25.04.2013 Views

La función de la microhistoria en el proceso de enseñanza ...

La función de la microhistoria en el proceso de enseñanza ...

La función de la microhistoria en el proceso de enseñanza ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

FACULTAD DE EDUCACIÓ Y HUMAIDADES<br />

Título <strong>de</strong> <strong>la</strong> Investigación:<br />

<strong>La</strong> <strong>función</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional<br />

Estudiante: Gonzalo Andrés Morales Sepúlveda<br />

Tesis para obt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> Magíster <strong>en</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias Sociales<br />

Profesor guía: Marco Aur<strong>el</strong>io Reyes Coca


<strong>La</strong> historia <strong>de</strong>bería emplearse <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sistema educativo para interpretar <strong>el</strong><br />

progreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> civilización, no para<br />

inculcar i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r imperialista y<br />

éxitos militares.<br />

Albert Einstein<br />

2


Resum<strong>en</strong><br />

<strong>La</strong> pres<strong>en</strong>te investigación se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> valorar <strong>la</strong> importancia que posee <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>proceso</strong>s macroestructurales<br />

como <strong>la</strong> historia nacional, así como a analizar <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> <strong>la</strong> empatía histórica (como<br />

sujetos históricos) <strong>de</strong> los estudiantes cuando estos estudian <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> <strong>de</strong> los lugares<br />

don<strong>de</strong> viv<strong>en</strong>, y a reconocer <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión que pose<strong>en</strong> estos mismos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional<br />

o universal luego <strong>de</strong> analizar<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> <strong>de</strong> su comunidad.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, se trabajó <strong>en</strong> una primera parte caracterizada por una indagación<br />

diagnóstica, basada <strong>en</strong> un análisis docum<strong>en</strong>tal y <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a distintos<br />

sujetos <strong>de</strong> estudio, que nos permitiera respon<strong>de</strong>r a los objetivos antes m<strong>en</strong>cionados y a<br />

<strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> rol didáctico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> junto con <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses.<br />

En una segunda instancia, se pres<strong>en</strong>ta una propuesta didáctica-metodológica que<br />

apoya <strong>el</strong> trabajo <strong>en</strong> au<strong>la</strong>, utilizando como base los P<strong>la</strong>nes y Programas que <strong>en</strong>trega <strong>el</strong><br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación chil<strong>en</strong>o para Niv<strong>el</strong> Medio 2 (NM2), <strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos refer<strong>en</strong>tes a<br />

<strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l siglo XX chil<strong>en</strong>o.<br />

En esta propuesta se establec<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>taciones epistemológicas y<br />

psicopedagógicas, sust<strong>en</strong>tadas principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> indagación diagnóstica <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera<br />

parte, y, luego una p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong> trayecto i<strong>de</strong>ada cómo cuadro resum<strong>en</strong> para pres<strong>en</strong>tar<br />

los objetivos, cont<strong>en</strong>idos, activida<strong>de</strong>s y evaluación cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> esta misma.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, se incluye un apartado para <strong>el</strong> profesor con ejemplificaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estrategias m<strong>en</strong>cionadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> propuesta, así como <strong>la</strong>s principales conclusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación realizada.<br />

3


Índice<br />

I Parte:<br />

Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, diseño metodológico e indagación<br />

diagnóstica……………………………………………………………………………..….. 6<br />

1. Justificación <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> estudio………………………………………………………7<br />

2. Problema <strong>de</strong> investigación……..…………………………………………..…………14<br />

3. Preguntas <strong>de</strong> investigación y premisa……..………………………………………...16<br />

4. Objetivos………………………………………………………………………………17<br />

Objetivos G<strong>en</strong>erales……………………………………………………………………...17<br />

Objetivos Específicos……………………………………………………………………..17<br />

5. Categorías, Subcategorías y su <strong>de</strong>finición…………………………………………..18<br />

6. Metodología, método y técnica……………………………………………………….20<br />

7. Marco teórico………………………………………………………………………….26<br />

8. Indagación Diagnóstica……………………………………………………………….43<br />

8.1 Realización y síntesis <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas……………………………………….43<br />

8.2 Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> resultados……………………………………………… 45<br />

9. Interpretación <strong>de</strong> resultados…………………………………………………………66<br />

II Parte:<br />

Propuesta didáctica……………………………………………………………………….75<br />

10. Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad……………………………………………………………76<br />

11. Fundam<strong>en</strong>tación epistemológica………………………………………….…………77<br />

12. Fundam<strong>en</strong>tación psicopedagógica…………………………………………………..78<br />

13. Cuadro resum<strong>en</strong>: p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong> trayecto……………………………..………….83<br />

4


14. Objetivos……………………………………………………………………..……….96<br />

15. Cont<strong>en</strong>idos…………………………………………………………………..………..98<br />

16. Activida<strong>de</strong>s……………………………………………………………………..……99<br />

17. Evaluación……………………………………………………………………….….126<br />

18. Apartado para <strong>el</strong> profesor…………………………………………………….……153<br />

19. Conclusiones……………………………………………………….……….………156<br />

20. Bibliografía <strong>de</strong> Refer<strong>en</strong>cia………………………………………………….………159<br />

5


I Parte<br />

Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación e indagación diagnóstica<br />

6


1. Justificación <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> estudio:<br />

Al revisar <strong>la</strong> investigación sobre <strong>la</strong> “Concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y <strong>de</strong>l tiempo pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> profesores y estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> RM” 1 , realizada por los profesores María Isab<strong>el</strong> Toledo y<br />

R<strong>en</strong>ato Gazmuri Stein <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Diego Portales, nos percatamos que <strong>la</strong> práctica<br />

doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los profesores <strong>de</strong> historia transcurre a través <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un currículum<br />

ligado al racionalismo académico, aún cuando manifiest<strong>en</strong> conocer y g<strong>en</strong>erar c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

otras alternativas curricu<strong>la</strong>res ligadas a paradigmas con <strong>en</strong>foques como <strong>el</strong> Constructivista y<br />

socio crítico. Situación que por lo <strong>de</strong>más es percibida por los estudiantes y que se repite <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación nacional.<br />

De hecho, al analizar una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reflexiones pedagógicas 2 realizada <strong>en</strong> todos los<br />

establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l país como una actividad <strong>de</strong> discusión acerca <strong>de</strong>l sistema educacional<br />

chil<strong>en</strong>o y específicam<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses y evaluar, nos<br />

percatamos que los profesores, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a distintos subsectores <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizajes y a<br />

distintas g<strong>en</strong>eraciones, manifiestan <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> manera explícita e implícita <strong>de</strong><br />

tres formas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l currículum repres<strong>en</strong>tados por un <strong>en</strong>foque positivista,<br />

tradicional o racionalista académico, Constructivista y socio crítico. Y, que <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque<br />

predominante a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> práctica <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong> transposición didáctica <strong>en</strong> sus<br />

c<strong>la</strong>ses, era <strong>el</strong> primero con un ac<strong>en</strong>tuado 70%.<br />

<strong>La</strong>s razones esgrimidas para <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo o paradigma educativo son<br />

que <strong>la</strong> formación inicial doc<strong>en</strong>te posee un <strong>en</strong>foque pronunciadam<strong>en</strong>te disciplinario y<br />

tradicional <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> historia, <strong>la</strong> geografía o los diversos subsectores pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

1 Pon<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> III Jornada Internacional y VII Nacional <strong>de</strong> Didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Geografía<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias Sociales. Realizada <strong>en</strong> Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong> Valparaíso, Valparaíso, Chile. 30<br />

y 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong>l 2008.<br />

2 Conclusiones <strong>de</strong> reflexión pedagógica realizada <strong>la</strong> última semana <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong>l año 2007 <strong>en</strong> <strong>el</strong> Liceo<br />

Nuestra Señora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Merced, Comuna <strong>de</strong> San Carlos, Chile.<br />

7


sistema educativo, más que <strong>en</strong> <strong>la</strong> didáctica, por lo tanto era más fácil <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r c<strong>la</strong>ses<br />

ligadas a <strong>la</strong> tradición racionalista <strong>de</strong> <strong>en</strong>señar cont<strong>en</strong>idos esperando que los alumnos los<br />

apr<strong>en</strong>dan; y, por otro <strong>la</strong>do, existe una explicación consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s que<br />

como profesores se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir y que manifiestan lo sigui<strong>en</strong>te: “<strong>La</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

cantidad <strong>de</strong> horas <strong>de</strong> trabajo, <strong>la</strong> numerosidad <strong>de</strong> alumnos <strong>en</strong> los cursos y variadas<br />

situaciones macroestructurales sociales y culturales que inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> los ag<strong>en</strong>tes pres<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje, g<strong>en</strong>eran dificulta<strong>de</strong>s a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> poner <strong>en</strong><br />

práctica este mo<strong>de</strong>lo. Lo que se refleja <strong>en</strong> una estrecha re<strong>la</strong>ción con formas clásicas o<br />

positivistas <strong>de</strong> ver <strong>la</strong> educación que persist<strong>en</strong> y que hac<strong>en</strong> que nuevos <strong>en</strong>foques tom<strong>en</strong> más<br />

tiempo <strong>en</strong> llevarse a cabo” 3<br />

Así, <strong>la</strong> ahístoricidad, <strong>la</strong> pasividad y <strong>la</strong> supremacía racionalista propios <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque<br />

positivista, g<strong>en</strong>eran que <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje consista <strong>en</strong> reproducir conocimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> ver al<br />

alumno como un asimi<strong>la</strong>dor acrítico y al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una educación que ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong><br />

reproducción socio cultural, g<strong>en</strong>erando un currículum poco pertin<strong>en</strong>te al contexto histórico<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> los estudiantes 4 . En este s<strong>en</strong>tido, diversos autores analizan <strong>la</strong>s<br />

teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción <strong>en</strong> los sistemas esco<strong>la</strong>res <strong>en</strong>contrando tres t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>finidas:<br />

Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción cultural: don<strong>de</strong> <strong>en</strong>contramos a autores como “Pierre<br />

Bourdieu, Passeron, Bau<strong>de</strong>lot, Estab<strong>el</strong>et y <strong>La</strong>komski” 5 , qui<strong>en</strong>es p<strong>la</strong>ntean que <strong>la</strong> educación<br />

es un espacio <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ología contro<strong>la</strong>do por los grupos dominantes t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

a homog<strong>en</strong>eizar <strong>la</strong> cultura. Des<strong>de</strong> estos postu<strong>la</strong>dos surg<strong>en</strong> nuevos <strong>en</strong>foques como los <strong>de</strong> los<br />

3<br />

Conclusiones reflexión pedagógica Liceo Nuestra Señora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Merced, op. Cit.<br />

4<br />

PERALTA, M (2006): Currículos educacionales <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina: su pertin<strong>en</strong>cia cultural. Santiago,<br />

Editorial Andrés B<strong>el</strong>lo.<br />

5<br />

Citado <strong>en</strong> PERALTA, M. (2006): Curriculos educacionales… op. Cit.<br />

8


profesores Bowles y Gintis qui<strong>en</strong>es realizan investigaciones a los textos esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

análisis <strong>de</strong>l currículum oculto.<br />

Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción social: repres<strong>en</strong>tada por <strong>el</strong> int<strong>el</strong>ectual “Louis Althusser” 6 ,<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a una corri<strong>en</strong>te marxista, p<strong>la</strong>ntea que <strong>la</strong> educación ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a realizar una<br />

reproducción <strong>de</strong> los patrones <strong>de</strong> producción propios <strong>de</strong> una sociedad capitalista. G<strong>en</strong>erando<br />

compet<strong>en</strong>cia, ganadores y per<strong>de</strong>dores y una <strong>de</strong>predación <strong>de</strong> los débiles.<br />

Por último, <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> correspon<strong>de</strong>ncia p<strong>la</strong>nteada por “Philip Jackson” 7 nos<br />

hab<strong>la</strong> <strong>de</strong>l “<strong>en</strong>señar a obe<strong>de</strong>cer” 8 don<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación g<strong>en</strong>era y fortalece <strong>la</strong>s pautas <strong>de</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to que <strong>de</strong>be poseer <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> manera <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar autómatas capaces <strong>de</strong><br />

obe<strong>de</strong>cer ór<strong>de</strong>nes y cumplir reg<strong>la</strong>s propias <strong>de</strong> una sociedad <strong>de</strong> consumo.<br />

En base a estas teorías, y a lo anteriorm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionado, respecto al currículum<br />

predominante a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses, es que se realiza una educación mecánica y<br />

memorística cargada <strong>de</strong> datos fácticos como fechas y nombres que muchas veces, como lo<br />

<strong>de</strong>muestran los estudios <strong>de</strong> currículum oculto, están cargadas <strong>de</strong> discriminación y<br />

autoritarismo. Ejemplo <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo es <strong>la</strong> investigación realizada por Louis Ajagan Lester 9 acerca<br />

<strong>de</strong>l <strong>proceso</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to y conquista <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te americano don<strong>de</strong> <strong>el</strong> indíg<strong>en</strong>a es<br />

visto <strong>en</strong> los textos esco<strong>la</strong>res como ignorante, sin cultura y bárbaro y <strong>el</strong> español como<br />

civilizado, culto e impregnado <strong>de</strong> cultura. Sin ir más allá, para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

nacional, <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza 10 se ha <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> transmitir y hegemonizar una cultura aj<strong>en</strong>a a <strong>la</strong><br />

6<br />

I<strong>de</strong>m<br />

7<br />

Ibi<strong>de</strong>m<br />

8<br />

Ibi<strong>de</strong>m.<br />

9<br />

Citado <strong>en</strong>: MINTE, A. (2005): Autoritarismo y pluralismo: visión crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />

Chile. Chile, ediciones Escaparate. P 92<br />

10<br />

Al respecto pue<strong>de</strong>n consultarse <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> título acerca <strong>de</strong> currículum oculto <strong>de</strong> Carlos Cáceres Pino y<br />

Jaime Torres Levin. En Biblioteca Universidad <strong>de</strong>l Bío Bío, campus <strong>La</strong> Castil<strong>la</strong>.<br />

9


diversidad <strong>de</strong>l país al p<strong>la</strong>ntear una historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación y no <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones o una<br />

i<strong>de</strong>ntidad g<strong>en</strong>eral y no <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s.<br />

<strong>La</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te esta situación se manti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los<br />

profesores <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor doc<strong>en</strong>te, impidiéndoles una innovación constante y ac<strong>en</strong>tuada,<br />

y a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> análisis y propuestas <strong>de</strong> trabajo que les sirvan <strong>de</strong> guía para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un<br />

currículum no tradicional.<br />

Estas mismas razones hac<strong>en</strong> que los profesores utilic<strong>en</strong> para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sus<br />

c<strong>la</strong>ses, principalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> material didáctico <strong>en</strong>tregado por <strong>el</strong> ministerio a través <strong>de</strong> los<br />

textos esco<strong>la</strong>res. De hecho, un estudio realizado por <strong>la</strong> profesora A. Minte 11 sobre <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia p<strong>la</strong>ntea que los profesores usan para sus c<strong>la</strong>ses alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un 80 a<br />

90 % <strong>el</strong> texto esco<strong>la</strong>r aprobado por <strong>el</strong> Ministerio.<br />

Al revisar uno <strong>de</strong> los textos para los años 2007-2008 12 , po<strong>de</strong>mos m<strong>en</strong>cionar lo<br />

sigui<strong>en</strong>te: apreciamos que pres<strong>en</strong>ta una división curricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 10 unida<strong>de</strong>s. <strong>La</strong> primera<br />

unidad pres<strong>en</strong>ta una visión global <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Chile <strong>en</strong>tregando una “introducción<br />

activa”, un análisis <strong>de</strong> los <strong>proceso</strong>s y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, un<br />

<strong>de</strong>sarrollo conceptual <strong>de</strong> cuatro gran<strong>de</strong>s períodos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Chile 13 , y, finalm<strong>en</strong>te una<br />

sección <strong>de</strong> interpretaciones históricas acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Chile.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda unidad <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, <strong>el</strong> libro se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> cuatro bloques, cada uno<br />

