strong>el</strong></strong> Aposta<strong>de</strong>ro Naval <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o,<br />

José María Sa<strong>la</strong>zar expresó que había “más <strong>de</strong> ochoci<strong>en</strong>tos (...) (negros) aunque fugados <strong>d<strong>el</strong></strong> dominio<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>s amos habían <strong>en</strong>contrado refugio <strong>en</strong> dicho ejército”. 10 <strong>La</strong> cifra es estimada <strong>en</strong> más <strong>de</strong> mil<br />

esc<strong>la</strong>vos por <strong>el</strong> mismo Sa<strong>la</strong>zar <strong>en</strong> otra nota <strong>d<strong>el</strong></strong> 19 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1811.<br />

Hubo muchos luchadores afro-artiguistas que se <strong>de</strong>stacaron por <strong>su</strong> <strong>en</strong>trega, t<strong>en</strong>acidad y<br />

<strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha por <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong> estas tierras <strong>d<strong>el</strong></strong> dominio colonial. Uno <strong>de</strong> los más<br />

conocidos es Francisco Encarnación B<strong>en</strong>ítez.<br />

Encarnación B<strong>en</strong>ítez fue <strong>de</strong>finido repetidas veces por los quejumbrosos miembros <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Cabildo como “un hombre perverso, vago, turbul<strong>en</strong>to, al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un trop<strong>el</strong> <strong>de</strong> malvados” y luego<br />

que <strong>el</strong> “arreglo” <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña era imposible “mi<strong>en</strong>tras <strong>su</strong>bsistiese <strong>el</strong> <strong>de</strong>structor Encarnación y los<br />

foragidos que lo acompañan”. 11<br />

En otro oficio dirigido a Artigas <strong>el</strong> Cabildo protesta: “Encarnación al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un trop<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> hombres que perseguidos o por <strong>de</strong>sertores o por vagos o por <strong>su</strong>s crím<strong>en</strong>es, atraviesa los campos,<br />

<strong>de</strong>stroza <strong>la</strong>s haci<strong>en</strong>das, <strong>de</strong>so<strong>la</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones, aterra al vecino y distribuye ganados y tierras a <strong>su</strong><br />

arbitrio”.<br />

Artigas contestó al Cabildo con mucha diplomacia seña<strong>la</strong>ndo que no creía posible que<br />

tan solo con doce hombres pudiera hacer esos “<strong>de</strong>strozos in<strong>de</strong>cibles”. En realidad, continúa <strong>el</strong> jefe<br />

<strong>de</strong> los ori<strong>en</strong>tales, hay “Unos que los justifican, y otros lo acriminan y a mí me es difícil asertar <strong>en</strong><br />

tanta variedad <strong>de</strong> opiniones”. Al fin <strong>en</strong> otra nota <strong>d<strong>el</strong></strong> 23 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1815 confirma <strong>su</strong><br />

“<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa diplomática” <strong>de</strong> Encarnación B<strong>en</strong>ítez al seña<strong>la</strong>r “que informes <strong>de</strong> credibilidad le hicieron<br />

con respecto á <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> Encarnación B<strong>en</strong>ítes <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña, que pudo muy bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>scribirse con<br />

exageración, como <strong>su</strong><strong>el</strong>e acaecer <strong>en</strong> tales circunstancias”.<br />

Esta actitud <strong>de</strong> Artigas fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s acciones reivindicativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong> Encarnación<br />

B<strong>en</strong>ítez es coher<strong>en</strong>te con <strong>su</strong> visión y conducta durante toda <strong>su</strong> vida, asegurando los <strong>de</strong>rechos<br />

totales <strong>de</strong> todos los <strong>de</strong>sheredados y esc<strong>la</strong>vizados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Banda Ori<strong>en</strong>tal.<br />

Los luchadores afro-artiguistas <strong>su</strong>frieron <strong>la</strong> misma <strong>su</strong>erte que los charrúas, muri<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

los combates, si<strong>en</strong>do aprisionados o ejecutados o acompañando al lí<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>su</strong> exilio <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay.<br />

Probablem<strong>en</strong>te los integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad Cambacuá <strong>de</strong> A<strong>su</strong>nción, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> los guerreros negros que acompañaron a Artigas, sean también <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los esforzados<br />

luchadores <strong>de</strong> los quilombos <strong>de</strong> los montes <strong>d<strong>el</strong></strong> Yaguarón.<br />

10. Oscar Montaño, ob. cit., pág. 150.<br />

11. Oscar Montaño, ob. cit., pág. 159.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

En ese marco <strong>de</strong> reb<strong>el</strong>ión intransig<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s coloniales los afro-artiguistas<br />

también coincidieron con <strong>la</strong>s tol<strong>de</strong>rías charrúas libertarias. Cuando Artigas fue <strong>de</strong>rrotado, muchos<br />

negros lo acompañaron; por <strong>su</strong> parte los charrúas se quedaron <strong>en</strong> <strong>su</strong> tierra para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar al<br />

invasor portugués, y más tar<strong>de</strong> se integraron a <strong>la</strong> reb<strong>el</strong>ión gaucha <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cruzada Libertadora. En<br />

todas estas instancias ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> afrouruguayos se incorporaron a <strong>la</strong>s luchas, nuevam<strong>en</strong>te como<br />

aliados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s charrúas alzadas.<br />

En los mom<strong>en</strong>tos duros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>rrotas los luchadores afro-artiguistas <strong>su</strong>frieron <strong>la</strong> misma<br />

<strong>su</strong>erte <strong>de</strong> <strong>su</strong>s hermanos <strong>de</strong> armas charrúas, murieron <strong>en</strong> los combates, fueron aprisionados y<br />

ejecutados, o acompañaron al lí<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>su</strong> exilio <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay. Tal vez los integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad Cambacuá <strong>de</strong> A<strong>su</strong>nción, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los guerreros negros que acompañaron a<br />

Artigas, sean también <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los esforzados luchadores <strong>de</strong> los quilombos <strong>de</strong> los montes<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Yaguarón.<br />

Quilombos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta<br />

En <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones africanas eran m<strong>en</strong>os numerosas que <strong>en</strong> Brasil o <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s costas e is<strong>la</strong>s caribeñas. Por esa razón <strong>la</strong>s reb<strong>el</strong>iones fueron más bi<strong>en</strong> expresiones <strong>de</strong> reb<strong>el</strong>día<br />

individual o <strong>de</strong> grupos r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te pequeños. Sin embargo, <strong>en</strong> varias ocasiones dichos movimi<strong>en</strong>tos<br />

tuvieron una magnitud mayor dando lugar a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos armados con <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

coloniales.<br />

En 1793 se produjo <strong>la</strong> fuga <strong>de</strong> tres esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Solís Chico12 , dos <strong>de</strong> los cuales<br />

fueron “ca<strong>su</strong>alm<strong>en</strong>te” capturados. Uno fue apresado <strong>en</strong> un lugar l<strong>la</strong>mado “Paso <strong>de</strong> los Minuanes“<br />

sobre <strong>el</strong> río Negro y <strong>el</strong> otro “<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estancias <strong>d<strong>el</strong></strong> Cordovés”, ambos <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o país charrúa. Posteriorm<strong>en</strong>te<br />

fueron regresados a <strong>su</strong> condición <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud. El tercero vino a Montevi<strong>de</strong>o para<br />

<strong>en</strong>contrarse con otro negro baqueano que hab<strong>la</strong>ba guaraní, <strong>de</strong> nombre Francisco con qui<strong>en</strong> se<br />

escapó hacia <strong>el</strong> Yaguarón. Montaño m<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Kilombo sobre <strong>el</strong> río Yaguarón<br />

don<strong>de</strong> se instaló una “tol<strong>de</strong>ría” <strong>de</strong> negros fugados que habría <strong>de</strong> durar varios años.<br />

Algunos años más tar<strong>de</strong>, <strong>en</strong> 1812, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cercanías <strong>d<strong>el</strong></strong> río Yaguarón se estableció <strong>el</strong> Quilombo<br />

<strong>de</strong> Tres Árboles que habría <strong>de</strong> hostigar a <strong>la</strong>s fuerzas portuguesas al tiempo que <strong>la</strong>s fuerzas<br />

artiguistas se retiraban a <strong>la</strong> Banda Occid<strong>en</strong>tal <strong>d<strong>el</strong></strong> río Uruguay. En dicho quilombo se reporta<br />

una fuerza <strong>de</strong> varios ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s (probablem<strong>en</strong>te incluy<strong>en</strong>do un gran número <strong>de</strong> africanos)<br />

y <strong>de</strong> infi<strong>el</strong>es (charrúas, minuanes, etcétera) <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tando juntos a los portugueses <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que Artigas <strong>de</strong>bió retirarse circunstancialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Banda Ori<strong>en</strong>tal. El Quilombo<br />

<strong>de</strong> Tres Árboles repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> caso más gráfico <strong>de</strong> <strong>la</strong> alianza reb<strong>el</strong><strong>de</strong> afrocharrúa y gaucha que<br />

se dio <strong>en</strong> varias oportunida<strong>de</strong>s a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII y primeras <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

siglo XIX. Durante <strong>el</strong> período artiguista <strong>d<strong>el</strong></strong> territorio uruguayo, africanos y charrúas lucharon<br />

juntos integrados a <strong>la</strong> confe<strong>de</strong>ración multiétnica li<strong>de</strong>rada por José Artigas.<br />

12. Oscar Montaño, ob. cit., pág. 169.<br />

Danilo Antón<br />

237


238<br />

<strong>La</strong> incorporación <strong>de</strong> los negros al ejército artiguista fue completa. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los batallones<br />

<strong>de</strong> “pardos”, había africanos o <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> africanos <strong>en</strong> todos los cuerpos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas<br />

ori<strong>en</strong>tales que respondían al Protector. Los charrúas, <strong>en</strong> cambio, mantuvieron <strong>su</strong> id<strong>en</strong>tidad<br />

grupal, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> como al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> levantar <strong>su</strong>s tol<strong>de</strong>rías, éstas siempre a cierta<br />

distancia <strong>d<strong>el</strong></strong> campam<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas criol<strong>la</strong>s.<br />

Conclusiones<br />

<strong>La</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud fue un <strong>la</strong>rgo proceso político con importantes aspectos<br />

económicos cuyas consecu<strong>en</strong>cias sociales todavía se experim<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o siglo XXI.<br />

En <strong>la</strong>s colonias británicas americanas <strong>el</strong> proceso se inició <strong>en</strong> 1833 para culminar <strong>en</strong><br />

1840. En esa misma época se produjo <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los<br />

países hispanoamericanos políticam<strong>en</strong>te in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

En <strong>la</strong>s colonias francesas <strong>de</strong> América <strong>la</strong> prohibición tuvo lugar <strong>en</strong> 1848.<br />

Más tardíam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> 1865, los Estados Unidos abolieron formalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Décima Tercera Enmi<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>su</strong> Constitución. Dos décadas más tar<strong>de</strong> (1886) fue<br />

abolida <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas colonias españo<strong>la</strong>s reman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> América (Cuba y Puerto<br />

Rico), y ap<strong>en</strong>as dos años <strong>de</strong>spués, <strong>el</strong> 13 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1888, fue ilegalizada <strong>en</strong> Brasil, último país<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te americano don<strong>de</strong> esta institución aún era legal.<br />

Des<strong>de</strong> esa fecha ha transcurrido poco más <strong>de</strong> un siglo. Cuatro o cinco g<strong>en</strong>eraciones se<br />

han <strong>su</strong>cedido sin que haya sido posible borrar <strong>la</strong>s hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s sociales <strong>d<strong>el</strong></strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o esc<strong>la</strong>vista.<br />

Aún hoy los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos, más o m<strong>en</strong>os mezc<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones criol<strong>la</strong>s,<br />

experim<strong>en</strong>tan una discriminación <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> histórico que les impi<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r exist<strong>en</strong>cias<br />

al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>su</strong>s pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s. Esta discriminación ti<strong>en</strong>e múltiples aspectos. A medida que los<br />

aspectos raciales pierd<strong>en</strong> importancia <strong>de</strong>bido al mestizaje, adquier<strong>en</strong> mayor r<strong>el</strong>evancia los aspectos<br />

económicos, sociales y culturales.<br />

Los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los antiguos esc<strong>la</strong>vos son <strong>de</strong>sproporcionadam<strong>en</strong>te más pobres, <strong>en</strong><br />

los hechos <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong>er m<strong>en</strong>ores posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> educación y a <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, habitan<br />

zonas más insalubres y a m<strong>en</strong>udo son también discriminados <strong>en</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>d<strong>el</strong></strong> empleos más<br />

calificados, dignos y mejor pagos. En casos extremos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>la</strong>boral, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actualidad hay aún muchos trabajos que se parec<strong>en</strong> bastante a <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud.<br />

Si bi<strong>en</strong> se ha avanzado algo <strong>en</strong> remediar esta situación aún falta mucho camino por<br />

recorrer. Tal vez uno <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos más eficaces para borrar estas hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s in<strong>de</strong>seadas es <strong>la</strong><br />

re<strong>de</strong>finición y valorización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas culturas criol<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones<br />

inm<strong>en</strong>sas que aportaron los inmigrantes forzados africanos.<br />

Sin embargo, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> dominación que <strong>su</strong>frieron los esc<strong>la</strong>vos africanos lograron mant<strong>en</strong>er<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>su</strong>s costumbres, cre<strong>en</strong>cias y culturas: <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones sincréticas afroamericanas echaron<br />

raíces <strong>en</strong> muchas socieda<strong>de</strong>s criol<strong>la</strong>s. Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s santerías <strong>de</strong> Cuba, <strong>d<strong>el</strong></strong> espiritismo <strong>de</strong><br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, <strong>d<strong>el</strong></strong> candomblé bahiano, <strong>de</strong> <strong>la</strong> macumba carioca, los tangos y candombes montevi<strong>de</strong>anos.<br />

A niv<strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> arte, <strong>de</strong> <strong>la</strong> música y otras formas <strong>de</strong> cultura, <strong>la</strong> contribución africana ha<br />

sido impresionante <strong>en</strong> toda América, <strong>de</strong>sproporcionada con <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

humil<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>contraban <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos. Hoy se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que una<br />

bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> música criol<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas está basada <strong>en</strong> los ritmos sincopados<br />

originarios <strong>de</strong> África.<br />

En gran medida gracias a <strong>la</strong> fuerza y a <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad que les confiere <strong>su</strong> her<strong>en</strong>cia cultural,<br />

los afroamericanos lograron <strong>de</strong>finir <strong>su</strong> pres<strong>en</strong>cia más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cicatrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud y <strong>la</strong><br />

realidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.<br />

Hoy, los negros criollos <strong>de</strong> América no sólo están tomando control <strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>de</strong>stino, sino<br />

que están afirmando <strong>su</strong> li<strong>de</strong>razgo fr<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>su</strong>s antiguos amos.<br />

A <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s criol<strong>la</strong>s americanas todavía les queda p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te un ejercicio <strong>de</strong> exorcismo<br />

que permita ahuy<strong>en</strong>tar los viejos <strong>de</strong>monios <strong>d<strong>el</strong></strong> racismo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> opresión, <strong>de</strong> <strong>la</strong> marginación y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación. Volver a equilibrar <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s otorgando igualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s<br />

para todos y asegurar <strong>el</strong> respeto y rescate <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas avasal<strong>la</strong>das. Aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> historia cru<strong>el</strong> y<br />

<strong>de</strong>spiadada todavía no ha terminado.<br />

Bibliografía<br />

ANTÓN, Danilo, 1994. Uruguaypirí, Rosebud Ediciones, Montevi<strong>de</strong>o.<br />

_____________ 1995. Piriguazú, Rosebud Ediciones, Montevi<strong>de</strong>o.<br />

_____________ 1998. Amerique, Los huérfanos <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraíso, Piriguazú Ediciones, Montevi<strong>de</strong>o.<br />

ARAIA, Eduardo et al, 1992. Diccionario <strong>de</strong> los Cultos Afro-Brasileros, 3 vols., I<strong>de</strong>ia Editorial,<br />

San Pablo.<br />

BENZONI, Giro<strong>la</strong>mo, 1565/1992. Historia <strong>d<strong>el</strong></strong> Nuevo Mundo, Colección Descubrimi<strong>en</strong>to y<br />

Conquista, editada por Dani<strong>el</strong> Vidart, Ediciones <strong>La</strong> República, Montevi<strong>de</strong>o.<br />

BORA, Woodrow y SHERBURNE F. Cook, 1969. “Conquest and popu<strong>la</strong>tion: A <strong>de</strong>mographic<br />

approach to Mexican history”; <strong>en</strong>: Proceedings of the American Philosophical Society,<br />

113:177-183.<br />

BRANDON, William, 1986;. “New Worlds for Old: Reports from the New World and Their<br />

Effect on the Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t of Social Thought in Europe, 1500-1800”, pág.10, Ath<strong>en</strong>s,<br />

Ohio, Ohio University Press.<br />

BRAUDEL, Fernand, 1979/1984. The perspective of the World, William Collins, Londres.<br />

________________ 1981. The structures of everyday life, William Collins, Londres.<br />

CLASTRES, Pierre, 1973. Elém<strong>en</strong>ts <strong>de</strong> Démographie Amérindi<strong>en</strong>ne, L’Homme, 13:23-36.<br />

DE LAS CASAS, Bartolomé, 1992. Brevísima Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Destrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias. Colección<br />

Descubrimi<strong>en</strong>to y Conquista, Ediciones <strong>La</strong> República, Montevi<strong>de</strong>o.<br />

DEL BARCO CENTENERA, Martín, 1836; Arg<strong>en</strong>tina y <strong>la</strong> conquista <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, Colección<br />

<strong>de</strong> Obras y Docum<strong>en</strong>tos, Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

DENEVAN, William M., 1976/ 1992. “Native American Popu<strong>la</strong>tions in 1492: rec<strong>en</strong>t research<br />

and a revised hemispheric estimate”; <strong>en</strong>: The Native popu<strong>la</strong>tion of the Americas in 1492,<br />

The University of Wisconsin Press, Madison.<br />

ENGELS, Fe<strong>de</strong>rico, 1884/ 1976. El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, <strong>la</strong> propiedad privada y <strong>el</strong> Estado, Editorial<br />

Progreso, Moscú.<br />

Danilo Antón<br />

239


240<br />

FARIÑAS GUTIÉRREZ, Daisy, 1994. R<strong>el</strong>igión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Antil<strong>la</strong>s, Editorial Aca<strong>de</strong>mia, <strong>La</strong> Habana.<br />

GALEANO, Eduardo, 1994. Memorias <strong>d<strong>el</strong></strong> Fuego. Los nacimi<strong>en</strong>tos, Ediciones <strong>d<strong>el</strong></strong> Chanchito,<br />

Montevi<strong>de</strong>o.<br />

HANKE, Lewis y RAUSCH, Jane M., 1993. People and is<strong>su</strong>es in <strong>La</strong>tin American history, Markus<br />

Wi<strong>en</strong>er Publishing, Inc., New York and Princeton.<br />

HEMMING, John, 1978. Red gold, The Cam<strong>el</strong>ot Press Ltd, Southampton.<br />

_____________ 1989. Amazon frontier; the <strong>de</strong>feat of the Brazilian Indians, MacMil<strong>la</strong>n, London.<br />

HERRERA Y TORDESILLAS, Antonio D., 1601-1615/ 1934-1957. Historia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> los hechos<br />

<strong>de</strong> los cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s y Tierra Firme <strong>d<strong>el</strong></strong> Mar Océano, 17 vols., Aca<strong>de</strong>mia Real <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Historia, Madrid.<br />

DE LA VEGA, Inca Graci<strong>la</strong>zo, 1992. Com<strong>en</strong>tarios reales <strong>de</strong> los Incas 1609/1992, editado por<br />

Dani<strong>el</strong> Vidart, Colección Descubrimi<strong>en</strong>to y Conquista, Ediciones <strong>La</strong> República.<br />

JAIMES, M. Annette, (editor); 1992. The state of Native America, South End Press, Boston.<br />

JOSEPHY, Alvin M. Jr., 1994. 500 nations, Alfred A. Knopf Publisher, New York.<br />

KLEIN, Herbert S.,1986. <strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud africana <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina y <strong>el</strong> Caribe, Ed. Alianza<br />

América, pág.191, Madrid (traducción <strong>d<strong>el</strong></strong> inglés).<br />

LODY, Raúl, 1987. Candomblé, R<strong>el</strong>igião e resistência cultural, Editorial Ática, San Pablo.<br />

LUZIO, Juan Durán, 1992. Bartolomé <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Casas ante <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> América, Editorial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad Nacional, Heredia, Costa Rica.<br />

MAQUET, Jacques, 1962/1971. Civilizations of B<strong>la</strong>ck Africa, Oxford University Press, New<br />

York.<br />

MÁRTIR DE ANGLERÍA, Pedro, 1992. Décadas <strong>d<strong>el</strong></strong> Nuevo Mundo, Editorial <strong>La</strong> República,<br />

Montevi<strong>de</strong>o.<br />

MONTAÑO, Oscar, 1997. Umkhonto, Rosebud Ediciones, Montevi<strong>de</strong>o.<br />

MOONEY, James, 1910. “Popu<strong>la</strong>tion”, <strong>en</strong>: HODGE, ed., Handbook of American Indians, 2:286-<br />

287.<br />

MOORE y DUNBAR, 1968. Africa Yesterday and Today, Edited by C<strong>la</strong>rk D. Moore and Ann<br />

Dunbar, Bantam Pathfin<strong>de</strong>r Editions, Bantam books, New York.<br />

OVIEDO y VALDÉS, Gonzalo Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong>, Historial G<strong>en</strong>eral y Natural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias 1535/<br />

1959, editado por Jan Pérez <strong>de</strong> Tu<strong>d<strong>el</strong></strong>a, 5 vols., Biblioteca <strong>de</strong> Autores Españoles, Ed.<br />

At<strong>la</strong>s, Madrid.<br />

PESCATELLO, Ann M., 1993. The greatest involuntary migration in Western history <strong>en</strong> People<br />

and Is<strong>su</strong>es in <strong>La</strong>tin American History, editores Lewis Hanke y Jane M.Rausch, Markus<br />

Wi<strong>en</strong>er Publishing, Inc. New York y Princeton, págs.175-1982.<br />

PRICE, Richard, 1979/1996. Maroon societies, The Johns Hopkins University Press, Baltimore.<br />

RADELL, David R. 1976/1992. “The Indian s<strong>la</strong>ve tra<strong>de</strong> and popu<strong>la</strong>tion of Nicaragua during<br />

the Sixte<strong>en</strong>th C<strong>en</strong>tury”, <strong>en</strong>: The Native Popu<strong>la</strong>tion of the Americas in 1492, Ed. por William<br />

M. D<strong>en</strong>evan, University of Wisconsin Press, Madison.<br />

RODRÍGUEZ MOLAS, Ricardo, 1980. Itinerario <strong>de</strong> los negros <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta. Todo es<br />

Historia, Nº 162; noviembre, págs.14 y 15, Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

ROUSE, Irving, 1992. The Tainos, Yale University Press, New Hav<strong>en</strong> and London.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

VARIOS, antología, 1992. Cronistas <strong>de</strong> Indias, Ediciones Colihue, Bu<strong>en</strong>os Aires-<br />

Montevi<strong>de</strong>o, 10 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1997.<br />

WEATHERFORD, Jack, 1988. Indian givers, Fawcet Columbine, New York.<br />

___________________ 1991. Native roots, Fawcet Columbine, New York.<br />

________________ 1994. Savages and civilization, Crown Publishers, New York.<br />

WRIGHT, Ronald, 1993. Stol<strong>en</strong> contin<strong>en</strong>ts, P<strong>en</strong>guin Books, Toronto, Ontario.<br />

Danilo Antón<br />

241


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Rui Santos<br />

Direitos humanos e a política <strong>de</strong> ações<br />

afirmativas no Brasil 1<br />

RUI SANTOS<br />

O propósito <strong>de</strong>ste texto é tecer breves consi<strong>de</strong>rações à cerca <strong>de</strong> temas controversos, como<br />

a universalida<strong>de</strong> dos direitos humanos, as singu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s socioculturais, e ações afirmativas<br />

<strong>en</strong>quanto políticas <strong>de</strong> promoção da igualda<strong>de</strong> racial e dos direitos humanos hoje no Brasil. Não<br />

com o intuito <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>r conclusões, mas sim <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar o <strong>de</strong>bate.<br />

A Dec<strong>la</strong>ração Universal dos Direitos Humanos, construída após o término da Segunda<br />

Guerra Mundial, em 1948, <strong>su</strong>rge na ânsia <strong>de</strong> se constituir como instrum<strong>en</strong>to político e jurídico<br />

internacional, visando à proteção e promoção do direito <strong>de</strong> todos os seres humanos em face às<br />

vio<strong>la</strong>ções e <strong>de</strong>sconsi<strong>de</strong>rações com a vida e a dignida<strong>de</strong> humana ocorridas nessa guerra. Surge<br />

como um código <strong>de</strong> princípios e valores pret<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te universais já que para ser <strong>su</strong>jeito <strong>de</strong><br />

direito bastaria ser humano. Reza o artigo Primeiro da Dec<strong>la</strong>ração que “Todas as pessoas nascem<br />

livres e iguais em dignida<strong>de</strong> e direitos”.<br />

Ora, sabemos que não nascemos todos livres e iguais em dignida<strong>de</strong> e direitos, muito<br />

embora, essa <strong>de</strong>va ser a meta a perseguir, nossa utopia. Até porque, a Dec<strong>la</strong>ração, é bom lembrar,<br />

não <strong>de</strong>ixou <strong>de</strong> refletir o contexto político, social, econômico e cultural da época, t<strong>en</strong>do os países<br />

ocid<strong>en</strong>tais, capitalistas e liberais, maior influência no seu texto final. O mesmo ocorr<strong>en</strong>do nos<br />

pactos que se seguiram, Pacto Internacional <strong>de</strong> Direitos Civis e Políticos e o Pacto Internacional<br />

<strong>de</strong> Direitos Econômicos, Sociais e Culturais, 2 s<strong>en</strong>do esse preterido a <strong>su</strong>a implem<strong>en</strong>tação, posto<br />

que as nações ocid<strong>en</strong>tais argum<strong>en</strong>tavam que só po<strong>de</strong>ria ser efetivado a longo prazo, o que era<br />

contestado p<strong>el</strong>as nações socialistas.<br />

1. Esse texto é uma versão ampliada e revisada da apres<strong>en</strong>tação feita no Curso <strong>de</strong> Ext<strong>en</strong>são em Antropologia e<br />

Direitos Humanos, promovido p<strong>el</strong>o Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Antropologia da Universida<strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>ral do Rio Gran<strong>de</strong> do Sul, em<br />

agosto <strong>de</strong> 2003.<br />

2. O Pacto Internacional <strong>de</strong> Direitos Civis e Políticos foi adotado p<strong>el</strong>a Resolução n. 2.200 A (XXI) da Assembléia<br />

Geral das Nações Unidas, em 16 <strong>de</strong> <strong>de</strong>zembro <strong>de</strong> 1966 e ratificado p<strong>el</strong>o Brasil em 24 <strong>de</strong> janeiro <strong>de</strong> 1992, <strong>en</strong>quanto que<br />

o Pacto Internacional <strong>de</strong> Direitos Econômicos, Sociais e Culturais foi adotado p<strong>el</strong>a Resolução n. 2.200-A (XXI) da Assembléia<br />

Geral das Nações Unidas, em 16 <strong>de</strong> <strong>de</strong>zembro <strong>de</strong> 1966 e ratificado p<strong>el</strong>o Brasil em 24 <strong>de</strong> janeiro <strong>de</strong> 1992, pg. 196.<br />

243


244<br />

Com isso po<strong>de</strong>mos distinguir o que era priorida<strong>de</strong>, ou seja, a secundarização dos direitos<br />

econômicos, mas principalm<strong>en</strong>te os sociais e culturais. Importava o po<strong>de</strong>r político, combinado<br />

com o econômico para a continuida<strong>de</strong> da exploração, aja vista que, muito embora o compromisso<br />

formal das nações signatárias da Dec<strong>la</strong>ração Universal e dos pactos que a <strong>su</strong>ce<strong>de</strong>ram em conjugar<br />

os direitos civis e políticos com os econômicos, sociais e culturais, <strong>su</strong>a efetivação, na prática,<br />

<strong>de</strong>ixou muito a <strong>de</strong>sejar. A própria auto<strong>de</strong>terminação dos povos, consolidada na carta <strong>de</strong> São<br />

Francisco e na Dec<strong>la</strong>ração <strong>de</strong> 1948, sofreu resistência por parte dos países imperialistas, 3 no<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> não abrir mão <strong>de</strong> <strong>su</strong>as colônias na África e Ásia, principalm<strong>en</strong>te.<br />

Com a eclosão dos vários movim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> libertação dos países colonizados, principalm<strong>en</strong>te<br />

no início da segunda meta<strong>de</strong> do século XX, e a impossibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>su</strong>bjugá-los p<strong>el</strong>a força<br />

militar, as potências ocid<strong>en</strong>tais tiveram que achar alternativa para continuarem a locupletar-se;<br />

a alternativa <strong>de</strong>u-se p<strong>el</strong>a dominação política e econômica m<strong>en</strong>os explícita e mais <strong>su</strong>til.<br />

