FONT número 11 - Ajuntament de Vila-real
FONT número 11 - Ajuntament de Vila-real
FONT número 11 - Ajuntament de Vila-real
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Salustiano López Orba<br />
Però si per a Estrabó tot l’actual sistema Ibèric és Idubeda, per a Ptolemeu, no. Per<br />
a Ptolemeu <strong>de</strong>s <strong>de</strong>l sud <strong>de</strong>ls confi naments cantàbrics fi ns a Picos <strong>de</strong> Urbión (on naix el<br />
Duero) l’anomena Edulios o Edulius; mentre que <strong>de</strong>s <strong>de</strong> Moncayo fi ns al nostre Morvedre<br />
(Sagunt) manté com a nom Idubeda. És molt curiós que Edulius es <strong>de</strong>rive d’edurra, paraula<br />
que vol dir neu, segons Astarloa, encara que per a Larramendi és més lògic elurra i<br />
és prou signifi catiu perquè avui encara es diu elurzulo, en èuscar, al pou <strong>de</strong> neu o gelera.<br />
La difi cultat ve quan hem <strong>de</strong> localitzar un lloc concret dins d’aquest territori tan<br />
extens. Aleshores sempre els historiadors antics aporten referències <strong>de</strong> llocs o punts geogràfi<br />
cs que ens aju<strong>de</strong>n a situar molt pròxim la <strong>real</strong>itat geogràfi ca esmentada o d’estudi.<br />
Ja coneixem la <strong>real</strong>itat orogràfi ca anomenada Idubeda. Ara haurem <strong>de</strong> tractar la<br />
<strong>real</strong>itat fl uvial d’un riu també amb el nom Idubeda. Per a una bona informació, crec molt<br />
oportú fi car íntegrament el text <strong>de</strong> Miguel Cortés i López <strong>de</strong>l seu Diccionario geogràfi cohistòrico<br />
<strong>de</strong> la España antigua que apareix en el tom III i tracta <strong>de</strong> la Tarraconense,<br />
Bètica i Lusitània, editat a Madrid el 1836.<br />
IDUBEDA FLUVIUS.- Haciendo Plinio una rápida <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> la costa<br />
e<strong>de</strong>tana, que comenzaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Suero, nombra a Valencia, a Sagunto,<br />
y en pos al río Idubeda, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cual comenzaba la Ilergavonia. Saguntum<br />
civium romanorum oppidum fi <strong>de</strong> nobile; fl umen Idubeda, regio Ilergaonum.<br />
Léese Idubeda en las ediciones más antiguas como es la <strong>de</strong> Venecia, por Nie.<br />
Ienson año 1472, en la <strong>de</strong> Frobenio año 1539, en la <strong>de</strong> Dalecampio año 1606;<br />
por consiguiente es preferible esta lección a la mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> Harduino que ha<br />
impreso Uduba.<br />
Diciendo Plinio que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este río comenzaba la region Ilergavona, no pudiendo<br />
dudarse que es lo que hoy se llama Millares, cuyo nombre se le impuso<br />
en siglos posteriores a Plinio y Tolomeo por las manadas <strong>de</strong> ganados que se<br />
apacentaban en sus orillas, que siendo <strong>de</strong> mil ovejas cada manada, lo mismo<br />
era <strong>de</strong>cir millares que manadas. De aquí recibió también su nombre el pueblo<br />
<strong>de</strong> Cirat, que esta a su orilla, <strong>de</strong>l nombre griego χιλιά Chilia o Chiria, lo<br />
mismo que Mille (1) . Llamóse con toda propiedad Idubeda, porque todas sus<br />
fuentes estan en el monte Idubeda, naciendo unas en Linares y Val<strong>de</strong>linares,<br />
que estan en la cresta <strong>de</strong>l Idubeda, y otras en un pueblo <strong>de</strong> la sierra <strong>de</strong> Javalambre<br />
llamado hoy Torrijas, y antiguamente Turilias o Taurilia, por los<br />
gran<strong>de</strong>s prados que tiene para apacentar los toros. Por esta razón Tolomeo<br />
le llamó Turulios o río <strong>de</strong> Turulias, que según las medidas que le asigna, es el<br />
mismo que el Idubea <strong>de</strong> Plinio.<br />
Este río en tiempo <strong>de</strong> los romanos se pasaba por dos puente romanos; el uno<br />
no conserva sino los cimientos, una media hora <strong>de</strong> Onda, que es la antigua Sepelaco<br />
<strong>de</strong>l Itinerario; y por este puente venía la calzada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Tortosa a Valencia<br />
por San Mateo, Cabanes y Onda, y por <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> Almenara a Sagunto.<br />
63