<strong>de</strong> los cuales trata un período difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Chile. Los bloques están<br />

conformados por una <strong>en</strong>trada a doble página, dos o tres unida<strong>de</strong>s y un apéndice <strong>de</strong> bloque.<br />

11<br />

MINTE, A. (2005): Autoritarismo y pluralismo: visión crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Chile. Op.<br />

Cit.<br />

12<br />

A.A.V.V. (2007) Historia y Ci<strong>en</strong>cias Sociales 2ª medio. Texto para <strong>el</strong> estudiante. Santiago, Mineduc-Mare<br />

Nostrum.<br />

13<br />

A saber: 1) Construcción <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ntidad mestiza, 2) <strong>La</strong> creación <strong>de</strong> una nación 1810-1883, 3) <strong>La</strong> sociedad<br />

finisecu<strong>la</strong>r: auge y crisis <strong>de</strong>l liberalismo 1883-1920. 4) El siglo XX: <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia social, 1920 <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />

10


En <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> bloque se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s que se tratarán <strong>en</strong> esa sección, y se<br />

<strong>en</strong>trega un cuadro sinóptico con los subperíodos, los principales <strong>proceso</strong>s, los hechos más<br />

<strong>de</strong>stacados y los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que marcan <strong>el</strong> fin <strong>de</strong>l período que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> bloque. Cada<br />

unidad comi<strong>en</strong>za con una propuesta gráfica y escrita que pres<strong>en</strong>ta los <strong>proceso</strong>s<br />

fundam<strong>en</strong>tales que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> que se va <strong>de</strong>sglosando <strong>en</strong> una “introducción<br />

activa” que introduce <strong>en</strong> diversos conceptos que se estudiarán <strong>en</strong> <strong>la</strong> unidad, “<strong>proceso</strong>s y<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias”, que <strong>de</strong>scribe los <strong>proceso</strong>s y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias c<strong>la</strong>ves para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo conceptual <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad; “<strong>de</strong>sarrollo conceptual”, don<strong>de</strong> se expon<strong>en</strong> los<br />

cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> narración histórica, acompañados <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

tipos <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s; “interpretaciones históricas” <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales se pres<strong>en</strong>tan difer<strong>en</strong>tes<br />

visiones sobre un mismo hecho o <strong>proceso</strong> histórico; “autoevaluación y recursos” <strong>en</strong>tregados<br />

<strong>en</strong> doble página, don<strong>de</strong> se pres<strong>en</strong>ta una batería <strong>de</strong> preguntas estandarizadas para evaluar los<br />

apr<strong>en</strong>dizajes esperados y don<strong>de</strong> se sugier<strong>en</strong> recursos para profundizar <strong>la</strong>s temáticas<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das durante <strong>la</strong> unidad. Finalm<strong>en</strong>te se trabaja un apéndice <strong>de</strong> bloque don<strong>de</strong> se<br />

pres<strong>en</strong>tan diversos métodos y técnicas <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />

proyectos como una propuesta guiada <strong>de</strong> investigación. Todo <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> una<br />

educación bastante funcionalista sigui<strong>en</strong>do los términos Tayloristas preocupado <strong>de</strong>l<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras.<br />

Al <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er nuestro análisis <strong>en</strong> <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes historiográficas utilizadas<br />

para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l texto, <strong>en</strong>contramos que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> misma constante expresada por<br />

<strong>la</strong> profesora Minte <strong>en</strong> su investigación 14 , or<strong>de</strong>nadas según r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> aparición <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

texto esco<strong>la</strong>r, y que se condice con <strong>la</strong> forma tradicional <strong>de</strong> <strong>en</strong>señar historia, a saber:<br />

14 MINTE, A. (2005): Autoritarismo y pluralismo: visión crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Chile. Op.<br />

Cit.<br />

11


a) Corri<strong>en</strong>te liberal positivista: repres<strong>en</strong>tada por los historiadores Diego Barros<br />

Arana, Juan José y Migu<strong>el</strong> Luis Amunategui, Jaime Eyzaguirre y Francisco Encina con una<br />

visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>en</strong> base a datos fácticos ligados al funcionalismo positivista.<br />

b) Corri<strong>en</strong>te conservadora: ligada a Gonzalo Vial, Ricardo Krebs, Mario Góngora y<br />

Bernardino Bravo que pose<strong>en</strong> una visión fundam<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>el</strong> autoritarismo y militarismo<br />

con análisis <strong>en</strong>focados <strong>en</strong> <strong>el</strong> respeto y <strong>la</strong> obedi<strong>en</strong>cia a los lí<strong>de</strong>res o héroes.<br />

c) Corri<strong>en</strong>te liberal progresista o mesohistoria: repres<strong>en</strong>tada por los historiadores<br />

Cristián Gazmuri, Sergio Vil<strong>la</strong>lobos, Rafa<strong>el</strong> Sagredo, Sol Serrano y Carlos Bascuñan que se<br />

basan <strong>en</strong> <strong>la</strong> profundización <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> los sectores económico, político y social <strong>de</strong><br />

forma <strong>de</strong>scriptiva y sin una interre<strong>la</strong>ción que g<strong>en</strong>ere análisis más profundos.<br />

Y finalm<strong>en</strong>te, con m<strong>en</strong>or r<strong>el</strong>evancia y pres<strong>en</strong>cia compart<strong>en</strong> <strong>en</strong> los textos esco<strong>la</strong>res,<br />

dos corri<strong>en</strong>tes que son:<br />

d) Interpretación liberal escéptica a <strong>la</strong> cual pert<strong>en</strong>ece <strong>el</strong> historiador Alfredo Joc<strong>el</strong>yn-<br />

Holt que posee una visión reflexiva, explicativa y ligada al análisis más que a <strong>la</strong> narración<br />

<strong>de</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos.<br />

f) El marxismo diverso <strong>de</strong> Hernán Ramírez Necochea y Luis Vitale con análisis<br />

económicos sociales; y, finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> interpretación neomarxista <strong>en</strong>focada <strong>en</strong> los sujetos,<br />

repres<strong>en</strong>tada por Gabri<strong>el</strong> Sa<strong>la</strong>zar.<br />

De esta forma, <strong>la</strong> didáctica y <strong>el</strong> análisis histórico que nos pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> texto esco<strong>la</strong>r<br />

profundiza <strong>la</strong> reproducción social y cultural g<strong>en</strong>erando a<strong>de</strong>más, que los estudiantes posean<br />

una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia caracterizada por <strong>la</strong> incapacidad <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tir empatía por esta misma,<br />

<strong>en</strong> suma, <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tirse sujetos históricos. Así lo testimonia <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> María Isab<strong>el</strong><br />

Toledo y R<strong>en</strong>ato Gazmuri Stein, ya citada y que p<strong>la</strong>ntea que los estudiantes v<strong>en</strong> <strong>la</strong> historia<br />

12


como “hechos o acontecimi<strong>en</strong>tos ocurridos <strong>en</strong> <strong>el</strong> pasado,” “algo lejano,” que a<strong>de</strong>más es<br />

antiguo y <strong>de</strong>scontextualizado.<br />

Asimismo, se hace necesario establecer nuevas líneas <strong>de</strong> investigación para <strong>el</strong> área <strong>en</strong><br />

estudio 15 , por ejemplo, evaluando <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia que adquiere <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

utilizando estrategias didácticas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> nuevas corri<strong>en</strong>tes historiográficas, como lo es <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong>.<br />

<strong>La</strong> historia es <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nuestra sociedad <strong>en</strong> tanto nos hace reflexionar acerca<br />

<strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos que hemos vivido o han marcado una época <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r y nos<br />

permite mirar con responsabilidad <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l futuro, no es sólo <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> datos fácticos acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional. En este mismo s<strong>en</strong>tido es<br />

necesario estudiar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia local, <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>, aportando nuevas<br />

aristas al estudio, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> nuestro país <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los<br />

marcos <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ntidad política, social y cultural diversa a m<strong>en</strong>or<br />

esca<strong>la</strong>. A<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>be analizar <strong>la</strong> importancia que distintos estam<strong>en</strong>tos educativos le dan<br />

a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> y cuales son los apr<strong>en</strong>dizajes que los estudiantes logran<br />

con esta cuando se les <strong>en</strong>seña <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su perspectiva, para a partir <strong>de</strong> allí, g<strong>en</strong>erar una<br />

propuesta didáctico/metodológica que sea capaz <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r y construir una conci<strong>en</strong>cia<br />

histórica contextualizada al espacio vivido por los estudiantes.<br />

15 PRATS, J. (2003)"Líneas <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales" En: Historia & Ensino.<br />

Revista do <strong>La</strong>boratório <strong>de</strong> Ensino <strong>de</strong> Históriória/UEL. Vol 9. Universida<strong>de</strong> Estadual <strong>de</strong> Londrina. Brasil.<br />

13


2. Problema <strong>de</strong> investigación:<br />

Para Ginzburg “<strong>la</strong> cultura ofrece al individuo un horizonte <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>t<strong>en</strong>tes,<br />

una jau<strong>la</strong> flexible e invisible para ejercer <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>la</strong> propia libertad condicionada” 16<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> cual pue<strong>de</strong> analizarse <strong>la</strong> memoria fragm<strong>en</strong>tada 17 pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los individuos y que<br />

es propia <strong>de</strong> su diversidad <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

Investigadores <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ombre, como Peter Burke, 18 p<strong>la</strong>ntean que <strong>la</strong>s nuevas<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias como <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> pose<strong>en</strong> un valor extraordinario para los nuevos <strong>en</strong>foques<br />

historiográficos y como método para formu<strong>la</strong>r problemas históricos perdurables o<br />

difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los actuales.<br />

<strong>La</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te, tanto <strong>la</strong> historiografía como <strong>la</strong> didáctica, ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> forma<br />

prioritaria <strong>la</strong>s estructuras y <strong>la</strong>s formas tradicionales <strong>de</strong> análisis, g<strong>en</strong>erando currículum con<br />

un carácter cultural poco pertin<strong>en</strong>te al ser <strong>de</strong>scontextualizado a <strong>la</strong> realidad percibida y<br />

vivida por los sujetos.<br />

Por esta razón, y por <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar análisis <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otras perspectivas,<br />

nuestra investigación, <strong>en</strong> una primera instancia evalúa a través <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas, revisión <strong>de</strong><br />

fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales, archivos personales, pon<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> congresos <strong>de</strong> educación y<br />

docum<strong>en</strong>tos emanados <strong>de</strong> instancias <strong>de</strong> reflexión pedagógica, <strong>la</strong> importancia que los<br />

estudiantes, profesores <strong>de</strong>l Liceo Nuestra Señora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Merced <strong>de</strong> San Carlos, y un grupo <strong>de</strong><br />

16 Citado <strong>en</strong> ROMERA, J. Microhistoria, microsociología, microetnología y <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes orales.<br />

http://ipes.anep.edu.uy/docum<strong>en</strong>tos/adscriptores/materiales/historia/jrn.pdf<br />

17 <strong>La</strong> memoria fragm<strong>en</strong>tada se refiere a que no existe una conci<strong>en</strong>cia histórica, social y cultural común y<br />

homogénea, sino que cada pueblo, incluso cada persona construye una i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su propia perspectiva<br />

usando <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos culturales <strong>de</strong> los diversos contextos socio históricos <strong>en</strong> los que se re<strong>la</strong>ciona. Se establece así<br />

una fuerte crítica a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Los Anales y a <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Mich<strong>el</strong> Foucault. Para profundizar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

tema se pue<strong>de</strong>n consultar: Entrevista a Giovanni Levi <strong>en</strong> Costa Rica, http://historia.fcs.ucr.ac.cr/mod-his/<strong>el</strong>evi-cost.htm.<br />

y al antropólogo estadouni<strong>de</strong>nse GEERTZ, C (1996), <strong>La</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas,<br />

Barc<strong>el</strong>ona: Gedisa. Y GEERTZ, C. CLIFFORD, J. y otros (2003), El surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología<br />

postmo<strong>de</strong>rna, Barc<strong>el</strong>ona: Gedisa.<br />

18 BURKE, P. (2003), Formas <strong>de</strong> hacer historia, Madrid: Alianza.<br />

14


especialistas le dan a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> como alternativa para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional, para a partir <strong>de</strong> allí, g<strong>en</strong>erar una propuesta didáctica/metodológica<br />

<strong>de</strong> una unidad <strong>de</strong> estudio que <strong>en</strong>tregue un insumo que pueda ser consultado por los<br />

profesores para su trabajo <strong>en</strong> au<strong>la</strong> y sus investigaciones como una forma <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tar<br />

los actuales p<strong>la</strong>nes y programas.<br />

15


3. Preguntas <strong>de</strong> investigación y premisa:<br />

<strong>La</strong>s preguntas g<strong>en</strong>erales que guían esta investigación son:<br />

1. ¿Cuál es <strong>la</strong> importancia que posee <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los <strong>proceso</strong>s históricos macroestructurales como <strong>la</strong><br />

historia nacional?<br />

2. ¿Cómo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos didáctico-metodológicos para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> una<br />

propuesta que integre al au<strong>la</strong> <strong>de</strong> manera pertin<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong>?<br />

<strong>La</strong>s preguntas específicas para <strong>la</strong> primera pregunta g<strong>en</strong>eral son:<br />

1.1 ¿Los estudiantes se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia logrando empatía (sujetos históricos)<br />

al estudiar <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> <strong>de</strong> los lugares don<strong>de</strong> viv<strong>en</strong>?<br />

1.2 ¿Compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n mejor <strong>la</strong> historia nacional al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> analizar<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto<br />

<strong>de</strong> vista más cercano?<br />

Para <strong>la</strong> segunda pregunta g<strong>en</strong>eral se p<strong>la</strong>ntean<br />

2.1 ¿Cuál es <strong>el</strong> rol didáctico que posee <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>?<br />

2.2 ¿Cuál es <strong>la</strong> <strong>función</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes primarias para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong>?<br />

Premisa:<br />

El apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional es más significativo cuando se <strong>en</strong>seña<br />

empáticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>, a través <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>safiantes y<br />

contextualizadas al estudiante, usando, principalm<strong>en</strong>te fu<strong>en</strong>tes primarias para su análisis e<br />

interpretación.<br />

16


4. Objetivos:<br />

Objetivos G<strong>en</strong>erales<br />

1. Evaluar <strong>la</strong> importancia que posee <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los <strong>proceso</strong>s históricos macroestructurales como <strong>la</strong><br />

historia nacional.<br />

2. E<strong>la</strong>borar una propuesta didáctico-metodológica <strong>de</strong> una unidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> que posea <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia necesaria para su aplicación <strong>en</strong> <strong>el</strong> au<strong>la</strong>.<br />

Objetivos Específicos<br />

1.1 Analizar <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> <strong>la</strong> empatía histórica (como sujetos históricos) <strong>de</strong> los estudiantes<br />

cuando estos estudian <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> <strong>de</strong> los lugares don<strong>de</strong> viv<strong>en</strong>.<br />

1.2 Reconocer <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión que pose<strong>en</strong> los estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional o<br />

universal luego <strong>de</strong> analizar<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>.<br />

2.1 Definir <strong>el</strong> rol didáctico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>.<br />

2.2 Establecer <strong>la</strong> <strong>función</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes primarias (periódicos, revistas, re<strong>la</strong>tos<br />

orales) para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>.<br />

17


5. Categorías, Subcategorías y su <strong>de</strong>finición:<br />

En concordancia con los objetivos g<strong>en</strong>erales y específicos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l campo teórico,<br />

esta investigación pres<strong>en</strong>ta diversas categorías y subcategorías <strong>de</strong> estudio. A saber:<br />

Objetivo G<strong>en</strong>eral Categoría Objetivos específicos Subcategoría<br />

1. Evaluar <strong>la</strong><br />

importancia que<br />

posee <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanzaapr<strong>en</strong>dizaje<br />