Esta dominação não é etérea, reflete-se negativam<strong>en</strong>te em segm<strong>en</strong>tos popu<strong>la</strong>cionais<br />

historicam<strong>en</strong>te discriminados ou fragilizados: mulheres, crianças, idosos, minorias étnicas,<br />

homossexuais, d<strong>en</strong>tre outros. Enfim, os mesmos personag<strong>en</strong>s <strong>de</strong> ontem e <strong>de</strong> hoje, que além <strong>de</strong><br />

sofrerem as <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s estruturais e sociais que o mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o econômico impõe à cidadania, e<br />

por fugirem aos padrões da normalida<strong>de</strong> constituída, são os alvos prioritários das múltip<strong>la</strong>s e<br />

v<strong>el</strong>adas discriminações e violências.<br />

Estes “<strong>su</strong>jeitos <strong>de</strong> direitos” acabam não t<strong>en</strong>do possibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> acessar os recursos, oportunida<strong>de</strong>s,<br />

a distribuição das riquezas produzidas, não têm pl<strong>en</strong>o exercício <strong>de</strong> <strong>su</strong>a cidadania e,<br />

estigmatizados, são excluídos ou marginalizados. O processo <strong>de</strong> exclusão, <strong>de</strong> injustiça social,<br />

também acontece com as manifestações culturais <strong>de</strong> grupos e (ou) minorias étnicas, r<strong>el</strong>igiosas,<br />

castas e alguns segm<strong>en</strong>tos sociais minoritários, gerando x<strong>en</strong>ofobias e intolerâncias no convívio<br />

com a diversida<strong>de</strong>.<br />

Os negros brasileiros fazem parte <strong>de</strong>ssa pret<strong>en</strong>sa minoria. 4 Des<strong>de</strong> <strong>su</strong>a chegada no século<br />

XVI <strong>en</strong>quanto trabalhadores escravizados, até os dias atuais, <strong>su</strong>a história e <strong>su</strong>as manifestações<br />

culturais, <strong>de</strong> modo geral, foram r<strong>el</strong>egadas a invisibilida<strong>de</strong> e ao ostracismo. Mesmo atualm<strong>en</strong>te,<br />

todos os indicadores socioeconômicos, praticam<strong>en</strong>te, apontam a exclusão, a marginalização, a<br />

injustiça social e a categoria <strong>de</strong> cidadão <strong>de</strong> segunda c<strong>la</strong>sse a que foi r<strong>el</strong>egada a gran<strong>de</strong> maioria<br />

dos negros brasileiros.<br />

Segundo dados do IBGE, 64% dos pobres e 69% dos indig<strong>en</strong>tes são negros, ou seja, não<br />

há uma distribuição eqüitativa da pobreza. Mesmo hav<strong>en</strong>do, nos últimos anos, uma redução na<br />

proporção <strong>de</strong> pobres e indig<strong>en</strong>tes, a proporção <strong>en</strong>tre brancos e negros tem-se mantida<br />

praticam<strong>en</strong>te inalterada, segundo dados do Instituto <strong>de</strong> Pesquisa Econômica Aplicada - IPEA.<br />

A taxa <strong>de</strong> <strong>de</strong>semprego, por cor, em 20015 foi <strong>de</strong> 8,3% <strong>de</strong> brancos e 10,7% <strong>de</strong> negros,<br />

s<strong>en</strong>do que no estudo feito estas difer<strong>en</strong>ças se mantêm <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1992. A r<strong>en</strong>da domiciliar per capita,<br />

3. Trinda<strong>de</strong>, José Damião <strong>de</strong> Lima. História Social dos Direitos Humanos.<br />

4. Segundo dados do último c<strong>en</strong>so do IBGE, negros e pardos constituem por volta <strong>de</strong> 47% da popu<strong>la</strong>ção brasileira.<br />

O critério usado p<strong>el</strong>o IBGE foi <strong>de</strong> auto-id<strong>en</strong>tificação, como recai sobre os negros um estigma negativo, muitos <strong>d<strong>el</strong></strong>es não<br />

se as<strong>su</strong>mem <strong>en</strong> quanto tal. Por isso é <strong>de</strong> <strong>su</strong>por que a popu<strong>la</strong>ção negra seja maior do que a apontada p<strong>el</strong>as estatísticas.<br />

5. Fonte: IPEA, com base na PNAD, IBGE.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Rui Santos<br />

<strong>de</strong> acordo com os dados do IPEA e do IBGE, também aponta <strong>en</strong>orme <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong> a favor das<br />

famílias brancas. A r<strong>en</strong>da média das famílias negras é m<strong>en</strong>os da meta<strong>de</strong> das famílias brancas.<br />

Nas estatísticas r<strong>el</strong>ativas à educação, um dos fatores importantes <strong>de</strong> mobilida<strong>de</strong> social, as<br />

difer<strong>en</strong>ças <strong>en</strong>tre brancos e negros são a<strong>la</strong>rmantes e, segundo o IPEA, os indicadores não sinalizam<br />

trajetórias converg<strong>en</strong>tes, tanto em r<strong>el</strong>ação ao analfabetismo, o acesso ao <strong>en</strong>sino fundam<strong>en</strong>tal ou<br />

à permanência e <strong>su</strong>cesso esco<strong>la</strong>r.<br />

Estes são alguns dados, mas po<strong>de</strong>ríamos citar outros tantos, como saú<strong>de</strong>, oportunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> trabalho e r<strong>en</strong>da, taxa <strong>de</strong> mortalida<strong>de</strong> infantil, mortalida<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre os jov<strong>en</strong>s, acesso à tecnologia<br />

digital, acesso a b<strong>en</strong>s duráveis ou habitação, que <strong>de</strong>monstram a influência do racismo na qualida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> vida, na discriminação da popu<strong>la</strong>ção negra.<br />

Porém, junto com o fator econômico, outro vetor é <strong>de</strong>terminante para a manut<strong>en</strong>ção das<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s e injustiça social: a <strong>de</strong>svalorização dos processos <strong>de</strong> construção da id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong><br />

racial dos negros. Como aponta Alzira Rufino6 “fa<strong>la</strong>r <strong>de</strong> direitos humanos das mulheres, crianças<br />

e hom<strong>en</strong>s negros é fa<strong>la</strong>r da mudança <strong>de</strong> imagem e <strong>de</strong> auto-imagem”. Talvez o que t<strong>en</strong>ha <strong>de</strong> mais<br />

perverso na i<strong>de</strong>ologia racista brasileira é o fato <strong>d<strong>el</strong></strong>a conseguir aniqui<strong>la</strong>r a auto-estima dos negros.<br />

Um dos exemplos clássicos é a ausência do negro na mídia <strong>de</strong> forma positiva, principalm<strong>en</strong>te<br />

t<strong>el</strong>evisiva. É verda<strong>de</strong> que houve um certo avanço nos últimos anos em r<strong>el</strong>ação aos<br />

comerciais, mas isso só acontece porque ocorreu um aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> negros com po<strong>de</strong>r aquisitivo,<br />

o que não se traduz ainda em po<strong>de</strong>r político.<br />

Isso ratifica o racismo brasileiro que, invisív<strong>el</strong>, sil<strong>en</strong>cioso, se comprova ci<strong>en</strong>tificam<strong>en</strong>te<br />

p<strong>el</strong>as estatísticas, não <strong>de</strong>ixando qualquer margem <strong>de</strong> dúvidas quanto a <strong>su</strong>a eficácia, caindo por<br />

terra o mito da <strong>de</strong>mocracia racial brasileira.<br />

De que universalida<strong>de</strong> <strong>en</strong>tão estamos fa<strong>la</strong>ndo quando nos referimos à Dec<strong>la</strong>ração Universal<br />

dos Direitos Humanos? Nos parece que a Conferência <strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>a em 1993 foi fundam<strong>en</strong>tal<br />

nesse s<strong>en</strong>tido. Por influência <strong>de</strong> países em <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to, notadam<strong>en</strong>te a China, Cingapura,<br />

os emerg<strong>en</strong>tes “Tigres Asiáticos”, árabes, em particu<strong>la</strong>r os Estados mulçumanos, foi contestada<br />

a natureza da universalida<strong>de</strong> fr<strong>en</strong>te à diversida<strong>de</strong> das socieda<strong>de</strong>s e <strong>su</strong>as difer<strong>en</strong>tes formas <strong>de</strong><br />

sociabilida<strong>de</strong>s.<br />

O artigo 5º da Dec<strong>la</strong>ração <strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>a, afirma:<br />

“5º. Todos os direitos humanos são universais, indivisíveis, inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes e<br />

inter-r<strong>el</strong>acionados. A comunida<strong>de</strong> internacional <strong>de</strong>ve tratar os direitos humanos<br />

globalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> forma justa e eqüitativa, em pé <strong>de</strong> igualda<strong>de</strong> e com a mesma ênfase. As<br />

particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s nacionais e regionais <strong>de</strong>vem ser levadas em consi<strong>de</strong>ração, assim como<br />

os diversos contextos históricos, culturais e r<strong>el</strong>igiosos, mas é <strong>de</strong>ver dos Estados promover<br />

e proteger todos os direitos humanos e liberda<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tais, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

seus sistemas políticos, econômicos e culturais”.<br />

6. In: Racismos Contemporâneos/org. Ashoka empre<strong>en</strong><strong>de</strong>dores Sociais e Takano Cidadania. Rio <strong>de</strong> Janeiro: Takano,<br />

Ed. 2003.<br />

245


246<br />

Assim, t<strong>en</strong>tou-se conjugar o particu<strong>la</strong>rismo cultural com o universalismo dos direitos<br />

humanos, mas para além disso, a Conferência <strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>a trata em artigos específicos dos direitos<br />

<strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tos em situação <strong>de</strong> vulnerabilida<strong>de</strong> ou exclusão social, como o caso das mulheres,<br />

m<strong>en</strong>inas, índios, portadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>ficiência física, refugiados, os trabalhadores migrantes e os<br />

negros. Refere também as conseqüências da pobreza em r<strong>el</strong>ação aos direitos humanos, como<br />

nos artigos 14 e 25:<br />

14. A existência <strong>de</strong> situações g<strong>en</strong>eralizadas <strong>de</strong> extrema pobreza inibe o pl<strong>en</strong>o e<br />

efetivo exercício dos direitos humanos; a comunida<strong>de</strong> internacional <strong>de</strong>ve continuar<br />

atribuindo alta priorida<strong>de</strong> a medidas <strong>de</strong>stinadas a aliviar e finalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong>iminar<br />

situações <strong>de</strong>ssa natureza.<br />

25. A Conferência Mundial sobre Direitos Humanos afirma que a pobreza<br />

extrema e a exclusão social constituem uma vio<strong>la</strong>ção da dignida<strong>de</strong> humana e que<br />

<strong>de</strong>vem ser tomadas medidas urg<strong>en</strong>tes para se ter um conhecim<strong>en</strong>to maior do problema<br />

da pobreza extrema e <strong>su</strong>as causas, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te aqu<strong>el</strong>as r<strong>el</strong>acionadas ao problema<br />

do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to, visando a promover os direitos humanos das camadas mais pobres,<br />

pôr fim à pobreza extrema e à exclusão social e promover uma m<strong>el</strong>hor distribuição<br />

dos frutos do progresso social. É ess<strong>en</strong>cial que os Estados estimulem a participação das<br />

camadas mais pobres nas <strong>de</strong>cisões adotadas em r<strong>el</strong>ação às <strong>su</strong>as comunida<strong>de</strong>s, à promoção<br />

dos direitos humanos e aos esforços para combater a pobreza extrema.<br />

No que tange ao racismo, discriminação racial, x<strong>en</strong>ofobia e outras formas <strong>de</strong> intolerância,<br />

a Conferência não <strong>de</strong>ixou dúvidas sobre a necessida<strong>de</strong> dos países signatários <strong>de</strong> promoverem<br />

políticas públicas visando à <strong>el</strong>iminação <strong>de</strong> qualquer forma <strong>de</strong> discriminação, a equida<strong>de</strong> e a<br />

promoção dos Direitos Humanos, s<strong>en</strong>do esse objetivo “... primordial da comunida<strong>de</strong> internacional<br />

e um programa mundial <strong>de</strong> promoção no campo dos direitos humanos”. 7 Os artigos 20, 26 e<br />

27, do capítulo “Igualda<strong>de</strong>, dignida<strong>de</strong> e tolerância”, são incontestáveis sobre o pap<strong>el</strong> dos Estados<br />

nesse s<strong>en</strong>tido:<br />

20. A Conferência Mundial sobre Direitos Humanos insta todos os Governos a<br />

tomarem medidas imediatas e <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volverem políticas vigorosas no s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> evitar e<br />

combater todas as formas <strong>de</strong> racismo, x<strong>en</strong>ofobia ou manifestações análogas <strong>de</strong> intolerância,<br />

on<strong>de</strong> seja necessário, promulgando leis a<strong>de</strong>quadas, adotando medidas p<strong>en</strong>ais cabíveis e<br />

estab<strong>el</strong>ec<strong>en</strong>do instituições nacionais para combater f<strong>en</strong>ôm<strong>en</strong>os <strong>de</strong>ssa natureza.<br />

26. A Conferência Mundial sobre Direitos Humanos insta os Estados e a comunida<strong>de</strong><br />

internacional a promoverem e protegerem os direitos das pessoas pert<strong>en</strong>c<strong>en</strong>tes a minorias nacionais,<br />

étnicas, r<strong>el</strong>igiosas ou lingüísticas, em conformida<strong>de</strong> com a Dec<strong>la</strong>ração sobre os Direitos das Pessoas<br />

Pert<strong>en</strong>c<strong>en</strong>tes a Minorias Étnicas, R<strong>el</strong>igiosas e Lingüísticas.<br />

27. As medidas a serem tomadas <strong>de</strong>vem incluir a facilitação <strong>de</strong> <strong>su</strong>a pl<strong>en</strong>a<br />

participação em todos os aspectos da vida política, econômica, social, r<strong>el</strong>igiosa e cultural<br />

da socieda<strong>de</strong> e no progresso econômico e <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> seu país.<br />

7. Artigo 19 do capítulo “Igualda<strong>de</strong>, dignida<strong>de</strong> e tolerância” da Conferência <strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>a.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Rui Santos<br />

Portanto, as políticas <strong>de</strong> ação afirmativa po<strong>de</strong>m e <strong>de</strong>vem ser, sim, mecanismos usados<br />

p<strong>el</strong>o Po<strong>de</strong>r Público para proteção e promoção dos direitos humanos.<br />

No Brasil, a política <strong>de</strong> ações afirmativas para os negros passa a compor a ag<strong>en</strong>da política<br />

oficial do governo com mais vigor mediante a III Conferência da ONU contra o Racismo,<br />

X<strong>en</strong>ofobia e Outras Formas <strong>de</strong> Intolerância, realizada em Durban, África do Sul, em setembro<br />

<strong>de</strong> 2001. Teve função r<strong>el</strong>evante a Fundação Cultural Palmares, órgão <strong>de</strong> governo vincu<strong>la</strong>da ao<br />

Ministério da Cultura, criada em 1988, com a missão <strong>de</strong> promover a cultura negra bem como<br />

a <strong>de</strong>fesa dos direitos dos negros e negras brasileiros.<br />

A Fundação fom<strong>en</strong>tou os <strong>de</strong>bates preparatórios e articulou a repres<strong>en</strong>tação brasileira em<br />

Durban. Coube a <strong>el</strong>a também, <strong>en</strong>tre outras, executar o que trata o Artigo 68 do Ato das<br />

Disposições Constitucionais Transitórias da Constituição <strong>de</strong> 1988. 8<br />

Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te que isso só foi possív<strong>el</strong> p<strong>el</strong>a pressão dos movim<strong>en</strong>tos sociais organizados,<br />

principalm<strong>en</strong>te o Movim<strong>en</strong>to Negro, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o <strong>de</strong>bate da Constituição <strong>de</strong> 1988, principalm<strong>en</strong>te,<br />

vinha reivindicando reparações por todo um passado <strong>de</strong> discriminação que sofrera a<br />

popu<strong>la</strong>ção negra brasileira e o reconhecim<strong>en</strong>to, p<strong>el</strong>o Estado, da existência do racismo, contraposto<br />

ao mito da <strong>de</strong>mocracia racial. A própria Constituição institui a construção <strong>de</strong> uma socieda<strong>de</strong><br />

mais justa e solidária, com a redução das <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s sociais.<br />

Timidam<strong>en</strong>te alguns órgãos do governo, iso<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te, já discutiam tais políticas. A <strong>de</strong>finição<br />

<strong>de</strong> ações afirmativas divulgada p<strong>el</strong>o Ministério da Justiça em 1996 é um exemplo disso:<br />

“Ações afirmativas são medidas especiais e temporárias, tomadas p<strong>el</strong>o Estado e/<br />

ou p<strong>el</strong>a iniciativa privada, espontânea ou compulsoriam<strong>en</strong>te, com o objetivo <strong>de</strong> <strong>el</strong>iminar<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s historicam<strong>en</strong>te acumu<strong>la</strong>das, garantindo a igualda<strong>de</strong> <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong><br />

e tratam<strong>en</strong>to, bem como <strong>de</strong> comp<strong>en</strong>sar perdas provocadas p<strong>el</strong>a discriminação e<br />

marginalização, por motivos raciais, étnicos, r<strong>el</strong>igiosos, <strong>de</strong> gênero e outros”.<br />

Tomando essa <strong>de</strong>finição como exemp<strong>la</strong>r, não resta dúvidas da importância das Ações<br />

Afirmativas para a justiça social, eqüida<strong>de</strong> e promoção dos direitos humanos, ou seja, garantir a<br />

igualda<strong>de</strong> <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s, mesmo que para isso seja necessário adotar um tratam<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>ciado<br />

para alguns grupos visando alcançarem um nív<strong>el</strong> <strong>de</strong> competitivida<strong>de</strong> e oportunida<strong>de</strong><br />

simi<strong>la</strong>r aos <strong>de</strong>mais grupos.<br />

Desta maneira, as ações afirmativas são mecanismos <strong>de</strong> promoção da igualda<strong>de</strong>,<br />

direcionadas aos grupos socialm<strong>en</strong>te excluídos e discriminados e que, em <strong>de</strong>corrência disto,<br />

experim<strong>en</strong>tam situações <strong>de</strong> vulnerabilida<strong>de</strong> em r<strong>el</strong>ação a outros segm<strong>en</strong>tos sociais hegemônicos<br />

e dominantes. A premissa fundam<strong>en</strong>tal da ação afirmativa, é o reconhecim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que pessoas<br />

<strong>su</strong>jeitas à <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong> <strong>de</strong>vem ter reconhecim<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>ciado t<strong>en</strong>do por objetivo a promoção<br />

da justiça e da inclusão econômica, social e simbólica.<br />

Cabe ressaltar que o <strong>de</strong>bate sobre as ações afirmativas no Brasil apres<strong>en</strong>ta uma singu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong><br />

paralisante. Parte da socieda<strong>de</strong> brasileira compre<strong>en</strong><strong>de</strong> as instituições sociais e o acesso aos direitos<br />

8. Reza na lei que: “Aos remanesc<strong>en</strong>tes das Comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Quilombos que estejam ocupando <strong>su</strong>as terras é<br />

reconhecida a proprieda<strong>de</strong> <strong>de</strong>finitiva, <strong>de</strong>v<strong>en</strong>do o Estado emitir-lhes os títulos respectivos”.<br />

247


248<br />

econômicos, sociais e culturais <strong>de</strong> maneira abstrata. De acordo com este pres<strong>su</strong>posto, todas as<br />

pessoas seriam iguais, visto o direito à igualda<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>finido constitucionalm<strong>en</strong>te. Mas é preciso<br />

dizer que a igualda<strong>de</strong> formal não implica igualda<strong>de</strong> <strong>de</strong> fato. E<strong>la</strong> <strong>de</strong>manda uma interv<strong>en</strong>ção<br />

ativa do Estado, cuidando <strong>de</strong> aspectos fundam<strong>en</strong>tais para a socieda<strong>de</strong>, inclusive <strong>de</strong> políticas<br />

<strong>de</strong>stinadas a grupos específicos, àqu<strong>el</strong>es mais vulneráveis. Com efeito, este é um tema que afeta<br />

amp<strong>la</strong>s parc<strong>el</strong>as da socieda<strong>de</strong> brasileira e, além disso, mexe com repres<strong>en</strong>tações simbólicas<br />

habilm<strong>en</strong>te construídas ao longo dos anos.<br />

De fato, a ação afirmativa implica usar o po<strong>de</strong>r coercitivo do Estado para impor, ainda<br />

que <strong>de</strong> forma provisória, uma nova or<strong>de</strong>m em <strong>de</strong>terminadas áreas das políticas públicas. O<br />

impacto <strong>de</strong>ssas políticas, a <strong>su</strong>a eficácia, está diretam<strong>en</strong>te ligado ao grau <strong>de</strong> empo<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>to e <strong>de</strong><br />

mobilização do público b<strong>en</strong>eficiário e da concepção primordial <strong>de</strong> que os direitos são indivisíveis,<br />

inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes e inter-r<strong>el</strong>acionados.<br />

É, porém, com o governo do presid<strong>en</strong>te Luis Inácio Lu<strong>la</strong> da Silva que as recom<strong>en</strong>dações<br />

às instituições governam<strong>en</strong>tais, recom<strong>en</strong>dadas no Programa <strong>de</strong> Ação <strong>de</strong> Durban, ganham maior<br />

efetivida<strong>de</strong>.<br />

Um dos primeiros atos do Presid<strong>en</strong>te, logo que tomou posse, em janeiro <strong>de</strong> 2003, foi<br />

assinar a Lei 10.639-03, no “âmbito do Ministério da Educação que instituiu a obrigatorieda<strong>de</strong><br />

do <strong>en</strong>sino da História da África e dos africanos no currículo esco<strong>la</strong>r do <strong>en</strong>sino fundam<strong>en</strong>tal e<br />

médio. Ainda junto a esse Ministério foi criada a Secretaria <strong>de</strong> Educação Continuada,<br />

Alfabetização e Diversida<strong>de</strong> que articu<strong>la</strong> “programas <strong>de</strong> combate à discriminação racial e sexual<br />

com projetos <strong>de</strong> valorização da diversida<strong>de</strong> étnica.<br />

Em r<strong>el</strong>ação à política externa brasileira houve o estreitam<strong>en</strong>to das r<strong>el</strong>ações com a África,<br />

principalm<strong>en</strong>te com os países da CPLP9 e África do Sul. Segundo o próprio presid<strong>en</strong>te uma<br />

obrigação política, moral e histórica<br />

Mas é através da SEPPIR – Secretaria Especial <strong>de</strong> Políticas <strong>de</strong> Promoção da Igualda<strong>de</strong><br />

Racial, órgão <strong>de</strong> assessoria direta ao Presid<strong>en</strong>te da República com status <strong>de</strong> ministério, criada<br />

em 21 <strong>de</strong> março <strong>de</strong> 2003, que o atual governo cria mecanismos mais concretos para o<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to da questão racial e <strong>de</strong>monstra a importância que está disp<strong>en</strong>sando à promoção<br />

da igualda<strong>de</strong> racial.<br />

É missão da SEPPIR “acompanhar e coord<strong>en</strong>ar políticas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes ministérios e outros<br />

órgãos do governo brasileiro para promoção da igualda<strong>de</strong> racial, articu<strong>la</strong>r, promover e acompanhar a<br />

execução <strong>de</strong> diversos programas <strong>de</strong> cooperação com organismos públicos e privados, nacionais e<br />

internacionais e, ainda, acompanhar e promover o cumprim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acordos e conv<strong>en</strong>ções internacionais<br />

assinados p<strong>el</strong>o Brasil que digam respeito à promoção da igualda<strong>de</strong> racial e ao combate ao racismo”.<br />

Assim se institui uma política Nacional <strong>de</strong> Promoção da Igualda<strong>de</strong> Racial com o objetivo <strong>de</strong><br />

reduzir as <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s raciais no Brasil, com ênfase na popu<strong>la</strong>ção negra.<br />

9. Comunida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Paises <strong>de</strong> Língua Portuguesa.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Rui Santos<br />

O que <strong>de</strong>sperta maior discussão no Brasil hoje em r<strong>el</strong>ação à política <strong>de</strong> ações afirmativas<br />

são as cotas. E<strong>la</strong>s são ap<strong>en</strong>as uma das medidas <strong>de</strong> Ação Afirmativa, que <strong>de</strong>vem ser usadas on<strong>de</strong><br />

se faz necessário uma ação mais contund<strong>en</strong>te, rápida e focalizada, como o acesso dos negros à<br />

universida<strong>de</strong>, quando, no total <strong>de</strong> universitários brasileiros, 97% são brancos, sobre 2% <strong>de</strong><br />

negros e 1% <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes ori<strong>en</strong>tais. 10<br />

Junto com os concursos públicos, a cota no vestibu<strong>la</strong>r fom<strong>en</strong>ta um <strong>de</strong>bate mais acirrado<br />

tão som<strong>en</strong>te porque <strong>el</strong>a atinge a c<strong>la</strong>sse média e a <strong>el</strong>ite brasileira e é corretam<strong>en</strong>te interpretada<br />

por estas como uma disputa <strong>de</strong> espaço e po<strong>de</strong>r, e ainda mais, uma questão <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong> nacional.<br />

A possibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> mobilida<strong>de</strong> social <strong>de</strong> 45% da popu<strong>la</strong>ção brasileira, negra, po<strong>de</strong> fazer<br />

emergir uma forte c<strong>la</strong>sse média negra que influ<strong>en</strong>cie cultural e politicam<strong>en</strong>te o país e queira, no<br />

mínimo, compartilhar o po<strong>de</strong>r. Cairia por terra o i<strong>de</strong>ário da <strong>el</strong>ite brasileira <strong>de</strong> uma socieda<strong>de</strong><br />

branca, <strong>de</strong> origem européia.<br />

Portanto, não basta fazer leis, tratados para combater as <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s e injustiças sociais,<br />

são necessárias políticas públicas específicas para promoção da igualda<strong>de</strong> <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s, e<br />

dos direitos humanos, apontando para uma socieda<strong>de</strong> que t<strong>en</strong>ha princípios norteadores <strong>de</strong><br />

respeito e tolerância às diversida<strong>de</strong>s e às difer<strong>en</strong>ças. E cabe ao Estado, <strong>en</strong>quanto regu<strong>la</strong>dor<br />

social, tratar <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>sigual os socialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>siguais, visando à cidadania pl<strong>en</strong>a.<br />

Bibliografia<br />

BAUMAN, Zygmunt, 2003. Comunida<strong>de</strong>: a busca por segurança no mundo atual. Rio <strong>de</strong> Janeiro:<br />

Jorge Zahar Ed.<br />

JACCOUD, Luciana <strong>de</strong> Barros, BEGHIN, Nathalie, 2002. Desigualda<strong>de</strong>s Raciais no Brasil:<br />

um ba<strong>la</strong>nço da interv<strong>en</strong>ção governam<strong>en</strong>tal. Brasília: Ipea.<br />

LIMA JR., Jayme B<strong>en</strong>v<strong>en</strong>uto, 2002. Manual <strong>de</strong> Direitos Humanos Internacionais: acesso aos<br />

sistemas global e regional <strong>de</strong> proteção dos direitos humanos. São Paulo: Ed. Loyo<strong>la</strong>.<br />

NOVAES, Regina, 2001. Direitos Humanos: temas e perspectivas. Rio <strong>de</strong> Janeiro: Mauad.<br />

TRINDADE, José Damião <strong>de</strong> Lima, 2002. História Social dos Direitos Humanos. São Paulo:<br />

Peirópolis.<br />

10. Dados do IPEA.<br />

249


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Rui Santos<br />

Derechos humanos y política <strong>de</strong> acciones<br />

afirmativas <strong>en</strong> Brasil 11<br />

RUI SANTOS<br />

El propósito <strong>de</strong> este texto es <strong>el</strong>aborar breves consi<strong>de</strong>raciones sobre temas controvertidos, tales<br />

como <strong>la</strong> universalidad <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos, <strong>la</strong>s singu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s socioculturales, así como acciones<br />

afirmativas <strong>en</strong> tanto políticas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad racial y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> Brasil <strong>de</strong> hoy. No con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> arribar a conclusiones, sino para estimu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate.<br />

<strong>La</strong> Dec<strong>la</strong>ración Universal <strong>de</strong> Derechos Humanos, creada <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> finalizada <strong>la</strong> Segunda<br />

Guerra Mundial, <strong>en</strong> 1948, <strong>su</strong>rge <strong>d<strong>el</strong></strong> afán <strong>de</strong> constituirse como instrum<strong>en</strong>to político y jurídico<br />

internacional, con miras a <strong>la</strong> protección y promoción <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> todos los seres humanos ante<br />

vio<strong>la</strong>ciones y agravios a <strong>la</strong> vida y a <strong>la</strong> dignidad humana ocurridas durante <strong>la</strong> guerra. Surge como un<br />

código <strong>de</strong> principios y valores <strong>su</strong>puestam<strong>en</strong>te universales, ya que para ser <strong>su</strong>jeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho bastaría<br />

ser humano. El artículo Primero <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración dice que “Todas <strong>la</strong>s personas nac<strong>en</strong> libres y iguales<br />

<strong>en</strong> dignidad y <strong>de</strong>rechos”.<br />

Sin embargo, sabemos que no nacemos todos libres ni iguales <strong>en</strong> dignidad y <strong>de</strong>rechos, aun<br />

cuando esa <strong>de</strong>ba ser <strong>la</strong> meta a alcanzar; nuestra utopía. Incluso porque <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración no <strong>de</strong>jó <strong>de</strong><br />

reflejar <strong>el</strong> contexto político, social, económico y cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, <strong>en</strong> los cuales los países occid<strong>en</strong>tales,<br />

capitalistas y liberales, ejercieron mayor influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>su</strong> texto final. Lo mismo ocurrió <strong>en</strong> los<br />

pactos sigui<strong>en</strong>tes: <strong>el</strong> Pacto Internacional <strong>de</strong> Derechos Civiles y Políticos y <strong>el</strong> Pacto Internacional <strong>de</strong><br />

Derechos Económicos, Sociales y Culturales, 12 <strong>en</strong> los que fue postergada <strong>su</strong> implem<strong>en</strong>tación porque<br />

<strong>la</strong>s naciones occid<strong>en</strong>tales argum<strong>en</strong>taban que sólo podría efectivizarse a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, lo que era<br />

impugnado por <strong>la</strong>s naciones socialistas.<br />

11. Ese texto es una versión ampliada y revisada <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación hecha <strong>en</strong> <strong>el</strong> Curso <strong>de</strong> Ext<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> Antropología<br />

y Derechos Humanos, promovido por <strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Antropología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> <strong>Río</strong> Gran<strong>de</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur,<br />

<strong>en</strong> agosto <strong>de</strong> 2003.<br />

12. El Pacto Internacional <strong>de</strong> Derechos Civiles y Políticos fue adoptado por <strong>la</strong> Resolución Nº 2.200 A (XXI) <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, <strong>el</strong> 16 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1996 y ratificado por Brasil <strong>el</strong> 24 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1992,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> Pacto Internacional <strong>de</strong> Derechos Económicos, Sociales y Culturales fue adoptado por <strong>la</strong> Resolución<br />

Nº 2.200-A (XXI) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, <strong>el</strong> 16 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1966 y ratificado por Brasil <strong>el</strong><br />

24 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1992, pág. 196.<br />

251


252<br />

Así po<strong>de</strong>mos distinguir lo que <strong>su</strong>rgió como prioritario, es <strong>de</strong>cir, lo que pasó a ser secundario<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos económicos, principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los sociales y culturales. Lo que más<br />

importaba era <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r político combinado con <strong>el</strong> económico para <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que a pesar <strong>de</strong> que <strong>el</strong> compromiso formal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones signatarias<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración Universal y <strong>de</strong> los pactos que <strong>la</strong> <strong>su</strong>cedieron, era <strong>el</strong> <strong>de</strong> conjugar los <strong>de</strong>rechos<br />

civiles y políticos con los económicos, sociales y culturales, <strong>su</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica<br />

<strong>de</strong>jó mucho que <strong>de</strong>sear. <strong>La</strong> propia auto<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> los pueblos, consolidada <strong>en</strong> <strong>la</strong> carta <strong>de</strong><br />

San Francisco y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> 1948, ofreció resist<strong>en</strong>cia por parte <strong>de</strong> los países<br />

imperialistas, 13 <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> no <strong>de</strong>sistir <strong>de</strong> <strong>su</strong>s colonias <strong>en</strong> África y <strong>en</strong> Asia, principalm<strong>en</strong>te.<br />

Con <strong>la</strong> eclosión <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> liberación <strong>de</strong> los países colonizados, principalm<strong>en</strong>te<br />

a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XX, y ante <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> someterlos por<br />

<strong>la</strong> fuerza militar, <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cias occid<strong>en</strong>tales tuvieron que buscar una alternativa para continuar<br />

acumu<strong>la</strong>ndo riquezas; ésta se dio mediante <strong>la</strong> dominación política y económica m<strong>en</strong>os explícita<br />

y más <strong>su</strong>til.<br />

<strong>La</strong> dominación no fue etérea, se refleja aún negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción históricam<strong>en</strong>te<br />

discriminados o fragilizados: mujeres, niños y niñas, personas mayores, minorías<br />

étnicas, homosexuales, <strong>en</strong>tre otros. Los mismos personajes <strong>de</strong> ayer, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>su</strong>frir <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s estructurales y sociales que <strong>el</strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o económico impone a <strong>la</strong> ciudadanía, huían<br />

<strong>de</strong> los padrones <strong>de</strong> <strong>la</strong> normalidad constituida, son hoy objetivos prioritarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s múltiples<br />

discriminaciones y viol<strong>en</strong>cia.<br />

Estos “<strong>su</strong>jetos <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho” no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> posibilidad <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a los recursos, a <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s,<br />

a <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s riquezas producidas, ni ti<strong>en</strong><strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o ejercicio <strong>de</strong> <strong>su</strong> ciudadanía,<br />

por lo que son estigmatizados, excluidos o marginados. El proceso <strong>de</strong> exclusión, <strong>de</strong> injusticia<br />

social, también ocurre con <strong>la</strong>s manifestaciones culturales <strong>de</strong> minorías étnicas, r<strong>el</strong>igiosas, castas y<br />

algunos grupos sociales minoritarios, g<strong>en</strong>erando x<strong>en</strong>ofobias e intolerancias <strong>en</strong> conviv<strong>en</strong>cia con<br />

<strong>la</strong> diversidad.<br />

Los negros brasileños son parte <strong>de</strong> esa pret<strong>en</strong>dida minoría. 14 Des<strong>de</strong> <strong>su</strong> llegada <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XVI como trabajadores esc<strong>la</strong>vizados, hasta los días actuales, <strong>su</strong> historia y <strong>su</strong>s manifestaciones<br />

culturales, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, fueron r<strong>el</strong>egadas a <strong>la</strong> invisibilidad y al ostracismo. Actualm<strong>en</strong>te, todos los<br />

indicadores socioeconómicos, seña<strong>la</strong>n <strong>la</strong> exclusión y <strong>la</strong> marginación, <strong>la</strong> injusticia social y <strong>la</strong><br />

categoría <strong>de</strong> ciudadano <strong>de</strong> segunda c<strong>la</strong>se a <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> los negros brasileños.<br />

Según datos <strong>d<strong>el</strong></strong> IBGE, <strong>el</strong> 64% <strong>de</strong> los pobres y <strong>el</strong> 69% <strong>de</strong> los indig<strong>en</strong>tes son negros, o sea,<br />

no hay una distribución equitativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza. En los últimos años, hubo una reducción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> pobres e indig<strong>en</strong>tes, pero ésta <strong>en</strong>tre b<strong>la</strong>ncos y negros se ha mant<strong>en</strong>ido inalterada,<br />

según datos <strong>d<strong>el</strong></strong> Instituto <strong>de</strong> Pesquisa Económica Aplicada, IPEA.<br />

13. Trinda<strong>de</strong>, José Damião <strong>de</strong> Lima. Historia Social <strong>de</strong> los Derechos Humanos.<br />

14. Según datos <strong>d<strong>el</strong></strong> último c<strong>en</strong>so <strong>d<strong>el</strong></strong> IBGE, negros y pardos constituy<strong>en</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>d<strong>el</strong></strong> 47% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción brasileña.<br />

El criterio usado por <strong>el</strong> IBGE fue <strong>de</strong> autoid<strong>en</strong>tificación, ya que como recae sobre los negros un estigma negativo,<br />

muchos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los no se a<strong>su</strong>m<strong>en</strong> como tales. Por eso es <strong>de</strong> <strong>su</strong>poner que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra sea mayor que <strong>la</strong> que seña<strong>la</strong>n<br />

<strong>la</strong>s estadísticas.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Rui Santos<br />

<strong>La</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo por color <strong>en</strong> <strong>el</strong> 200115 fue <strong>de</strong> 8,3% <strong>de</strong> b<strong>la</strong>ncos y 10,7% <strong>de</strong> negros,<br />

y <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio realizado estas difer<strong>en</strong>cias se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1992. El ingreso domiciliario per<br />

cápita, <strong>de</strong> acuerdo a los datos <strong>d<strong>el</strong></strong> IPEA y <strong>d<strong>el</strong></strong> IBGE, también muestra una <strong>en</strong>orme <strong>de</strong>sigualdad<br />

a favor <strong>de</strong> los hogares b<strong>la</strong>ncos. El ingreso medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias negras es m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad que<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias b<strong>la</strong>ncas.<br />

En <strong>la</strong>s estadísticas r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> educación, que es uno <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> movilidad social,<br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre b<strong>la</strong>ncos y negros son mayores aún y, según <strong>el</strong> IPEA, los indicadores no<br />

seña<strong>la</strong>n trayectorias converg<strong>en</strong>tes, ya sea con r<strong>el</strong>ación al analfabetismo, al acceso a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

fundam<strong>en</strong>tal o a <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia y éxito esco<strong>la</strong>r.<br />

Estos son algunos datos pero podríamos citar otros: salud, oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo e<br />

ingreso, tasa <strong>de</strong> mortalidad infantil, mortalidad <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es, acceso a <strong>la</strong> tecnología digital,<br />

acceso a bi<strong>en</strong>es no fungibles o vivi<strong>en</strong>da, que <strong>de</strong>muestran <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> racismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> vida, <strong>en</strong> <strong>la</strong> discriminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra.<br />

Junto al factor económico otro vector es <strong>de</strong>terminante para <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> injusticia social: <strong>la</strong> <strong>de</strong>svalorización <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

id<strong>en</strong>tidad racial <strong>de</strong> los negros. Según Alzira Rufino16 “hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres,<br />

niños y hombres negros es hab<strong>la</strong>r <strong>d<strong>el</strong></strong> cambio <strong>de</strong> imag<strong>en</strong> y <strong>de</strong> autoimag<strong>en</strong>”. Tal vez <strong>la</strong> mayor<br />

injusticia radica <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología racista brasileña, pues ésta logra aniqui<strong>la</strong>r <strong>la</strong> autoestima <strong>de</strong> los<br />

negros. Uno <strong>de</strong> los ejemplos clásicos es <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personas negras <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación<br />

<strong>en</strong> forma positiva, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> t<strong>el</strong>evisión. Hubo un cierto avance <strong>en</strong> los últimos<br />

años con r<strong>el</strong>ación a los comerciales, pero <strong>el</strong>lo ocurrió cuando coincidió con un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

personas negras con mayor po<strong>de</strong>r adquisitivo, lo que no se traduce <strong>en</strong> po<strong>de</strong>r político.<br />

Esto ratifica <strong>el</strong> racismo brasileño que invisible, sil<strong>en</strong>cioso, se comprueba por <strong>la</strong>s estadísticas<br />

sin <strong>de</strong>jar marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> dudas <strong>en</strong> cuanto a <strong>su</strong> eficacia, cay<strong>en</strong>do por tierra <strong>el</strong> mito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

racial brasileña.<br />

¿De qué universalidad estamos hab<strong>la</strong>ndo cuando nos referimos a <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración Universal<br />

<strong>de</strong> los Derechos Humanos? <strong>La</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>a <strong>de</strong> 1993, fue fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> este<br />

aspecto. Por influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, especialm<strong>en</strong>te China, Singapur, los emerg<strong>en</strong>tes<br />

“Tigres Asiáticos”, árabes, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los Estados mu<strong>su</strong>lmanes, fue refutada <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> universalidad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s y <strong>su</strong>s difer<strong>en</strong>tes formas <strong>de</strong> sociabilidad.<br />

El artículo 5º <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>a afirma:<br />

“5º. Todos los <strong>de</strong>rechos humanos son universales, indivisibles, inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

y interr<strong>el</strong>acionados. <strong>La</strong> comunidad internacional <strong>de</strong>be tratar los <strong>de</strong>rechos humanos<br />

globalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> forma justa y equitativa, <strong>en</strong> pie <strong>de</strong> igualdad y con <strong>el</strong> mismo énfasis. <strong>La</strong>s<br />

particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s nacionales y regionales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser tomadas <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración, así como<br />

los diversos contextos históricos, culturales y r<strong>el</strong>igiosos, pero es <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> los Estados<br />

promover y proteger todos los <strong>de</strong>rechos humanos y liberta<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tales, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>s sistemas políticos, económicos y culturales”.<br />

15. Fu<strong>en</strong>te: IPEA, con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> PNAD, IBGE.<br />

16. En: Racismos Contemporâneos/org. Ashoka empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores Sociales y Takano Ciudadanía. Rio <strong>de</strong> Janeiro,<br />

Takano, Ed. 2003.<br />

253


254<br />

Se int<strong>en</strong>tó conjugar <strong>el</strong> particu<strong>la</strong>rismo cultural con <strong>el</strong> universalismo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos,<br />

pero a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>a trata <strong>en</strong> artículos específicos los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />

grupos <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> vulnerabilidad o exclusión social, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, niñas,<br />

indios, personas con capacida<strong>de</strong>s físicas difer<strong>en</strong>tes, refugiados, trabajadores migrantes y los<br />

negros. Hace refer<strong>en</strong>cia también a <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza respecto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos, como <strong>en</strong> los artículos 14 y 25:<br />

“14. <strong>La</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> situaciones g<strong>en</strong>eralizadas <strong>de</strong> extrema pobreza inhibe <strong>el</strong><br />

pl<strong>en</strong>o y efectivo ejercicio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos; <strong>la</strong> comunidad internacional <strong>de</strong>be<br />

continuar atribuy<strong>en</strong>do prioridad alta a medidas <strong>de</strong>stinadas a aliviar y finalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong>iminar situaciones <strong>de</strong> esa naturaleza.<br />

25. <strong>La</strong> Confer<strong>en</strong>cia Mundial sobre Derechos Humanos afirma que <strong>la</strong> pobreza<br />

extrema y <strong>la</strong> exclusión social constituy<strong>en</strong> una vio<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> dignidad humana y que<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser tomadas medidas urg<strong>en</strong>tes para conocer más sobre <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza<br />

extrema y <strong>su</strong>s causas, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s r<strong>el</strong>acionadas con <strong>el</strong> problema <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>sarrollo,<br />

con miras a promover los <strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses más pobres, poner fin a<br />

<strong>la</strong> pobreza extrema y a <strong>la</strong> exclusión social y promover una mejor distribución <strong>de</strong> los<br />

frutos <strong>d<strong>el</strong></strong> progreso social. Es es<strong>en</strong>cial que los Estados estimul<strong>en</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses más pobres <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones adoptadas con respecto a <strong>su</strong>s comunida<strong>de</strong>s, a <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos y a los esfuerzos para combatir <strong>la</strong> pobreza extrema”.<br />

En lo que se refiere al racismo, discriminación racial, x<strong>en</strong>ofobia y otras formas <strong>de</strong> intolerancia,<br />

<strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia no <strong>de</strong>jó dudas sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que los países signatarios promuevan<br />

políticas con miras a <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> toda forma <strong>de</strong> discriminación, a <strong>la</strong> equidad y <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> los Derechos Humanos, si<strong>en</strong>do ese objetivo “… primordial <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad internacional<br />

y <strong>de</strong> un programa mundial <strong>de</strong> promoción <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos”. 17 Los artículos<br />

20, 26 y 27 <strong>d<strong>el</strong></strong> capítulo “Igualdad, dignidad y tolerancia”, son irrefutables <strong>en</strong> cuanto al pap<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

los Estados <strong>en</strong> ese punto:<br />

“20. <strong>La</strong> Confer<strong>en</strong>cia Mundial sobre Derechos Humanos insta a todos los Gobiernos<br />

a tomar medidas inmediatas y a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r políticas vigorosas <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

evitar y combatir todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> racismo, x<strong>en</strong>ofobia o manifestaciones análogas <strong>de</strong><br />

intolerancia, don<strong>de</strong> sea necesario, promulgando leyes a<strong>de</strong>cuadas, adoptando medidas<br />

p<strong>en</strong>ales apropiadas y estableci<strong>en</strong>do instituciones nacionales para combatir f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong> esa naturaleza”.<br />

“26. <strong>La</strong> Confer<strong>en</strong>cia Mundial sobre Derechos Humanos insta a los Estados y a<br />

<strong>la</strong> comunidad internacional a promover y proteger los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes<br />

a minorías nacionales, étnicas, r<strong>el</strong>igiosas o lingüísticas, <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong><br />

Dec<strong>la</strong>ración sobre los Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Personas Pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a Minorías Étnicas, R<strong>el</strong>igiosas<br />

y Lingüísticas”.<br />

17 Artículo 19 <strong>d<strong>el</strong></strong> capítulo “Igualdad, dignidad y tolerancia” <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>a.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Rui Santos<br />

“27. <strong>La</strong>s medidas a tomarse <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incluir <strong>la</strong> facilitación <strong>de</strong> <strong>su</strong> pl<strong>en</strong>a participación<br />

<strong>en</strong> todos los aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida política, económica, social, r<strong>el</strong>igiosa y cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad y <strong>en</strong> <strong>el</strong> progreso económico y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>su</strong> país”.<br />

Por lo tanto, <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> acción afirmativa pued<strong>en</strong> y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser mecanismos usados<br />

por <strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r Público para protección y promoción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos.<br />

En Brasil, <strong>la</strong> política <strong>de</strong> acciones afirmativas para los negros pasa a integrar <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da<br />

política oficial <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno con más vigor <strong>en</strong> <strong>la</strong> III Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ONU contra <strong>el</strong> Racismo,<br />

X<strong>en</strong>ofobia y Otras Formas <strong>de</strong> Intolerancia, realizada <strong>en</strong> Durban, Sudáfrica, <strong>en</strong> setiembre <strong>de</strong><br />

2001. Tuvo una función r<strong>el</strong>evante <strong>la</strong> Fundación Cultural Palmares, organismo <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno<br />

vincu<strong>la</strong>do al Ministerio <strong>de</strong> Cultura, creado <strong>en</strong> 1988 con <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> promover <strong>la</strong> cultura negra,<br />

así como <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los negros y negras brasileños.<br />

<strong>La</strong> Fundación fom<strong>en</strong>tó los <strong>de</strong>bates preparatorios y articuló <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación brasileña <strong>en</strong><br />

Durban. Le correspondió a <strong>el</strong><strong>la</strong> también, <strong>en</strong>tre otras, ejecutar lo que trata <strong>el</strong> Artículo 68 <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Acto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Disposiciones Constitucionales Transitorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1988. 18<br />

Esto sólo fue posible ante <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos sociales organizados, principalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> Movimi<strong>en</strong>to Negro, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1988 v<strong>en</strong>ía reivindicando<br />

reparaciones por todo un pasado <strong>de</strong> discriminación <strong>su</strong>frido por <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra brasileña<br />

y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to, por parte <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado, <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> racismo, contrapuesto al mito <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia racial. <strong>La</strong> propia Constitución instituyó <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una sociedad más<br />

justa y solidaria, con <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s sociales.<br />

Tímidam<strong>en</strong>te, algunos organismos <strong>de</strong> gobierno, ais<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te, ya discutían tales políticas.<br />

<strong>La</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> acciones afirmativas divulgada por <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Justicia <strong>en</strong> 1966 es un<br />

ejemplo <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo:<br />

“Acciones afirmativas son medidas especiales y temporarias, tomadas por <strong>el</strong><br />

Estado y/o por iniciativa privada, espontánea u obligatoriam<strong>en</strong>te, con <strong>el</strong> objetivo<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>iminar <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s históricam<strong>en</strong>te acumu<strong>la</strong>das, garantizando <strong>la</strong> igualdad<br />

<strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to, así como <strong>de</strong> comp<strong>en</strong>sar pérdidas provocadas<br />

por <strong>la</strong> discriminación y <strong>la</strong> marginalización, por motivos raciales, étnicos, r<strong>el</strong>igiosos,<br />

<strong>de</strong> género y otros”.<br />

Si tomamos esta <strong>de</strong>finición como ejemplo, no quedan dudas <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Acciones Afirmativas para <strong>la</strong> justicia social, <strong>la</strong> equidad y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos;<br />

esto es, garantizar <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s, aunque para <strong>el</strong>lo sea necesario adoptar un<br />

tratami<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>ciado para algunos grupos con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

competitividad y oportunidad simi<strong>la</strong>r a los otros agrupami<strong>en</strong>tos.<br />

18. Dice <strong>la</strong> ley que: “A los reman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Quilombos (campam<strong>en</strong>tos fortificados o pob<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> negros) que estén ocupando <strong>su</strong>s tierras les es reconocida <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong>finitiva, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> Estado emitirles los títulos<br />

respectivos”.<br />

255


256<br />

De esta manera, <strong>la</strong>s acciones afirmativas son mecanismos <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad<br />

dirigidos a los grupos socialm<strong>en</strong>te excluidos y discriminados que, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo,<br />

experim<strong>en</strong>tan situaciones <strong>de</strong> vulnerabilidad con r<strong>el</strong>ación a otros grupos sociales hegemónicos y<br />

dominantes. <strong>La</strong> premisa fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción afirmativa es <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que personas<br />

<strong>su</strong>jetas a <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er reconocimi<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>ciado, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como objetivo<br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusión económica, social y simbólica.<br />

El <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong>s acciones afirmativas <strong>en</strong> Brasil pres<strong>en</strong>ta una singu<strong>la</strong>ridad paralizadora.<br />

Un sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad brasileña compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones sociales y <strong>el</strong> acceso a los <strong>de</strong>rechos<br />

económicos, sociales y culturales <strong>en</strong> forma abstracta. De acuerdo con este pre<strong>su</strong>puesto, todas <strong>la</strong>s<br />

personas serían iguales, ya que <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> igualdad está <strong>de</strong>finido constitucionalm<strong>en</strong>te. Pero<br />

es preciso <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> igualdad formal no implica igualdad <strong>de</strong> hecho. El<strong>la</strong> <strong>de</strong>manda una interv<strong>en</strong>ción<br />

activa <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado cuidando aspectos fundam<strong>en</strong>tales para <strong>la</strong> sociedad, incluso políticas<br />

<strong>de</strong>stinadas a grupos específicos, a los más vulnerables. Este es un tema que afecta a gran<strong>de</strong>s<br />

grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad brasileña y moviliza repres<strong>en</strong>taciones simbólicas hábilm<strong>en</strong>te construidas<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años.<br />

<strong>La</strong> acción afirmativa implica usar <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r coercitivo <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado para imponer, <strong>en</strong> forma<br />

provisoria, un nuevo ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas. El impacto <strong>de</strong> esas<br />

políticas, <strong>su</strong> eficacia, está directam<strong>en</strong>te ligado al grado <strong>de</strong> “empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to” y <strong>de</strong> movilización<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> público b<strong>en</strong>eficiario y <strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que los <strong>de</strong>rechos son indivisibles,<br />

inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes e interr<strong>el</strong>acionados.<br />

No obstante, con <strong>el</strong> gobierno <strong>d<strong>el</strong></strong> Presid<strong>en</strong>te Luis Inácio Lu<strong>la</strong> da Silva <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones<br />

a <strong>la</strong>s instituciones gubernam<strong>en</strong>tales, seña<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> Durban, han<br />

ganado efectividad.<br />

Uno <strong>de</strong> los primeros actos <strong>d<strong>el</strong></strong> Presid<strong>en</strong>te, luego <strong>de</strong> a<strong>su</strong>mir <strong>el</strong> cargo, <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2003, fue<br />

firmar <strong>la</strong> Ley 10.639-03, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>d<strong>el</strong></strong> Ministerio <strong>de</strong> Educación, que instituyó <strong>la</strong> obligatoriedad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> África y <strong>de</strong> los africanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

primaria y secundaria. También <strong>en</strong> este Ministerio fue creada <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Educación Continuada,<br />

Alfabetización y Diversidad, que articu<strong>la</strong> “programas <strong>de</strong> combate a <strong>la</strong> discriminación<br />

racial y sexual con proyectos <strong>de</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad étnica”.<br />

Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> política externa brasileña hubo una aproximación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones con<br />

África, principalm<strong>en</strong>te con los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> CPLP19 y Sudáfrica. Según <strong>el</strong> propio Presid<strong>en</strong>te,<br />

una obligación política, moral e histórica.<br />

Pero es a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEPPIR, Secretaría Especial <strong>de</strong> Políticas <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Igualdad<br />

Racial, órgano <strong>de</strong> asesoría directa al Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> República con estatus <strong>de</strong> Ministerio,<br />

creada <strong>el</strong> 21 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2003, que <strong>el</strong> actual gobierno da orig<strong>en</strong> a mecanismos concretos para<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> problema racial, <strong>de</strong>mostrando <strong>la</strong> importancia que otorga a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

igualdad racial.<br />

19. Comunidad <strong>de</strong> Países <strong>de</strong> L<strong>en</strong>gua Portuguesa.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Rui Santos<br />

Es misión <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEPPIR “acompañar y coordinar políticas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes ministerios y otros<br />

órganos <strong>de</strong> gobierno para promover <strong>la</strong> igualdad racial, articu<strong>la</strong>r, promover y acompañar <strong>la</strong> ejecución<br />

<strong>de</strong> diversos programas <strong>de</strong> cooperación con organismos públicos y privados, nacionales e internacionales<br />

y, aun, acompañar y promover <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acuerdos y conv<strong>en</strong>ciones internacionales firmados<br />

por Brasil que se refieran a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad racial y al combate al racismo”. Así se<br />

instituyó una política Nacional <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Igualdad Racial con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> reducir<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s raciales <strong>en</strong> Brasil, con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción negra.<br />

Lo que <strong>de</strong>spierta mayor discusión <strong>en</strong> Brasil hoy respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> acciones afirmativas<br />

son los cupos. Estos son una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> Acción Afirmativa que <strong>de</strong>be ser usada<br />

don<strong>de</strong> es necesaria una acción más contund<strong>en</strong>te, rápida y focalizada, como es <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> los<br />

negros a <strong>la</strong> universidad, ya que <strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> universitarios brasileños, 97% son b<strong>la</strong>ncos, 2% son<br />

negros y 1% <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tales. 20<br />

Junto con los concursos públicos, <strong>el</strong> cupo para exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> ingreso a facultad fom<strong>en</strong>ta un<br />

<strong>de</strong>bate mayor porque toca a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se media y a <strong>la</strong> <strong>el</strong>ite brasileña, interpretada por éstas como una<br />

disputa <strong>de</strong> espacio y po<strong>de</strong>r, aún más, un problema <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad nacional. <strong>La</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />

movilidad social <strong>de</strong> 45% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción brasileña negra, pue<strong>de</strong> hacer <strong>su</strong>rgir una fuerte c<strong>la</strong>se<br />

media negra que t<strong>en</strong>ga influ<strong>en</strong>cia cultural y política <strong>en</strong> <strong>el</strong> país y busque compartir <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r. Esto<br />

haría caer <strong>el</strong> i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ite brasileña <strong>de</strong> una sociedad b<strong>la</strong>nca <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> europeo.<br />

Por lo tanto, no basta hacer leyes, tratados para combatir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s injusticias<br />

sociales, son necesarias políticas públicas específicas para promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos, apuntando a una sociedad con principios ori<strong>en</strong>tadores<br />

<strong>de</strong> respeto y tolerancia a <strong>la</strong>s diversida<strong>de</strong>s y a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias. Correspon<strong>de</strong> al Estado, como<br />

regu<strong>la</strong>dor social, tratar <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>sigual a los socialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>siguales, con miras a un futuro <strong>de</strong><br />

ciudadanía pl<strong>en</strong>a.<br />

20. Datos <strong>d<strong>el</strong></strong> IPEA.<br />

257


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

El racismo y los <strong>de</strong>rechos humanos<br />

<strong>en</strong> Uruguay<br />

Romero J. Rodríguez<br />

ROMERO J. RODRÍGUEZ<br />

Se nos brinda <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> <strong>la</strong> profundización <strong>de</strong> un tema que <strong>en</strong> los<br />

últimos años ha estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da pública <strong>de</strong> los uruguayos. Nos referimos al racismo, <strong>la</strong><br />

discriminación, <strong>la</strong> exclusión social, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que se manifiestan sobre grupos humanos por <strong>el</strong><br />

hecho <strong>de</strong> pert<strong>en</strong>ecer a un <strong>de</strong>terminado segm<strong>en</strong>to cultural, o por <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> género, o por<br />

<strong>la</strong> simple razón <strong>de</strong> manifestar s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> un modo difer<strong>en</strong>te y no <strong>su</strong>jetarse a <strong>la</strong>s formas<br />

l<strong>la</strong>madas conv<strong>en</strong>cionales.<br />

Este breve trabajo, <strong>en</strong> dos partes, tratará <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar cómo actúa <strong>el</strong> racismo y <strong>la</strong> discriminación<br />

<strong>en</strong> nuestro medio y cuáles son los re<strong>su</strong>ltados que ha <strong>de</strong>jado <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> políticas<br />

concretas para erradicar este mal. También pres<strong>en</strong>taremos <strong>la</strong>s repercusiones <strong>d<strong>el</strong></strong> tema a niv<strong>el</strong><br />

internacional, específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas por medio <strong>d<strong>el</strong></strong> Comité Contra<br />

<strong>la</strong> Discriminación Racial y <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones que éste le ha solicitado al Estado uruguayo.<br />

De ahí <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> que estas problemáticas sean abordadas también <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito<br />

académico <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los Derechos Humanos, procurando <strong>la</strong>s formas para que hombres y<br />

mujeres sean reconocidos y aceptados por todos <strong>en</strong> <strong>el</strong> camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> armonía social, <strong>en</strong>carando <strong>la</strong><br />

diversidad como riqueza <strong>d<strong>el</strong></strong> ser humano.<br />

<strong>La</strong>s sigui<strong>en</strong>tes consi<strong>de</strong>raciones son parte <strong>d<strong>el</strong></strong> análisis cotidiano que hace <strong>la</strong> colectividad<br />

negra mediante <strong>su</strong>s propias organizaciones, don<strong>de</strong> se abordan factores políticos, históricos,<br />

económicos, sociales y culturales que contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> perpetuación <strong>d<strong>el</strong></strong> racismo y <strong>la</strong> discriminación<br />

racial, así como <strong>la</strong>s características particu<strong>la</strong>res que adopta <strong>en</strong> Uruguay.<br />

Dominación - discriminación<br />

Muchos han <strong>de</strong>finido <strong>el</strong> racismo como <strong>la</strong> exacerbación <strong>d<strong>el</strong></strong> s<strong>en</strong>tido racial <strong>de</strong> un grupo<br />