<strong>de</strong> los<br />

<strong>proceso</strong>s históricos<br />

macroestructurales<br />

como <strong>la</strong> historia<br />

nacional.<br />

2. E<strong>la</strong>borar una<br />

propuesta<br />

didácticometodológica<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong><br />

que posea <strong>la</strong><br />

pertin<strong>en</strong>cia<br />

necesaria para su<br />

aplicación <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

au<strong>la</strong>.<br />

Importancia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong><br />

Propuesta<br />

didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong><br />

1.1 Analizar <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

empatía histórica (como<br />

sujetos históricos) <strong>de</strong> los<br />

estudiantes cuando estos<br />

estudian <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong><br />

<strong>de</strong> los lugares don<strong>de</strong><br />

viv<strong>en</strong>.<br />

1.2 Reconocer <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión que pose<strong>en</strong><br />

los estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia nacional o<br />

universal luego <strong>de</strong><br />

analizar<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto<br />

<strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong>.<br />

2.1 Definir <strong>el</strong> rol didáctico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>.<br />

2.2 Establecer <strong>la</strong> <strong>función</strong><br />

didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias (periódicos,<br />

revistas, re<strong>la</strong>tos orales)<br />

para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong>.<br />

Logro <strong>de</strong> empatía histórica<br />

Compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos<br />

Rol didáctico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong><br />

Uso <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes primarias<br />

como herrami<strong>en</strong>ta didáctica.<br />

18


<strong>La</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> estas categorías y subcategorías es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

1. Categoría: Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong><br />

Se refiere al valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> como corri<strong>en</strong>te historiográfica <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

<strong>proceso</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

au<strong>la</strong>.<br />

1.1 Subcategoría: Logro <strong>de</strong> empatía histórica<br />

Contemp<strong>la</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sujetos históricos <strong>de</strong> los estudiantes<br />

cuando estudian <strong>la</strong> historia nacional <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>.<br />

1.2 Subcategoría: Compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>proceso</strong>s macrohistóricos<br />

Contemp<strong>la</strong> <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión, respecto a los apr<strong>en</strong>dizajes esperados que los<br />

estudiantes logran <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional, cuando esta es abordada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>.<br />

2. Categoría: Propuesta didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong><br />

Se refiere a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una propuesta didáctica que contemple los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>.<br />

2.1 Subcategoría: Rol didáctico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong><br />

Hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional.<br />

2.2 Subcategoría: Uso <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes primarias como herrami<strong>en</strong>ta didáctica.<br />

Se refiere a <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes primarias <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una<br />

propuesta didáctica y a <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia que posee su uso para <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> los apr<strong>en</strong>dizajes<br />

esperados <strong>en</strong> los estudiantes.<br />

19


6. Metodología, método y técnica<br />

<strong>La</strong> metodología utilizada se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque cualitativo <strong>de</strong> corte herm<strong>en</strong>éutico<br />

(interpretativo) ya que <strong>la</strong> investigación se basó principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> evaluar (interpretación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> realidad reflejada <strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia que posee para los distintos ag<strong>en</strong>tes educativos <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>) y <strong>en</strong> e<strong>la</strong>borar una propuesta metodológica (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

diagnóstico valorativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>). A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> investigación se<br />

guió por los criterios <strong>de</strong> confiabilidad característicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología cualitativa<br />

refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> credibilidad, transferibilidad y <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dibilidad que p<strong>la</strong>ntea Er<strong>la</strong>ndson 19 , y<br />

que están íntimam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados con <strong>el</strong> uso que se realice <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

técnicos (duración e int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación-participación, triangu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los datos,<br />

acopio <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación, etc.), forma <strong>de</strong> muestreo 20 y facilitación <strong>de</strong> auditorias externas.<br />

Como unidad <strong>de</strong> estudio consi<strong>de</strong>ramos un liceo Técnico profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna<br />

<strong>de</strong> San Carlos don<strong>de</strong> se realizaron una serie <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas (técnica/muestreo) a diversos<br />

ag<strong>en</strong>tes educativos. Estos estuvieron repres<strong>en</strong>tados 21 por 1 profesor <strong>de</strong> historia y<br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad que es <strong>el</strong> único que se <strong>de</strong>sempeñaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

historia <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to, 8 estudiantes <strong>en</strong>tre los que había 5 ofrecidos voluntariam<strong>en</strong>te<br />

para contestar y tres a los que se les pidió expresam<strong>en</strong>te por pres<strong>en</strong>tar poco interés <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

asignatura. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> 3 especialistas repres<strong>en</strong>tados por doc<strong>en</strong>tes universitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

carrera <strong>de</strong> Pedagogía <strong>en</strong> Historia y Geografía <strong>de</strong> dos universida<strong>de</strong>s.<br />

19 En <strong>el</strong> método <strong>de</strong> investigación cuantitativa estos criterios <strong>de</strong> confiabilidad son vali<strong>de</strong>z interna, vali<strong>de</strong>z<br />

externa y fiabilidad, usando como criterio <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> veracidad, g<strong>en</strong>eralización y consist<strong>en</strong>cia<br />

respectivam<strong>en</strong>te. Citado por VALLES, M (2007). Técnicas cualitativas <strong>de</strong> investigación social: Reflexión<br />

metodológica y práctica profesional. España, Editorial Síntesis. p. 103<br />

20 Que a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l método cuantitativo no es probabilístico.<br />

21 Sigui<strong>en</strong>do a Gor<strong>de</strong>n se s<strong>el</strong>ecciona a los <strong>en</strong>trevistados más capaces y dispuestos a dar información r<strong>el</strong>evante.<br />

Citado <strong>en</strong> VALLES, M (2007). Técnicas cualitativas <strong>de</strong> investigación social: Reflexión metodológica y<br />

práctica profesional. op. cit<br />

20


<strong>La</strong>s <strong>en</strong>trevistas se realizaron <strong>de</strong> forma individual a cada persona y fueron, sigui<strong>en</strong>do<br />

a Er<strong>la</strong>ndson “<strong>de</strong> carácter semiestructurada (ya) que es guiada por un conjunto <strong>de</strong><br />

preguntas y cuestiones básicas a explorar, pero ni <strong>la</strong> redacción exacta ni <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

preguntas están <strong>de</strong>terminados” 22<br />

A<strong>de</strong>más, y como lo p<strong>la</strong>ntea Patton 23 acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista<br />

cualitativa, esta fue bajo <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevista basada <strong>en</strong> un guión caracterizada por <strong>la</strong><br />

preparación <strong>de</strong> un guión <strong>de</strong> temas a tratar y por t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistador <strong>la</strong> libertad para<br />

or<strong>de</strong>nar y formu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s preguntas, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista.<br />

Junto con esto se trabajó con los estudiantes a través <strong>de</strong> grupos focales que nos<br />

sirvieron para conocer <strong>la</strong> percepción colectiva acerca <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> investigación y a<strong>de</strong>más<br />

para g<strong>en</strong>erar reflexión sobre <strong>el</strong> mismo. O como lo p<strong>la</strong>ntea Roman Jakobson “p<strong>la</strong>ntea<br />

discursos particu<strong>la</strong>res…que remit<strong>en</strong> a otros discursos g<strong>en</strong>erales y sociales” 24 .<br />

Por último, y para lograr un análisis y una e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta más profunda<br />

y acabada, se realizó una revisión y triangu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos y registros <strong>en</strong> internet,<br />

bibliotecas, docum<strong>en</strong>tos personales y archivos formales e informales pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />

unidad educativa para lograr una interpretación <strong>de</strong>l significado <strong>de</strong> estos que posea<br />

características <strong>de</strong> credibilidad, aut<strong>en</strong>ticidad y repres<strong>en</strong>tatividad, tal y como lo p<strong>la</strong>ntean<br />

McDonald y Tipton 25 ; y que fueron utilizados principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l marco<br />

teórico.<br />

22<br />

Citado <strong>en</strong> VALLES, M (2007). Técnicas cualitativas <strong>de</strong> investigación social: Reflexión metodológica y<br />

práctica profesional. Op. Cit. p. 179<br />

23<br />

Citado <strong>en</strong> VALLES, M (2007). Técnicas cualitativas <strong>de</strong> investigación social: Reflexión metodológica y<br />

práctica profesional. Op. Cit. p. 180<br />

24<br />

I<strong>de</strong>m<br />

25<br />

Citado <strong>en</strong> VALLES, M (2007). Técnicas cualitativas <strong>de</strong> investigación social: Reflexión metodológica y<br />

práctica profesional. Op. Cit. p. 132<br />

21


<strong>La</strong> triangu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> información recopi<strong>la</strong>da se realizó guiándonos por los<br />

sigui<strong>en</strong>tes pasos:<br />

- “S<strong>el</strong>eccionar <strong>la</strong> información obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> campo;<br />

- Triangu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> información <strong>en</strong>tre todos los estam<strong>en</strong>tos investigados;<br />

- Triangu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> información con los datos obt<strong>en</strong>idos mediante los otros instrum<strong>en</strong>tos<br />

y;<br />

- Triangu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> información con <strong>el</strong> marco teórico” 26<br />

Los lugares <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los cuales se recopiló <strong>la</strong> información, utilizada mayoritariam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> justificación <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> estudio, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco teórico, <strong>en</strong> <strong>la</strong> triangu<strong>la</strong>ción y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta didáctica, son los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

Método Lugar / Informante<br />

Revisión <strong>de</strong> libros, revistas<br />

y diarios.<br />

Revisión <strong>de</strong> páginas Web <strong>de</strong><br />

establecimi<strong>en</strong>tos<br />

educacionales, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

estudios y otros.<br />

Bibliotecas: Universidad <strong>de</strong>l Bío Bío, Universidad <strong>de</strong><br />

Concepción, Biblioteca Nacional.<br />

Sitios Web <strong>de</strong> periódicos nacionales y extranjeros,<br />

Dibam, At<strong>en</strong>eos y C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> estudios.<br />

Archivo personal.<br />

Sitios Web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Públicos (CEP);<br />

Adimark, Histodidáctica, Linsem, .<br />

26 CISTERNA, F (2005). Categorización y triangu<strong>la</strong>ción como <strong>proceso</strong>s <strong>de</strong> validación <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

investigación cualitativa. Revista Theoria; Vol. 14 (I) P. 62.<br />

22


Entrevistas<br />

Revisión <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos,<br />

archivos varios, pon<strong>en</strong>cias<br />

▪ A informantes que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a los dos estam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> estudio: Doc<strong>en</strong>te y Alumnado.<br />

▪ A profesionales vincu<strong>la</strong>dos con <strong>el</strong> quehacer <strong>de</strong>l<br />

<strong>proceso</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias<br />

Sociales que no forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> estudio:<br />

- Área Ci<strong>en</strong>cias Sociales: conformada por:<br />

- Profesores <strong>de</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

- Profesor <strong>de</strong> Historia Local<br />

III Congreso Internacional <strong>de</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>la</strong><br />

geografía y <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales. Realizado los días 30<br />

y 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2008 <strong>en</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad<br />

Católica <strong>de</strong> Valparaíso.<br />

Reflexiones pedagógicas Linsem<br />

Apuntes <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se UBB y UDEC.<br />

23


Concordancia <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>to a utilizar para <strong>en</strong>trevistas.<br />

Se construye una <strong>en</strong>trevista semiestructurada a partir <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes temas categoriales tal y como se muestra a continuación:<br />

Objetivo G<strong>en</strong>eral Categoría Objetivos<br />

específicos<br />

Evaluar <strong>la</strong><br />

importancia que<br />

posee <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanzaapr<strong>en</strong>dizaje<br />

<strong>de</strong> los<br />

<strong>proceso</strong>s<br />

históricos<br />

macroestructurale<br />

s como <strong>la</strong> historia<br />

nacional.<br />

Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong><br />

Analizar <strong>el</strong> logro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> empatía<br />

histórica (como<br />

sujetos históricos)<br />

<strong>de</strong> los estudiantes<br />

cuando estos<br />

estudian <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> <strong>de</strong><br />

los lugares don<strong>de</strong><br />

viv<strong>en</strong>.<br />

Reconocer <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión que<br />

pose<strong>en</strong> los<br />

estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia nacional<br />

luego <strong>de</strong><br />

analizar<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>.<br />

Subcategoría Pregunta a<br />

estam<strong>en</strong>to doc<strong>en</strong>te<br />

Logro <strong>de</strong> empatía<br />

histórica<br />

Compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

<strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos<br />

¿Cuál cree usted<br />

que es <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señar <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong>l lugar<br />

don<strong>de</strong> los<br />

estudiantes viv<strong>en</strong><br />

para que estos<br />

logr<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tir<br />

empatía histórica?<br />

¿Cuál es <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señar historia<br />

nacional tomando<br />

como punto <strong>de</strong><br />

inicio <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>?<br />

Pregunta a<br />

estam<strong>en</strong>to<br />

estudiantil<br />

¿Cuál crees tu que<br />

es <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong><br />

conocer <strong>la</strong> historia<br />

<strong>de</strong>l lugar don<strong>de</strong><br />

vives para s<strong>en</strong>tirte<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia?<br />

¿Cómo <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong><br />

historia nacional<br />

cuando se <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comuna don<strong>de</strong><br />

viv<strong>en</strong>?<br />

Pregunta a<br />

especialista<br />

¿Cuál cree usted<br />

que es <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia<br />

<strong>de</strong> conocer <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong>l lugar<br />

don<strong>de</strong> vivimos para<br />

s<strong>en</strong>tiros sujetos<br />

históricos?<br />

¿Cuál es <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señar historia<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo particu<strong>la</strong>r a<br />

lo g<strong>en</strong>eral?<br />

24


E<strong>la</strong>borar una<br />

propuesta<br />

didácticometodológica<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> que<br />

posea <strong>la</strong><br />

pertin<strong>en</strong>cia<br />

necesaria para su<br />

aplicación <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

au<strong>la</strong>.<br />

Propuesta<br />

didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong><br />

Definir <strong>el</strong> rol<br />

didáctico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong>.<br />

Establecer <strong>la</strong><br />

<strong>función</strong> didáctica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias<br />

(periódicos,<br />

revistas, re<strong>la</strong>tos<br />

orales) para <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong>.<br />

Rol didáctico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong><br />

Análisis <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias como<br />

herrami<strong>en</strong>ta<br />

didáctica.<br />

¿Cuál es <strong>la</strong><br />

metodología<br />

didáctica que usted<br />

utiliza para <strong>en</strong>señar<br />

historia?<br />

¿Cómo utiliza <strong>la</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes primarias <strong>de</strong><br />

que dispone para<br />

hacer <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses?<br />

¿<strong>de</strong> qué forma<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n más <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses? ¿Qué hac<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> sus c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong><br />

historia?<br />

¿Cuál es <strong>la</strong> forma<br />

<strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

algunas fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias como<br />

recortes <strong>de</strong> diario o<br />

testimonios orales?<br />

¿De que forma cree<br />

usted que <strong>de</strong>be<br />

<strong>en</strong>señarse <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong>?<br />

¿Cuál es <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes primarias<br />

para <strong>el</strong> estudio y <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia?<br />

El análisis <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos y los archivos docum<strong>en</strong>tales se realizará a través <strong>de</strong>l contraste y triangu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

obt<strong>en</strong>ida.<br />

25


7. Marco Teórico<br />

Actualm<strong>en</strong>te se p<strong>la</strong>ntea que un doc<strong>en</strong>te que posee “falta <strong>de</strong> dominio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

materia, aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación y habilida<strong>de</strong>s pedagógicas, escasez <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong><br />

equipo y <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otros ag<strong>en</strong>tes educativos como los alumnos” 27 , no está<br />

g<strong>en</strong>erando un bu<strong>en</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

Como protagonista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza, <strong>el</strong> doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong>be estudiar y actualizarse<br />

porque <strong>la</strong> realidad y <strong>el</strong> mundo cambian constantem<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar<br />

acop<strong>la</strong>das y <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> hacer sus c<strong>la</strong>ses y al fundam<strong>en</strong>tar<strong>la</strong>s. Carretero<br />

p<strong>la</strong>ntea que “si se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> mejorar <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza apr<strong>en</strong>dizaje es preciso que<br />

los doc<strong>en</strong>tes podamos conocer <strong>la</strong>s teorías que subyac<strong>en</strong> muchas veces a nuestra práctica<br />

y <strong>de</strong> esa manera facilitar un posible <strong>proceso</strong> <strong>de</strong> cambio” 28 .<br />

Pero los doc<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que estar conci<strong>en</strong>tes que <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to o su forma <strong>de</strong><br />

p<strong>en</strong>sar y <strong>de</strong> estructurar teóricam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar <strong>en</strong> estrecha re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong><br />

acción. Esto porque “<strong>de</strong>s<strong>de</strong> que concebimos algo hasta que lo logramos llevar al terr<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica, existe un <strong>la</strong>rgo camino que <strong>en</strong> muchos casos resulta difícil <strong>de</strong><br />

transitar” 29 .<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción es arriesgada. El doc<strong>en</strong>te es<br />

constantem<strong>en</strong>te criticado, por lo que pue<strong>de</strong> ser comparado con un actor que sale a<br />

esc<strong>en</strong>a. Este es juzgado, con<strong>de</strong>nado, aprobado o incluso ignorado cuando sale a hacer su<br />

actuación. De hecho, <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>en</strong> si misma es una repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad.<br />

Los lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> esa realidad van a estar regu<strong>la</strong>dos por <strong>la</strong> didáctica.<br />

27 BACHELARD, citado <strong>en</strong> CARRETERO, M., B<strong>en</strong>nett, N., Järvin<strong>en</strong>, A., Pope, M., Ropo, E. (1991).<br />

Procesos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje: psicología cognitiva y educación. Bu<strong>en</strong>os Aires: Aique.. 27<br />

28 I<strong>de</strong>m, p. 17<br />

29 Ibi<strong>de</strong>m, p. 19<br />

26


<strong>La</strong> didáctica es <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to doc<strong>en</strong>te se lleva a <strong>la</strong> acción. El<br />

mo<strong>de</strong>lo conceptual que rige <strong>la</strong> didáctica p<strong>la</strong>nteado por Cristòfol Trepat 30 p<strong>la</strong>ntea que<br />

esta consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> programación, realización y evaluación <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y<br />

apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> acuerdo a situaciones sociales y culturales concretas y a situaciones<br />

esco<strong>la</strong>res particu<strong>la</strong>res. A<strong>de</strong>más, se p<strong>la</strong>ntean a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>l currículum y<br />

<strong>de</strong> una teoría <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo interactúan tanto <strong>el</strong> doc<strong>en</strong>te como <strong>el</strong><br />

estudiante.<br />

LA DIDÁCTICA<br />

PROGRAMACION REALIZACION EVALUACIÓN<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia<br />

A partir <strong>de</strong>l<br />

currículum<br />

A partir <strong>de</strong> una<br />

teoría <strong>de</strong>l<br />

apr<strong>en</strong>dizaje<br />

ESTRATEGIAS DE ESEÑAZA<br />

Y APREDIZAJE<br />

En situaciones<br />

sociales y culturales<br />

Alumnos<br />

Apr<strong>en</strong>dizaje<br />

En situaciones<br />

esco<strong>la</strong>res<br />

particu<strong>la</strong>res<br />

En <strong>función</strong> <strong>de</strong><br />

objetivos<br />

LUGAR DE<br />

INTERACCION<br />

Profesorado<br />

Enseñanza<br />

Figura nº 1: El núcleo conceptual <strong>de</strong> <strong>la</strong> didáctica. TREPAT, Cristofol(1998): Procedimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />

Historia. Un punto <strong>de</strong> vista didáctico, España, Graó<br />

30 TREPAT, Cristofol(1998): Procedimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> Historia. Un punto <strong>de</strong> vista didáctico, España, Graó, p. 18<br />

27


Sigui<strong>en</strong>do <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Trepat, cuando se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n estrategias <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y<br />

apr<strong>en</strong>dizaje, sin lugar a dudas, influy<strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia o formas <strong>de</strong> vivir <strong>la</strong> educación que<br />

posee <strong>el</strong> doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su contexto, y <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje que este posee como lo son<br />

<strong>la</strong> positivista y <strong>la</strong> cognitiva <strong>en</strong> lo que son su formas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señar. Pero lo que <strong>en</strong>globa a<br />

ambas y <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong> es <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong>l currículum que posee <strong>el</strong> doc<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>ntear sus estrategias.<br />

El currículum educacional se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> torno a tres paradigmas.<br />

a) El paradigma positivista o <strong>de</strong>l racionalismo académico busca transmitir <strong>la</strong><br />

cultura universal <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición <strong>de</strong>l trivium cuadrivium 31 , don<strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición<br />

académica seña<strong>la</strong> que los doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> poseer una sólida formación <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia que<br />

<strong>en</strong>señan, restándole importancia al <strong>proceso</strong> educativo y <strong>la</strong> formación pedagógica. Así “<strong>la</strong><br />

pasividad, <strong>la</strong> ahístoricidad y <strong>la</strong> supremacía racionalista son los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que<br />

subyac<strong>en</strong> <strong>en</strong> esta concepción curricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación… g<strong>en</strong>erando que <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

consista <strong>en</strong> reproducir <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to don<strong>de</strong> <strong>el</strong> alumno es un mero asimi<strong>la</strong>dor acrítico<br />

<strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos esco<strong>la</strong>res” 32<br />

b) El constructivismo por otro <strong>la</strong>do p<strong>la</strong>ntea que <strong>el</strong> alumno es <strong>el</strong> gestor y<br />

constructor <strong>de</strong> su conocimi<strong>en</strong>to. Esto significa que él pue<strong>de</strong> or<strong>de</strong>nar, organizar,<br />

re<strong>la</strong>cionar y jerarquizar los cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> su m<strong>en</strong>te, y, no es un mero receptor <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to como <strong>en</strong> <strong>el</strong> positivismo. “Uno <strong>de</strong> los conceptos más importantes <strong>de</strong>l<br />

constructivismo es <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje significativo. Para Ausub<strong>el</strong>, su creador, este<br />

apr<strong>en</strong>dizaje supone <strong>la</strong> incorporación sustantiva, no arbitraria ni verbalista <strong>de</strong> nuevos<br />

31 CASTRO F., Correa M., Lira H.(2006), Currículum y evaluación educacional, Ediciones Universidad<br />

<strong>de</strong>l Bío Bío, p.43<br />

32 I<strong>de</strong>m.<br />

28


conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura cognitiva”. 33<br />

c) Por último, <strong>en</strong>contramos <strong>la</strong> teoría socio-crítica <strong>de</strong>l curriculum. En <strong>el</strong><strong>la</strong> “<strong>la</strong><br />

educación se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como una actividad crítica, <strong>en</strong>caminada al análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> au<strong>la</strong>, <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Por <strong>el</strong>lo es una actividad moral y política.” 34<br />

En este mismo <strong>en</strong>foque, se realiza una fuerte crítica al sistema educacional<br />

<strong>de</strong>bido a que su forma <strong>de</strong> instrucción está directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con <strong>el</strong> rol social,<br />

i<strong>de</strong>ológico y económico. Basando su funcionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> tres funciones con <strong>la</strong>s cuales<br />

está comprometido. Para Apple estas son “<strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> legitimación y <strong>la</strong><br />

producción” 35 .<br />

Sigui<strong>en</strong>do a Apple, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>función</strong> <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s están<br />

estrecham<strong>en</strong>te ligadas al <strong>proceso</strong> <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> capital, al recrear <strong>en</strong>tre otras cosas<br />

una economía g<strong>en</strong>eradora <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s a pequeña esca<strong>la</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sistema<br />

educativo. Por ejemplo, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección, c<strong>la</strong>sificación y jerarquización <strong>de</strong> los<br />

estudiantes a través <strong>de</strong>l tal<strong>en</strong>to se segrega según su fuerza <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s<br />

formas culturales <strong>de</strong> grupos dominantes puesto que a difer<strong>en</strong>tes características <strong>de</strong><br />

estudiantes se le <strong>en</strong>señan difer<strong>en</strong>tes normas, habilida<strong>de</strong>s, valores, conocimi<strong>en</strong>tos y<br />

disposiciones <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> reproducir esco<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> sociedad. Teoría profundam<strong>en</strong>te<br />

analizada por Basil Bernstein. 36<br />

<strong>La</strong> legitimación <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación se refiere a hacer que nuestro sistema<br />

socioeconómico aparezca como normal y justo al marcar los límites <strong>en</strong>tre grupos,<br />

fom<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que <strong>la</strong> educación se dirige inexorablem<strong>en</strong>te hacia una mayor<br />

33 Ibi<strong>de</strong>m<br />

34 Ibi<strong>de</strong>m, p. 59<br />

35 APPLE, M (1997). Teoría crítica y educación. Bu<strong>en</strong>os Aires, Miño y Dávi<strong>la</strong> editores, p. 114<br />

36 BERNSTEIN, B (1998). Pedagogía, control simbólico e i<strong>de</strong>ntidad. Madrid, ediciones Morata,<br />

Fundación Pai<strong>de</strong>ia.<br />

29


justicia social y económica. 37 Para esto es sumam<strong>en</strong>te importante también <strong>la</strong><br />

legitimación institucional <strong>de</strong>l estado a través <strong>de</strong> los discursos <strong>de</strong> dominación dirigidos<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>el</strong>ectualidad y propagados a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> participación<br />

ciudadana <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> legitimación <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong>l voto.<br />

<strong>La</strong> producción, finalm<strong>en</strong>te, es vista <strong>en</strong> torno a cómo <strong>el</strong> aparato educacional <strong>en</strong> su<br />

totalidad es un conjunto <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> producción, <strong>de</strong>stinado a <strong>la</strong> instrucción <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to técnico/administrativo que <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> preguntar <strong>el</strong> por qué <strong>de</strong> los<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os pregunta <strong>el</strong> cómo, provocando un currículo reduccionista c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

economicismo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s y procedimi<strong>en</strong>tos técnicos <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong><br />

producción y <strong>el</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los futuros empleados.<br />

En suma, <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> constituye sin lugar a dudas un ámbito <strong>de</strong> lucha<br />

i<strong>de</strong>ológica marcada por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dominantes/dominados y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones que<br />

<strong>en</strong>tre estos se dan, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que esta dominación es una “producción <strong>de</strong><br />

conci<strong>en</strong>cia” don<strong>de</strong> “los dominados consi<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> someterse <strong>en</strong> los términos impuestos<br />

por <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r establecido sin incluso darse cu<strong>en</strong>ta. <strong>La</strong> dominación (por tanto) se vu<strong>el</strong>ve<br />

legítima” 38<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, no existe necesariam<strong>en</strong>te una naturalización 39 <strong>de</strong> <strong>la</strong> dominación sino<br />

que “pue<strong>de</strong> ser una imposición <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to práctico <strong>de</strong> los dominados” 40 lo que<br />

Paulo Freire ha analizado como <strong>el</strong> miedo a <strong>la</strong> libertad 41 p<strong>la</strong>nteando que este otorga una<br />

37<br />

Respecto al tema pue<strong>de</strong> consultarse <strong>el</strong> informe <strong>de</strong> capital humano <strong>de</strong> J. J. Brunner y Gregory E<strong>la</strong>cqua<br />

editado por <strong>la</strong> Universidad Adolfo Ibáñez <strong>el</strong> año 2003.<br />

38<br />

MARTUCCELLI, D. (2007). Cambio <strong>de</strong> Rumbo. <strong>La</strong> sociedad a esca<strong>la</strong> <strong>de</strong>l individuo. Santiago, LOM<br />

ediciones, p. 137<br />

39<br />

P<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> un <strong>en</strong>cubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> dominación “natural” o <strong>de</strong>sapercibida por los dominados.<br />

40<br />

MARTUCCELLI, D.(2007). Cambio <strong>de</strong> Rumbo. <strong>La</strong> sociedad …op. Cit. p. 141<br />

41<br />

Apoyándose ciertam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Erich Fromm<br />

30


seguridad vital 42 prefiriéndo<strong>la</strong> a <strong>la</strong> libertad arriesgada capaz <strong>de</strong> ser crítica y responsable<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> dominación.<br />

¿Cuál es <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> los profesores según este sistema <strong>de</strong> dominadores/dominados o<br />

bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> opresores/oprimidos?<br />

Creemos que <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>spojo 43 <strong>en</strong> <strong>la</strong> que está <strong>la</strong> sociedad, y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cual los profesores son transmisores, <strong>la</strong> educación se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra aún impregnada <strong>de</strong> un<br />

currículo <strong>de</strong> corte racionalista, aca<strong>de</strong>micista o también l<strong>la</strong>mado positivista. En este,<br />

prima una concepción bancaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> opresión 44 . Y<br />

hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> una educación bancaria porque posee un carácter y una funcionalidad<br />

<strong>de</strong>terminantem<strong>en</strong>te narrativa, discursiva y disertadora <strong>de</strong> forma unidireccional. Don<strong>de</strong><br />

los alumnos 45 son bancos <strong>en</strong> los cuales es <strong>de</strong>positado <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to con pa<strong>la</strong>bras<br />

huecas y <strong>de</strong>scontextualizadas <strong>en</strong> verbalismo ali<strong>en</strong>ado y ali<strong>en</strong>ante (trem<strong>en</strong>dam<strong>en</strong>te ligado<br />

a <strong>la</strong> memorización sin mayor análisis reflejado <strong>en</strong> <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje mecánico y<br />

memorístico <strong>de</strong> fechas o nombres, significados <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras, operaciones matemáticas,<br />

etc). Don<strong>de</strong> <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> los educandos es ser <strong>de</strong>positarios <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, guardándolo o<br />

archivándolo.<br />

De esta forma, se establece <strong>el</strong> binomio <strong>de</strong> los sabios (profesores con <strong>el</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to) y a qui<strong>en</strong>es se juzga como ignorantes (alumnos) <strong>en</strong> una gran<br />

manifestación <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> <strong>la</strong> opresión.<br />

42 Sigui<strong>en</strong>do a Heg<strong>el</strong><br />

43 Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>spojo como <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong> negar a <strong>la</strong>s mayorías <strong>de</strong> construir realidad como<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y <strong>el</strong> currículo. Sost<strong>en</strong>ido por <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>tifización<br />

positivista <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad don<strong>de</strong> se pres<strong>en</strong>ta como externa a uno y mant<strong>en</strong>ida por <strong>el</strong> sistema foucaultiano<br />

<strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r y <strong>de</strong> su dialogicidad <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to don<strong>de</strong> más saber significa más po<strong>de</strong>r.<br />

Situación legitimimada <strong>en</strong> base al binomio int<strong>el</strong>ectualidad/acción repres<strong>en</strong>tada por los sabios (políticos) e<br />

int<strong>el</strong>ectuales (profesionales).<br />

44 FREIRE, P (2002). Pedagogía <strong>de</strong>l oprimido. Bu<strong>en</strong>os Aires, Siglo veintiuno editores Arg<strong>en</strong>tina<br />

45 a-lumine, sin luz, sin conocimi<strong>en</strong>to según su raíz <strong>la</strong>tina.<br />

31


Junto a estos paradigmas se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s formas básicas <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to, y que son: cooperativa, competitiva e individualista 46 .<br />

En <strong>la</strong> cooperativa “los objetivos <strong>de</strong> los participantes están estrecham<strong>en</strong>te<br />

vincu<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong> tal manera que cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los pueda alcanzar sus objetivos, si y sólo<br />

si los otros alcanzan los suyos” 47<br />

En <strong>la</strong> competitiva “los objetivos <strong>de</strong> los participantes están re<strong>la</strong>cionados pero <strong>de</strong><br />

forma excluy<strong>en</strong>te”. “Cada miembro <strong>de</strong>l grupo persigue metas b<strong>en</strong>eficiosas <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida<br />

<strong>de</strong> que los <strong>de</strong>más <strong>de</strong>l grupo no <strong>la</strong>s consigan” 48<br />