étnico, especialm<strong>en</strong>te cuando convive con otros, y <strong>el</strong> otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un carácter <strong>de</strong> “inferior”<br />

a qui<strong>en</strong>es no pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a ese grupo. Esta consi<strong>de</strong>ración justifica <strong>la</strong> persecución a qui<strong>en</strong>es no lo<br />

integran.<br />

259


260<br />

Con r<strong>el</strong>ación a nuestro país, si <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> perseguir es hacer o procurar<br />

daño físico y viol<strong>en</strong>to, se pue<strong>de</strong> afirmar que eso no <strong>su</strong>ce<strong>de</strong> <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos. Pero si por<br />

persecución <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos un acoso continuo con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> que <strong>el</strong> grupo minoritario termine<br />

si<strong>en</strong>do con<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> mayoría, <strong>de</strong>bemos admitir <strong>su</strong> exist<strong>en</strong>cia. No reconocerlo agrega<br />

un daño ya que, aun sin ser percibido, toma formas variadas <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> sociedad.<br />

El pasaje forzoso <strong>de</strong> africanos al contin<strong>en</strong>te americano se realizó <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> una<br />

combinación <strong>de</strong> factores; <strong>su</strong> principal objetivo fue <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> ganancias, <strong>su</strong> método imponer<br />

un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o y un sistema <strong>de</strong> vida -a partir <strong>de</strong> <strong>su</strong> particu<strong>la</strong>r forma <strong>de</strong> concebir <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad- para <strong>su</strong> propio b<strong>en</strong>eficio. <strong>La</strong> imposición <strong>de</strong> otro mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o cultural implicó<br />

<strong>de</strong>struir -hasta hacer <strong>de</strong>saparecer, si fuera posible- toda cultura difer<strong>en</strong>te, toda forma <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

distinto, todas <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>igiones difer<strong>en</strong>tes, todos los principios <strong>de</strong> vida distintos. Para que<br />

este proyecto se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ra y se consolidara fue necesario <strong>el</strong>iminar todo vestigio <strong>de</strong> humanidad<br />

<strong>en</strong> los sectores a ser dominados. Sost<strong>en</strong>er que hombres y mujeres <strong>de</strong> una cultura difer<strong>en</strong>ciada no<br />

pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> humana y que -ap<strong>el</strong>ando a un darwinismo infantil- están más cerca <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

mono que <strong>d<strong>el</strong></strong> hombre, ha sido <strong>el</strong> primer paso para justificar tal dominación.<br />

Esta lógica g<strong>en</strong>eró masacres y g<strong>en</strong>ocidio al pueblo negro, así como también a los judíos,<br />

a los gitanos, a los indios y a <strong>la</strong>s culturas que no comulgaban con <strong>el</strong> principio <strong>d<strong>el</strong></strong> dominador.<br />

Actualm<strong>en</strong>te, no es sólo <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia física sino luchar contra <strong>la</strong> cultura que ésta<br />

<strong>en</strong>g<strong>en</strong>dró. Porque cuando se legitima ese tipo <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia se trasmite mediante lo cotidiano; se<br />

fom<strong>en</strong>ta por medio <strong>de</strong> los prejuicios, estigmas, pautas <strong>de</strong> discriminación, modos <strong>su</strong>tiles y no<br />

tan <strong>su</strong>tiles <strong>de</strong> segregación. Esta <strong>su</strong>ma <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos se introduce <strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> los programas<br />

educativos formales y no formales, se reproduce, se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> sociedad y va<br />

incorporándose <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as y costumbres <strong>de</strong> cada país.<br />

<strong>La</strong> cultura <strong>d<strong>el</strong></strong> dominador conforma un cuerpo i<strong>de</strong>ológico <strong>en</strong> cuyo núcleo c<strong>en</strong>tral está <strong>el</strong><br />

racismo. Su naturaleza no fue sólo justificar <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, sino imponer un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o económico,<br />

cultural, social y político, a<strong>de</strong>cuado a cada zona o región hacia don<strong>de</strong> <strong>la</strong> dominación se ext<strong>en</strong>día.<br />

<strong>La</strong>s riquezas naturales a extraer (minas <strong>de</strong> metales y piedras preciosas, cultivos <strong>de</strong> caña <strong>de</strong><br />

azúcar o algodón) necesitaban <strong>de</strong> miles <strong>de</strong> hombres y mujeres como fuerza <strong>de</strong> trabajo esc<strong>la</strong>vo.<br />

Para imponer<strong>la</strong> se recurrió a <strong>la</strong> agresión, <strong>el</strong> asesinato, justificados incluso con normas jurídicas<br />

especiales. Si <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s geográficas y condiciones climáticas habilitaban prácticas <strong>de</strong> explotación<br />

agropecuaria que no exigían una fuerte pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra esc<strong>la</strong>va, <strong>el</strong> racismo<br />

tomaba otras formas.<br />

<strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud fue <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to básico <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> aculturación <strong>d<strong>el</strong></strong> africano aplicado<br />

<strong>de</strong> manera forzada <strong>en</strong> nuestras socieda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> acuerdo con los intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses dominantes.<br />

Fue <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad uruguaya <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX, no sólo <strong>de</strong> <strong>su</strong> economía. <strong>La</strong> ost<strong>en</strong>tación<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> trabajo esc<strong>la</strong>vo <strong>de</strong> los sectores dominantes y <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ámbitos críticos al sistema<br />

durante todo <strong>su</strong> período <strong>de</strong> vig<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>muestran que <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud b<strong>en</strong>efició a toda <strong>la</strong> sociedad<br />

b<strong>la</strong>nca.<br />

En <strong>la</strong> región, <strong>la</strong> cultura dominante no necesitó emplear modalida<strong>de</strong>s cru<strong>en</strong>tas. <strong>La</strong>s condiciones<br />

naturales aconsejaban aplicar otros métodos para que rindies<strong>en</strong> mayores réditos. En<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

los re<strong>su</strong>ltados, casi se ha borrado <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> diversidad cultural <strong>de</strong> los africanos y <strong>su</strong>s<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Uruguay, como parte <strong>de</strong> una estrategia <strong>de</strong> acal<strong>la</strong>r lo difer<strong>en</strong>te con actos <strong>de</strong><br />

discriminación y racismo que <strong>de</strong>jó <strong>el</strong> colonialismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta.<br />

Formalm<strong>en</strong>te libre <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vo, transformado <strong>en</strong> negro por <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses, <strong>en</strong>contró<br />

gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s para v<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>su</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo; <strong>su</strong> espacio <strong>de</strong> negociación fue limitado.<br />

Quedó <strong>su</strong>jeto a trabajos zafrales, <strong>de</strong> servicio y <strong>el</strong> mercado lo expulsó hacia los más <strong>de</strong>gradantes.<br />

Una nueva situación, <strong>la</strong> <strong>de</strong> ciudadano <strong>de</strong> segunda, recrea los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos culturales, sociales y<br />

raciales anteriores. Los preconceptos, a veces <strong>la</strong> segregación, marcan <strong>la</strong> condición <strong>su</strong>balterna, así<br />

como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> paternalismo y discursos ambiguos confund<strong>en</strong> a los negros, sometidos a<br />

una doble discriminación: por <strong>su</strong> condición socioeconómica y por <strong>su</strong> condición <strong>de</strong> negros.<br />

En Uruguay, <strong>el</strong> pueblo negro quedó sin base cultural propia, sin id<strong>en</strong>tidad que permitiera<br />

fom<strong>en</strong>tar <strong>su</strong> autoestima y, salvo <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es folclóricas <strong>de</strong> algún texto esco<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> pueblo esc<strong>la</strong>vo y negro <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>d<strong>el</strong></strong> país está prácticam<strong>en</strong>te aus<strong>en</strong>te.<br />

<strong>La</strong> visión cultural y <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> concebir <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia por parte <strong>de</strong> los africanos y <strong>su</strong>s<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes fueron sistemáticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spreciadas, a tal punto que cualquier manifestación<br />

propia fue mediatizada y estigmatizada como car<strong>en</strong>te <strong>de</strong> valor ci<strong>en</strong>tífico.<br />

Algunos textos cu<strong>en</strong>tan batal<strong>la</strong>s e hitos históricos don<strong>de</strong> se m<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong> val<strong>en</strong>tía y se<br />

expresa <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los negros, pero <strong>en</strong> este caso, creemos que <strong>la</strong> val<strong>en</strong>tía es <strong>la</strong> restitución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> dignidad personal y <strong>la</strong> libertad perdida, atrapadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estancias y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> los<br />

patricios.<br />

Uruguay: mosaico multirracial<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s europeas <strong>en</strong> Uruguay <strong>de</strong>muestra que son <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong>s que le<br />

dieron una impronta <strong>de</strong> progreso a <strong>la</strong> sociedad; los instrum<strong>en</strong>tos que se le brindaron <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> cooperativas, socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> socorros mutuos, institutos <strong>de</strong> educación, conformación<br />

<strong>de</strong> sindicatos y gremios, partidos políticos, que construyeron <strong>la</strong> historia <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay mo<strong>de</strong>rno.<br />

Des<strong>de</strong> esta óptica, <strong>el</strong> <strong>su</strong>strato común es <strong>la</strong> base cultural occid<strong>en</strong>tal, sin t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta a<br />

<strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas minorías. Nuestra pres<strong>en</strong>cia, como negros, es nu<strong>la</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión a <strong>la</strong> política,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía a <strong>la</strong>s artes. Todo <strong>el</strong> país parecería homogéneam<strong>en</strong>te europeo. Fuera <strong>de</strong> esa<br />

lectura quedan los indíg<strong>en</strong>as, los negros, así como todo aqu<strong>el</strong> que no haya t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> fuerza<br />

necesaria para hacer oír <strong>su</strong>s propuestas culturales difer<strong>en</strong>tes.<br />

<strong>La</strong> misma lógica se expresa nuevam<strong>en</strong>te. Todo lo que no responda a un padrón <strong>de</strong>terminado<br />

es mediatizado, sin vali<strong>de</strong>z ci<strong>en</strong>tífica no es repres<strong>en</strong>tativo, no está escrito, no existe. Nuestro<br />

lugar ha sido <strong>el</strong> <strong>de</strong> ser observados como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos folclóricos y carnavaleros, barr<strong>en</strong><strong>de</strong>ros,<br />

sirvi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o, peones <strong>de</strong> estancia y milicos rasos <strong>de</strong> cuart<strong>el</strong>, <strong>el</strong> sector <strong>de</strong>sechable <strong>de</strong><br />

una sociedad <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Pagamos <strong>el</strong> precio <strong>de</strong> no ser numerosos, no formamos parte importante<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que conforman <strong>la</strong> economía <strong>d<strong>el</strong></strong> país; <strong>el</strong> sistema no tuvo necesidad <strong>de</strong><br />

aplicar los viol<strong>en</strong>tos métodos <strong>de</strong> discriminación conocidos <strong>en</strong> otros sitios.<br />

Pero sí ha existido un proceso <strong>de</strong> aculturación mediante <strong>el</strong> cual se han modificado aspectos<br />

<strong>su</strong>stanciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> colectividad negra: <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> negros se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> comparsas<br />

Romero J. Rodríguez<br />

261


262<br />

lubo<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s esc<strong>la</strong>vas <strong>de</strong> ayer son <strong>la</strong>s domésticas <strong>de</strong> hoy, nuestras r<strong>el</strong>igiones son tratadas como<br />

oscuras brujerías y se <strong>en</strong>salza sólo al ágil y bril<strong>la</strong>nte <strong>de</strong>portista.<br />

De los repudios g<strong>en</strong>eralizados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s décadas pasadas, don<strong>de</strong> nos impedían <strong>en</strong>trar <strong>en</strong><br />

bares, cines, clubes sociales, pasamos por <strong>el</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razzias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas <strong>d<strong>el</strong></strong> set<strong>en</strong>ta y<br />

och<strong>en</strong>ta cuando <strong>la</strong> negritud fue objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> represión, dado que ninguna cédu<strong>la</strong> <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad lo<br />

podía ocultar, m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>la</strong> cara visible <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o, <strong>su</strong> av<strong>en</strong>ida 18 <strong>de</strong> Julio, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>la</strong>boral <strong>de</strong> los negros es casi nu<strong>la</strong>.<br />

<strong>La</strong> sociedad civil y <strong>el</strong> Estado han fundam<strong>en</strong>tado i<strong>de</strong>ológicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> invisibilización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s minorías étnicas <strong>en</strong> Uruguay. <strong>La</strong> argum<strong>en</strong>tación ha sido variada y <strong>de</strong> distinto carácter según<br />

los intereses <strong>d<strong>el</strong></strong> mom<strong>en</strong>to. Es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te se ha negado <strong>la</strong> importancia numérica <strong>de</strong> minorías<br />

raciales y <strong>su</strong> her<strong>en</strong>cia cultural. Por otro <strong>la</strong>do, se ha exaltado <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>ealógica europea,<br />

<strong>en</strong> especial <strong>la</strong> hispánica. <strong>La</strong> visión oficial predominante interpreta que nuestra pob<strong>la</strong>ción es<br />

re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> un “crisol <strong>de</strong> razas”, negando <strong>la</strong> perviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aspectos culturales ancestrales mant<strong>en</strong>idos<br />

por <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> inmigrantes o esc<strong>la</strong>vos introducidos a <strong>la</strong><br />

fuerza <strong>en</strong> <strong>la</strong> época colonial.<br />

Mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o g<strong>en</strong>ealógico hispánico<br />

Casi todos los autores que adhier<strong>en</strong> al mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o g<strong>en</strong>ealógico hispánico valoran <strong>de</strong> forma<br />

positiva <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia españo<strong>la</strong>, reivindicando <strong>el</strong> legado r<strong>el</strong>igioso y ético <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />

Para <strong>el</strong>los <strong>el</strong> pob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay nace a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o, por<br />

<strong>en</strong><strong>de</strong>, los estudios g<strong>en</strong>ealógicos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> a <strong>la</strong> sociedad como principal c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> análisis. <strong>La</strong> fantástica<br />

obra <strong>de</strong> Juan Alejandro Apo<strong>la</strong>nt, “Génesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia uruguaya”, es sin duda <strong>la</strong> expresión<br />

cumbre <strong>de</strong> esa corri<strong>en</strong>te que funda <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad puerto los oríg<strong>en</strong>es g<strong>en</strong>ealógicos nacionales.<br />

Sin embargo, poco influ<strong>en</strong>ciado por motivaciones <strong>de</strong> tipo i<strong>de</strong>ológico, Apo<strong>la</strong>nt, al ceñirse<br />

rigurosam<strong>en</strong>te a los datos <strong>de</strong> los registros eclesiásticos y los padrones coloniales, concluyó <strong>de</strong>stacando<br />

<strong>la</strong> importancia que los aportes no europeos, caso <strong>de</strong> los indios y los negros, habían<br />

t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurisdicción montevi<strong>de</strong>ana. Influ<strong>en</strong>cia <strong>su</strong>perior a <strong>la</strong><br />

reconocida hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se publican <strong>su</strong>s investigaciones.<br />

<strong>La</strong>s repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> esa corri<strong>en</strong>te reivindican tanto <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia cultural como g<strong>en</strong>ética<br />

hispánica -particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los tiempos coloniales y comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia- y con<br />

frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>sci<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> linajes <strong>de</strong> tal orig<strong>en</strong> radicados <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XVIII.<br />

Mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o g<strong>en</strong>ealógico cosmopolita<br />

El mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o g<strong>en</strong>ealógico cosmopolita ha sido una concepción más proc<strong>la</strong>mada que funda-<br />

m<strong>en</strong>tada, pues son escasos los trabajos t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z y alcance <strong>de</strong> <strong>su</strong>s afirmaciones.<br />

Sin embargo, ha sido <strong>la</strong> que más ha gozado <strong>d<strong>el</strong></strong> carácter <strong>de</strong> “visión oficial” <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay,<br />

protegida e impulsada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Estado por cuya razón ha sido <strong>la</strong> <strong>de</strong> mayor difusión d<strong>en</strong>tro y<br />

fuera <strong>de</strong> fronteras a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> caracterizarnos.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Esta concepción no sólo niega <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia indíg<strong>en</strong>a y minimiza <strong>la</strong><br />

afroamericana sino que califica <strong>de</strong> muy débil, cultural y <strong>de</strong>mográficam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia hispánica<br />

colonial.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>su</strong> perspectiva <strong>la</strong> sociedad uruguaya -<strong>su</strong>s adher<strong>en</strong>tes son los que más rechazan <strong>el</strong><br />

g<strong>en</strong>tilicio ori<strong>en</strong>tal- nació <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>d<strong>el</strong></strong> pasado siglo y primeras <strong>d<strong>el</strong></strong> pres<strong>en</strong>te con <strong>la</strong><br />

llegada masiva <strong>de</strong> inmigrantes europeos y <strong>d<strong>el</strong></strong> Cercano Ori<strong>en</strong>te.<br />

<strong>La</strong> inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong>mográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

criol<strong>la</strong> preced<strong>en</strong>te configuraron un Uruguay <strong>de</strong>sierto sobre <strong>el</strong> cual <strong>la</strong> inmigración mo<strong>de</strong>rna<br />

construyó una nueva sociedad: <strong>la</strong> que pasó a l<strong>la</strong>marse “uruguaya”. Surgió <strong>en</strong>tonces un país<br />

cosmopolita (<strong>en</strong> realidad tal visión quedó restringida a una concepción “europolita”), con una<br />

personalidad colectiva radicalm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tal que <strong>la</strong> precedió.<br />

C<strong>la</strong>se/Raza<br />

Romero J. Rodríguez<br />

Límite Sur. Erigido <strong>en</strong> VIII año <strong>d<strong>el</strong></strong> reinado <strong>de</strong> Sesostris III, Rey <strong>d<strong>el</strong></strong> Alto y Bajo Egipto.<br />

“Ningún NEGRO pasará este límite por agua, por tierra, <strong>de</strong> navío o con <strong>su</strong>s rebaños,<br />

salvo si fuera con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> comerciar o <strong>de</strong> hacer compras...”<br />

(refer<strong>en</strong>cia más antigua que se conoce <strong>de</strong> discriminación contra los negros)<br />

<strong>La</strong> transformación <strong>de</strong> africano a negro <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina es un hecho poco estudiado<br />

por los ci<strong>en</strong>tistas sociales <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay. <strong>La</strong>s variadas condiciones <strong>de</strong> dicha transformación dan<br />

lugar a diversas caracterizaciones. De africano se pasa por esc<strong>la</strong>vo, bozal, <strong>la</strong>dino criollo, liberto,<br />

mu<strong>la</strong>to y finalm<strong>en</strong>te a negro. <strong>La</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales se estructuran a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong> cada categoría, perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te modificada o reproducida, reduci<strong>en</strong>do o<br />

alterando <strong>la</strong>s características físicas, f<strong>en</strong>otípicas, psicológicas o culturales. Sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> estas<br />

<strong>el</strong>aboraciones se han realizado estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> singu<strong>la</strong>ridad social y cultural <strong>de</strong> los negros apoyados<br />

<strong>en</strong> interpretaciones variadas que po<strong>de</strong>mos sintetizar <strong>en</strong> tres grupos:<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más difundidas y aceptadas es que <strong>la</strong> cultura africana está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> toda<br />

América por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura: <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje, <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión, <strong>la</strong> música, <strong>la</strong> culinaria, etcétera. Por lo<br />

tanto, <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales <strong>en</strong>tre negros y b<strong>la</strong>ncos se establece por <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tradiciones<br />

culturales africanas mant<strong>en</strong>idas por los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interpretaciones comunes sosti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> los africanos traídos a<br />

estas tierras fue totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>struida por <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. Sosti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud produce una<br />

cultura propia, que no ti<strong>en</strong>e que ver siquiera con los aportes culturales europeos. Los siglos <strong>de</strong><br />

trabajo esc<strong>la</strong>vo <strong>de</strong>struy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s formaciones culturales pre-exist<strong>en</strong>tes y construy<strong>en</strong> una cultura <strong>de</strong><br />

resist<strong>en</strong>cia. Esta tesis se apoya <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción cultural <strong>d<strong>el</strong></strong> negro a partir <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones sociales<br />

y <strong>de</strong> producción <strong>de</strong>terminadas por <strong>el</strong> trabajo esc<strong>la</strong>vo. Al com<strong>en</strong>zar <strong>el</strong> siglo XX persistían<br />

resabios <strong>de</strong> cuño esc<strong>la</strong>vista que consagran <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> tradiciones culturales africanas, <strong>la</strong>s<br />

que <strong>en</strong> parte fueron re<strong>el</strong>aboradas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>saparecidas estructuras esc<strong>la</strong>vistas.<br />

263


264<br />

<strong>La</strong> tercera recoge mecánicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> que <strong>la</strong> estructura económica <strong>de</strong>termina <strong>la</strong><br />

<strong>su</strong>perestructura social. Afirma que <strong>la</strong> cultura original y <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>va es <strong>su</strong>perada por <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones<br />

<strong>de</strong> producción pre-capitalistas a partir <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos culturales africanos y esc<strong>la</strong>vistas, pero a<br />

<strong>su</strong> vez esta cultura es transformada por <strong>el</strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o capitalista <strong>de</strong> producción dominante.<br />

Cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interpretaciones no se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> estado puro. <strong>La</strong>s teorías que se tej<strong>en</strong><br />

sobre <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a veces amalgaman, otras incluy<strong>en</strong> una <strong>en</strong> <strong>la</strong> otra o<br />

<strong>de</strong>terminados aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interpretaciones <strong>en</strong>unciadas.<br />

Pero <strong>de</strong> lo que no se escribe, es <strong>de</strong> cómo se produce <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> africano <strong>en</strong><br />

negro. <strong>La</strong> condición <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vo <strong>su</strong>pone <strong>el</strong> paso intermedio hacia <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> negro. <strong>La</strong> esc<strong>la</strong>vitud<br />

fue <strong>la</strong> forma básica <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> aculturación <strong>d<strong>el</strong></strong> africano, <strong>d<strong>el</strong></strong>iberada, forzada, <strong>su</strong>balterna<br />

y organizada según los intereses <strong>de</strong> los sectores <strong>en</strong> <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r.<br />

Al a<strong>su</strong>mir <strong>su</strong> ubicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad, los negros adquier<strong>en</strong> una doble conci<strong>en</strong>cia: <strong>en</strong><br />

cuanto miembros <strong>de</strong> una raza están solos y necesitan luchar a partir <strong>de</strong> <strong>su</strong> condición <strong>de</strong> negros;<br />

<strong>en</strong> cuanto miembros <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminada c<strong>la</strong>se están mezc<strong>la</strong>dos con hombres <strong>de</strong> otras razas y <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

luchar junto a <strong>el</strong>los. Raza y c<strong>la</strong>se interactúan y torna más compleja <strong>la</strong> práctica sociopolítica <strong>de</strong><br />

los negros. Su acción por mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida se <strong>en</strong><strong>la</strong>za con <strong>el</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>ología y práctica racista <strong>d<strong>el</strong></strong> b<strong>la</strong>nco.<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia se comprueba que los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes crearon instituciones<br />

que recogían <strong>su</strong> her<strong>en</strong>cia cultural y forjaron una visión común que los unifica para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

discriminación <strong>de</strong> los sectores dominantes.<br />

<strong>La</strong> dinámica <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema capitalista <strong>de</strong> producción estratifica una rigurosa s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong><br />

los niv<strong>el</strong>es jerárquicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, colocando <strong>en</strong> <strong>el</strong> vértice <strong>su</strong>perior <strong>de</strong> una imaginaria pirámi<strong>de</strong><br />

a los propietarios <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> producción, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, a profesionales, a <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>mada “c<strong>la</strong>se” política. Cuanto más alto es <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> instrucción <strong>d<strong>el</strong></strong> individuo más se aproximará<br />

al vértice, mi<strong>en</strong>tras que por <strong>el</strong> contrario, cuando <strong>su</strong> educación es m<strong>en</strong>or más se ubicará <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> base. Pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección jerárquica intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> factores i<strong>de</strong>ológicos y culturales <strong>de</strong>terminantes.<br />

<strong>La</strong>s cifras <strong>de</strong> <strong>la</strong> única <strong>en</strong>cuesta realizada por <strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> siglo XX don<strong>de</strong> se registra<br />

<strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción por raza -1996, Encuesta <strong>de</strong> Hogares <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Estadística<br />

y C<strong>en</strong>sos- confirma <strong>la</strong> realidad ya conocida pero no admitida oficialm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

afrouruguaya ha sido <strong>el</strong> ejército <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra <strong>de</strong> reserva no calificada a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.<br />

Se comprueba <strong>en</strong>tonces que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales pesa a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> “lógica” <strong>de</strong> <strong>la</strong> discriminación,<br />

parte integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía <strong>d<strong>el</strong></strong> dominio.<br />

<strong>La</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud (1846) marca una etapa <strong>de</strong> transición, pero no significó un<br />

punto <strong>de</strong> inflexión <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. D<strong>el</strong> texto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley<br />

se hace una lectura uni<strong>la</strong>teral afirmando una igualdad que no existe, ocultando difer<strong>en</strong>cias<br />

mant<strong>en</strong>idas hasta ya <strong>en</strong>trado <strong>el</strong> siglo XXI.<br />

Son falsos los <strong>su</strong>puestos b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> abolición. Esta se consagra por un acuerdo <strong>de</strong> los<br />

sectores dominantes, esc<strong>la</strong>vistas hasta ese mom<strong>en</strong>to.<br />

Un análisis at<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes rev<strong>el</strong>a que los que recibieron in<strong>de</strong>mnizaciones fueron los b<strong>en</strong>eficiarios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, los que se <strong>en</strong>riquecieron a costa <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, los dueños <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos. Los<br />

negros emancipados fueron abandonados a <strong>su</strong> <strong>su</strong>erte, obligados a competir <strong>en</strong> un mercado <strong>de</strong> traba-<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

jo al que se incorporaron también, con v<strong>en</strong>tajas, masas <strong>de</strong> inmigrantes europeos. Los ex-esc<strong>la</strong>vos no<br />

recibieron in<strong>de</strong>mnizaciones ni tuvieron facilida<strong>de</strong>s, fórmu<strong>la</strong>s, mecanismos o amparos que le permitieran<br />

adaptarse a <strong>su</strong> nueva situación e ingresar <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> igualdad <strong>en</strong> <strong>la</strong> República.<br />

<strong>La</strong> abolición repres<strong>en</strong>tó un acuerdo a favor <strong>de</strong> los sectores dominantes. Con <strong>el</strong><strong>la</strong> se resolvieron<br />

<strong>la</strong>s contradicciones <strong>en</strong>tre los intereses <strong>de</strong> los propietarios <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos y <strong>la</strong> naci<strong>en</strong>te burguesía.<br />

Así lo indican <strong>su</strong>s luchas por <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, que terminaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong> m<strong>en</strong>tada «libertad» sólo <strong>de</strong>stinaba a los negros al cuart<strong>el</strong> o a <strong>la</strong> casa <strong>d<strong>el</strong></strong> antiguo amo.<br />

Cuando <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo esc<strong>la</strong>vo se convierte <strong>en</strong> obsoleta, <strong>el</strong> dueño <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vo se transforma<br />

<strong>en</strong> empresario capitalista que se adapta a <strong>la</strong>s nuevas r<strong>el</strong>aciones productivas.<br />

<strong>La</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> organización social y política <strong>de</strong> los obreros fueron totalm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes<br />

a <strong>la</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> negro a fines <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX. Lo segregaba <strong>el</strong> estigma social <strong>de</strong> ex esc<strong>la</strong>vo, <strong>la</strong><br />

función a <strong>la</strong> que fue <strong>la</strong>nzado y <strong>el</strong> compon<strong>en</strong>te cultural con <strong>el</strong> cual se fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to<br />

sindical, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> europeos emigrantes portadores <strong>d<strong>el</strong></strong> compon<strong>en</strong>te racial <strong>de</strong>finido por <strong>su</strong><br />

posición <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad, amparados <strong>en</strong> políticas estatales.<br />

<strong>La</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una política hacia los negros no fue ni un olvido ni una circunstancia<br />

especial. Fue una política <strong>d<strong>el</strong></strong>iberada que consolidó <strong>la</strong> marginalidad actual <strong>de</strong> los afrouruguayos<br />

a partir <strong>de</strong> intereses <strong>de</strong> los sectores dominantes:<br />

Romero J. Rodríguez<br />

1. <strong>La</strong> construcción <strong>de</strong> un país agroindustrial, inserto <strong>en</strong> un sistema capitalista mundial<br />

<strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>sarrollo, forzado por <strong>la</strong> presión internacional (Ing<strong>la</strong>terra), <strong>de</strong>mandaba<br />

<strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> producción. El esc<strong>la</strong>vismo era un régim<strong>en</strong><br />

obsoleto.<br />

2. <strong>La</strong>s luchas intestinas <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes facciones <strong>d<strong>el</strong></strong> país <strong>de</strong>terminaban <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> incorporar soldados para <strong>su</strong>s batallones. Los negros estaban <strong>de</strong>stinados a<br />

servir <strong>de</strong> “carne <strong>de</strong> cañón”.<br />

3. <strong>La</strong> creación <strong>de</strong> nuevos empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos agroindustriales necesitaba nuevas condiciones<br />

para <strong>la</strong> división social <strong>d<strong>el</strong></strong> trabajo. Los antiguos esc<strong>la</strong>vos <strong>de</strong>bían ocupar <strong>la</strong><br />

esca<strong>la</strong> inferior g<strong>en</strong>erada por <strong>la</strong>s nuevas necesida<strong>de</strong>s.<br />

4. <strong>La</strong> profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra y <strong>la</strong> adopción <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema contractual<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> trabajador y <strong>el</strong> empleador incorporó aspectos formales <strong>de</strong> «iguales» unidos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> ciudadanía. <strong>La</strong> contradicción principal <strong>en</strong> <strong>de</strong>smedro <strong>de</strong> los<br />

negros es que por siglos, <strong>su</strong>st<strong>en</strong>tada por <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud, g<strong>en</strong>eró una cultura<br />