En <strong>la</strong> individualista “o existe re<strong>la</strong>ción alguna <strong>en</strong>tre los objetivos que pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

alcanzar los participantes. Se persigu<strong>en</strong> resultados igualm<strong>en</strong>te b<strong>en</strong>eficiosos, si<strong>en</strong>do<br />

irr<strong>el</strong>evantes los logros <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más miembros <strong>de</strong>l grupo” 49<br />

Actualm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Educación, inc<strong>en</strong>tiva un currículo constructivista<br />

con una metodología basada <strong>en</strong> <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje cooperativo 50 , <strong>en</strong>tre otras cosas porque<br />

“<strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje cooperativo favorec<strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones<br />

mucho más positivas <strong>en</strong>tre los alumnos” 51 . Y nos permit<strong>en</strong> abordar <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad <strong>en</strong> base a una forma no competitiva ni individualista sino<br />

más solidaria y activa <strong>en</strong> lo que podrían ser <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones futuras con <strong>la</strong> comunidad.<br />

El apr<strong>en</strong>dizaje cooperativo es una instancia <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se mejora <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje porque al trabajar juntos los estudiantes maximizan su propio<br />

46<br />

COLL, C. (1996). Apr<strong>en</strong>dizaje esco<strong>la</strong>r y construcción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to. Bu<strong>en</strong>os Aires: Paidos.<br />

47<br />

I<strong>de</strong>m, p. 107<br />

48<br />

Ibi<strong>de</strong>m<br />

49<br />

Ibi<strong>de</strong>m<br />

50<br />

Se aprecia <strong>en</strong> los textos “evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación curricu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los liceos”, Coordinación <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza media, Ministerio <strong>de</strong> educación y <strong>en</strong> “AAVV Mapas <strong>de</strong> progreso <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje” Ministerio<br />

<strong>de</strong> educación.<br />

51<br />

COLL, C. (1996). Apr<strong>en</strong>dizaje esco<strong>la</strong>r y construcción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to op.cit.p. 108<br />

32


apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>el</strong> <strong>de</strong> sus compañeros 52 , <strong>de</strong>bido a que se parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> base que los alumnos<br />

no son recipi<strong>en</strong>tes vacíos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser ll<strong>en</strong>ados con cont<strong>en</strong>idos, todo lo contrario,<br />

pose<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias y conocimi<strong>en</strong>tos previos. Estos conocimi<strong>en</strong>tos previos sirv<strong>en</strong> como<br />

punto <strong>de</strong> partida para adquirir los nuevos conocimi<strong>en</strong>tos que se “<strong>en</strong>gancharán” con <strong>el</strong><br />

nuevo cont<strong>en</strong>ido que se trabajará <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses. No es por tanto un apr<strong>en</strong>dizaje positivista,<br />

sino uno totalm<strong>en</strong>te constructivista que apoya <strong>el</strong> currículo emancipador o critico social,<br />

al establecer <strong>la</strong> discusión y <strong>el</strong> análisis como parte <strong>de</strong> sus formas <strong>de</strong> trabajo.<br />

Acerca <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje co<strong>la</strong>borativo, los estudiosos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ginebra<br />

p<strong>la</strong>ntean que “<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre iguales pue<strong>de</strong>n contribuir o <strong>en</strong>riquecer nuestra<br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los <strong>proceso</strong>s que están <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> socialización y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />

int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong>l ser humano” 53 , por lo que se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> humanidad como <strong>en</strong>te<br />

social, se pot<strong>en</strong>cia si se fortalec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s interre<strong>la</strong>ciones más que lo que se pueda lograr <strong>de</strong><br />

manera individual.<br />

Al respecto Vygotsky expresaba que “<strong>la</strong>s personas somos capaces <strong>de</strong> resolver<br />

problemas o <strong>de</strong> efectuar apr<strong>en</strong>dizajes nuevos cuando contamos con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> nuestros<br />

semejantes, pero, <strong>en</strong> cambio, no conseguimos abordar con éxito estas mismas tareas<br />

cuando disponemos únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> nuestros propios medios” 54 . En ese s<strong>en</strong>tido, los<br />

alumnos “son ag<strong>en</strong>tes activos y no reactivos” 55 y <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> este conocimi<strong>en</strong>to<br />

es más <strong>en</strong>riquecedora si se comparte con <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias y conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> otros<br />

estudiantes.<br />

52 JOHNSON D., Johnson R., Smith K. (2007). Maximizando <strong>la</strong> instrucción a través <strong>de</strong>l Apr<strong>en</strong>dizaje<br />

Cooperativo. Consultado <strong>en</strong> abril <strong>en</strong> http://www.ueubiobio.cl/a<strong>de</strong>cca/. p.1<br />

53 Encontramos a estudiosos como Doile, Mugny y Prerret.Clermont, En Coll, C. (1996). Apr<strong>en</strong>dizaje<br />

esco<strong>la</strong>r y construcción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to. Bu<strong>en</strong>os Aires: Paidos., p. 114<br />

54 I<strong>de</strong>m, p. 124<br />

55 MAURI, T. (2007). ¿Qué hace que los alumnos apr<strong>en</strong>dan?; p.5. Consultado <strong>en</strong> abril <strong>en</strong><br />

http://www.ueubiobio.cl/a<strong>de</strong>cca/<br />

33


De acuerdo al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> didáctica <strong>de</strong> Trepat, <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y<br />

apr<strong>en</strong>dizaje, a partir <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje cooperativo y <strong>el</strong> currículum sociocrítico, se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> situaciones culturales y sociales concretas y <strong>en</strong> situaciones esco<strong>la</strong>res<br />

particu<strong>la</strong>res. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estas situaciones y paradigmas educacionales es interesante<br />

analizar <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>.<br />

Nietzsche <strong>en</strong> su obra “Consi<strong>de</strong>ración intempestiva, sobre <strong>la</strong> utilidad y <strong>el</strong> daño <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> historia para <strong>la</strong> vida”, nos hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> como una historia anticuaria,<br />

p<strong>la</strong>nteando que:<br />

<strong>La</strong> historia le pert<strong>en</strong>ece [ ... ] <strong>en</strong> segundo lugar, a aquél que sabe<br />

conservar y v<strong>en</strong>erar, a aquél que consi<strong>de</strong>ra con amorosa<br />

fi<strong>de</strong>lidad sus oríg<strong>en</strong>es, <strong>el</strong> mundo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que ha nacido; con este<br />

amor él paga su <strong>de</strong>uda <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> vida.<br />

Cuidando con mano <strong>de</strong>licada aqu<strong>el</strong>lo que <strong>la</strong> antigüedad nos<br />

transmite, él quiere conservar sin cambio <strong>la</strong>s condiciones <strong>en</strong> que<br />

ha nacido para aqu<strong>el</strong>los que v<strong>en</strong>drán <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> él, y <strong>de</strong> esta<br />

manera sirve a <strong>la</strong> vida. Un alma semejante, más bi<strong>en</strong> que<br />

propietaria será propiedad <strong>de</strong>l patrimonio <strong>de</strong> los abu<strong>el</strong>os. Lo que<br />

es pequeño, limitado, todo lo que ha <strong>en</strong>vejecido y es <strong>de</strong>crépito<br />

<strong>de</strong>riva su dignidad e invio<strong>la</strong>bilidad <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> alma<br />

conservadora y v<strong>en</strong>eradora <strong>de</strong> ese hombre anticuario se<br />

transfiere a aqu<strong>el</strong>los objetos y se fabrica allí un nido íntimo. <strong>La</strong><br />

historia <strong>de</strong> su ciudad se convierte para él <strong>en</strong> su historia; aqu<strong>el</strong>los<br />

muros, aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> puerta con torres, <strong>la</strong>s or<strong>de</strong>nanzas municipales, <strong>la</strong>s<br />

fiestas popu<strong>la</strong>res, son para él como un diario ilustrado <strong>de</strong> su<br />

34


juv<strong>en</strong>tud y <strong>en</strong> todo esto él se re<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra a sí mismo, a su fuerza,<br />

a su <strong>en</strong>ergía, a sus alegrías, sus opiniones, y también su locura y<br />

sus <strong>de</strong>sór<strong>de</strong>nes. Aquí se vive, dice él, porque aquí se ha vivido <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> pasado; y aquí continuaremos vivi<strong>en</strong>do porque nosotros somos<br />

t<strong>en</strong>aces, y porque no nos pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sarraigar <strong>en</strong> una noche... 56<br />

En los años <strong>de</strong> publicación <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> texto, existía una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a organizar los<br />

estudios históricos sobre <strong>la</strong>s bases nacionales a partir <strong>de</strong> institutos creados <strong>en</strong> un<br />

principio <strong>en</strong> Italia y Alemania, tal como lo p<strong>la</strong>ntea Carlo Ginzburg (2004), uno <strong>de</strong> los<br />

cultores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>. Esta situación se daba principalm<strong>en</strong>te por reconocer <strong>la</strong><br />

historia nacional como forma <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras, es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te al estado como<br />

una forma histórica <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r político y <strong>de</strong> dominación a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />

imaginarios colectivos 57 . Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> positivismo como forma <strong>de</strong> análisis histórico<br />

y <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza era <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te principal.<br />

Pero <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1950, surgieron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> varios países diversas t<strong>en</strong>tativas por recuperar<br />

<strong>la</strong> historia local <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> nuevos paradigmas. Ginzburg nos dice “<strong>en</strong> Italia<br />

esto ocurrió <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> historiografía <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to obrero” 58 con<br />

investigadores como Ernesto Ragioneri que p<strong>la</strong>nteaba: “se trata (<strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>) <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia vista <strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia y como una forma <strong>de</strong> superar <strong>la</strong> historia<br />

vista <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses dirig<strong>en</strong>tes” 59<br />

<strong>La</strong> importancia <strong>de</strong> este nuevo <strong>en</strong>foque historiográfico consiste <strong>en</strong> que “un caso<br />

particu<strong>la</strong>r pue<strong>de</strong> poner <strong>en</strong> discusión conclusiones <strong>de</strong> carácter g<strong>en</strong>eral. Y pue<strong>de</strong>,<br />

56 NIETZSCHE, F (1999). Consi<strong>de</strong>raciones Intempestivas: acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilidad y los perjuicios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia para <strong>la</strong> vida, edición Biblioteca Nueva, p 25<br />

57 COLOMBO, E. El estado como paradigma <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r. Publicado <strong>en</strong> FERRER, C (2007). El l<strong>en</strong>guaje<br />

libertario. Bu<strong>en</strong>os Aires, Colección utopía libertaria. P 57-80<br />

58 GINZBURG, C (2004). T<strong>en</strong>tativas. Rosario, Prohistoria ediciones. P 183<br />

59 I<strong>de</strong>m<br />

35


naturalm<strong>en</strong>te también confirmar<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> una manera rica y articu<strong>la</strong>da” 60 . No olvi<strong>de</strong>mos<br />

que “alterar <strong>la</strong>s jerarquías <strong>de</strong> los problemas significa <strong>de</strong>scomponer <strong>el</strong> cuadro<br />

tranquilizador <strong>de</strong> los valores adquiridos” 61 pero también nos pue<strong>de</strong> llevar a una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho mayor <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os macroestructurales pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> una<br />

historia monum<strong>en</strong>tal 62 .<br />

Históricam<strong>en</strong>te, “<strong>el</strong> primero <strong>en</strong> utilizar <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra “<strong>microhistoria</strong>” fue un<br />

estudioso norteamericano l<strong>la</strong>mado George R. Stewart, <strong>en</strong> 1959, profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Berk<strong>el</strong>ey, qui<strong>en</strong> escribió <strong>el</strong> libro“Pickett’s Charge. A Microhistory of the<br />

final Attack at Gettysburg, July 3, 1863” (1959), don<strong>de</strong> analiza minuciosam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

batal<strong>la</strong> <strong>de</strong>cisiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra civil americana.<br />

En América <strong>La</strong>tina <strong>el</strong> mexicano Luis González y González insertó <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />

“<strong>microhistoria</strong>” <strong>en</strong> <strong>el</strong> subtítulo <strong>de</strong> su libro “Pueblo <strong>en</strong> vilo. Microhistoria <strong>de</strong> San José <strong>de</strong><br />

gracia”. Y luego <strong>en</strong> dos <strong>en</strong>sayos “El arte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>”, y “Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong>” incluidas <strong>en</strong> dos colecciones l<strong>la</strong>madas “Invitación a <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>”<br />

(1973) y “ueva invitación a <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>” (1982). A<strong>de</strong>más González y González<br />

recordaba que <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>microhistoria</strong> aparecía ya <strong>en</strong> 1958, <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong><br />

Brau<strong>de</strong>l al “Traité <strong>de</strong> sociologie” dirigido por Georges Gurvitch. Por lo <strong>de</strong>más, <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> nunca vio con bu<strong>en</strong>os ojos <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s” 63 . Giovanni<br />

Levi nos dice sobre Brau<strong>de</strong>l:<br />

“<strong>La</strong> crítica que hacia Ginzburg a <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s<br />

era <strong>el</strong> reproche a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que una sociedad t<strong>en</strong>ga un campo <strong>de</strong><br />

60 Ibi<strong>de</strong>m. p 187<br />

61 Ibi<strong>de</strong>m. p 189<br />

62 NIETZSCHE, F (1999). Consi<strong>de</strong>raciones Intempestivas: acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilidad… op. Cit.<br />

63A.A.V.V.¿qué es <strong>microhistoria</strong> ? su evolución histórica, consultado <strong>en</strong><br />

http://www.tepatok<strong>en</strong>.com/html/artes/<strong>microhistoria</strong>.htm<br />

36


i<strong>de</strong>as posibles que se puedan escribir, esto a grosso modo, sería<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una atmósfera cultural <strong>de</strong> lo p<strong>en</strong>sable <strong>en</strong> una<br />

sociedad. Ginzburg buscaba como alternativa multiplicar e<br />

i<strong>de</strong>ntificar los conflictos y <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad vista a<br />

través <strong>de</strong> esta m<strong>en</strong>talidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad. El propio Ginzburg<br />

ha seña<strong>la</strong>do esto <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> su libro <strong>el</strong> "Queso y los<br />

Gusanos". Para él, al estudiar un hombre se pue<strong>de</strong> llegar al<br />

área total <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, al límite máximo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura. Lo que él<br />

quería <strong>en</strong> <strong>el</strong> "Queso y los Gusanos" era un poco reedificar <strong>la</strong><br />

sociedad <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura y <strong>la</strong> cultura popu<strong>la</strong>r son cosas que<br />

se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>scribir.” 64<br />

<strong>La</strong> primera vez que aparece <strong>microhistoria</strong> <strong>en</strong> italiano fue <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong> Primo<br />

Levi, que cierra su libro IL sistema periódico (1975), poco <strong>de</strong>spués <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> <strong>el</strong> léxico<br />

historiográfico italiano tomando una nueva connotación con Giovanni Levi que hab<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

“Microhistoria” <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong>l “Microanálisis” utilizado por Edoardo Gr<strong>en</strong>di.<br />

También es importante <strong>el</strong> significado <strong>de</strong> “<strong>microhistoria</strong>” <strong>en</strong> Krakauer, don<strong>de</strong> es<br />

vista como una investigación monográfica. Sin embargo Krakauer admitía que existían<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os observables so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> una perspectiva macroscópica, lo que<br />

significa que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre macro y <strong>microhistoria</strong> nos es algo fácilm<strong>en</strong>te analizable.<br />

En ese s<strong>en</strong>tido Krakauer propone como mejor solución <strong>la</strong> que da Marc Bloch <strong>en</strong> su libro<br />

“Sociedad Feudal” don<strong>de</strong> hace un continuo ir y v<strong>en</strong>ir <strong>en</strong>tre micro y macrohistoria.<br />

Finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> italiana <strong>de</strong> Gr<strong>en</strong>di, Ginzburg y Levi posee rasgos<br />

característicos como:<br />

64 I<strong>de</strong>m.<br />

37


1- “<strong>La</strong> reducción <strong>de</strong> esca<strong>la</strong>.<br />

2- El <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> racionalidad.<br />