<strong>de</strong> negación <strong>de</strong> los iguales. Una vez consolidada <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vo -paso<br />

intermedio hacia <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> negro- <strong>el</strong> mito <strong>de</strong> <strong>su</strong> inferioridad estaba consolidado.<br />

Por <strong>el</strong> hábito <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarnos esc<strong>la</strong>vos pasar a personal doméstico fue una<br />

consecu<strong>en</strong>cia natural.<br />

<strong>La</strong> invisibilización <strong>d<strong>el</strong></strong> sector negro <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad uruguaya fue parte <strong>de</strong> este concepto <strong>de</strong><br />

ciudadanía «doméstica». <strong>La</strong>s disposiciones sobre igualdad (artículo 8 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución y leyes)<br />

escond<strong>en</strong> <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> discriminación que recién <strong>en</strong> 1996 se comi<strong>en</strong>za a reconocer. <strong>La</strong><br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> políticas fue <strong>en</strong> sí misma una política <strong>de</strong> exclusión <strong>de</strong> los afrouruguayos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo social <strong>d<strong>el</strong></strong> país.<br />

265


266<br />

<strong>La</strong> rigi<strong>de</strong>z con que los sectores <strong>de</strong> raíz marxista han construido <strong>su</strong>s escu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> que <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong> pobreza es <strong>el</strong> re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición<br />

socioeconómica y que <strong>el</strong> factor raza no inci<strong>de</strong>. Es una lectura muy ext<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> nuestro país.<br />

<strong>La</strong>s concepciones <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se, interpretadas <strong>de</strong> forma dogmática, fueron excluy<strong>en</strong>tes y sólo<br />

compr<strong>en</strong>dían a un sector cultural y étnico <strong>de</strong> raíz europeo. El argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se social<br />

es <strong>el</strong> factor <strong>de</strong>terminante para <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> pobreza y <strong>de</strong>sigualdad que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> los afrouruguayos<br />

carece <strong>de</strong> una visión histórica <strong>d<strong>el</strong></strong> problema: «Si c<strong>la</strong>se socioeconómica es <strong>el</strong> único factor <strong>de</strong>terminante<br />

¿por qué <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> los negros <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay son pobres?». (Ref. Jill Foster)<br />

<strong>La</strong>s pocas veces que los sectores políticos se refier<strong>en</strong> al tema se ubican <strong>en</strong> dos posiciones:<br />

para algunos <strong>la</strong>s divisiones <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se y no <strong>de</strong> raza g<strong>en</strong>eran <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s; para otros, al no<br />

haber razas puras todos los ciudadanos son iguales, por lo tanto uruguayos, y si hay incid<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> discriminación son ais<strong>la</strong>dos. <strong>La</strong> profesora Foster ante este tema se pregunta: “¿por qué <strong>la</strong><br />

pobreza afecta más a los negros?”.<br />

Todavía no ha habido un <strong>de</strong>bate serio <strong>de</strong> <strong>la</strong> aca<strong>de</strong>mia uruguaya que analice profundam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> realidad histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano.<br />

En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> biología se formu<strong>la</strong>ron diversas teorías, <strong>la</strong>s cuales sin fundam<strong>en</strong>to<br />

ci<strong>en</strong>tífico alim<strong>en</strong>taron durante décadas a <strong>la</strong> sociedad para justificar <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to dado a los<br />

africanos traídos a <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong> América. <strong>La</strong> aca<strong>de</strong>mia se nutrió <strong>de</strong> estos ingredi<strong>en</strong>tes durante <strong>el</strong><br />

siglo XIX, y aun <strong>en</strong>trado <strong>el</strong> año 2005 continúan pres<strong>en</strong>tes.<br />

Una conclusión: observar <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los afrouruguayos <strong>de</strong> forma parcial y no integral,<br />

negando <strong>el</strong> factor raza, no sólo contribuye a <strong>la</strong> multiplicación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s sino a <strong>la</strong><br />

reproducción <strong>d<strong>el</strong></strong> racismo y <strong>la</strong> discriminación.<br />

Invisibilización - Exclusión<br />

Entre <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s aus<strong>en</strong>cias que se observan <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura y <strong>en</strong> los diagnósticos sobre <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>en</strong> Uruguay, <strong>de</strong>stacamos <strong>la</strong> agresión que ha significado<br />

para <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> miles <strong>de</strong> uruguayos <strong>el</strong> sil<strong>en</strong>cio y <strong>la</strong> invisibilización, por parte <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado y <strong>la</strong><br />

sociedad, sobre <strong>la</strong> histórica situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad negra <strong>de</strong> nuestro país. Esta invisibilización<br />

evid<strong>en</strong>cia un propósito <strong>d<strong>el</strong></strong>iberado <strong>de</strong> no consi<strong>de</strong>rar, o por lo m<strong>en</strong>os incapacidad <strong>de</strong> vislumbrar,<br />

<strong>la</strong> problemática que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Esta política, o falta <strong>de</strong> política<br />

que es <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva una política, conduce a un proceso <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tación y “minorización” que<br />

<strong>de</strong>svaloriza <strong>la</strong>s reivindicaciones secu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> justicia, respeto y oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que<br />

colectivos como <strong>el</strong> <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes rec<strong>la</strong>man.<br />

<strong>La</strong> situación <strong>de</strong> discriminación -por motivos raciales, <strong>en</strong>tre otros- <strong>de</strong>be estar <strong>en</strong> los primeros<br />

lugares <strong>de</strong> los temas a ser consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los Derechos Humanos.<br />

Un capítulo <strong>de</strong> especial consi<strong>de</strong>ración es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minorías étnicas, que <strong>de</strong>bemos abordar<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones estructurales <strong>de</strong> una sociedad construida sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

invisibilidad: <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> estas minorías ha g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong>ormes<br />

distancias socioeconómicas y culturales. Estas brechas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre sectores <strong>de</strong> uruguayos<br />

con bases culturales difer<strong>en</strong>tes han ido ac<strong>en</strong>tuándose.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Si tomamos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los progresos sociales y económicos que han t<strong>en</strong>ido algunos sectores<br />

<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> europeo, por ejemplo los españoles -que llegaron <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s proporciones a principios<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XX-, o los italianos, los judíos o los arm<strong>en</strong>ios, <strong>en</strong>contramos que <strong>el</strong> conting<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> negros l<strong>la</strong>mados ”libertos” no fue b<strong>en</strong>eficiado con los avances que esos otros sectores comunitarios<br />

alcanzaron <strong>en</strong> una sociedad <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>de</strong>sarrollo.<br />

<strong>La</strong>s comunida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>cionadas lograron, <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>zo no mayor <strong>de</strong> veinte años, progresos<br />

significativos como <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> empresas, complejos habitacionales, organización <strong>de</strong><br />

cámaras empresariales, mutualistas, sistemas <strong>de</strong> ahorro y fom<strong>en</strong>to económico, así como sistemas<br />

<strong>de</strong> educación acor<strong>de</strong>s a <strong>su</strong> forma cultural, diseminándose <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio nacional escu<strong>el</strong>as,<br />

liceos, universida<strong>de</strong>s, con apoyo <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> colectividad afrouruguaya, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>su</strong> historia no <strong>en</strong>contramos un<br />

solo ejemplo <strong>de</strong> medidas gubernam<strong>en</strong>tales que hayan t<strong>en</strong>ido como objetivo <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este<br />

particu<strong>la</strong>r segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad que contribuyó, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong> trabajo <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vización, al progreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. No hay ningún anteced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas<br />

públicas que garantizas<strong>en</strong> <strong>el</strong> pasaje <strong>de</strong> un ser humano <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud a un ser<br />

humano libre <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia social <strong>en</strong> forma igualitaria con otros segm<strong>en</strong>tos<br />

comunitarios.<br />

En <strong>la</strong> historia <strong>d<strong>el</strong></strong> país <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> políticas hacia nuestro sector es una constante. Más<br />

aún, nuestro colectivo fue <strong>el</strong> único que cuando <strong>la</strong>s liberta<strong>de</strong>s públicas se cortaron y reinó <strong>el</strong><br />

autoritarismo -durante once años <strong>de</strong> terror-, <strong>su</strong>frió <strong>la</strong> expulsión <strong>de</strong> <strong>su</strong>s casas: <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1976 se<br />

produjo <strong>el</strong> último <strong>de</strong>salojo <strong>en</strong> masa. <strong>La</strong>s vivi<strong>en</strong>das estaban ubicadas <strong>en</strong> barrios don<strong>de</strong>, a principios<br />

<strong>de</strong> siglo, se afincaron los inmigrantes europeos; una vez que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo social y económico<br />

lo permitió, estos partieron hacia zonas resid<strong>en</strong>ciales, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s anteriores ocupadas por<br />

familias negras uruguayas.<br />

Esos sitios fueron -aun hoy son, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida- lugares <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia cultural. En<br />

estos se pue<strong>de</strong> observar <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia afro que <strong>en</strong> los años <strong>de</strong> dictadura fue agredida y avasal<strong>la</strong>da.<br />

Por ejemplo, <strong>de</strong> los barrios Sur y Palermo fueron expulsadas más <strong>de</strong> 1.200 personas, <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

mayoría negros. Ellos fueron tras<strong>la</strong>dados por <strong>la</strong> fuerza, obligándolos a vivir <strong>en</strong> <strong>la</strong> ex fábrica <strong>de</strong><br />

t<strong>el</strong>ares Martínez Reina, verda<strong>de</strong>ro campo <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración don<strong>de</strong> por casi diez años bu<strong>en</strong>a<br />

parte <strong>d<strong>el</strong></strong> colectivo afro estuvo hacinado, cuyas consecu<strong>en</strong>cias están todavía por ser analizadas.<br />

Algunas empresas aportaron lo <strong>su</strong>yo a <strong>la</strong> discriminación. Sólo a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> año 1973 se permitió<br />

<strong>el</strong> ingreso masivo <strong>de</strong> negros <strong>en</strong> una empresa <strong>de</strong> transporte colectivo tras una persist<strong>en</strong>te lucha.<br />

Los datos <strong>su</strong>ministrados por <strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong> Estadística y C<strong>en</strong>sos corroboran <strong>el</strong> importante<br />

<strong>de</strong>sfasaje <strong>en</strong>tre comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te tronco cultural con r<strong>el</strong>ación a los logros<br />

socioeconómicos; por un <strong>la</strong>do se percibe un avance económico, financiero, educativo y cultural<br />

que importantes comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>tan, por <strong>el</strong> otro una invisibilidad total.<br />

Esta es <strong>la</strong> brecha que a nuestro <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>bemos analizar. Estudiar cuáles fueron los<br />

impedim<strong>en</strong>tos que hicieron estos progresos “normales” para <strong>la</strong> ciudadanía y <strong>la</strong> sociedad, “anormales”<br />

para <strong>el</strong> colectivo negro.<br />

<strong>La</strong> situación perduró <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> siglo XX, aunque hubo mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que se produjeron<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad uruguaya algo así como “pantal<strong>la</strong>zos” que mostraron que algo existe <strong>en</strong> <strong>la</strong> socie-<br />

Romero J. Rodríguez<br />

267


268<br />

dad y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado uruguayo que no condice con <strong>su</strong> <strong>su</strong>puesta “armonía <strong>de</strong> razas y culturas”. De<br />

vez <strong>en</strong> cuando, gracias a algún medio <strong>de</strong> difusión, se hace notar que <strong>el</strong> racismo existe <strong>en</strong> Uruguay.<br />

Ellos son, por ejemplo, <strong>el</strong> recuerdo <strong>de</strong> jugadores negros famosos que fueron vetados <strong>en</strong><br />

<strong>su</strong>s clubes a principios <strong>de</strong> siglo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>d<strong>el</strong></strong> treinta; o <strong>la</strong> ley impulsada por <strong>el</strong> dictador Terra<br />

(1931) que permitía al negro ingresar a los cuadros <strong>d<strong>el</strong></strong> Ministerio <strong>d<strong>el</strong></strong> Interior, es <strong>de</strong>cir, a <strong>la</strong><br />

Policía, hecho éste que <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>d<strong>el</strong></strong> cuar<strong>en</strong>ta fue motivo <strong>de</strong> discusión <strong>en</strong> <strong>el</strong> Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

Nacional, ya que algún jerarca policial se negaba a implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> ley; o <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los doc<strong>en</strong>tes<br />

que <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>d<strong>el</strong></strong> cincu<strong>en</strong>ta no podían dictar c<strong>la</strong>ses <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> Enseñanza Pública; o <strong>la</strong>s<br />

luchas por ingresar a trabajar <strong>en</strong> los gran<strong>de</strong>s almac<strong>en</strong>es <strong>en</strong> los años ses<strong>en</strong>ta, o por <strong>en</strong>trar a<br />

confiterías o cines, anecdotario <strong>en</strong> <strong>el</strong> que podríamos ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos y que forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción<br />

que lleva hoy a consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los Derechos Humanos a partir <strong>de</strong> una<br />

mirada étnica.<br />

<strong>Esc<strong>la</strong>vo</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XXI<br />

“Pese a los cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sprecio<br />

por los negros sigue si<strong>en</strong>do profundo.”<br />

N<strong>el</strong>son Man<strong>d<strong>el</strong></strong>a<br />

Recién a fines <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XX <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes hace posible que <strong>en</strong><br />

Uruguay se comi<strong>en</strong>ce a consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> marginación histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

negra, y <strong>la</strong>s d<strong>en</strong>uncias <strong>de</strong> racismo han permeabilizado <strong>la</strong> coraza <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación<br />

que no querían ver o que ocultaban <strong>d<strong>el</strong></strong>iberadam<strong>en</strong>te <strong>su</strong>s manifestaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad y <strong>el</strong> Estado.<br />

“Sí,<br />

soy<br />

atrevido<br />

pero<br />

no soy<br />

negro”<br />

El 31 <strong>de</strong> agosto <strong>d<strong>el</strong></strong> año 2002, cuando una jov<strong>en</strong> afrouruguaya asc<strong>en</strong>dió a <strong>la</strong><br />

unidad matrícu<strong>la</strong> 42.010 <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea 109 <strong>de</strong> una empresa <strong>de</strong> transporte colectivo,<br />

se g<strong>en</strong>eró una discusión a raíz <strong>d<strong>el</strong></strong> pago <strong>d<strong>el</strong></strong> boleto con algunas monedas que esa<br />

medianoche iban a quedar fuera <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción. Luego <strong>de</strong> explicar que <strong>la</strong>s mismas<br />

eran válidas aún, <strong>la</strong> pasajera recriminó al guarda por <strong>el</strong> tono viol<strong>en</strong>to que había<br />

utilizado para hab<strong>la</strong>rle.<br />

El guarda reincidió <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> términos agresivos y <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> increpó: “Me<br />

está usted faltando <strong>el</strong> respeto, es un atrevido”.<br />

<strong>La</strong> respuesta <strong>d<strong>el</strong></strong> guarda fue: “Sí, soy atrevido pero no soy negro”. Indignada, <strong>la</strong><br />

pasajera <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dió <strong>d<strong>el</strong></strong> autobús. Los u<strong>su</strong>arios <strong>d<strong>el</strong></strong> transporte se hicieron solidarios<br />

con <strong>el</strong><strong>la</strong>. El hecho fue d<strong>en</strong>unciado a <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Cámara <strong>de</strong> Diputados.<br />

A poco <strong>de</strong> iniciarse <strong>el</strong> siglo XXI, durante <strong>el</strong> <strong>la</strong>boreo <strong>de</strong> carga y <strong>de</strong>scarga, obreros <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

puerto <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o escucharon gritos que rompieron <strong>la</strong> monotonía <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada.<br />

En un primer mom<strong>en</strong>to no pudieron <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s quejas, hasta<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Romero J. Rodríguez<br />

que por <strong>el</strong> ojo <strong>de</strong> buey <strong>de</strong> un barco <strong>de</strong> ban<strong>de</strong>ra rusa asomó <strong>el</strong> rostro <strong>en</strong>sangr<strong>en</strong>tado<br />

<strong>de</strong> un hombre que hab<strong>la</strong>ba con <strong>de</strong>sesperación. A pesar <strong>de</strong> que se expresaba <strong>en</strong> un<br />

idioma extraño para los trabajadores, estos lograron <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que pedía libertad.<br />

Uruguay era testigo <strong>d<strong>el</strong></strong> l<strong>la</strong>mado tráfico <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos mo<strong>de</strong>rno.<br />

Los obreros se comunicaron con <strong>el</strong> servicio SOS racismo <strong>de</strong> Mundo Afro. Abogados<br />

y dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> esta organización, junto con autorida<strong>de</strong>s nacionales y <strong>la</strong><br />

Prefectura Marítima, inspeccionaron <strong>el</strong> buque y <strong>de</strong>scubrieron a cuatro hombres<br />

esc<strong>la</strong>vizados, africanos, <strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ados. Se trataba <strong>de</strong> ciudadanos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República <strong>d<strong>el</strong></strong> Zaire.<br />

Yacum<strong>en</strong>za <strong>en</strong> Londres<br />

Los meses <strong>de</strong> setiembre y octubre <strong>de</strong>1998 quedarán registrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> lucha<br />

contra <strong>el</strong> racismo y <strong>la</strong> discriminación. Más <strong>de</strong> 3.500 personas acompañadas por 200 tamboriles<br />

marcharon por <strong>la</strong> principal av<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> nuestro país, solidarizándose con <strong>la</strong> comunidad negra<br />

uruguaya radicada <strong>en</strong> Londres y rec<strong>la</strong>mando al Ministerio <strong>de</strong> R<strong>el</strong>aciones Exteriores <strong>la</strong> adopción<br />

<strong>de</strong> severas medidas por <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s discriminatorias <strong>d<strong>el</strong></strong> embajador uruguayo <strong>en</strong> Londres <strong>en</strong><br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> fecha.<br />

<strong>La</strong> organización artística cultural Yacum<strong>en</strong>za, integrada por ciudadanos afrouruguayos<br />

radicados <strong>en</strong> Londres comunicaron a <strong>la</strong> presid<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Mundo Afro Lágrima <strong>Río</strong>s, que <strong>el</strong> embajador<br />

dio directivas al cón<strong>su</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> no incluir ciudadanos negros <strong>en</strong> <strong>la</strong> recepción<br />

c<strong>el</strong>ebrada <strong>el</strong> 16 <strong>de</strong> Julio con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiesta nacional <strong>d<strong>el</strong></strong> 25 <strong>de</strong> Agosto. <strong>La</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los<br />

invitados se hizo analizando <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes uruguayos utilizando <strong>el</strong> registro fotográfico<br />

<strong>de</strong> los pasaportes expedidos para <strong>de</strong>scartar a ciudadanos negros.<br />

El organismo SOS racismo <strong>de</strong> Mundo Afro verificó <strong>en</strong> <strong>su</strong>s archivos diversas d<strong>en</strong>uncias<br />

anteriores <strong>de</strong> instituciones culturales <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>tes uruguayos <strong>en</strong> Alemania, docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong><br />

recortes <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> este país, que r<strong>el</strong>ataban actos <strong>de</strong> discriminación que involucraban también<br />

al mismo embajador.<br />

Con anterioridad a los hechos <strong>de</strong> Londres, <strong>el</strong> 12 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1995, <strong>la</strong> Organización<br />

Mundo Afro advirtió a <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Derechos Humanos <strong>d<strong>el</strong></strong> Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Nacional y al<br />

Ministerio <strong>de</strong> R<strong>el</strong>aciones Exteriores, los hechos que comprometían al embajador <strong>en</strong> Londres.<br />

D<strong>en</strong>unció a<strong>de</strong>más que <strong>la</strong> misión uruguaya <strong>en</strong> Alemania, cuando <strong>el</strong> embajador era <strong>el</strong> mismo<br />

Agustín Espinoza, distribuyó materiales publicitarios d<strong>en</strong>igratorios contra <strong>la</strong> colectividad negra<br />

uruguaya.<br />

Tres años <strong>de</strong>spués <strong>la</strong> colectividad afrouruguaya, esta vez <strong>en</strong> Londres, se vio sometida a un<br />

acto racista. El cón<strong>su</strong>l g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Uruguay Oscar Carbajal d<strong>en</strong>unció al embajador. <strong>La</strong> pr<strong>en</strong>sa<br />

uruguaya difundió <strong>el</strong> <strong>su</strong>ceso. Durante más <strong>de</strong> veinte días fue tema <strong>de</strong> tapa <strong>de</strong> diarios y revistas<br />

que recogió <strong>la</strong>s manifestaciones <strong>de</strong> indignación <strong>de</strong> diversos sectores y personalida<strong>de</strong>s políticas y<br />

sociales. No faltó tampoco <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>d<strong>el</strong></strong> embajador racista.<br />

<strong>La</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> Ministerio <strong>de</strong> R<strong>el</strong>aciones Exteriores <strong>de</strong> Uruguay realizaron una investigación<br />

que fue posteriorm<strong>en</strong>te archivada. Pero <strong>el</strong> escándalo puso <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve los alcances <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> discriminación y <strong>la</strong> dinámica <strong>d<strong>el</strong></strong> racismo a esca<strong>la</strong> oficial.<br />

269


270<br />

“Al barrio<br />

uste<strong>de</strong>s no<br />

vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong>”<br />

Un aviso c<strong>la</strong>sificado <strong>en</strong> un diario <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o<br />

Aviso c<strong>la</strong>sificado publicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1985 <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>su</strong>plem<strong>en</strong>to “El Gallito Luis” <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

diario El País, <strong>el</strong> <strong>de</strong> mayor circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Uruguay.<br />

“Matrimonio solo, necesita sirvi<strong>en</strong>ta mor<strong>en</strong>a con cama, cocina y toda tarea, dócil,<br />

trabajadora, muy ord<strong>en</strong>ada y prolija.<br />

Inútil si no está dispuesta a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> gusto <strong>de</strong> <strong>la</strong> patrona.<br />

Trabajo muy estable, pret<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do que se integre a <strong>la</strong> familia. Sin problemas familiares<br />

aprox, <strong>de</strong> 30 a 45 años. Refer<strong>en</strong>cias docum<strong>en</strong>tos, lunes y martes <strong>de</strong> mañana, al<br />

906883.”<br />

Texto <strong>de</strong> un boletín <strong>d<strong>el</strong></strong> Movimi<strong>en</strong>to pro Recuperación <strong>d<strong>el</strong></strong> Barrio Sur, <strong>d<strong>el</strong></strong> 15 <strong>de</strong> abril<br />

<strong>de</strong> 1998.<br />

“Señor vecino, <strong>en</strong> estos días le ha llegado los recibos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia Municipal <strong>de</strong><br />

Montevi<strong>de</strong>o con <strong>el</strong> importe que ti<strong>en</strong>e que pagar por concepto <strong>de</strong> Contribución<br />

Inmobiliaria y Tributo Domiciliario. Ambos, que correspond<strong>en</strong> a vivi<strong>en</strong>das ubicadas<br />

<strong>en</strong> Zona N°1, son muy caros y no guardan r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>plorables<br />

<strong>de</strong> seguridad e higi<strong>en</strong>e que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> Barrio Sur.<br />

A mediados <strong>de</strong> año pagará <strong>el</strong> Impuesto <strong>de</strong> Primaria, que también es caro, por<br />

correspon<strong>de</strong>r igualm<strong>en</strong>te a Zona N°1. Los anteriores son aporte a <strong>la</strong> comuna, este<br />

lo es para <strong>el</strong> gobierno nacional.<br />

En retribución al esfuerzo que usted hace para pagarles, <strong>la</strong> Int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia Municipal<br />

<strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o y <strong>el</strong> gobierno nacional, a través <strong>d<strong>el</strong></strong> Ministerio <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da, apoyados<br />

y respaldados por algunos legis<strong>la</strong>dores nacionales y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales, han re<strong>su</strong><strong>el</strong>to<br />

seguir tugurizando <strong>la</strong> zona. Nos referimos al proyecto <strong>de</strong> recic<strong>la</strong>je <strong>d<strong>el</strong></strong> l<strong>la</strong>mado<br />

Edificio Viana, ubicado fr<strong>en</strong>te al Cem<strong>en</strong>terio C<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>el</strong> cruce <strong>de</strong> <strong>la</strong>s calles<br />

Pasaje Viana y José María Roo.<br />

En este recic<strong>la</strong>je se pi<strong>en</strong>sa construir más <strong>de</strong> treinta vivi<strong>en</strong>das para ubicar a un numero<br />

simi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> ‘mujeres jefas <strong>de</strong> familia so<strong>la</strong>s o acompañadas, madres adolesc<strong>en</strong>tes<br />

con dificultad <strong>la</strong>boral y habitacional con un promedio <strong>de</strong> tres hijos cada una’, lo<br />

que agudizará <strong>la</strong> problemática social que ya vivimos.<br />

Nos <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> algunas interrogantes: <strong>en</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> cinco años los hoy niños serán<br />

adolesc<strong>en</strong>tes y habrá nuevos niños.<br />

¿Estas mujeres se preocuparán <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>su</strong>s hijos, tanto como nuestras<br />

vecinas <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle Z<strong>el</strong>mar Mich<strong>el</strong>ini? ¿Cómo <strong>su</strong>ponemos que <strong>la</strong>s madres van a<br />

trabajar? ¿Quién cuidará, alim<strong>en</strong>tará y será responsable <strong>de</strong> estos niños? ¿Los van a<br />

<strong>la</strong>rgar a <strong>la</strong> calle como para que form<strong>en</strong> barritas que empiezan jugando a <strong>la</strong> p<strong>el</strong>ota,<br />

sigu<strong>en</strong> como barras bravas y terminan <strong>d<strong>el</strong></strong>inqui<strong>en</strong>do? ¿Estas personas pagarán como<br />

nosotros los mismos impuestos y tributos nacionales y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales correspondi<strong>en</strong>tes<br />

a Zona N°1?<br />

Como usted recordará, cuando no habían com<strong>en</strong>zado <strong>la</strong>s obras <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>la</strong>va<strong>de</strong>ro <strong>de</strong><br />

camiones <strong>de</strong> ba<strong>su</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong> IMM, tratamos <strong>de</strong> que éste no se hiciera.<br />

Esa vez nos faltó fuerza y organización. El <strong>la</strong>va<strong>de</strong>ro se hizo. Hoy, fr<strong>en</strong>te a este nuevo<br />

proyecto, es imperiosa <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> todos los vecinos para que no pase lo mismo.<br />

Solicitamos <strong>su</strong> apoyo para llevar a<strong>d<strong>el</strong></strong>ante <strong>la</strong>s mejoras reales <strong>d<strong>el</strong></strong> barrio.<br />

COMISIÓN PRO RECUPERACIÓN DEL BARRIO SUR.”<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Se nos informó que se recabaron ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> firmas respaldando esta <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración, lo que<br />

rev<strong>el</strong>a un ext<strong>en</strong>dido s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to exclusionista y discriminatorio.<br />

En <strong>la</strong> ONU<br />

Otro embajador, <strong>en</strong> <strong>su</strong> discurso ante <strong>el</strong> comité <strong>de</strong> <strong>la</strong> ONU, obvió <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to <strong>el</strong><br />

informe oficial pres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong> Cancillería <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se reconoce que no exist<strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas<br />

posibilida<strong>de</strong>s para los b<strong>la</strong>ncos que para <strong>la</strong>s minorías étnicas. Éste <strong>de</strong>scartó que <strong>en</strong> Uruguay<br />

exista discriminación.<br />

“Si uste<strong>de</strong>s se toman <strong>el</strong> trabajo -propuso <strong>el</strong> repres<strong>en</strong>tante uruguayo a los expertos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ONU sobre discriminación- <strong>de</strong> ir a <strong>la</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong>egación y pedir un anuario t<strong>el</strong>efónico, no habrá página <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> guía don<strong>de</strong> no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> nombres indíg<strong>en</strong>as.”<br />

El diplomático negó cualquier tipo <strong>de</strong> discriminación hacia “<strong>el</strong> 0.4 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción”<br />

y, si <strong>la</strong> guía no bastara, puso como ejemplos al Ministro <strong>de</strong> Educación y Cultura <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

mom<strong>en</strong>to Yamandú Fau, y al <strong>en</strong>tonces candidato presid<strong>en</strong>cial Tabaré Vázquez por <strong>su</strong>s nombres<br />

indíg<strong>en</strong>as.<br />

Sistemáticam<strong>en</strong>te negó <strong>la</strong> discriminación por motivo racial e incluso afirmó, al referirse<br />

a qui<strong>en</strong>es se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> objeto <strong>de</strong> racismo y no cu<strong>en</strong>tan con dinero para pagar un abogado que los<br />

<strong>de</strong>fi<strong>en</strong>da, que pued<strong>en</strong> recurrir a <strong>la</strong>s agrupaciones que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como función especial <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r a<br />

<strong>la</strong>s minorías, y ac<strong>la</strong>ró “que dic<strong>en</strong> que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> mi país”.<br />

Una vez más, sin mirar <strong>la</strong>s cifras <strong>d<strong>el</strong></strong> Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadísticas que muestran que<br />

<strong>en</strong> Uruguay hay 164,200 negros (5,9 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los uruguayos), <strong>el</strong> embajador dijo que “los<br />

negros exclusivam<strong>en</strong>te negros, serían unas 30 mil personas, un 0,9 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Entonces<br />

yo pregunto señores, si <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 3.200.000 hay 30 mil negros, no es muy factible que<br />

los veamos <strong>en</strong> todas partes. Si uste<strong>de</strong>s van a Montevi<strong>de</strong>o no van a <strong>en</strong>contrar muchos negros, no van a<br />