3- El pequeño indicio como paradigma ci<strong>en</strong>tífico.<br />

4- El pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> lo particu<strong>la</strong>r.<br />

5- <strong>La</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> recepción y al re<strong>la</strong>to como nueva forma narrativa.<br />

6- Una <strong>de</strong>finición específica <strong>de</strong>l contexto<br />

7- Rechazo al re<strong>la</strong>tivismo” 65 .<br />

Se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> es <strong>la</strong> historia g<strong>en</strong>eral, pero analizada<br />

parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> un acontecimi<strong>en</strong>to, un docum<strong>en</strong>to o un personaje específico. “Haci<strong>en</strong>do<br />

una analogía, es como si se utilizara un microscopio; se modifica <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

observación para ver cosas que, <strong>en</strong> una visión g<strong>en</strong>eral, no se percib<strong>en</strong>” 66 . Es <strong>de</strong>cir, es<br />

un estudio histórico que no pier<strong>de</strong> <strong>de</strong> vista nunca lo g<strong>en</strong>eral, pero que inicia su análisis<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> los sujetos, <strong>en</strong> concordancia con <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria<br />

fragm<strong>en</strong>tada, a través <strong>de</strong>l método indiciario. Este método es <strong>el</strong> <strong>de</strong>l investigador que<br />

busca a ti<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> una pieza oscura, qui<strong>en</strong> une los hechos para darle coher<strong>en</strong>cia tal y<br />

como lo hace Sherlock Holmes para resolver sus casos. A<strong>de</strong>más, se acerca a los lectores<br />

al utilizar una narrativa simple y motivante, cercana a <strong>la</strong> literatura y alejada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

int<strong>el</strong>ectualidad fría y cargada <strong>de</strong> formalidad que se cierra <strong>en</strong> sí misma.<br />

Este concepto <strong>de</strong> <strong>microhistoria</strong> nos lleva al au<strong>la</strong> nuevas herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> análisis<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional o universal, visto como un estudio y <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

65 PONS, A. y SERNA, J (2004) Nota sobre <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> ¿No habrá llegado <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> parar?<br />

Universidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Revista Pasado y Memoria, núm. 3 pp 255-263<br />

66 LEVI, G (2005). <strong>La</strong> guerra es un acci<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> incompr<strong>en</strong>sión humana. Consultado <strong>en</strong>:<br />

http://uso<strong>de</strong><strong>la</strong>pa<strong>la</strong>bra.blogspot.com/2005/04/giovanni-levi.html<br />

38


<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> prisma <strong>de</strong> nuevos paradigmas, ya sea constructivista o socio crítico. Al<br />

preocuparse <strong>de</strong> los sujetos establece vínculos significativos que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estudiar y<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí construir estrategias <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje más contextualizadas a los<br />

estudiantes.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, variados autores han establecido puntos fundam<strong>en</strong>tales que<br />

ayudan a guiar <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s didácticas (luego <strong>de</strong> un acabado diagnóstico),<br />

su realización y evaluación, y que mejorarían consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> logro <strong>en</strong><br />

los estudiantes. Martín, Ortiz, Pa<strong>la</strong>cios, García, Merino y Gallo (1993) establec<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te guía <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación para p<strong>la</strong>nificar unida<strong>de</strong>s didácticas 65 :<br />

“1. Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad.” 66<br />

En <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad se <strong>de</strong>bería incluir:<br />

- <strong>La</strong> explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad.<br />

- Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong>l tema.<br />

- Cont<strong>en</strong>idos g<strong>en</strong>éricos a abordar y <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos.<br />

“2. Fundam<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad” 67 .<br />

En este apartado <strong>la</strong> unidad se sust<strong>en</strong>ta a partir <strong>de</strong> dos tipos <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>taciones:<br />

Ori<strong>en</strong>tación epistemológica. Debe recoger qué aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia, geografía<br />

o Ci<strong>en</strong>cias Sociales se <strong>de</strong>sea <strong>en</strong>señar.<br />

Criterios psicopedagógicos. Se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong>s teorías y aportes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>la</strong>s cuales pue<strong>de</strong>n servir <strong>de</strong> ayuda cuando se formul<strong>en</strong><br />

65 A.A.V.V.(1993), Ejemplificación <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s didácticas para <strong>el</strong> área <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales, geografía e<br />

historia, editorial Síntesis, España<br />

66 I<strong>de</strong>m<br />

67 Ibi<strong>de</strong>m<br />

39


los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad y al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> diseñar activida<strong>de</strong>s t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>strezas y actitu<strong>de</strong>s que pose<strong>en</strong> los alumnos.<br />

“3. Objetivos” 68 .<br />

Los objetivos “consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas o resultados esperados<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> <strong>función</strong> <strong>de</strong> los cuales los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza verifican sus<br />

expectativas teóricas… es <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong>tre lo que los alumnos realizan para<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y lo que los profesores diseñan, propon<strong>en</strong> y activan ante y con <strong>el</strong> alumnado<br />

para <strong>en</strong>señar”. 69<br />

“4. Cont<strong>en</strong>idos” 70 .<br />

Al pres<strong>en</strong>tar los cont<strong>en</strong>idos estos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un or<strong>de</strong>n, no sólo basado <strong>en</strong><br />

criterios lógicos, sino también psicológicos, por lo que se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración:<br />

“que incluyan los métodos <strong>de</strong> investigación propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura, que sean<br />

instrum<strong>en</strong>tales, que abarqu<strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, técnicas <strong>de</strong> trabajo y valores y que<br />

permitan re<strong>la</strong>cionar <strong>la</strong> propia disciplina con otras materias.” 71<br />

actitudinal.<br />

A<strong>de</strong>más, los cont<strong>en</strong>idos pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong> carácter conceptual, procedim<strong>en</strong>tal y<br />

“5. Activida<strong>de</strong>s” 72 .<br />

<strong>La</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> una unidad didáctica <strong>de</strong>be recoger los distintos<br />

pasos llevados a cabo para po<strong>de</strong>r agrupar<strong>la</strong> <strong>en</strong>: activida<strong>de</strong>s iniciales, procesuales y<br />

finales y se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s estrategias usadas para llevar a cabo <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> educativo.<br />

“6. Evaluación” 73 .<br />

68<br />

Ibi<strong>de</strong>m<br />

69<br />

TREPAT, Cristofol (1998): Procedimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> Historia. Un punto <strong>de</strong> vista didáctico, España, Graó,<br />

p.18-19.<br />

70<br />

A.A.V.V., Ejemplificación <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s didácticas para <strong>el</strong> área… op. cit<br />

71<br />

A.A.V.V. Ejemplificación <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s didácticas para <strong>el</strong> área <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales…op. cit., p. 17.<br />

72 I<strong>de</strong>m<br />

40


“Evaluar quiere <strong>de</strong>cir valorar o fijar <strong>el</strong> valor a situaciones o <strong>proceso</strong>s<br />

<strong>de</strong>terminados. En este s<strong>en</strong>tido sólo <strong>la</strong> evaluación nos <strong>en</strong>trega <strong>la</strong>s pautas sobre <strong>la</strong><br />

efectividad <strong>de</strong> nuestro quehacer educativo y cómo y cuáles son los progresos <strong>de</strong><br />

nuestros alumnos y alumnas” 74 .<br />

Algunos <strong>de</strong> estos procedimi<strong>en</strong>tos (y sus instrum<strong>en</strong>tos) evaluativos, se basan<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> observación sistemática como rúbricas, esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> apreciación, listas<br />

<strong>de</strong> cotejo, portafolios y bitácoras; análisis <strong>de</strong> producciones <strong>de</strong> los alumnos como<br />

monografías, resúm<strong>en</strong>es, investigaciones, y, pruebas específicas.<br />

Por último, <strong>la</strong> evaluación no es solo unidireccional o heterogénea, sino que<br />

también se practica como una coevaluación y autoevaluación.<br />

“7. Apartado para <strong>el</strong> profesor”. 75<br />

Esta sección <strong>de</strong> recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> materiales ti<strong>en</strong>e por objetivo <strong>el</strong> apoyar y reforzar<br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l au<strong>la</strong>, incluy<strong>en</strong>do:<br />

• “Red <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos.<br />

• Activida<strong>de</strong>s complem<strong>en</strong>tarias.<br />

• Banco <strong>de</strong> datos.<br />

Esta modalidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación didáctica junto a un aparato conceptual y teórico<br />

fuerte, g<strong>en</strong>erará un <strong>proceso</strong> or<strong>de</strong>nado basado <strong>en</strong> una <strong>en</strong>señanza int<strong>en</strong>cionada que<br />

responda a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> los alumnos. Por este motivo han surgido <strong>en</strong> los<br />

últimos tiempos propuestas metodológicas que inc<strong>en</strong>tivan <strong>el</strong> <strong>en</strong>señar a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r,<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r o <strong>en</strong>señar a p<strong>en</strong>sar. <strong>La</strong>s nuevas líneas <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

73<br />

Ibi<strong>de</strong>m<br />

74<br />

CASTRO F., Correa M., Lira H.( 2006), Currículum y evaluación educacional, Ediciones Universidad<br />

<strong>de</strong>l Bío Bío, , p. 142<br />

75<br />

A.A.V.V. (1993) Ejemplificación <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s didácticas para <strong>el</strong> área <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales…op. cit.<br />

41


<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales pasan, por tanto, <strong>en</strong> diseñar propuestas metodológicas capaces <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>erar apr<strong>en</strong>dizajes significativos <strong>en</strong> los estudiantes 76 .<br />

76 I<strong>de</strong>m<br />

42


8. Indagación Diagnóstica:<br />

8.2 Realización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas:<br />

unida<strong>de</strong>s.<br />

<strong>La</strong> pres<strong>en</strong>te sección contemp<strong>la</strong> <strong>en</strong>trevistas a 3 estam<strong>en</strong>tos divididos <strong>en</strong> dos<br />

a) Liceo Nuestra Señora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Merced que contemp<strong>la</strong> 2 estam<strong>en</strong>tos:<br />

- Estam<strong>en</strong>to Doc<strong>en</strong>te (sujeto 1).<br />

- Estam<strong>en</strong>to Alumnado (sujetos 2 al 10).<br />

b) Unidad Externa al liceo conformada por:<br />

- Profesores <strong>de</strong> didáctica (sujetos 11 y 12).<br />

- Profesor <strong>de</strong> Historia Local (sujeto 13).<br />

<strong>La</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas fue efectuada según se pres<strong>en</strong>ta:<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas<br />

Estam<strong>en</strong>to Sujetos Fecha<br />

Profesor 1 25.08.2008<br />

Estudiantes<br />

2 25.08.2008<br />

3 25.08.2008<br />

4 25.08.2008<br />

5 25.08.2008<br />

6 1.09.2008<br />

7 1.09.2008<br />

8 1.09.2008<br />

9 1.09.2008<br />

43


Profesor <strong>de</strong> didáctica<br />

10 8.10.2008<br />

11 31.10.2008<br />

Profesor <strong>de</strong> Historia Local 12 10.09.2008<br />

<strong>La</strong> <strong>en</strong>trevista a los informantes <strong>de</strong> cada estam<strong>en</strong>to estuvo conformada según se<br />

pres<strong>en</strong>ta a continuación:<br />

Categoría Subcategoría Pregunta a<br />

estam<strong>en</strong>to<br />

doc<strong>en</strong>te<br />

Importancia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong><br />

Propuesta<br />

didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong><br />

Logro <strong>de</strong><br />

empatía<br />

histórica<br />

Compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

<strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos<br />

Rol didáctico <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong><br />

¿Cuál cree usted<br />

que es <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señar <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong>l<br />

lugar don<strong>de</strong> los<br />

estudiantes<br />

viv<strong>en</strong> para que<br />

estos logr<strong>en</strong><br />

s<strong>en</strong>tir empatía<br />

histórica?<br />

¿Cuál es <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señar historia<br />

nacional<br />

tomando como<br />

punto <strong>de</strong> inicio<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>?<br />

¿Cuál es <strong>la</strong><br />

metodología<br />

didáctica que<br />

usted utiliza<br />

para <strong>en</strong>señar<br />

historia?<br />

Pregunta a<br />

estam<strong>en</strong>to<br />

estudiantil<br />

¿Cuál crees tu<br />

que es <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong><br />

conocer <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong>l<br />

lugar don<strong>de</strong><br />

vives para<br />

s<strong>en</strong>tirte parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> historia?<br />

¿Cómo<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong><br />

historia nacional<br />

cuando se <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comuna don<strong>de</strong><br />

viv<strong>en</strong>?<br />

¿De qué forma<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n más <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses? ¿Qué<br />

hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> sus<br />

c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong><br />

historia?<br />

Pregunta a<br />

especialista<br />

¿Cuál cree usted<br />

que es <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong><br />

conocer <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong>l<br />

lugar don<strong>de</strong><br />

vivimos para<br />

s<strong>en</strong>tiros sujetos<br />

históricos?<br />

¿Cuál es <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señar historia<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo<br />

particu<strong>la</strong>r a lo<br />

g<strong>en</strong>eral?<br />

¿De que forma<br />

cree usted que<br />

<strong>de</strong>be <strong>en</strong>señarse<br />

<strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>?<br />

44


Análisis <strong>de</strong><br />

fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias como<br />

herrami<strong>en</strong>ta<br />

didáctica.<br />

8.2 Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> resultados:<br />

informantes.<br />

¿Cómo utiliza<br />

<strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias <strong>de</strong> que<br />

dispone para<br />

hacer <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses?<br />

¿Cuál es <strong>la</strong><br />

forma <strong>de</strong><br />

trabajar <strong>en</strong><br />

c<strong>la</strong>ses algunas<br />

fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias como<br />

recortes <strong>de</strong><br />

diario o<br />

testimonios<br />

orales?<br />

¿Cuál es <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias para <strong>el</strong><br />

estudio y <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia?<br />

A continuación se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l resum<strong>en</strong> informativo obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los<br />

En una primera aproximación <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s muestran <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong><br />

los sujetos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a cada estam<strong>en</strong>to. Posteriorm<strong>en</strong>te se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> síntesis por<br />

subcategoría y categoría. Finalm<strong>en</strong>te se realiza <strong>la</strong> síntesis g<strong>en</strong>eral por categoría sin<br />

difer<strong>en</strong>ciar los sujetos.<br />

Tab<strong>la</strong> 1: Preguntas a estam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> profesor. Sujeto 1. Respuestas a <strong>la</strong>s preguntas:<br />

Pregunta Sujeto 1<br />

¿Cuál cree usted que es <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señar <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l lugar don<strong>de</strong> los<br />

estudiantes viv<strong>en</strong> para que estos logr<strong>en</strong><br />

s<strong>en</strong>tir empatía histórica?<br />

¿Cuál es <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>en</strong>señar<br />

historia nacional tomando como punto<br />

<strong>de</strong> inicio <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong>?<br />

Logran <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r como se arma <strong>la</strong> historia, no <strong>la</strong><br />

v<strong>en</strong> como algo lejano, acercan <strong>la</strong> historia a su<br />

vida cuando <strong>de</strong>scubr<strong>en</strong> que sus familiares<br />

participaron <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong> algún modo.<br />

Por <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia que t<strong>en</strong>go <strong>en</strong> 1º y 2º<br />

consi<strong>de</strong>ro que <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que los alumnos<br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> contacto directo con fu<strong>en</strong>tes y testigos<br />

ha hecho que <strong>el</strong>los apr<strong>en</strong>dan más rápido los<br />

cont<strong>en</strong>idos, es más directo <strong>el</strong> contacto. Des<strong>de</strong> lo<br />

local <strong>el</strong>los apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n sobre todo lo que es<br />

metodología, aplicación <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes históricas y<br />

a interpretar <strong>la</strong> historia. Los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> estos<br />

niv<strong>el</strong>es están <strong>en</strong> una edad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que les gusta<br />

45


¿Cuál es <strong>la</strong> metodología didáctica que<br />

usted utiliza para <strong>en</strong>señar historia?<br />

¿Cómo utiliza <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes primarias <strong>de</strong><br />

investigar, les gusta buscar cosas que no están<br />

escritas <strong>en</strong> ninguna parte, que <strong>el</strong>los van a armar<br />

su propia historia. Entonces <strong>en</strong> forma casi<br />

voluntaria se <strong>en</strong>cargan <strong>de</strong> hacer trabajos <strong>de</strong> esta<br />

connotación. Ha sido una bu<strong>en</strong>a experi<strong>en</strong>cia.<br />

Han trabajado <strong>la</strong> feria, los migrantes y no solo<br />

los acerca a <strong>la</strong> historia nacional ayudando<br />

significativam<strong>en</strong>te su compr<strong>en</strong>sión sino que<br />

también se trabajan los valores, <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />

re<strong>la</strong>cionarse con <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, con qui<strong>en</strong>es no<br />

siempre manti<strong>en</strong><strong>en</strong> contacto, con <strong>de</strong>sconocidos.<br />

Ellos logran bu<strong>en</strong>os apr<strong>en</strong>dizajes, <strong>de</strong> hecho ni<br />

siquiera se lo estudian y cuando se lo pregunto<br />

<strong>el</strong>los me dic<strong>en</strong> ¿y era materia?… igual lo<br />

sabemos, si nosotros lo hicimos.<br />

Yo he ido variando <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> hacer <strong>la</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses todos los años. Cuando com<strong>en</strong>zamos con<br />

<strong>la</strong> reforma yo fui muy activista. Hacía un<br />

montón <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s como títeres, juegos <strong>de</strong><br />

salón, dramatizaciones, recorridos gramáticos,<br />

muchas cosas. Pero <strong>de</strong>spués <strong>el</strong>los me <strong>de</strong>cían<br />

que les faltaba <strong>la</strong> explicación cercana <strong>de</strong>l<br />

profesor. Así que ahora he optado por mezc<strong>la</strong>r.<br />

Los mismos niños a uno le obligan a realizar <strong>la</strong><br />

explicación contextualizante, a<strong>de</strong>más siempre<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que haber pl<strong>en</strong>arios. <strong>La</strong> historia local<br />

primero <strong>la</strong> trabajamos <strong>de</strong> forma expositiva <strong>en</strong><br />

base a trabajos voluntarios, pero todo <strong>el</strong> curso<br />

investiga finalm<strong>en</strong>te. En primero son <strong>la</strong>s<br />

catástrofes naturales <strong>en</strong> San Carlos, <strong>en</strong> historia<br />

local <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> San Carlos, los voluntarios se<br />

motivan y lo hac<strong>en</strong> súper bi<strong>en</strong>, todos <strong>en</strong><br />

realidad lo trabajan, con <strong>en</strong>trevistas y<br />

participación. Les pregunto cuan difícil fue <strong>la</strong><br />

investigación, cuál fue <strong>la</strong> llegada con <strong>la</strong>s<br />

personas que <strong>en</strong>trevistaron, cuánto les costó<br />

armar <strong>la</strong> historia y les explico que eso es <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>los, es autodidacta y <strong>el</strong>los se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

investigadores. <strong>La</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te faltan guías<br />

didácticas que nos permitan realizar un mejor<br />

trabajo.<br />

<strong>La</strong>s fu<strong>en</strong>tes que usamos son textos como<br />

periódicos, pero es difícil. Son más <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>trevistas a personas o personas que se<br />

<strong>de</strong>dican a recopi<strong>la</strong>r cosas <strong>de</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

46


que dispone para hacer <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses? localidad que por <strong>el</strong> material que pose<strong>en</strong>,<br />

muchas veces familiar, son temerosos a<br />

compartirlo con los estudiantes. <strong>La</strong>s iglesias son<br />

<strong>de</strong> mucha ayuda. Es un trabajo que se hace<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonia y <strong>en</strong> historia<br />

reci<strong>en</strong>te trabajamos <strong>el</strong> período <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad<br />

popu<strong>la</strong>r don<strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>en</strong>trevistan a sus familiares<br />

y don<strong>de</strong> <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n que ocurrió <strong>en</strong> los períodos y<br />

mirado <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>foques y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

porque cada familia ti<strong>en</strong>e difer<strong>en</strong>tes<br />

experi<strong>en</strong>cias. Entonces así aunamos criterios y<br />

g<strong>en</strong>eramos <strong>de</strong>bate también.<br />

En historia colonial <strong>el</strong>los se imaginan como era<br />

San Carlos y <strong>en</strong>ganchan mucho los cont<strong>en</strong>idos.<br />

Yo trabajo harto con noticias actuales <strong>en</strong> tres<br />

niv<strong>el</strong>es, local, nacional e internacional y así<br />

también conversamos y logramos apr<strong>en</strong>dizajes<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> lo actitudinal y valórico.<br />

Tab<strong>la</strong> 2: Síntesis <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> estam<strong>en</strong>to profesor por subcategoría.<br />

Subcategoría Sujeto 1<br />

Logro <strong>de</strong> empatía histórica<br />

Compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>proceso</strong>s macrohistóricos<br />

Rol didáctico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong><br />

Uso <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes primarias como<br />

herrami<strong>en</strong>ta didáctica.<br />

Se logra empatía y un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos históricos <strong>en</strong> los estudiantes<br />

cuando se <strong>en</strong>seña <strong>de</strong> forma contextualizada<br />

y cercana a <strong>el</strong>los a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />

su localidad y <strong>la</strong>s viv<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> su familia.<br />

Al <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> contacto directo con testigos,<br />

actores y fu<strong>en</strong>tes cercanos a su realidad<br />

socio cultural los estudiantes logran una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho más significativa <strong>de</strong><br />

los <strong>proceso</strong>s macrohistóricos como <strong>la</strong><br />

historia nacional.<br />

Es importante porque g<strong>en</strong>era un espacio <strong>de</strong><br />

contacto y contexto fundam<strong>en</strong>tal para <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses, que ti<strong>en</strong>e que ver<br />

con <strong>la</strong> motivación. A<strong>de</strong>más permite <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> un cambio <strong>de</strong> visión al<br />

transformar al estudiante <strong>en</strong> un<br />

investigador e intérprete <strong>de</strong> su propio<br />

contexto socio histórico.<br />

Se realiza un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas<br />

fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que se dispone don<strong>de</strong> se<br />

47


g<strong>en</strong>eran discusiones y <strong>de</strong>bates <strong>en</strong> torno a<br />

<strong>la</strong>s interpretaciones que se le puedan dar.<br />

Se usan principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes orales<br />

pues estas permit<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar una dinámica<br />

y una diversidad <strong>de</strong> opiniones mucho<br />

mayor, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> ser fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

familiares son mucho más fácil <strong>de</strong><br />

conseguir.<br />

Tab<strong>la</strong> 3: Síntesis <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> estam<strong>en</strong>to profesor por categoría.<br />

Categoría Sujeto 1<br />

Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> <strong>La</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> es<br />

gran<strong>de</strong>, pues <strong>en</strong>trega esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

comparación contextualizadas a <strong>la</strong> realidad<br />

que están vivi<strong>en</strong>do los estudiantes<br />

permitiéndoles s<strong>en</strong>tirse cerca <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

reconociéndose como sujetos históricos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> medida que se puedan realizar análisis<br />

<strong>de</strong> este tipo.<br />

Propuesta didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> Es necesario que existan guías didácticas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales apoyarse, <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to didáctico<br />

g<strong>en</strong>era, <strong>de</strong>bido a su contextualización socio<br />

histórica, una gran motivación <strong>en</strong> los<br />

estudiantes y apr<strong>en</strong>dizajes significativos.<br />

Tab<strong>la</strong> 4: Preguntas a estam<strong>en</strong>to estudiantil. Sujetos 2 al 4. Respuestas a <strong>la</strong>s<br />

preguntas:<br />

Pregunta Sujeto 2 Sujeto 3 Sujeto 4<br />

¿Cuál crees tu que<br />

es <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong><br />

conocer <strong>la</strong> historia<br />

<strong>de</strong>l lugar don<strong>de</strong><br />

vives para s<strong>en</strong>tirte<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia?<br />

Compr<strong>en</strong><strong>de</strong>ría<br />

mucho más <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> Chile si<br />

<strong>la</strong> re<strong>la</strong>cionaran con<br />

<strong>el</strong> lugar don<strong>de</strong> ha<br />

vivido mi familia,<br />

sería como más<br />

vivido, así <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>ría más.<br />

Es importante que<br />

Si<strong>en</strong>to que es<br />

importante conocer<br />

<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> San<br />

Carlos, es<br />

interesante saber<br />

que es lo que pasó<br />

<strong>en</strong> los lugares don<strong>de</strong><br />

uno vive y que<br />

quizás <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro<br />

también le pue<strong>de</strong>n<br />

Es importante<br />

porque son cosas<br />

que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>sconocemos y<br />

pudieron haberle<br />

pasado a g<strong>en</strong>te<br />

cercana a nosotros.<br />

Sería nuestra<br />

historia.<br />

48


¿Cómo <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong><br />

historia nacional<br />

cuando se <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comuna don<strong>de</strong><br />

viv<strong>en</strong>?<br />

¿De qué forma<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n más <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses? ¿Qué hac<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> sus c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong><br />

historia?<br />

seamos parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia porque a<br />

toda <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te le<br />

gusta que <strong>la</strong> tom<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta. Sería<br />

bu<strong>en</strong>o que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> Chile se<br />

consi<strong>de</strong>rara <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> San<br />

Carlos.<br />

En <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong><br />

historia <strong>de</strong> Chile no<br />

nos re<strong>la</strong>cionan<br />

mucho <strong>la</strong> materia<br />

con <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

localidad don<strong>de</strong><br />

vivimos. Nos<br />

hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> los<br />

personajes pero es<br />

bi<strong>en</strong> lejano todo. Si<br />

me lo <strong>en</strong>señaran<br />

comparando lo que<br />

pasaba <strong>en</strong> Chile y<br />

<strong>en</strong> San Carlos sería<br />

un trabajo mucho<br />

más interesante<br />

porque podría<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r no solo lo<br />

que pasó <strong>en</strong><br />

Santiago sino que lo<br />

que pasó acá <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

tiempo que estemos<br />

estudiando.<br />

Yo apr<strong>en</strong>do más<br />

tomando hartos<br />

apuntes, soy bi<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>tallista<br />

tomándolos, me<br />

gusta que sean bi<strong>en</strong><br />

ilustradas. Voy<br />

redactando <strong>la</strong>s<br />

i<strong>de</strong>as, cosas<br />

importantes que<br />

remarco, fechas.<br />

<strong>La</strong>s c<strong>la</strong>ses son<br />

bu<strong>en</strong>as cuando <strong>la</strong><br />

preguntar a uno.<br />

Cuando explican <strong>la</strong><br />

materia<br />

comparándo<strong>la</strong> con<br />

lo que sucedía <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

localidad <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do<br />

mucho más. Por<br />

ejemplo <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

San Carlos, uno se<br />

motiva más porque<br />

son cosas que<br />

sucedieron acá, pero<br />

tampoco es mucho<br />

lo que se hace.<br />

Aparte que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

casa también puedo<br />

preguntar y así voy<br />

apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do y<br />

complem<strong>en</strong>tando <strong>la</strong><br />

materia con lo que<br />

me dice mi abu<strong>el</strong>o o<br />

algún otro familiar.<br />

Enti<strong>en</strong>do cuando me<br />

explican antes <strong>la</strong><br />

materia y <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> hacer <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s y voy<br />

tomando apuntes.<br />

<strong>La</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong><br />

historia son bu<strong>en</strong>as,<br />

son interesantes,<br />

muestran<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te los<br />

temas que se<br />

analizan. Siempre<br />

Al saber <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> don<strong>de</strong><br />

vivo <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>ría<br />

mucho más <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> Chile<br />

porque son <strong>la</strong>s cosas<br />

que se vivieron acá,<br />

lo que pasaba <strong>en</strong> mi<br />

familia.<br />

Enti<strong>en</strong>do más<br />

cuando <strong>la</strong> profesora<br />

narra y voy<br />

tomando apuntes <strong>de</strong><br />

lo que dice y<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> eso<br />

hacemos activida<strong>de</strong>s<br />

porque así voy<br />

solucionando <strong>la</strong>s<br />

dudas. <strong>La</strong>s c<strong>la</strong>ses<br />

son con una<br />

introducción a <strong>la</strong><br />

materia sobre lo que<br />

49


¿Cuál es <strong>la</strong> forma<br />

<strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

algunas fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias como<br />

recortes <strong>de</strong> diario o<br />

testimonios orales?<br />

profesora explica, y<br />

con <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

igual apr<strong>en</strong>do y<br />

trabajo, pero cuando<br />

<strong>la</strong> profesora hab<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do mejor <strong>la</strong><br />

materia.<br />

<strong>La</strong> profesora es<br />

bastante bu<strong>en</strong>a para<br />

hacernos trabajos.<br />

Nos hace buscar <strong>en</strong><br />

revistas, diarios. El<br />

año pasado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses sobre los<br />

tipos <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s<br />

nos hacía buscar<br />

materiales.<br />

También hacemos<br />

trabajos <strong>de</strong><br />

investigación, ahora<br />

mismo estamos<br />

construy<strong>en</strong>do un<br />

diario como si fuera<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> época, es<br />

sobre <strong>la</strong><br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Y<br />

t<strong>en</strong>emos que<br />

agregar todo lo que<br />

<strong>en</strong>contremos acerca<br />

<strong>de</strong>l período. Cuando<br />

surg<strong>en</strong> temas<br />

interesantes<br />

armamos grupos<br />

voluntarios y<br />

realizamos<br />

exposiciones acerca<br />

<strong>de</strong> esos temas.<br />

En <strong>el</strong> libro <strong>de</strong> este<br />

año vi<strong>en</strong><strong>en</strong> hartas<br />

cartas o trozos <strong>de</strong><br />

textos históricos que<br />

hac<strong>en</strong> que nosotros<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>damos más<br />

porque los vamos<br />

com<strong>en</strong>tando y<br />

discuti<strong>en</strong>do.<br />

También hacemos<br />

antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses<br />

nos hac<strong>en</strong> un<br />

resum<strong>en</strong> para<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor <strong>de</strong><br />

que se trata <strong>la</strong><br />

materia.<br />

En <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses<br />

pasamos materia,<br />

hacemos resúm<strong>en</strong>es<br />

y ejercicios <strong>de</strong>l libro<br />

y cuestionarios.<br />

También leemos<br />

textos <strong>de</strong> autores o<br />

hacemos <strong>en</strong>trevistas<br />

cuando hacemos<br />

trabajos <strong>de</strong><br />

investigación.<br />

Leemos textos <strong>de</strong><br />

autores o hacemos<br />

<strong>en</strong>trevistas cuando<br />

hacemos trabajos <strong>de</strong><br />

investigación,<br />

también discutimos<br />

lo que dice <strong>en</strong> los<br />

diarios o revistas.<br />

Salimos a <strong>la</strong> calle a<br />

preguntarle a <strong>la</strong><br />

se va a tratar y<br />

<strong>de</strong>bemos tomar<br />

apuntes.<br />

Hacemos hartos<br />

trabajos con <strong>el</strong> libro<br />

y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

que tra<strong>en</strong>, y también<br />

otras cosas como<br />

construir diarios o<br />

investigaciones,<br />

pero pocas.<br />

Una vez<br />

investigamos sobre<br />

que pasaba <strong>en</strong> San<br />

Carlos, y fue súper<br />

interesante porque<br />

no conocía mucho<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. Y<br />

apr<strong>en</strong>dí harto<br />

porque t<strong>en</strong>ía que<br />

investigar,<br />

50


trabajos <strong>de</strong><br />

investigación con<br />

<strong>en</strong>trevistas y todo<br />

eso.<br />

g<strong>en</strong>te.<br />

preguntarle a <strong>la</strong>s<br />

personas sus<br />

testimonios y eso<br />

nos ayudó bastante.<br />

Tab<strong>la</strong> 5: Preguntas a estam<strong>en</strong>to estudiantil. Sujetos 5 al 7. Respuestas a <strong>la</strong>s<br />

preguntas:<br />

Pregunta Sujeto 5 Sujeto 6 Sujeto 7<br />

¿Cuál crees tu que<br />

es <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong><br />

conocer <strong>la</strong> historia<br />

<strong>de</strong>l lugar don<strong>de</strong><br />

vives para s<strong>en</strong>tirte<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia?<br />