<strong>en</strong>contrar. No hay muchos, no los matamos, no los expulsamos, no hay muchos, nunca hubo muchos”.<br />

Con r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das <strong>de</strong> don<strong>de</strong> fueron expulsadas familias negras<br />

durante <strong>la</strong> pasada dictadura, <strong>el</strong> embajador restó importancia a <strong>la</strong> situación. Expresó: “Durante<br />

<strong>la</strong> dictadura militar no se expulsaron barrios <strong>en</strong>teros <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o. Eso no es cierto. Porque barrios<br />

<strong>en</strong>teros, no sé cuál es <strong>el</strong> concepto que utilizan los señores, <strong>de</strong>be ser una pa<strong>la</strong>bra francesa. Los franceses<br />

dic<strong>en</strong> quiartier <strong>de</strong> maison y es cuatro calles que forman un cuadrado <strong>d<strong>el</strong></strong>imitado”. “Entonces no se<br />

echó a los negros <strong>de</strong> barrios, se echó <strong>de</strong> cierta manzana específica cuyas casas eran ruinosas, tugurizadas.<br />

Yo no sé si se les hizo una promesa o no. Pero <strong>en</strong> esa zona no se fueron a vivir b<strong>la</strong>ncos. No, no se echó<br />

a los negros para poner a los b<strong>la</strong>ncos. En esa zona que conozco bi<strong>en</strong> porque nací r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te cerca,<br />

está vacía, no hay nadie”.<br />

2 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1999, semanario Sietedías.<br />

Algunas estadísticas<br />

<strong>La</strong>s consecu<strong>en</strong>cias que <strong>de</strong>jó <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> discriminación y aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> políticas equitati-<br />

vas que compr<strong>en</strong>dieran a los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, quedaron docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Encuesta Conti-<br />

Romero J. Rodríguez<br />

271


272<br />

nua <strong>de</strong> Hogares <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección Nacional <strong>de</strong> Estadística y C<strong>en</strong>sos que tras casi un siglo <strong>de</strong><br />

omitir<strong>la</strong>, incluyó <strong>la</strong> variable etnia <strong>en</strong> 1996. Veamos qué nos muestran algunos <strong>de</strong> <strong>su</strong>s guarismos.<br />

Afrouruguayos<br />

164.200 (5,9%)<br />

47.5 % MONTEVIDEO<br />

52.5 % INTERIOR URBANO<br />

50.8 % MUJERES<br />

49.2 % HOMBRES<br />

Sumamos 164.200 los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes que vivimos <strong>en</strong> Uruguay, <strong>el</strong> 5,9 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

total. El 47,5 <strong>de</strong> los afrouruguayos vive <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 52,5 % radica <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

interior urbano. Hay más mujeres que hombres, 50.8 y 49.2 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

<strong>La</strong>s personas <strong>de</strong> raza b<strong>la</strong>nca ganan más que los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s. <strong>La</strong><br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong> 50 y 60 años es <strong>d<strong>el</strong></strong> 85 %. De 30 a 49 años <strong>el</strong> 42 % y <strong>en</strong> los adultos<br />

jóv<strong>en</strong>es <strong>d<strong>el</strong></strong> 17 %. En promedio, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro gana 20 % m<strong>en</strong>os.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Cuando se analiza <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer afro <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral, se observa<br />

que a medida que se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> edad analizada, disminuye <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que com<strong>en</strong>zaron<br />

a trabajar antes <strong>de</strong> los 15 años.<br />

Al comparar porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> mujeres negras que com<strong>en</strong>zaron a trabajar antes <strong>de</strong> los 15<br />

años se comprueba que <strong>la</strong>s últimas <strong>su</strong>peran <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 15 y 19 años <strong>de</strong> edad, es un 8 % contra un 16 %.<br />

Romero J. Rodríguez<br />

273


274<br />

<strong>La</strong> <strong>de</strong>socupación es un f<strong>la</strong>g<strong>el</strong>o que golpea a los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. <strong>La</strong>s mujeres ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una<br />

situación particu<strong>la</strong>r: <strong>el</strong> 50 % no ti<strong>en</strong>e trabajo<br />

No hay afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los cargos jerárquicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración pública, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

justicia, ni <strong>en</strong> posiciones políticas r<strong>el</strong>evantes.<br />

Mayor proporción <strong>de</strong> <strong>de</strong>serción <strong>en</strong> todos los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

El déficit educativo, medido <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

promedio <strong>de</strong> años <strong>de</strong> estudio, se at<strong>en</strong>úa<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones, pero <strong>la</strong>s personas<br />

<strong>de</strong> raza b<strong>la</strong>nca ost<strong>en</strong>tan siempre<br />

mejores porc<strong>en</strong>tajes.<br />

Cerca <strong>d<strong>el</strong></strong> 50 % <strong>de</strong> los<br />

afrouruguayos no completó Enseñanza<br />

Primaria. Muy pocos accedieron a <strong>la</strong> Universidad.<br />

Una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad <strong>en</strong> esta situación se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

públicas que, tanto por no vi<strong>su</strong>alizar <strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación como por confiar <strong>en</strong><br />

una solución progresiva <strong>d<strong>el</strong></strong> problema, no han <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido necesario empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r acciones concretas<br />

que apunt<strong>en</strong> a una respuesta más directa.<br />

No po<strong>de</strong>mos excluir <strong>de</strong> los factores <strong>en</strong> juego <strong>en</strong> cuanto al rol institucional, <strong>la</strong> no inclusión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>ciales por razones étnicas. Algunos indicadores han evolucionado<br />

<strong>de</strong> forma positiva: déficit educativo, analfabetismo, edad <strong>de</strong> ingreso al mercado <strong>la</strong>boral, ingre-<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

sos. Pero este mejorami<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro es parte <strong>de</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> políticas sociales <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga duración <strong>de</strong><br />

cuyo impacto no están ex<strong>en</strong>tos los afrouruguayos, aunque mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja<br />

<strong>en</strong> términos r<strong>el</strong>ativos.<br />

Si bi<strong>en</strong> Uruguay posee importantes niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano y es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />

con ciertos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> equidad <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina, es necesario observar comparativam<strong>en</strong>te<br />

otros contextos sociales.<br />

En <strong>el</strong> Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Nacional, se <strong>de</strong>mostró <strong>la</strong> similitud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> Uruguay y<br />

Brasil. Brasil, país con mayor proporción <strong>de</strong> habitantes <strong>de</strong> raza negra <strong>de</strong> toda América <strong>La</strong>tina y<br />

<strong>el</strong> Caribe (50%), posee <strong>la</strong> más <strong>de</strong>sigualitaria distribución <strong>d<strong>el</strong></strong> ingreso.<br />

Sin embargo, cuando Uruguay se compara con Brasil, salta a <strong>la</strong> vista <strong>la</strong> semejanza <strong>en</strong> los<br />

valores <strong>de</strong> algunos indicadores:<br />

Romero J. Rodríguez<br />

PROMEDIO DE INGRESOS DE AFROS RESPECTO DE RAZA BLANCA<br />

BRASIL URUGUAY<br />

HOMBRES: 63% 68%<br />

MUJERES: 68% 66%<br />

En Brasil, <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> los hombres negros es <strong>el</strong> 63% y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>el</strong> 68<br />

% <strong>de</strong> los ingresos <strong>de</strong> los b<strong>la</strong>ncos. En Uruguay son <strong>el</strong> 68 % y <strong>el</strong> 66 %, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

MUJERES AFRO CON EMPLEO DE SERVICIO DOMÉSTICO<br />

BRASIL URUGUAY<br />

40 % 42.4 %<br />

En Brasil, <strong>el</strong> 40% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> raza negra posee empleos <strong>de</strong> servicio doméstico, y<br />

15% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> raza b<strong>la</strong>nca. En Uruguay un 42,4% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> raza negra <strong>de</strong>dicada<br />

al servicio doméstico y <strong>de</strong> limpieza, y un 25,6% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> raza b<strong>la</strong>nca.<br />

PROBABILIDAD NIÑOS/AS AFRO DE ALCANZAR<br />

SEGUNDO CICLO DE ENSEÑANZA<br />

BRASIL URUGUAY<br />

15 % 15 %<br />

En Brasil, <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> que un niño/a negro alcance <strong>la</strong> segunda fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

es 15% m<strong>en</strong>or que <strong>la</strong> <strong>de</strong> un niño/a b<strong>la</strong>nco. En Uruguay, <strong>la</strong> probabilidad es exactam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

misma.<br />

275


276<br />

Conclusiones<br />

<strong>La</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> racismo y <strong>la</strong>s respuestas que históricam<strong>en</strong>te se han construido <strong>en</strong><br />

Uruguay para <strong>su</strong> negación, se basaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> pre<strong>su</strong>nción <strong>de</strong> <strong>su</strong>perioridad conseguida a partir <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia pacífica y <strong>de</strong> que se nos ha educado -con orgullo nacional- <strong>en</strong> una <strong>su</strong>puesta<br />

conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> culturas.<br />

Los difer<strong>en</strong>tes estudios realizados por Ari<strong>el</strong> Dulintksy, uno <strong>de</strong> los mayores investigadores<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> tema, han <strong>de</strong>terminado que los int<strong>en</strong>tos por <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> racismo <strong>en</strong> nuestra<br />

sociedad se han basado <strong>en</strong> tres formas que interactuando se han reproducido y constituido una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mayores causas <strong>de</strong> <strong>su</strong> multiplicación. <strong>La</strong>s argum<strong>en</strong>taciones:<br />

— <strong>La</strong> negación literal. Ha sido <strong>la</strong> más difundida -aunque últimam<strong>en</strong>te está<br />

cay<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>de</strong><strong>su</strong>so—. Se basa <strong>en</strong> que “nada ha <strong>su</strong>cedido” o “no está <strong>su</strong>cedi<strong>en</strong>do nada”,<br />

y se justifica fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> comparación con otras regiones <strong>de</strong> América don<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> sistema esc<strong>la</strong>vista tuvo otro mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> explotación (p<strong>la</strong>ntaciones, etcétera).<br />

<strong>La</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia es a esgrimir que aquí <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud fue más b<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>te, que <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

disp<strong>en</strong>sado por <strong>el</strong> amo fue m<strong>en</strong>os cru<strong>el</strong> y que al negro se le llegó a consi<strong>de</strong>rar casi un miembro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia.<br />

En los círculos académicos esta postura se fundam<strong>en</strong>ta mediante <strong>la</strong> negación <strong>de</strong> los aportes<br />

<strong>de</strong> los africanos, admitiéndolos so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>su</strong> particu<strong>la</strong>rísima visión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes y culturas.<br />

Los gobiernos han sost<strong>en</strong>ido que no permitirían <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> discriminación y racismo;<br />

se apoyan <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aboliciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud que se impulsaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX,<br />

obviando los articu<strong>la</strong>dos por los cuales se modificaba una situación <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud por una <strong>de</strong><br />

servidumbre. Estas construcciones dieron lugar a argum<strong>en</strong>tos arraigados, como <strong>el</strong> <strong>de</strong> que “no<br />

existe <strong>la</strong> discriminación racial”, “hoy prácticam<strong>en</strong>te ya no existe ningún problema racial” o “<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad actual los prejuicios raciales son prácticam<strong>en</strong>te insignificantes”.<br />

También se afirman <strong>en</strong> <strong>la</strong> versión <strong>de</strong> que “oficialm<strong>en</strong>te” no exist<strong>en</strong> razas, por lo tanto no<br />

pue<strong>de</strong> existir racismo, tomando como auxilio a <strong>la</strong> biología <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> <strong>la</strong>do <strong>la</strong> construcción<br />

social don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s razas están pres<strong>en</strong>tes, aunque se haga negación <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s.<br />

—<strong>La</strong> negación legalista. <strong>La</strong>s formas legalistas <strong>de</strong> negación se apoyan <strong>en</strong> varias<br />

versiones, utilizando un l<strong>en</strong>guaje jurídico con múltiples <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas ante <strong>la</strong>s acusaciones<br />

<strong>de</strong> discriminación racial. Una forma sofisticada <strong>de</strong> negar<strong>la</strong> es <strong>de</strong>mostrar que <strong>el</strong><strong>la</strong> no<br />

pudo ocurrir ya que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra prohibida constitucionalm<strong>en</strong>te (artículo 8 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Carta Magna). “Como <strong>la</strong> discriminación racial está prohibida <strong>en</strong> nuestra legis<strong>la</strong>ción,<br />

nuestro gobierno jamás <strong>la</strong> admitiría y por lo tanto no pudo ocurrir.”<br />

Es frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te utilizada <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> comparación con otros regím<strong>en</strong>es. Se reconoce<br />

<strong>el</strong> racismo y <strong>la</strong> discriminación so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> países don<strong>de</strong> existe <strong>la</strong> segregación o <strong>el</strong> apartheid; “<strong>la</strong><br />

inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> leyes discriminatorias” <strong>de</strong>mostraría que no existe <strong>el</strong> problema ya que no hay necesidad<br />

<strong>de</strong> crear<strong>la</strong>s. Este argum<strong>en</strong>to se basa a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> <strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> d<strong>en</strong>uncias, por tanto, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> cond<strong>en</strong>as.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Otra práctica es eximir al Estado <strong>de</strong> cualquier hecho ais<strong>la</strong>do volcando esta responsabilidad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s víctimas, o <strong>en</strong> “<strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong> costumbre”, o seña<strong>la</strong>ndo que sólo se expresan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

intimidad <strong>d<strong>el</strong></strong> ciudadano.<br />

Los justificativos para negar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> racismo son innumerables. Otro <strong>de</strong> los más<br />

difundidos utilizados por <strong>el</strong> Estado es “<strong>la</strong> cantidad insignificante <strong>de</strong> negros <strong>de</strong> pi<strong>el</strong> oscura” o sea <strong>la</strong><br />

invisibilización, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> pigm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> juega un rol predominante y se procura <strong>el</strong><br />

“b<strong>la</strong>nqueami<strong>en</strong>to” ya que, socialm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> ser b<strong>la</strong>nco es factor <strong>de</strong> mayores posibilida<strong>de</strong>s y logros.<br />

Por medio <strong>de</strong> estas justificaciones se van creando mitos que impid<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

colectividad afrouruguaya.<br />

— <strong>La</strong> negación interpretativa. Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas con que se justifican estos hechos es<br />

mediante un marco teórico, difundido <strong>en</strong> sectores que podríamos l<strong>la</strong>mar “progresistas”: los<br />

motivos <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se. “No se discrimina a los negros por ser negros sino por ser pobres.” Con esta interpretación<br />

se justifica <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong>sigual <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los diversos troncos culturales que<br />

habitan <strong>el</strong> país; se trata así <strong>de</strong> perpetuar un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual <strong>su</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser explicadas<br />

<strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza.<br />

<strong>La</strong> omisión <strong>en</strong> hacer estudios sobre esta realidad y <strong>en</strong>contrar so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te una <strong>en</strong>cuesta <strong>en</strong><br />

Uruguay a lo <strong>la</strong>rgo <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XX, <strong>de</strong>muestra lo arraigadas que están estas visiones. Estas aus<strong>en</strong>cias<br />

han <strong>de</strong>sembocado <strong>en</strong> una lectura homogénea <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales, <strong>la</strong>s que<br />

carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> un estudio específico <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción cuyo orig<strong>en</strong> es ser <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />

africanos.<br />

El impacto ocasionado por <strong>la</strong> trata y <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias que trajo <strong>en</strong> este segm<strong>en</strong>to se<br />

si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hasta <strong>la</strong> actualidad, y esto ha estado aus<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los Derechos Humanos<br />

por parte <strong>d<strong>el</strong></strong> sector civil.<br />

<strong>La</strong> práctica <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>izar <strong>la</strong> prédica por los Derechos Humanos ha sido <strong>de</strong> tal magnitud<br />

que se ha invisibilizado <strong>la</strong> situación <strong>d<strong>el</strong></strong> colectivo negro.<br />

Si <strong>la</strong> sociedad no percibe que <strong>en</strong> <strong>su</strong> s<strong>en</strong>o arrastra situaciones no re<strong>su</strong><strong>el</strong>tas, si no se internaliza<br />

esta lectura, será muy difícil construir una <strong>de</strong>mocracia participativa y pl<strong>en</strong>a; por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los Derechos Humanos será parte <strong>de</strong> una mayoría pero <strong>de</strong>jará r<strong>el</strong>egada a una minoría.<br />

<strong>La</strong>s organizaciones <strong>de</strong> Derechos Humanos t<strong>en</strong>drán que observar los métodos y programas<br />

<strong>de</strong> divulgación. Si bi<strong>en</strong> son necesarios los m<strong>en</strong>sajes puntuales d<strong>en</strong>unciando <strong>el</strong> avasal<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

a los mismos, es necesario estar at<strong>en</strong>to a los retrasos <strong>de</strong> carácter histórico que, <strong>en</strong> nuestro caso,<br />

provocan <strong>la</strong> perpetuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> discriminación y <strong>el</strong> racismo.<br />

Hemos mant<strong>en</strong>ido -con un énfasis polémico- que <strong>de</strong>bemos mirar <strong>la</strong> raza como un hecho<br />

social, ya que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista biológico es una discusión saldada (llevó ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> años<br />

para ser re<strong>su</strong><strong>el</strong>ta). Sin embargo, socialm<strong>en</strong>te está vig<strong>en</strong>te, como lo <strong>de</strong>muestran los estudios<br />

oficiales.<br />

Poco se sabe <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> colectividad negra <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo, tampoco <strong>en</strong> Uruguay.<br />

Cada vez que nuestra organización sale a los medios <strong>de</strong> difusión proponi<strong>en</strong>do un programa <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo para <strong>la</strong> colectividad negra, así como exist<strong>en</strong> para otras comunida<strong>de</strong>s, <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> voces<br />

acusadoras <strong>de</strong> que estamos haci<strong>en</strong>do racismo al revés, porque <strong>en</strong> Uruguay no hay necesidad <strong>de</strong><br />

crear instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo para colectivos <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te con una cultura común.<br />

Romero J. Rodríguez<br />

277


278<br />

Pero realicemos <strong>la</strong> pregunta a <strong>la</strong> inversa: si <strong>en</strong> Uruguay <strong>la</strong> educación expresase objetivam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> riqueza multicultural <strong>de</strong> nuestro pueblo, ¿necesitaríamos estar exigi<strong>en</strong>do que se <strong>de</strong>sarrolle y se<br />

investigue <strong>la</strong> cultura afro? Si <strong>en</strong> nuestro país no comprobáramos que <strong>el</strong> 75 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuestras<br />

mujeres son empleadas domésticas, ¿estaríamos g<strong>en</strong>erando un programa específico <strong>de</strong> mujer negra?<br />

Si <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> saber que no llegan a 60 los universitarios negros <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 160.000,<br />

¿estaríamos g<strong>en</strong>erando un programa <strong>de</strong> capacitación y <strong>de</strong>sarrollo profesional? Si <strong>la</strong> vista no nos<br />

reprodujera <strong>la</strong> verdad <strong>de</strong> que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> nuestros hombres son barr<strong>en</strong><strong>de</strong>ros y que gran parte <strong>de</strong><br />

nuestras familias viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> tugurios y “cantegriles” (vil<strong>la</strong>s, fav<strong>el</strong>as, as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos), ¿estaríamos proponiéndonos<br />

un cambio <strong>su</strong>stancial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida? Cuando compr<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que esta situación<br />

se manti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonia hasta nuestros días y que nuestra movilidad social ha<br />

sido escasa o casi nu<strong>la</strong>, <strong>la</strong>s preguntas se respond<strong>en</strong> por sí so<strong>la</strong>s.<br />

Muchos p<strong>la</strong>ntean que <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> empobrecimi<strong>en</strong>to <strong>la</strong> vive <strong>la</strong> mayor parte <strong>d<strong>el</strong></strong> pueblo<br />

uruguayo. Es cierto. Pero por qué <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> época colonial hasta nuestros días es <strong>la</strong> totalidad, no<br />

sólo una parte <strong>d<strong>el</strong></strong> pueblo negro uruguayo que vive <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> pobreza.<br />

<strong>La</strong>s <strong>de</strong>más colectivida<strong>de</strong>s que compon<strong>en</strong> este mosaico multirracial que es <strong>la</strong> sociedad<br />

uruguaya, han t<strong>en</strong>ido <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a conformar <strong>su</strong>s propios proyectos <strong>de</strong> vida. <strong>La</strong>s colectivida<strong>de</strong>s<br />

que han llegado a Uruguay sin <strong>el</strong> estigma <strong>de</strong> ser esc<strong>la</strong>vos han realizado sin gran<strong>de</strong>s impedim<strong>en</strong>tos<br />

<strong>su</strong>s p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico, social y cultural. Los negros <strong>en</strong> Uruguay también t<strong>en</strong>emos<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> forjar nuestro propio programa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo social antirracista.<br />

Cuando reivindicamos lo propio nos basamos <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que muchas veces, <strong>en</strong><br />

forma consci<strong>en</strong>te u obligados, apoyamos otras vías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo don<strong>de</strong> no fuimos b<strong>en</strong>eficiados.<br />

Si así hubiese sido, re<strong>su</strong>ltaría inexplicable que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> veinte años <strong>de</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia se<br />

nos otorgara <strong>la</strong> abolición, que a treinta años <strong>de</strong> <strong>la</strong> abolición todavía se nos registrara <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Policía, que a cuar<strong>en</strong>ta años <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XX aún no se nos <strong>de</strong>jara <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> clubes, y que ya iniciado<br />

<strong>el</strong> siglo XXI somos <strong>la</strong> colectividad más pobre sin ninguna incid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito económico,<br />

ni tipo <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación política que pueda no sólo modificar sino <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong>scolonización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as, única forma <strong>de</strong> terminar con <strong>el</strong> racismo.<br />

Años <strong>de</strong> invisibilidad y <strong>de</strong> exclusión com<strong>en</strong>zaron a <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> Uruguay y se lo<br />

<strong>de</strong>bemos <strong>en</strong> primer lugar al accionar <strong>de</strong> los sectores sociales, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>d<strong>el</strong></strong> colectivo afro.<br />

En los últimos años <strong>la</strong> ciudadanía com<strong>en</strong>zó a tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

racismo y <strong>la</strong> discriminación. Luego <strong>de</strong> años <strong>de</strong> d<strong>en</strong>uncia y combate al mismo, <strong>el</strong> Estado y <strong>la</strong><br />

sociedad han com<strong>en</strong>zado a transitar por los caminos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reparaciones necesarias hacia los<br />

grupos que históricam<strong>en</strong>te han sido golpeados por este f<strong>la</strong>g<strong>el</strong>o.<br />

Gracias a <strong>la</strong> oportuna y necesaria Confer<strong>en</strong>cia Mundial Contra <strong>el</strong> Racismo, <strong>la</strong> Discriminación,<br />

<strong>la</strong> X<strong>en</strong>ofobia y otras formas conexas <strong>de</strong> Intolerancia, impulsada por ONU y vanguardizada<br />

por <strong>la</strong> Alta Comisionada <strong>de</strong> los Derechos Humanos Dra. Mary Robinson, <strong>el</strong> mundo com<strong>en</strong>zó<br />

a reflexionar sobre oríg<strong>en</strong>es, causas y formas conexas <strong>de</strong> <strong>la</strong> discriminación racial, <strong>la</strong> intolerancia<br />

y <strong>la</strong>s prácticas contemporáneas.<br />

<strong>La</strong> inequidad estructural, <strong>la</strong> negación cultural, <strong>la</strong> negada diversidad y <strong>la</strong> compleja tipología <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> negación para <strong>de</strong>sconocer <strong>el</strong> proceso histórico y <strong>el</strong> respeto a los <strong>de</strong>rechos sociales <strong>de</strong> los <strong>su</strong>jetos,<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

hoy comi<strong>en</strong>zan a ser tratados y analizados. El Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, así como <strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r Ejecutivo y <strong>la</strong> sociedad<br />

uruguaya <strong>en</strong> <strong>su</strong> conjunto, com<strong>en</strong>zaron a vi<strong>su</strong>alizar un tema que estuvo escondido por décadas. <strong>La</strong><br />

creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión ad hoc <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes para analizar los a<strong>su</strong>ntos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad afrouruguaya, <strong>la</strong>s contribuciones municipales y ministeriales para <strong>el</strong> retorno <strong>de</strong> ésta a<br />

<strong>su</strong>s barrios tradicionales <strong>de</strong> los cuales fue expulsada durante <strong>la</strong> dictadura, ha sido un bu<strong>en</strong> comi<strong>en</strong>zo.<br />

<strong>La</strong>s ocasionales medidas a niv<strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Ministerio <strong>de</strong> Educación y Cultura, así como <strong>el</strong> apoyo que se<br />

brinda a <strong>la</strong>s manifestaciones artísticas afro <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito municipal <strong>de</strong>terminan una gradual toma <strong>de</strong><br />

conci<strong>en</strong>cia. Esto es promovido e impulsado por <strong>la</strong>s organizaciones afrouruguayas con <strong>el</strong> auxilio<br />

perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil repres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones nucleadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Coordinadora<br />

uruguaya <strong>de</strong> Apoyo a <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Mundial contra <strong>el</strong> Racismo.<br />

Aun así, <strong>de</strong>bemos <strong>en</strong>fatizar que se necesita avanzar <strong>en</strong> cons<strong>en</strong>sos y procurar acciones<br />

afirmativas que horizontalic<strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales; estas acciones afirmativas t<strong>en</strong>drán que<br />

contar con un marco <strong>de</strong> medidas prev<strong>en</strong>tivas que incluyan <strong>la</strong> educación y <strong>el</strong> sistema formal <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza, logrando <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad histórica y <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad social<br />

con <strong>la</strong>s víctimas. <strong>La</strong> promoción, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y exig<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los tratados internacionales<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> materia, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción y Dec<strong>la</strong>ración re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>la</strong> III<br />

CMCR, así como <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong> los servidores públicos, patrones, empleados, doc<strong>en</strong>tes y<br />

<strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

Para <strong>la</strong> concreción <strong>de</strong> estas medidas es imprescindible <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía,<br />

garantía para <strong>de</strong>sactivar <strong>la</strong>s profundida<strong>de</strong>s sociales <strong>d<strong>el</strong></strong> racismo. Impulsar estrategias efectivas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> diagnósticos, estudiando <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes tipologías <strong>de</strong> conducta racista, <strong>su</strong>s<br />

formas <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación estructural y aqu<strong>el</strong>lo que permite <strong>su</strong> multiplicación. Estas medidas ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

que ser parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> alianzas con amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>el</strong> Estado -<br />

académicos, trabajadores, autorida<strong>de</strong>s-, para que efectivam<strong>en</strong>te se logre influir y se cre<strong>en</strong> espacios<br />

<strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to y control para <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación <strong>d<strong>el</strong></strong> racismo y <strong>su</strong>s prácticas discriminatorias.<br />

El hecho <strong>de</strong> que un país disponga <strong>de</strong> leyes <strong>en</strong> contra <strong>d<strong>el</strong></strong> racismo no garantiza que dichos<br />

instrum<strong>en</strong>tos sean aplicados efectivam<strong>en</strong>te. Se necesita una máxima voluntad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>el</strong><br />

Estado trabajando mancomunadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> estas leyes. Es necesario educar y<br />

conci<strong>en</strong>tizar a <strong>la</strong> sociedad para <strong>de</strong>sterrar prácticas históricas. Mostrar que <strong>el</strong> racismo es una<br />

respuesta racional <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> privilegios; por lo tanto, garantizar medidas que acompañ<strong>en</strong> a<br />

<strong>la</strong> educación y que permitan modificar <strong>el</strong> conflicto <strong>de</strong> intereses que hace a éste funcionar y<br />

reproducirse, conjugando estrategias que <strong>de</strong>struyan los estratos <strong>de</strong> negación que habilitan <strong>la</strong><br />

hostilidad e ignoran <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un sector social culturalm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te.<br />

Erradicar <strong>el</strong> racismo significa que nuestras socieda<strong>de</strong>s t<strong>en</strong>drán que volverse justas económicam<strong>en</strong>te,<br />

ser responsables social y culturalm<strong>en</strong>te. Los re<strong>su</strong>ltados que ha <strong>de</strong>jado <strong>la</strong> última<br />

confer<strong>en</strong>cia mundial expresan cómo los afros <strong>de</strong> <strong>la</strong> diáspora <strong>en</strong>tramos como “los negros”, d<strong>en</strong>ominación<br />

que impuso <strong>el</strong> esc<strong>la</strong>vista, se estigmatizó <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, quedó marcada <strong>en</strong> nuestras<br />

socieda<strong>de</strong>s. Hoy emergemos como afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, afrouruguayos, reivindicando a los pueblos<br />

b<strong>en</strong>gu<strong>el</strong>as, congos, mozambiques, axantis y otros que habitaron <strong>en</strong> Uruguay.<br />

Orgullosam<strong>en</strong>te afro y uruguayo, este sector sin pedir permiso co<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> una lectura<br />

amplia, diversa, plural y multicultural <strong>de</strong> los Derechos Humanos.<br />

Romero J. Rodríguez<br />

279


280<br />

Acompañamos <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>d<strong>el</strong></strong> Secretario G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Naciones Unidas, Koffi Anan, cuando<br />

dice que: “<strong>el</strong> fanatismo, <strong>el</strong> odio y los prejuicios son síntomas <strong>de</strong>testables <strong>de</strong> una <strong>en</strong>fermedad que <strong>la</strong><br />

humanidad ha pa<strong>de</strong>cido siempre. El racismo pue<strong>de</strong> y <strong>de</strong>be ser <strong>el</strong>iminado, y así será”.<br />

Propuestas<br />

Se t<strong>en</strong>drá que realizar una profunda revisión, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los variados c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

financiera y a<strong>su</strong>mir que para <strong>el</strong>iminar <strong>el</strong> racismo y <strong>la</strong> pobreza se <strong>de</strong>berán hacer los esfuerzos por<br />

amalgamar propuestas y visiones que emanan <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> cultura difer<strong>en</strong>ciada. Romper<br />

con <strong>la</strong> hegemonía cultural <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación financiera a esca<strong>la</strong> mundial es uno<br />

<strong>de</strong> los mayores <strong>de</strong>safíos <strong>d<strong>el</strong></strong> tercer mil<strong>en</strong>io. Adaptarse a un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diversidad, por <strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, traerá un <strong>su</strong>stancial avance<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los problemas y los propios actores serán responsables <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar <strong>su</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo, ejecutar <strong>su</strong>s programas y evaluar los impactos.<br />

Cons<strong>en</strong>so gradual y progresivo <strong>en</strong>tre sectores difer<strong>en</strong>tes y diversos, con un común d<strong>en</strong>ominador:<br />

<strong>de</strong>sarrollo y mejores condiciones <strong>de</strong> vida, tarea a transitar <strong>en</strong> este siglo XXI.<br />

Profundizar <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia es una alternativa posible para com<strong>en</strong>zar a cambiar <strong>la</strong> historia<br />

<strong>de</strong> los afrouruguayos, basándose <strong>en</strong> <strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cinco categorías <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos que <strong>la</strong> humanidad<br />

se ha impuesto: <strong>de</strong>rechos económicos, sociales, políticos, civiles y culturales. <strong>La</strong><br />

profundización <strong>de</strong> estas cinco categorías g<strong>en</strong>erará una participación activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te que pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te se irá <strong>de</strong>spojando <strong>de</strong> los golpes <strong>de</strong>jados por <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud.<br />

<strong>La</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa unirá Estado y sociedad, permiti<strong>en</strong>do un apr<strong>en</strong>dizaje conjunto<br />

sobre <strong>la</strong> base <strong>d<strong>el</strong></strong> respeto y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los “iguales- difer<strong>en</strong>tes”, <strong>de</strong>scubri<strong>en</strong>do a<br />

partir <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes comunes <strong>la</strong>s riquezas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas <strong>su</strong>mergidas y <strong>su</strong>s propuestas innovadoras<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> camino <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Partimos <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> que ante un conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura afro, <strong>de</strong> <strong>su</strong> periplo<br />

histórico, causas y consecu<strong>en</strong>cias, se irá gradualm<strong>en</strong>te equilibrando <strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce para <strong>el</strong> logro <strong>de</strong><br />

los cinco <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales. Para que esto <strong>su</strong>ceda se <strong>de</strong>berán diseñar políticas <strong>de</strong> educación<br />

a esca<strong>la</strong> nacional, conjuntam<strong>en</strong>te revisar <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción para <strong>en</strong>m<strong>en</strong>dar normas que cont<strong>en</strong>gan<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> discriminación racial.<br />

Ante <strong>el</strong> nuevo impulso <strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> políticas que apunt<strong>en</strong> al mejorami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los sectores sociales que históricam<strong>en</strong>te han <strong>su</strong>frido <strong>la</strong> discriminación y <strong>el</strong> racismo, vemos<br />

imprescindible <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar a <strong>la</strong> colectividad afrouruguaya un sector social vulnerable prioritario<br />

<strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, como <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> Programas <strong>de</strong> Acción Afirmativas a niv<strong>el</strong><br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Estado que t<strong>en</strong>ga como objetivo <strong>el</strong> estudio, investigación y p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> acciones para<br />

combatir y prev<strong>en</strong>ir los males <strong>d<strong>el</strong></strong> racismo y <strong>la</strong> discriminación mo<strong>de</strong>rna, adoptando medidas<br />

para remediar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s que persist<strong>en</strong>, construy<strong>en</strong>do p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> colectividad<br />

afrouruguaya. Se <strong>de</strong>be facilitar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia africana <strong>en</strong><br />

todos los aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida política, económica, social y cultural <strong>d<strong>el</strong></strong> país, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> los órganos <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Romero J. Rodríguez<br />

Se requier<strong>en</strong> medidas <strong>de</strong> carácter urg<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong>:<br />

Educación<br />

Creación <strong>de</strong> programas multiculturales <strong>en</strong> <strong>el</strong> Sistema <strong>de</strong> Enseñanza Pública y Privada a<br />

todos los niv<strong>el</strong>es, que impuls<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo cultural y promuevan una conviv<strong>en</strong>cia sin racismo,<br />

x<strong>en</strong>ofobia, homofobia, sexismo y que estimule <strong>la</strong> diversidad cultural. Conci<strong>en</strong>tizar a <strong>la</strong> sociedad<br />

sobre <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>d<strong>el</strong></strong> racismo, estudiando <strong>su</strong>s raíces y prejuicios <strong>de</strong>jados por <strong>la</strong> colonización<br />

y <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, que aún persist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura que se ha ido construy<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> historia. Esto permitirá que <strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones se form<strong>en</strong> <strong>en</strong> un medio <strong>de</strong><br />

mayor tolerancia y <strong>de</strong> mejores r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre los seres humanos.<br />

Económico<br />

Equilibrar <strong>de</strong> forma urg<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s económicas que nos brindan <strong>el</strong> Estudio<br />

sobre <strong>el</strong> Módulo Raza <strong>d<strong>el</strong></strong> INEC (<strong>la</strong> colectividad negra uruguaya históricam<strong>en</strong>te percibe<br />

20 por ci<strong>en</strong>to m<strong>en</strong>os que <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Ref. Instituto <strong>de</strong> Estadística y<br />

C<strong>en</strong>sos).<br />

Establecer programas y proyectos específicos que promuevan <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo integral <strong>en</strong> los<br />

próximos veinte años, como forma <strong>de</strong> <strong>su</strong>perar <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>d<strong>el</strong></strong> racismo y <strong>la</strong> discriminación<br />

equilibrando <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s comprobadas, dirigi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s inversiones <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo social y<br />

económico a zonas con alta d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción afro, procurando fortalecer <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s<br />

institucionales y organizativas <strong>d<strong>el</strong></strong> colectivo afrouruguayo.<br />

Trabajo y servicios básicos<br />

Establecer mecanismos <strong>de</strong> comp<strong>en</strong>sación y capacitación para <strong>la</strong> profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas integrantes <strong>d<strong>el</strong></strong> colectivo, g<strong>en</strong>erando programas <strong>de</strong> acción afirmativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa<br />

pública, revisando <strong>la</strong>s leyes que regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> Junta Nacional <strong>de</strong> Empleo.<br />

G<strong>en</strong>erar inc<strong>en</strong>tivos económicos (ex<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> impuestos, tributarios, etcétera) para empresas<br />

públicas y privadas que adopt<strong>en</strong> políticas <strong>de</strong> acción afirmativa.<br />

Verificar <strong>la</strong>s medidas que implem<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Trabajo, conforme <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración<br />

<strong>de</strong> OIT, aprobadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> 86° “Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Internacional <strong>d<strong>el</strong></strong> Trabajo, artículos<br />

100 y 111”.<br />

Estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> microempresas y cooperativas con inc<strong>en</strong>tivos <strong>de</strong> préstamos o<br />

respaldos, así como apoyo <strong>de</strong> instituciones especializadas para aportar asesoría técnica,<br />

financiami<strong>en</strong>to, etcétera.<br />

Salud<br />

Formación <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res capacitados que actú<strong>en</strong> <strong>en</strong> conjunto con los organismos <strong>de</strong> salud<br />

para convertirlos <strong>en</strong> multiplicadores <strong>de</strong> salud prev<strong>en</strong>tiva que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos prev<strong>en</strong>tivos,<br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, campaña contra <strong>el</strong> SIDA, drogadicción y alcoholismo. At<strong>en</strong>ción específica a<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

281


282<br />

Partidos políticos<br />

Promover <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los afrouruguayos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />

Propiciar que mujeres y hombres <strong>de</strong> esta minoría t<strong>en</strong>gan posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> visibilidad <strong>en</strong><br />

los difer<strong>en</strong>tes partidos políticos y <strong>su</strong>s repres<strong>en</strong>taciones legis<strong>la</strong>tivas. <strong>La</strong>s iniciativas para ampliar<br />

<strong>la</strong> participación <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incluir medidas especiales para incorporar a los grupos que están in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

repres<strong>en</strong>tados <strong>de</strong>bido a discriminación o prejuicios históricos. Se <strong>de</strong>be lograr una<br />

<strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s barreras sociales ocasionadas por <strong>la</strong> discriminación y <strong>el</strong> racismo que han<br />

impedido a los afros participar activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> política, si<strong>en</strong>do <strong>el</strong>ectores y no <strong>el</strong>egidos.<br />

<strong>La</strong> construcción <strong>d<strong>el</strong></strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia ayudaría a terminar con <strong>la</strong> ali<strong>en</strong>ación que<br />

impi<strong>de</strong> participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema político y económico que contro<strong>la</strong> <strong>la</strong> mayoría. Promover <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia incluy<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los partidos políticos permitiría ingresar <strong>en</strong> los partidos políticos,<br />

evitando <strong>la</strong> hegemonía.<br />

<strong>La</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un diputado nacional y <strong>la</strong> incorporación <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o <strong>de</strong> una edi<strong>la</strong><br />

comunal negros, junto con instauración <strong>d<strong>el</strong></strong> Grupo <strong>de</strong> trabajo Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario Legis<strong>la</strong>tivo (insta<strong>la</strong>do<br />

<strong>en</strong> octubre <strong>d<strong>el</strong></strong> 2000 con participación <strong>de</strong> los cuatro partidos políticos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong><br />

Repres<strong>en</strong>tantes) abre una nueva perspectiva para avanzar <strong>en</strong> estas propuestas.<br />

Sociedad civil<br />

<strong>La</strong> sociedad <strong>en</strong> <strong>su</strong> conjunto <strong>de</strong>berá a<strong>su</strong>mir un rol protagónico <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>el</strong><br />

racismo, parti<strong>en</strong>do <strong>d<strong>el</strong></strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza y <strong>el</strong> aporte multicultural, multiétnica y<br />

pluri-r<strong>el</strong>igiosa constitutiva <strong>de</strong> nuestras socieda<strong>de</strong>s, tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong>s diversas formas<br />

<strong>de</strong> discriminación manifiestas <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> vio<strong>la</strong>n los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y que <strong>el</strong><strong>la</strong>s han sido<br />

causa <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>sequilibrio social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colectivida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano.<br />

Horizontalizar <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones socioeconómicas y culturales <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes sectores es un<br />

trabajo que <strong>de</strong>manda cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre todos los sectores sociales, lo que <strong>de</strong>mandará profundos<br />

cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> imaginario social.<br />

El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> racismo obliga a id<strong>en</strong>tificar internam<strong>en</strong>te hasta<br />

dón<strong>de</strong> nos ha afectado. Significa mirar críticam<strong>en</strong>te nuestros comportami<strong>en</strong>tos, actitu<strong>de</strong>s y<br />

hasta dón<strong>de</strong> somos reproductores <strong>de</strong> mitos y estereotipos ante <strong>el</strong> difer<strong>en</strong>te. Tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

que <strong>de</strong>bemos ingresar <strong>en</strong> una etapa <strong>de</strong> reeducación, tomando como base <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros<br />

valores culturales que han convivido <strong>su</strong>mergidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>tretejido social por lo que no ha conseguido<br />

mayores logros <strong>en</strong> comparación con los obt<strong>en</strong>idos por <strong>la</strong>s mayorías.<br />

<strong>La</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>d<strong>el</strong></strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>d<strong>el</strong></strong> racismo y <strong>la</strong> discriminación hace posible diseñar <strong>el</strong><br />

Uruguay <strong>d<strong>el</strong></strong> futuro a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> pres<strong>en</strong>te. Lograr los cons<strong>en</strong>sos necesarios para <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong><br />

medidas nacionales <strong>de</strong> acciones afirmativas que comp<strong>en</strong>s<strong>en</strong> a los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los que<br />

<strong>su</strong>frieron <strong>el</strong> sistema esc<strong>la</strong>vista, es prioritario.<br />

<strong>La</strong> perpetuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> segregación, <strong>el</strong> inmovilismo social <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes reproducido<br />

<strong>en</strong> cada g<strong>en</strong>eración, obliga a reparar esta situación e impedir <strong>su</strong> multiplicación por vías<br />

mo<strong>de</strong>rnas.<br />

UNESCO<br />

TERCER PANEL


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

Fu<strong>en</strong>tes bibliográficas<br />

ABDALA, Washington, Interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Nacional, agosto <strong>de</strong> 1999.<br />

CINCINATO BOLLO, Luis, Geografía <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Ori<strong>en</strong>tal <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay.<br />

CONSTITUCIÓN DE LA REPÚBLICA ORIENTAL DEL URUGUAY, Art 8.<br />

DECLARACIÓN UNIVERSAL DE LOS DERECHOS HUMANOS (ONU).<br />

Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> CEPAL sobre Raza y Pobreza.<br />

DULINSKI, Ari<strong>el</strong>, El racismo <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina.<br />

Encuesta Continua <strong>de</strong> Hogares. Módulo <strong>de</strong> raza.<br />

FELDMAN, Prof., El caso <strong>d<strong>el</strong></strong> Conti Gran<strong>de</strong>.<br />

FOSTER, Hill, “El racismo y reproducción <strong>de</strong> pobreza sobre los afrouruguayos”.<br />

Artículos <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa.<br />

Investigaciones y Docum<strong>en</strong>tos <strong>d<strong>el</strong></strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones y Estudios Afros, Mundo Afro.<br />

LIBRO DEL CENTENARIO DEL URUGUAY, 1925.<br />

PADRÓN FAVRE, Oscar: “No v<strong>en</strong>imos sólo <strong>de</strong> los barcos”.<br />

PACHECO SERÉ, Álvaro, 1986. Estudios g<strong>en</strong>ealógicos e id<strong>en</strong>tidad nacional.<br />

PELFORT, Jorge, 1996. 150 años. Abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay.<br />

PEREDA VALDÉS, Il<strong>de</strong>fonso, 1997. El Negro <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay, Pasado y Pres<strong>en</strong>te.<br />

P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción y Dec<strong>la</strong>ración re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>la</strong> III Confer<strong>en</strong>cia Mundial Contra <strong>el</strong> Racismo, <strong>la</strong><br />

Discriminación, <strong>la</strong> X<strong>en</strong>ofobia y otras formas conexas <strong>de</strong> Intolerancia. (CMCR), 2001.<br />

REAL DE AZÚA, Carlos, 1964.<br />

Respuestas <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado Uruguayo al Comité para <strong>la</strong> Eliminación <strong>d<strong>el</strong></strong> Racismo y <strong>la</strong> Discriminación<br />

(CERD).<br />

ROMERO RODRÍGUEZ, Breve Proceso Histórico <strong>de</strong> los Afrouruguayos.<br />

SANGUINETTI, Julio María,1985 y 1997. Discursos.<br />

SEMINO, Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong>: “¿Como <strong>el</strong> Uruguay no hay?”<br />

—— 1999. interv<strong>en</strong>ción realizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> CERD-ONU.<br />

VIDART, Dani<strong>el</strong>, 1965; <strong>La</strong> Trama <strong>de</strong> <strong>la</strong> Id<strong>en</strong>tidad Nacional.<br />

ZORRILLA DE SAN MARTÍN, Juan, 1918. Discurso.<br />

Romero J. Rodríguez<br />

283


CURRÍCULOS DE AUTORES


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

GUSTAVO<br />

FABIÁN<br />

ALONSO<br />

(Arg<strong>en</strong>tina)<br />

Gustavo Fabián Alonso<br />

Profesor <strong>de</strong> Historia. Coordinador G<strong>en</strong>eral <strong>d<strong>el</strong></strong> Área <strong>de</strong> Digitalización <strong>d<strong>el</strong></strong> Archivo<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina (AGNA). Asesor <strong>en</strong> materia docum<strong>en</strong>tal, especializado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> historia social <strong>d<strong>el</strong></strong> período colonial.<br />

Trabaja <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1987 <strong>en</strong> <strong>el</strong> Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación: inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to<br />

Archivo Intermedio, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sempeñó <strong>en</strong> tareas <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación y ord<strong>en</strong>ación;<br />

<strong>en</strong> 1991 integró <strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Docum<strong>en</strong>tos Escritos como refer<strong>en</strong>cista,<br />

co<strong>la</strong>borando <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> diversos catálogos docum<strong>en</strong>tales. En <strong>el</strong> 2002,<br />

a<strong>su</strong>mió <strong>la</strong> función <strong>de</strong> asesor <strong>en</strong> materia docum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral; <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

2004 fue nombrado Coordinador G<strong>en</strong>eral <strong>d<strong>el</strong></strong> Área <strong>de</strong> Digitalización.<br />

En <strong>su</strong> calidad <strong>de</strong> gestor docum<strong>en</strong>tal y especialista <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito archivístico, ha <strong>el</strong>aborado<br />

diversos inv<strong>en</strong>tarios y catálogos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes series docum<strong>en</strong>tales conservadas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> División Colonia <strong>d<strong>el</strong></strong> Archivo, series Tribunales Criminales, Reales Cédu<strong>la</strong>s<br />

y Órd<strong>en</strong>es, Padrones, Mapoteca y Contaduría Colonial.<br />

Dirigió <strong>el</strong> proyecto <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección y digitalización <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> trata <strong>de</strong><br />

esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>el</strong> antiguo Virreinato <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, realizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2002-2003<br />

por <strong>el</strong> Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> un conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> cooperación<br />

institucional con UNESCO.<br />

Ha publicado trabajos sobre justicia colonial, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, sobre <strong>la</strong> criminalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

campaña bonaer<strong>en</strong>se a fines <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XVIII.<br />

287


288<br />

DANILO<br />

ANTÓN<br />

GIUDICE<br />

(Uruguay)<br />

Geógrafo. Egresado <strong>d<strong>el</strong></strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Geografía <strong>d<strong>el</strong></strong> Instituto <strong>de</strong> Profesores Artigas,<br />

Uruguay. Doctorado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Louis Pasteur, Francia.<br />

Profesor e investigador. Sus principales líneas <strong>de</strong> investigación son: gestión ambi<strong>en</strong>tal,<br />

<strong>de</strong>rechos humanos y culturas indíg<strong>en</strong>as. En <strong>la</strong> actualidad es Profesor <strong>d<strong>el</strong></strong> Diploma <strong>de</strong><br />

Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> <strong>el</strong> CREFAL, México, y Juez <strong>en</strong> <strong>el</strong> Tribunal C<strong>en</strong>troamericano<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Agua.<br />

Ha sido profesor <strong>de</strong> geografía humana y económica, políticas ambi<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible, economía ambi<strong>en</strong>tal y teoría <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> numerosas universida<strong>de</strong>s.<br />

Entre <strong>el</strong><strong>la</strong>s, Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay (1993-1998), Universidad Católica<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay (1993-1998), Instituto <strong>de</strong> Profesores Artigas, Uruguay (1966-1970),<br />

Universidad <strong>de</strong> Waterloo, Canadá (1990-1991), Universidad <strong>de</strong> Costa Rica (1996-<br />

1998), Universidad Nacional <strong>de</strong> Pi<strong>la</strong>r, Paraguay (1997), Macalester College, Minnesota,<br />

EEUU (1998-1999), Universidad Autónoma <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado <strong>de</strong> México (1999-2001), Universidad<br />

<strong>de</strong> Guerrero, México (1975-1977).<br />

Ocupó <strong>el</strong> cargo <strong>de</strong> Director <strong>d<strong>el</strong></strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Geografía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay (1993-1998). Fue Coordinador <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Geología y<br />

Minerales <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Petróleo y Minerales <strong>de</strong> Arabia Saudita (1980-1984) y<br />

Director <strong>d<strong>el</strong></strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Geográficas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> Ecología Marina<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Guerrero, México (1975-1977).<br />

A <strong>su</strong> trayectoria como profesor e investigador se aña<strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión internacional<br />

<strong>de</strong> proyectos ambi<strong>en</strong>tales y culturales con comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as y <strong>de</strong><br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina, Asia y África; primero <strong>en</strong> James F. Mc <strong>La</strong>r<strong>en</strong><br />

Engineers y posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> International Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t Research C<strong>en</strong>ter<br />

(IDRC), Canadá, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sempeñó <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> S<strong>en</strong>ior Program Officer<br />

durante 13 años.<br />

Se ha interesado particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> temática antropológica e histórica vincu<strong>la</strong>da a<br />

los pueblos nativos y los aportes afrocriollos. Es miembro fundador <strong>d<strong>el</strong></strong> C<strong>en</strong>tro Interamericano<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Espiritualidad Indíg<strong>en</strong>a, autor <strong>de</strong> 15 libros y <strong>de</strong> más <strong>de</strong> och<strong>en</strong>ta artículos<br />

y comunicaciones <strong>en</strong> congresos. Entre <strong>su</strong>s libros <strong>en</strong>contramos: “El Pueblo Jaguar”,<br />

“Uruguaypirí”, “Piriguazú”, “Amerrique, los Huérfanos <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraíso”, “<strong>La</strong> m<strong>en</strong>tira <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

mil<strong>en</strong>io” y “Pueblos, drogas y serpi<strong>en</strong>tes”.<br />

UNESCO<br />

Danilo Antón Giudice


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

MANUEL<br />

BERNALES<br />

ALVARADO<br />

(UNESCO)<br />

Manu<strong>el</strong> Bernales Alvarado<br />

Politólogo y Administrador Público peruano. Sociólogo. Des<strong>de</strong> 1963 ha trabajado como<br />

especialista <strong>en</strong> gestión <strong>d<strong>el</strong></strong> sector público, reforma <strong>d<strong>el</strong></strong> Estado, políticas sociales,<br />

municipalismo, seguridad y p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to e int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia estratégicos.<br />

Titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> grado y posgrado <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad<br />

Católica <strong>d<strong>el</strong></strong> Perú (1960-1968). Completa <strong>su</strong> formación universitaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escu<strong>el</strong>a <strong>La</strong>tinoamericana<br />

<strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política y Administración Pública <strong>de</strong> FLACSO (1969-70), título al que<br />

<strong>su</strong>ma <strong>el</strong> <strong>de</strong> Diplomado <strong>d<strong>el</strong></strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Altos Estudios Nacionales <strong>d<strong>el</strong></strong> Perú (1979).<br />

Fue profesor <strong>en</strong> <strong>el</strong> CAEN (C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Altos Estudios Nacionales <strong>d<strong>el</strong></strong> Perú). En Perú<br />

también ejerció <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Escu<strong>el</strong>as Superiores <strong>de</strong> Guerra <strong>d<strong>el</strong></strong> Ejército, <strong>la</strong><br />

Marina y <strong>la</strong> Aviación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escu<strong>el</strong>a Superior <strong>de</strong> Administración Pública, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

Ricardo Palma, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> Salud<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Católica <strong>d<strong>el</strong></strong> Perú.<br />

Ha <strong>en</strong>señado <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Honduras (Universidad Nacional Autónoma, Universidad<br />

Tecnológica, Colegio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional), <strong>de</strong> Nicaragua (Universidad<br />

C<strong>en</strong>troamericana <strong>de</strong> Managua) y <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> (C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Estratégicos <strong>de</strong><br />

Guatema<strong>la</strong>).<br />

Entre 1970 y 1985 fue funcionario <strong>d<strong>el</strong></strong> Instituto Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación <strong>d<strong>el</strong></strong> Perú. De<br />

1985 a 1986 ocupó <strong>el</strong> cargo <strong>de</strong> Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología <strong>d<strong>el</strong></strong> Ministerio<br />

<strong>de</strong> Salud <strong>d<strong>el</strong></strong> Perú.<br />

Ha sido asesor <strong>d<strong>el</strong></strong> Ministerio <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> Nicaragua, <strong>de</strong> los Ministerios <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Área Social y <strong>de</strong> Educación y Cultura <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y <strong>de</strong> Panamá, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cumbres<br />

<strong>de</strong> Presid<strong>en</strong>tes C<strong>en</strong>troamericanos y <strong>de</strong> los Institutos Nicaragü<strong>en</strong>ses <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>estar, <strong>de</strong><br />

Seguridad Social y <strong>de</strong> Administración Pública.<br />

Se ha <strong>de</strong>sempeñado como con<strong>su</strong>ltor <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> Naciones Unidas (PNUD, OMS-<br />

OPS, UNICEF, PNUMA, OIT, UNESCO, UNFDAC y FAO), <strong>en</strong> Chile, Perú, Panamá,<br />

Nicaragua, Costa Rica, El Salvador, Honduras, Guatema<strong>la</strong> y República Dominicana.<br />

Des<strong>de</strong> 1999 es Especialista <strong>d<strong>el</strong></strong> Programa <strong>d<strong>el</strong></strong> Sector Ci<strong>en</strong>cias Sociales y Humanas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Oficina UNESCO <strong>en</strong> Uruguay, habi<strong>en</strong>do sido incorporado al Secretariado <strong>en</strong> 1996<br />

cuando fue asignado a <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> UNESCO <strong>en</strong> San José.<br />

289


290<br />

ALFREDO<br />

BOCCIA<br />

ROMAÑACH<br />

(Paraguay)<br />

Doctor <strong>en</strong> Odontología, egresado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o, Uruguay, compagina<br />

<strong>su</strong> actividad profesional con <strong>la</strong> investigación histórica.<br />

Recibió <strong>la</strong> distinción honoraria <strong>de</strong> “Cavalieri <strong>de</strong> <strong>la</strong> República” <strong>d<strong>el</strong></strong> gobierno italiano <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Presid<strong>en</strong>te Andreotti <strong>en</strong> 1976. Fue distinguido como Miembro <strong>de</strong> Número <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia<br />

Paraguaya <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia. Es miembro titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia Nacional <strong>de</strong> Historia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República Arg<strong>en</strong>tina y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Ci<strong>en</strong>tífica <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay.<br />

Escritor in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, historiador y analista, <strong>su</strong>s principales líneas <strong>de</strong> trabajo se han<br />

c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo colonial americano, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong><br />

historia nacional <strong>de</strong> Paraguay (conquista y colonización portuguesa y españo<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

Paraguay; procesos <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y primeros gobiernos republicanos; <strong>la</strong>s guerras<br />

y los conflictos con los países vecinos; <strong>el</strong> tributo indíg<strong>en</strong>a).<br />

Es autor <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes libros <strong>de</strong> investigación consagrados a <strong>la</strong> historia <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay<br />

colonial: “Amado Bonp<strong>la</strong>nd. Caraí Arandú” (El Lector, 1999), “Paraguay-Brasil.<br />

Crónica <strong>de</strong> <strong>su</strong>s conflictos” (El Lector, 2000), “Rememorias y Semiolvidos” (El Lector,<br />

2001), “Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cartografía Paraguaya” (2002) y “<strong>La</strong> Masonería y <strong>la</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

Americana” (Servilibro, 2003). Participó <strong>en</strong> <strong>la</strong> redacción <strong>de</strong> los fascículos <strong>de</strong><br />

“Historia <strong>d<strong>el</strong></strong> Paraguay” <strong>d<strong>el</strong></strong> diario ABC Color.<br />

En <strong>su</strong> libro más reci<strong>en</strong>te, titu<strong>la</strong>do “Esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay. Vida cotidiana <strong>d<strong>el</strong></strong> esc<strong>la</strong>vo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Indias Meridionales” (Servilibro, 2004) narra <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

América meridional con énfasis especial <strong>en</strong> Paraguay. Se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cuestiones tales<br />

como <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos con indios, los pardos ori<strong>en</strong>tales, <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />

r<strong>el</strong>igiosas y los esc<strong>la</strong>vos, <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> abolición.<br />

UNESCO<br />

Alfredo Boccia Romañach


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

ALEX<br />

BORUCKI<br />

(Uruguay)<br />

Alex Borucki<br />

Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias Históricas por <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s y Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay. Des<strong>de</strong> 1988 ejerce como<br />

doc<strong>en</strong>te ayudante <strong>en</strong> <strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Historiología <strong>de</strong> esa institución.<br />

Integra un equipo <strong>de</strong> investigación, junto con Natalia Stal<strong>la</strong> y Kar<strong>la</strong> Chagas, <strong>de</strong>dicado<br />

al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> Uruguay y <strong>su</strong> proceso <strong>de</strong> abolición.<br />

El equipo ha <strong>el</strong>aborado y pres<strong>en</strong>tado una doc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> pon<strong>en</strong>cias vincu<strong>la</strong>das a los aspectos<br />

económicos y sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> Uruguay y es coautor <strong>d<strong>el</strong></strong> libro “Esc<strong>la</strong>vitud<br />

y trabajo”, <strong>de</strong>dicado al estudio <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera uruguaya para<br />

<strong>el</strong> período correspondi<strong>en</strong>te a 1835-1855. El libro obtuvo <strong>el</strong> Primer Premio <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Concurso Nacional <strong>de</strong> Literatura 2003 <strong>d<strong>el</strong></strong> Ministerio <strong>de</strong> Educación y Cultura (rubro<br />

inéditos, categoría <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> Historia, biografías y temas afines).<br />

Borucki, Stal<strong>la</strong> y Chagas son coautores <strong>de</strong> “<strong>La</strong> diversidad como <strong>la</strong> nueva moral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Historia”, <strong>en</strong>sayo que integra <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> colectivo “Diez miradas jóv<strong>en</strong>es sobre diversidad<br />

cultural”, que editó <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro UNESCO <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o y <strong>la</strong> Int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia Municipal<br />

<strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> 2003.<br />

291


292<br />

KARLA<br />

CHAGAS<br />

IGLESIAS<br />

(Uruguay)<br />

Estudiante avanzada <strong>de</strong> <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias Históricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong><br />

Humanida<strong>de</strong>s y Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Uruguay, y <strong>de</strong> Profesorado <strong>de</strong> Historia <strong>en</strong> <strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong> Profesores Artigas, Uruguay.<br />

Integra, junto a Alex Borucki y Natalia Stal<strong>la</strong>, un equipo <strong>de</strong> investigación<br />

<strong>de</strong>dicado al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> Uruguay y <strong>su</strong> proceso <strong>de</strong> abolición. Es<br />

coautora <strong>d<strong>el</strong></strong> libro “Esc<strong>la</strong>vitud y trabajo. Un estudio sobre los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera uruguaya 1835-1855” (Montevi<strong>de</strong>o, Ed. Pulmón, 2004). Éste obtuvo<br />

<strong>el</strong> Premio Anual <strong>de</strong> Literatura <strong>d<strong>el</strong></strong> Ministerio <strong>de</strong> Educación y Cultura <strong>d<strong>el</strong></strong> año<br />

2003 (rubro inéditos, categoría <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> Historia, biografías y temas afines).<br />

Es coautora <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>en</strong>sayo “<strong>La</strong> diversidad como <strong>la</strong> nueva moral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia”, que<br />

integra <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> colectivo “Diez miradas jóv<strong>en</strong>es sobre diversidad cultural”<br />

(C<strong>en</strong>tro UNESCO <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o-Int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia Municipal <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o, 2003).<br />

Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 2000 ha pres<strong>en</strong>tado -<strong>en</strong> forma individual y colectiva- una doc<strong>en</strong>a<br />

<strong>de</strong> pon<strong>en</strong>cias vincu<strong>la</strong>das a los aspectos <strong>de</strong>mográficos, económicos y sociales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> Uruguay.<br />

UNESCO<br />

Kar<strong>la</strong> Chagas Iglesias


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

RUI<br />

LEANDRO<br />

DA SILVA<br />

SANTOS<br />

(Brasil)<br />

Rui Leandro Da Silva Santos<br />

Psicólogo (Lic<strong>en</strong>ciado por <strong>la</strong> Universida<strong>de</strong> do Vale do Rio dos Sinos-UNISINOS, 1994)<br />

y Maestro <strong>en</strong> Antropología Social por <strong>la</strong> Universida<strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>ral do Rio Gran<strong>de</strong> do Sul,<br />

Porto Alegre, <strong>en</strong> 2001. Es con<strong>su</strong>ltor <strong>de</strong> UNESCO y co<strong>la</strong>bora con <strong>la</strong> Secretaría Especial<br />

<strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Igualdad Racial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>en</strong> Brasil.<br />

Se ha <strong>de</strong>sempeñado <strong>en</strong> los ámbitos <strong>de</strong> los Derechos Humanos y <strong>la</strong>s políticas sociales.<br />

Ha sido Secretario Adjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Derechos Humanos y Seguridad Urbana<br />

<strong>de</strong> Porto Alegre (2003-2004). Durante <strong>el</strong> mismo período trabajó <strong>en</strong> tareas <strong>de</strong> coordinación<br />

y formación <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> los Derechos Humanos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esa misma<br />

institución. En 2002 co<strong>la</strong>boró como antropólogo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ONG Acción Cultural Ku<strong>en</strong>da,<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>d<strong>el</strong></strong> proyecto “Etnia e Território em Rio Pardo”. También como antropólogo,<br />

formó parte <strong>d<strong>el</strong></strong> proyecto “R<strong>el</strong>atório antropológico, étnico-histórico, cultural e ambi<strong>en</strong>tal”<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> municipio <strong>de</strong> Sertao (2002).<br />

Entre <strong>su</strong>s publicaciones se <strong>de</strong>staca <strong>su</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> organizador para “Porto Alegre A<strong>su</strong>me<br />

A Sua Negritu<strong>de</strong>” (2004). Otros trabajos publicados lo vincu<strong>la</strong>n a los ámbitos <strong>de</strong> los<br />

Derechos Humanos, <strong>la</strong>s Políticas Antirracistas y <strong>la</strong>s Políticas y Acciones Afirmativas.<br />

Ha participado <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos como “Educando Para A Igualda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Gênero, Raça e<br />

Ori<strong>en</strong>taçao Sexual” y <strong>el</strong> “Fórum Brasil-África”.<br />

293


294<br />

ANA<br />

FREGA<br />

(Uruguay)<br />

Historiadora. Profesora <strong>de</strong> Historia egresada <strong>d<strong>el</strong></strong> Instituto <strong>de</strong> Profesores Artigas y<br />

Lic<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación, <strong>de</strong> Uruguay. Actualm<strong>en</strong>te está culminando <strong>la</strong><br />

tesis para obt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> Doctorado <strong>en</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

Se <strong>de</strong>dica a <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia y a <strong>la</strong> investigación. Es Profesora <strong>d<strong>el</strong></strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Historia<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s y Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay. También es Profesora <strong>de</strong> Historia Nacional <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Instituto <strong>de</strong> Profesores Artigas uruguayo.<br />

Dirige una investigación <strong>en</strong> torno <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> construcción estatal <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX. Su aproximación se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia y<br />

<strong>la</strong> geografía <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> frontera, tratando los aspectos económicos y sociales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud como proceso regional riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se.<br />

Esta actividad doc<strong>en</strong>te e investigadora se traduce <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> diversos artículos<br />

<strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Brasil y Uruguay sobre temas <strong>de</strong> <strong>su</strong> especialidad.<br />

UNESCO<br />

Ana Frega


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

MARTA<br />

BEATRIZ<br />

GOLDBERG<br />

(Arg<strong>en</strong>tina)<br />

Marta Beatriz Goldberg<br />

Historiadora. Profesora e investigadora. Lic<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

Bu<strong>en</strong>os Aires, especializada <strong>en</strong> Demografía histórica.<br />

Su principal tema <strong>de</strong> investigación es <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

afroarg<strong>en</strong>tina <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa colonial y poscolonial, con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer<br />

negra <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina y <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />

En <strong>la</strong> actualidad es Jefa <strong>de</strong> <strong>la</strong> División Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Luján,<br />

Arg<strong>en</strong>tina (UNlu) y Profesora <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> Historia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Maestría<br />

<strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma universidad. Des<strong>de</strong> 2001 es Profesora visitante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad Católica <strong>de</strong> Santo Domingo, República Dominicana, don<strong>de</strong> dicta cursos<br />

sobre “<strong>La</strong> trata y <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud”, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>d<strong>el</strong></strong> Diploma <strong>en</strong> Estudios<br />

Afroiberoamericanos que imparte dicha universidad.<br />

Es investigadora <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sección Asia y África <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Filosofía y Letras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires (UBA), don<strong>de</strong> también coordina <strong>el</strong> Grupo <strong>de</strong> Estudios<br />

sobre Historia Afroamericana (siglos XVI-XX).<br />

Es integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>La</strong>tinoamericana <strong>de</strong> Estudios Afroasiáticos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación<br />

Estudios Pob<strong>la</strong>ción Arg<strong>en</strong>tina. Forma parte <strong>de</strong> varios Comités con<strong>su</strong>ltores: <strong>el</strong><br />

Comité <strong>de</strong> Redacción <strong>de</strong> Cua<strong>de</strong>rnos Regionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNlu y <strong>el</strong> Comité con<strong>su</strong>ltor <strong>de</strong><br />

Afro América-México.<br />

Ha publicado más <strong>de</strong> 30 artículos y capítulos <strong>de</strong> libros consagrados a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

negra <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina para revistas internacionales, publicaciones académicas, colecciones<br />

<strong>de</strong> historia y libros <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. Entre <strong>el</strong>los: “Pres<strong>en</strong>cia africana <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia y<br />

cultura arg<strong>en</strong>tina”, “Vida cotidiana <strong>de</strong> los afroamericanos”, “Los afroarg<strong>en</strong>tinos <strong>en</strong> los<br />

ejércitos libertadores”, “Los negros <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires”, “Los africanos <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires<br />

1750-1880”, “Mujer negra riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se 1750-1850”, “<strong>La</strong>s afroarg<strong>en</strong>tinas, 1750-<br />

1880”, “<strong>La</strong> diáspora africana <strong>en</strong> América. Mujer negra riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se”, “<strong>La</strong>s afroporteñas,<br />

1750-1850”.<br />

Ha sido pan<strong>el</strong>ista <strong>en</strong> diversos congresos, coloquios, jornadas, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros y simposios<br />

internacionales consagrados a <strong>la</strong> temática afro. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pon<strong>en</strong>cias pronunciadas<br />

y publicadas son: “Negras y mu<strong>la</strong>tas <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, 1750-1880”, “Los estudios<br />

<strong>de</strong>mográficos sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción africana y <strong>de</strong> castas <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina”, “<strong>La</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />

afroarg<strong>en</strong>tinas <strong>de</strong> ayuda mutua <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX”, “<strong>La</strong>s primeras socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda<br />

mutua <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires. Cofradías, Naciones y Asociaciones Afroamericanas”.<br />

Coordinó <strong>el</strong> Simposio “<strong>La</strong> ruta <strong>de</strong> <strong>la</strong> diáspora africana <strong>en</strong> Ibero América <strong>d<strong>el</strong></strong> 1500 al<br />

2000” (Rio <strong>de</strong> Janeiro, 2000) y <strong>el</strong> Simposio “<strong>La</strong> diáspora africana” (Santiago <strong>de</strong> Chile,<br />

2003).<br />

Es coautora <strong>de</strong> un libro titu<strong>la</strong>do “Negros <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina”, Editorial Byblos, Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

295


296<br />

SILVIA<br />

MALLO<br />

(Arg<strong>en</strong>tina)<br />

Profesora <strong>de</strong> Historia egresada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s y Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> <strong>La</strong> P<strong>la</strong>ta, República Arg<strong>en</strong>tina.<br />

Investigadora <strong>d<strong>el</strong></strong> Consejo Nacional <strong>de</strong> Investigaciones ci<strong>en</strong>tíficas y Técnicas (CONICET)<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> <strong>La</strong> P<strong>la</strong>ta, Arg<strong>en</strong>tina. Integrante <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> investigación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Sección <strong>de</strong> Estudios Interdisciplinarios <strong>de</strong> Asia y África <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong><br />

Filosofía y Letras <strong>de</strong> <strong>la</strong> UBA (Universidad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires).<br />

Se ha <strong>de</strong>sempeñado como doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> cátedra <strong>de</strong> Historia Americana Colonial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad Nacional <strong>de</strong> <strong>La</strong> P<strong>la</strong>ta. Profesora <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> posgrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

Nacional <strong>de</strong> <strong>Río</strong> Cuarto y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

Su tema c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> los últimos veinte años ha sido <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong> los siglos XVIII al<br />

XIX. Ha tratado temas como: los patrones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los africanos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta,<br />

<strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción africana <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> grupos y<br />

<strong>su</strong>jetos históricos (r<strong>el</strong>aciones familiares, r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre amos y esc<strong>la</strong>vos, r<strong>el</strong>aciones<br />

<strong>en</strong>tre sacerdotes y fi<strong>el</strong>es, r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre alcal<strong>de</strong>s y habitantes), <strong>la</strong>s cárc<strong>el</strong>es, <strong>la</strong> situación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y <strong>de</strong> los sectores medios y bajos, etcétera.<br />

Ha pres<strong>en</strong>tado trabajos <strong>en</strong> congresos nacionales e internaciones y publicado artículos<br />

<strong>en</strong> revistas especializadas y <strong>en</strong> capítulos <strong>de</strong> libros. Entre otros <strong>de</strong>stacan: “<strong>La</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> africano <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta” (con Marta Goldberg). También es autora <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

libro «<strong>La</strong> sociedad riop<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se ante <strong>la</strong> Justicia”.<br />

UNESCO<br />

Silvia Mallo


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

OSCAR D.<br />

MONTAÑO<br />

(Uruguay)<br />

Oscar D. Montaño<br />

Historiador. Realizó Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>de</strong> Historia <strong>en</strong> Facultad <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s y Ci<strong>en</strong>cias<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay. Entre los años 1991 y 1993 fue militante <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundo<br />

Afro, a cargo <strong>de</strong> <strong>su</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Historia.<br />

En 1991 publicó <strong>el</strong> libro “Sudáfrica <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Apartheid y N<strong>el</strong>son Man<strong>d<strong>el</strong></strong>a”; y <strong>en</strong> 1995<br />

“Los afro-ori<strong>en</strong>tales”, para <strong>el</strong> Fondo <strong>de</strong> Culturas Popu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> México.<br />

Des<strong>de</strong> 1993 realiza un r<strong>el</strong>evami<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> material histórico édito e inédito sobre <strong>el</strong> pasado<br />

<strong>de</strong> Trinidad <strong>de</strong> los Porongos, para <strong>la</strong> Int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia Municipal <strong>de</strong> Flores, Uruguay.<br />

De 1996 a 2000 fue historiador y co-conductor <strong>d<strong>el</strong></strong> programa radial “Raíces negras”,<br />

<strong>en</strong> Alfa FM.<br />

En 1996 escribió “Tango, reseña <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia africana <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay”, para Tambora<br />

Records, sin editar aún. Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>su</strong> libro “Umkhonto. Historia <strong>d<strong>el</strong></strong> aporte<br />

negro africano <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay”, fue editado por Rosebud <strong>en</strong> 1997.<br />

Participó <strong>en</strong> <strong>el</strong> asesorami<strong>en</strong>to histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Muestra “Los afrouruguayos: <strong>su</strong> historia”.<br />

Co<strong>la</strong>boró <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>d<strong>el</strong></strong> grupo <strong>de</strong> teatro Macú, que tuvo como objetivo<br />

rescatar y difundir <strong>la</strong> historia <strong>d<strong>el</strong></strong> aporte afrouruguayo.<br />

Fue doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> Instituto Superior <strong>de</strong> Formación Afro; y dictó cursos sobre <strong>la</strong> historia<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> aporte afrouruguayo <strong>en</strong> Mundo Afro.<br />

En 2001 publicó <strong>su</strong> libro “Y<strong>en</strong>inyanya. Historia <strong>de</strong> los afrouruguayos”.<br />

297


298<br />

TOMÁS<br />

OLIVERA<br />

CHIRIMINI<br />

(Uruguay)<br />

Funcionario judicial, <strong>de</strong>sempeñándose actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Anatomía<br />

Patológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> División Médico-Criminológica <strong>d<strong>el</strong></strong> Instituto Técnico For<strong>en</strong>se.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> culminación <strong>de</strong> <strong>su</strong>s estudios <strong>de</strong> Medicina <strong>en</strong> 1974, se <strong>de</strong>dica a estudiar y<br />

divulgar <strong>la</strong> cultura afro <strong>en</strong> Uruguay, así como <strong>en</strong> <strong>el</strong> exterior.<br />

Actualm<strong>en</strong>te es Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Civil Africanía y es Director <strong>d<strong>el</strong></strong> grupo<br />

artístico Conjunto Bantú. También es integrante <strong>d<strong>el</strong></strong> Teatro Negro In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y<br />

miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Pro-Museo <strong>d<strong>el</strong></strong> Carnaval <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay, por resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia Municipal <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o.<br />

Ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do tareas <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura afro <strong>en</strong> <strong>la</strong> Biblioteca Nacional <strong>de</strong><br />

Uruguay, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sempeñó como <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión cultural.<br />

Fruto <strong>de</strong> <strong>su</strong>s tareas <strong>de</strong> investigación ha publicado, junto con Juan A. Varese, “Manifestaciones<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> folklore uruguayo”, “Memorias <strong>d<strong>el</strong></strong> tamboril” y “Candombe <strong>de</strong> reyes”, así<br />

como los audiovi<strong>su</strong>ales “Africandombe” y “Barrio Reus al Sur”.<br />

En 2003 fue responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Académica <strong>d<strong>el</strong></strong> Primer Congreso Regional<br />

Americano “Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s raíces africanas <strong>en</strong> <strong>la</strong> danza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas”, organizado<br />

conjuntam<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> CID (Consejo Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Danza) y <strong>la</strong> UNESCO.<br />

UNESCO<br />

Tomás Olivera Chirimini


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

EDUARDO<br />

PALERMO<br />

LÓPEZ<br />

(Uruguay)<br />

Eduardo Palermo López<br />

Profesor <strong>de</strong> Historia egresado <strong>d<strong>el</strong></strong> Instituto <strong>de</strong> Profesores Artigas, Uruguay. Investigador<br />

especializado <strong>en</strong> historia local y regional <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> frontera, con at<strong>en</strong>ción a<br />

temas como <strong>la</strong> minería, <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y los esc<strong>la</strong>vos.<br />

Resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Rivera, al norte <strong>de</strong> Uruguay, don<strong>de</strong> co<strong>la</strong>bora con <strong>la</strong> Asociación<br />

Mundo Afro <strong>en</strong> proyectos <strong>de</strong> investigación sobre <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio fronterizo<br />

uruguayo-brasileño. Es Coordinador <strong>d<strong>el</strong></strong> Equipo <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

Mundo Afro Rivera.<br />

Ha participado <strong>en</strong> seminarios con pon<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> Historia económica y social. Publicó<br />

<strong>en</strong> 2001 <strong>el</strong> libro “Banda Norte, una historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera ori<strong>en</strong>tal. De indios, misioneros,<br />

contrabandistas y esc<strong>la</strong>vos”.<br />

Ha dirigido varios proyectos <strong>de</strong> investigación sobre historia económica y local <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

zona <strong>de</strong> frontera: <strong>en</strong> 2002 realizó un docum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión, por <strong>el</strong> que fue premiado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> I Festival INCUNA 2002, sobre <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones mineras <strong>de</strong><br />

oro <strong>en</strong> Tacuarembó-Rivera. Dirigió un proyecto <strong>de</strong> investigación arqueológica e histórica<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> campo <strong>de</strong> batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Masoller, que incluyó <strong>la</strong> inauguración <strong>de</strong> dos museos.<br />

En <strong>la</strong> actualidad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> un proyecto <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> un Museo Regional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Minería, <strong>en</strong> coordinación con <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Minas <strong>de</strong> Corrales y <strong>la</strong> Minera San<br />

Gregorio.<br />

299


300<br />

TERESA<br />

PORZECANSKI<br />

(Uruguay)<br />

Lic<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias Antropológicas, especializada <strong>en</strong> Etnología y Doctora <strong>en</strong> Trabajo<br />

Social. Es Profesora Titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Antropología Cultural <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias<br />

Sociales, Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República, Uruguay.<br />

Es co-fundadora e integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Directiva <strong>d<strong>el</strong></strong> C<strong>en</strong>tro UNESCO <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o.<br />

Escritora, investigadora y <strong>en</strong>sayista, es autora <strong>de</strong> ocho libros <strong>de</strong> investigación<br />

y más <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta artículos especializados <strong>en</strong> temas vincu<strong>la</strong>dos a r<strong>el</strong>igiosida<strong>de</strong>s<br />

afrouruguayas, nuevos movimi<strong>en</strong>tos r<strong>el</strong>igiosos, neoindig<strong>en</strong>ismo, etnicidad, historias<br />

<strong>de</strong> vida <strong>de</strong> negros <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay, metodologías <strong>de</strong> investigación social e inmigración.<br />

Entre <strong>su</strong>s múltiples publicaciones <strong>de</strong>stacan: “Curan<strong>de</strong>ros y caníbales. Ensayos<br />

antropológicos sobre guaraníes, charrúas, bororos, ter<strong>en</strong>as y adivinos” (1993); “Rituales.<br />

Ensayos antropológicos sobre Umbanda, mitologías y Ci<strong>en</strong>cias Sociales” (1991);<br />

“Historias <strong>de</strong> vida. Negros <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay” (junto a B. Santos) (1994); “Historias <strong>de</strong><br />

vida <strong>de</strong> inmigrantes judíos al Uruguay” (1988) e “Historias <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida privada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Uruguay” (junto a J. P. Barrán y G. Caetano (1996-1998).<br />

UNESCO<br />

Teresa Porzecanski


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

ROMERO<br />

JORGE<br />

RODRÍGUEZ<br />

(Uruguay)<br />

Romero Jorge Rodríguez<br />

Director G<strong>en</strong>eral y fundador <strong>de</strong> Organizaciones Mundo Afro, organización no gubernam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> colectividad negra uruguaya. Secretario Ejecutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alianza Estratégica<br />

Afro<strong>la</strong>tinoamericana y Caribeña.<br />

Ha <strong>de</strong>dicado <strong>su</strong> vida al estudio <strong>d<strong>el</strong></strong> tema <strong>d<strong>el</strong></strong> racismo y a <strong>la</strong> reivindicación y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay. Su <strong>la</strong>bor le valió ser postu<strong>la</strong>do<br />

por <strong>el</strong> Estado uruguayo como candidato especialista al Grupo <strong>de</strong> Trabajo para<br />

Afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> ONU. Ha sido reconocido como Especialista <strong>en</strong> Minorías Étnicas<br />

por Naciones Unidas, Especialista <strong>en</strong> Pueblos y Comunida<strong>de</strong>s Afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes para<br />

<strong>el</strong> Minority Right Group y Especialista <strong>en</strong> Comunida<strong>de</strong>s Afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Mesa<br />

<strong>de</strong> Diálogo Interag<strong>en</strong>cias BID/Banco Mundial/OPS.<br />

Es con<strong>su</strong>ltor <strong>en</strong> a<strong>su</strong>ntos <strong>de</strong> discriminación racial <strong>d<strong>el</strong></strong> Ministerio <strong>de</strong> Educación y Cultura<br />

<strong>de</strong> Brasil y <strong>d<strong>el</strong></strong> PNUD. Asesor <strong>en</strong> cuestiones afro para <strong>la</strong> Int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia Municipal <strong>de</strong><br />

Montevi<strong>de</strong>o, Secretario Ejecutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad Temática Municipal por los Derechos<br />

<strong>de</strong> los Afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, creada <strong>en</strong> setiembre <strong>de</strong> 2003 para promover y ejecutar<br />

políticas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad.<br />

Doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Cultura Afro<strong>la</strong>tinoamericana <strong>en</strong> <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Información para <strong>la</strong> educación<br />

y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, Italia. Director operativo y doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> historia <strong>de</strong> los pueblos<br />

africanos y afroamericanos <strong>d<strong>el</strong></strong> Instituto Superior <strong>de</strong> Formación Afro-ISFA.<br />

Es miembro <strong>de</strong>: Board of the Caribbean C<strong>en</strong>ter, IMADR-LA (International Movem<strong>en</strong>t<br />

Against Racism and Discrimination), Red Contin<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Organizaciones<br />

Afroamericanas, GALCY (Alianza Global para los Afro <strong>la</strong>tinoamericanos), Comisión<br />

Regional <strong>de</strong> Organizaciones Sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Civil (América <strong>La</strong>tina) para <strong>la</strong> III<br />

Confer<strong>en</strong>cia Mundial contra <strong>el</strong> Racismo, Comité Timón <strong>de</strong> ONG ante <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong><br />

Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> ONU.<br />

Miembro organizador <strong>d<strong>el</strong></strong> Primer Seminario <strong>de</strong> Profesionales y Estudiantes Universitarios<br />

negros, miembro <strong>d<strong>el</strong></strong> Secretariado <strong>d<strong>el</strong></strong> Foro Internacional Europa-América <strong>La</strong>tina<br />

(Acuerdo <strong>de</strong> Cáceres, España) y Presid<strong>en</strong>te <strong>d<strong>el</strong></strong> Primer Foro <strong>de</strong> Entida<strong>de</strong>s Negras <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

Cono Sur (Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Uruguay).<br />

301


302<br />

BEATRIZ<br />

SANTOS<br />

ARRASCAETA<br />

(Uruguay)<br />

Periodista y escritora, con una amplia trayectoria <strong>en</strong> temas r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> temática<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> arte y <strong>la</strong> cultura afro. Es cantante y repres<strong>en</strong>tante <strong>d<strong>el</strong></strong> artista<br />

plástico afrouruguayo Rubén Galloza.<br />

Integrante <strong>de</strong> varias asociaciones profesionales como <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Mujeres Periodistas<br />

<strong>de</strong> Uruguay, <strong>la</strong> Asociación Mundial <strong>de</strong> Mujeres Periodistas y Escritoras (AMMPE)<br />

y ALARA (Afro <strong>La</strong>tin American Research Association).<br />

Presid<strong>en</strong>ta y co-fundadora <strong>de</strong> CECUPI (C<strong>en</strong>tro Cultural por <strong>la</strong> Paz y <strong>la</strong> Integración),<br />

organización no gubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes que se <strong>de</strong>dica a promover acciones<br />

<strong>en</strong> favor <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>sarrollo socioeconómico, cultural y <strong>de</strong> salud <strong>d<strong>el</strong></strong> colectivo<br />

afrouruguayo.<br />

Ha ejercido como doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los Programas Especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración Nacional<br />

<strong>de</strong> Educación Pública <strong>de</strong> Uruguay y <strong>en</strong> los Programas Especiales <strong>d<strong>el</strong></strong> Consejo <strong>de</strong><br />

Dirección C<strong>en</strong>tral.<br />

Entre otros, ha publicado “África <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Río</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta” (con N<strong>en</strong>é Lorriga) e “Historias<br />

<strong>de</strong> vida. Negros <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay” (con Teresa Porzecanski).<br />

UNESCO<br />

Beatriz Santos Arrascaeta


LA RUTA DEL ESCLAVO EN EL RÍO DE LA PLATA: SU HISTORIA Y SUS CONSECUENCIAS<br />

NATALIA<br />

STALLA<br />

(Uruguay)<br />

Natalia Stal<strong>la</strong><br />

Estudiante avanzada <strong>de</strong> <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias Históricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s<br />

y Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>d<strong>el</strong></strong> Uruguay.<br />

Integra un equipo <strong>de</strong> investigación, junto con Alex Borucki y Kar<strong>la</strong> Chagas, <strong>de</strong>dicado<br />

al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> Uruguay y <strong>su</strong> proceso <strong>de</strong> abolición. Es coautora <strong>d<strong>el</strong></strong> libro<br />

“Esc<strong>la</strong>vitud y Trabajo. Un estudio sobre los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera uruguaya<br />

1835-1855” (Montevi<strong>de</strong>o, Ed. Pulmón, 2004), ga<strong>la</strong>rdonado con <strong>el</strong> Premio Anual <strong>de</strong><br />

Literatura <strong>d<strong>el</strong></strong> Ministerio <strong>de</strong> Educación y Cultura <strong>d<strong>el</strong></strong> 2003 (rubro inéditos, categoría<br />

<strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> Historia, biografías y temas afines). Asimismo, es coautora <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>en</strong>sayo “<strong>La</strong><br />

diversidad como <strong>la</strong> nueva moral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia”, que integra <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> colectivo “Diez<br />

miradas jóv<strong>en</strong>es sobre diversidad cultural” (C<strong>en</strong>tro UNESCO <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o-Int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

Municipal <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o, 2003). Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 2000 ha pres<strong>en</strong>tado -<strong>en</strong> forma<br />

individual y colectiva- una doc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> pon<strong>en</strong>cias vincu<strong>la</strong>das a los aspectos <strong>de</strong>mográficos<br />

económicos y sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud <strong>en</strong> Uruguay.<br />

303


304<br />

HERMAN<br />

VAN HOOFF<br />

(UNESCO)<br />

Arquitecto ho<strong>la</strong>ndés. En 1983 obtuvo un MA <strong>en</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arquitectura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Amsterdam, Ho<strong>la</strong>nda.<br />

Entre 1986 y 1987 fue ger<strong>en</strong>te y coordinador <strong>d<strong>el</strong></strong> proyecto Estudio <strong>de</strong> Viabilidad sobre<br />

Conservación <strong>d<strong>el</strong></strong> Patrimonio Cultural <strong>en</strong> Jamaica, Kingston.<br />

A partir <strong>de</strong> 1987 y hasta <strong>el</strong> año 1992 se <strong>de</strong>sempeñó como Con<strong>su</strong>ltor <strong>d<strong>el</strong></strong> Proyecto<br />

Regional para <strong>el</strong> Patrimonio Cultural y Desarrollo para América <strong>La</strong>tina y <strong>el</strong> Caribe<br />

(PNUD-UNESCO) <strong>en</strong> Lima, Perú, estando a cargo <strong>d<strong>el</strong></strong> diseño y <strong>su</strong>pervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> proyectos urbanos <strong>de</strong> rehabilitación, activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> capacitación,<br />

publicaciones, etcétera, a niv<strong>el</strong> regional con r<strong>el</strong>ación a proyectos nacionales <strong>de</strong> Naciones<br />

Unidas.<br />

En 1993 fue <strong>de</strong>signado Jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sección para Europa, América <strong>La</strong>tina y <strong>el</strong> Caribe <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

C<strong>en</strong>tro <strong>d<strong>el</strong></strong> Patrimonio Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO <strong>en</strong> París, Francia.<br />

Ha sido responsable <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas y estrategias, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción <strong>d<strong>el</strong></strong> Patrimonio Mundial <strong>en</strong> Europa, América <strong>La</strong>tina<br />

y <strong>el</strong> Caribe. Ha estado a cargo <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> metodologías <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> sitios <strong>d<strong>el</strong></strong> Patrimonio Mundial.<br />

Actualm<strong>en</strong>te es Asesor <strong>d<strong>el</strong></strong> Patrimonio Mundial <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina y <strong>el</strong> Caribe y Asesor<br />

<strong>de</strong> Cultura para <strong>el</strong> Merco<strong>su</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> UNESCO con se<strong>de</strong> <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o.<br />

UNESCO<br />

Herman van Hooff

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!