¿Cómo <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong><br />

historia nacional<br />

cuando se <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comuna don<strong>de</strong><br />

viv<strong>en</strong>?<br />

¿De qué forma<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n más <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses? ¿Qué hac<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> sus c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong><br />

historia?<br />

Es importante<br />

conocer <strong>la</strong> historia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad<br />

porque es <strong>de</strong> don<strong>de</strong><br />

uno vive, que pasó,<br />

son <strong>la</strong>s raíces <strong>de</strong><br />

uno.<br />

Cuando se re<strong>la</strong>ciona<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do más <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> Chile<br />

porque sería lo<br />

mismo pero <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> lugar don<strong>de</strong> vivo,<br />

es más interesante.<br />

Me gustan <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses<br />

<strong>de</strong> historia porque<br />

son <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>idas y<br />

uno va apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

lo que pasaba <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

país. Yo <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do<br />

mejor <strong>la</strong> materia<br />

cuando <strong>la</strong> profesora<br />

No conozco mucho<br />

<strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l lugar<br />

don<strong>de</strong> vivo, pero me<br />

gustaría saber más<br />

porque es parte <strong>de</strong><br />

mis raíces, es algo<br />

importante porque<br />

<strong>de</strong> alguna forma es<br />

lo que me<br />

repres<strong>en</strong>ta.<br />

Es interesante<br />

cuando <strong>en</strong> historia<br />

<strong>de</strong> Chile se<br />

m<strong>en</strong>cionan cosas<br />

que pasaron acá, o<br />

preguntarle a mis<br />

padres, a mis<br />

abu<strong>el</strong>os con todas<br />

<strong>la</strong>s historias que<br />

pasaron o lo que<br />

<strong>el</strong>los hacían o sus<br />

padres hacían <strong>en</strong><br />

ciudad, <strong>el</strong> campo,<br />

sus vidas.<br />

Yo apr<strong>en</strong>do más<br />

cuando pongo<br />

at<strong>en</strong>ción y tomo<br />

apuntes acerca <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s explicaciones<br />

que nos hac<strong>en</strong> y<br />

luego haci<strong>en</strong>do<br />

algunos ejercicios<br />

Yo no conozco<br />

mucho <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />

acá y creo que sería<br />

importante y<br />

motivante porque<br />

hay cosas<br />

interesantes que nos<br />

pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> y que no<br />

son muy conocidas.<br />

Si se hiciera seguido<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>ría<br />

mucho más <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> Chile<br />

porque podría<br />

comparar <strong>la</strong>s cosas<br />

que han pasado y<br />

por que o cómo<br />

pasaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> país y<br />

<strong>en</strong> San Carlos. Sería<br />

super <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>ido y<br />

no se me olvidaría<br />

nunca.<br />

Apr<strong>en</strong>do más <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses cuando estoy<br />

at<strong>en</strong>ta a <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s y<br />

tomando apuntes<br />

para luego<br />

acordarme <strong>de</strong> lo que<br />

51


¿Cuál es <strong>la</strong> forma<br />

<strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

algunas fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias como<br />

recortes <strong>de</strong> diario o<br />

testimonios orales?<br />

explica y hace<br />

activida<strong>de</strong>s. En <strong>la</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses <strong>la</strong> profesora<br />

explica y <strong>de</strong>spués<br />

hacemos<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l libro<br />

y repasos con<br />

cuestionarios. Y una<br />

vez hicimos una<br />

investigación sobre<br />

San Carlo que fue<br />

interesante.<br />

Por ejemplo<br />

sacamos algunas<br />

cartas que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> libro y discutimos<br />

sobre lo que dice y<br />

como se re<strong>la</strong>ciona<br />

con <strong>la</strong> materia que<br />

estamos vi<strong>en</strong>do. Y<br />

Todas <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses<br />

t<strong>en</strong>emos que llevar<br />

recortes <strong>de</strong> una<br />

noticia que vamos<br />

re<strong>la</strong>cionando con<br />

nuestra vida y con<br />

<strong>la</strong> c<strong>la</strong>se.<br />

pero pocos, prefiero<br />

<strong>la</strong> explicación. En<br />

<strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>la</strong><br />

profesora explica<br />

bastante <strong>la</strong> materia,<br />

hasta que no hay<br />

dudas, también nos<br />

lee <strong>el</strong> libro y<br />

hacemos algunas<br />

activida<strong>de</strong>s que allí<br />

aparec<strong>en</strong>.<br />

Trabajamos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

libro los<br />

docum<strong>en</strong>tos como<br />

cartas, periódicos,<br />

interpretaciones que<br />

aparec<strong>en</strong> <strong>de</strong> varios<br />

historiadores y así<br />

vamos dando<br />

nuestra opinión.<br />

se explica.<br />

Trabajamos siempre<br />

con <strong>el</strong> diario,<br />

hacemos<br />

investigaciones que<br />

a veces son<br />

voluntarias y<br />

realizamos<br />

<strong>en</strong>trevistas a <strong>la</strong>s<br />

personas para ver<br />

que cosas<br />

importantes pasaron<br />

<strong>en</strong> esa época.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

libro.<br />

Tab<strong>la</strong> 6: Preguntas a estam<strong>en</strong>to estudiantil. Sujetos 8 al 9. Respuestas a <strong>la</strong>s<br />

preguntas:<br />

Pregunta Sujeto 8 Sujeto 9<br />

¿Cuál crees tu que es <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong>l lugar don<strong>de</strong><br />

vives para s<strong>en</strong>tirte parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> historia?<br />

¿Cómo <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong> historia<br />

nacional cuando se <strong>la</strong><br />

No se nada <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />

San Carlos y me gustaría<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r porque a uno le<br />

preguntan cuando va a otros<br />

<strong>la</strong>dos y uno se si<strong>en</strong>te mal<br />

porque es como si no<br />

tuviera i<strong>de</strong>ntidad.<br />

Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>ría más historia <strong>de</strong><br />

Chile si me <strong>la</strong> <strong>en</strong>señan con<br />

No conozco mucho <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> San Carlos pero<br />

creo que es importante<br />

porque es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s raíces<br />

<strong>de</strong> uno.<br />

Es importante saber cosas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>la</strong><br />

52


<strong>en</strong>señan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> comuna don<strong>de</strong> viv<strong>en</strong>?<br />

¿De qué forma apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

más <strong>en</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses? ¿Qué<br />

hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> sus c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong><br />

historia?<br />

¿Cuál es <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />

trabajar <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses algunas<br />

fu<strong>en</strong>tes primarias como<br />

recortes <strong>de</strong> diario o<br />

testimonios orales?<br />

<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> San Carlos,<br />

sería todo más cercano,<br />

aparte que somos un poco<br />

copuch<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tonces<br />

investigaría harto.<br />

Apr<strong>en</strong>do más cuando <strong>la</strong><br />

profesora me explica,<br />

cuando me cu<strong>en</strong>ta una<br />

historia, así yo voy<br />

tomándo apuntes. No me<br />

gusta hacer activida<strong>de</strong>s me<br />

aburro mucho porque unos<br />

terminan antes y otros<br />

terminan <strong>de</strong>spués aparte<br />

que siempre son <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l<br />

libro. Cuando investigamos<br />

es mejor porque se hace<br />

más interesante al saber <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> localidad. <strong>La</strong>s c<strong>la</strong>ses son<br />

con explicación y luego<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l libro y a<br />

veces t<strong>en</strong>emos que leer<br />

primero y <strong>de</strong>spués nos<br />

explica con <strong>la</strong>s dudas.<br />

G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te trabajamos<br />

según <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que<br />

vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> libro.<br />

compr<strong>en</strong>sión es mayor<br />

porque es una historia<br />

gran<strong>de</strong>, pero vista <strong>de</strong> una<br />

forma más cercana.<br />

Apr<strong>en</strong>do más cuando <strong>la</strong><br />

profesora explica y hace<br />

esquemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia, así<br />

<strong>de</strong>spués estudio los apuntes<br />

que voy tomando.<br />

<strong>La</strong> profesora explica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pizarra y hacemos lectura<br />

<strong>de</strong>l libro. También hacemos<br />

activida<strong>de</strong>s que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> libro.<br />

Una vez hicimos unas<br />

<strong>en</strong>trevistas para un trabajo<br />

<strong>de</strong> inmigrantes acá <strong>en</strong> San<br />

Carlos y fue <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>ido<br />

porque hab<strong>la</strong>mos con <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>te que vive acá y<br />

apr<strong>en</strong>dí más, <strong>de</strong> hecho aún<br />

lo recuerdo.<br />

Tab<strong>la</strong> 7: Síntesis <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> estam<strong>en</strong>to alumnos por subcategoría. Sujetos 2 al<br />

4<br />

Subcategorías Sujeto 2 Sujeto 3 Sujeto 4<br />

Logro <strong>de</strong> empatía<br />

histórica<br />

Se logra empatía y<br />

un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos <strong>en</strong> los<br />

Se logra empatía y<br />

un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos <strong>en</strong> los<br />

Se logra empatía y<br />

un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos <strong>en</strong> los<br />

53


Compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

<strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos<br />

Rol didáctico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong><br />

Uso <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias como<br />

herrami<strong>en</strong>ta<br />

didáctica.<br />

estudiantes cuando<br />

se <strong>en</strong>seña <strong>de</strong> forma<br />

contextualizada y<br />

cercana a través <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> su<br />

localidad y <strong>la</strong>s<br />

viv<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> su<br />

familia.<br />

Al <strong>en</strong>trar <strong>en</strong><br />

contacto directo con<br />

testigos, actores y<br />

fu<strong>en</strong>tes cercanos a<br />

su realidad socio<br />

cultural se logra una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

más significativa <strong>de</strong><br />

los <strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos<br />

como <strong>la</strong> historia<br />

nacional.<br />

Aún así no es una<br />

metodología usada<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te.<br />

Permite <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> un<br />

cambio <strong>de</strong> visión al<br />

transformar al<br />

estudiante <strong>en</strong> un<br />

investigador e<br />

interprete <strong>de</strong> su<br />

propio contexto<br />

socio histórico.<br />

Siempre que exista<br />

una bu<strong>en</strong>a<br />

contextualización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> materia <strong>en</strong> base a<br />

explicaciones c<strong>la</strong>ras<br />

don<strong>de</strong> se re<strong>la</strong>cion<strong>en</strong><br />

los cont<strong>en</strong>idos.<br />

Se realiza un<br />

análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

diversas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s que se dispone<br />

como textos, cartas,<br />

etc. don<strong>de</strong> se<br />

estudiantes cuando<br />

se <strong>en</strong>seña <strong>de</strong> forma<br />

contextualizada y<br />

cercana a través <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> su<br />

localidad y <strong>la</strong>s<br />

viv<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> su<br />

familia.<br />

Al <strong>en</strong>trar <strong>en</strong><br />

contacto directo con<br />

testigos, actores y<br />

fu<strong>en</strong>tes cercanos a<br />

su realidad socio<br />

cultural se logra una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

más significativa <strong>de</strong><br />

los <strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos<br />

como <strong>la</strong> historia<br />

nacional.<br />

<strong>La</strong>s pocas veces que<br />

se trabaja permite <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> un<br />

cambio <strong>de</strong> visión al<br />

transformar al<br />

estudiante <strong>en</strong> un<br />

investigador e<br />

interprete <strong>de</strong> su<br />

propio contexto<br />

socio histórico.<br />

Siempre que exista<br />

una bu<strong>en</strong>a<br />

contextualización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> materia <strong>en</strong> base a<br />

explicaciones c<strong>la</strong>ras<br />

don<strong>de</strong> se re<strong>la</strong>cion<strong>en</strong><br />

los cont<strong>en</strong>idos.<br />

Se realiza un<br />

análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

diversas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s que se dispone<br />

como textos, cartas,<br />

etc. don<strong>de</strong> se<br />

estudiantes cuando<br />

se <strong>en</strong>seña <strong>de</strong> forma<br />

contextualizada y<br />

cercana a través <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> su<br />

localidad y <strong>la</strong>s<br />

viv<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> su<br />

familia.<br />

Al <strong>en</strong>trar <strong>en</strong><br />

contacto directo con<br />

testigos, actores y<br />

fu<strong>en</strong>tes cercanos a<br />

su realidad socio<br />

cultural se logra una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

más significativa <strong>de</strong><br />

los <strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos<br />

como <strong>la</strong> historia<br />

nacional.<br />

Aún así no es una<br />

metodología usada<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te.<br />

<strong>La</strong>s pocas veces que<br />

se trabaja permite <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> un<br />

cambio <strong>de</strong> visión al<br />

transformar al<br />

estudiante <strong>en</strong> un<br />

investigador e<br />

interprete <strong>de</strong> su<br />

propio contexto<br />

socio histórico.<br />

Siempre que exista<br />

una bu<strong>en</strong>a<br />

contextualización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> materia <strong>en</strong> base a<br />

explicaciones c<strong>la</strong>ras<br />

don<strong>de</strong> se re<strong>la</strong>cion<strong>en</strong><br />

los cont<strong>en</strong>idos.<br />

Se usan<br />

principalm<strong>en</strong>te<br />

fu<strong>en</strong>tes orales a<br />

través <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>trevistas.<br />

54


g<strong>en</strong>eran discusiones<br />

y <strong>de</strong>bates <strong>en</strong> torno a<br />

<strong>la</strong>s interpretaciones<br />

que se le puedan<br />

dar. También se<br />

usan fu<strong>en</strong>tes orales<br />

a través <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>trevistas.<br />

g<strong>en</strong>eran discusiones<br />

y <strong>de</strong>bates <strong>en</strong> torno a<br />

<strong>la</strong>s interpretaciones<br />

que se le puedan<br />

dar. También se<br />

usan fu<strong>en</strong>tes orales<br />

a través <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>trevistas.<br />

Tab<strong>la</strong> 8: Síntesis <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> estam<strong>en</strong>to alumnos por subcategoría. Sujetos 5 al<br />

7<br />

Subcategorías Sujeto 5 Sujeto 6 Sujeto 7<br />

Logro <strong>de</strong> empatía<br />

histórica<br />

Compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

<strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos<br />

Rol didáctico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong><br />

Se logra empatía y<br />

un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos <strong>en</strong> los<br />

estudiantes cuando<br />

se <strong>en</strong>seña <strong>de</strong> forma<br />

contextualizada y<br />

cercana a través <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> su<br />

localidad y <strong>la</strong>s<br />

viv<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> su<br />

familia.<br />

Al <strong>en</strong>trar <strong>en</strong><br />

contacto directo con<br />

testigos, actores y<br />

fu<strong>en</strong>tes cercanos a<br />

su realidad socio<br />

cultural se logra una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

más significativa <strong>de</strong><br />

los <strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos<br />

como <strong>la</strong> historia<br />

nacional.<br />

Debe existir una<br />

bu<strong>en</strong>a<br />

contextualización <strong>de</strong><br />

Se logra empatía y<br />

un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos <strong>en</strong> los<br />

estudiantes cuando<br />

se <strong>en</strong>seña <strong>de</strong> forma<br />

contextualizada y<br />

cercana a través <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> su<br />

localidad y <strong>la</strong>s<br />

viv<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> su<br />

familia.<br />

Al <strong>en</strong>trar <strong>en</strong><br />

contacto directo con<br />

testigos, actores y<br />

fu<strong>en</strong>tes cercanos a<br />

su realidad socio<br />

cultural se logra una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

más significativa <strong>de</strong><br />

los <strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos<br />

como <strong>la</strong> historia<br />

nacional.<br />

Debe existir una<br />

bu<strong>en</strong>a<br />

contextualización <strong>de</strong><br />

Se logra empatía y<br />

un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos <strong>en</strong> los<br />

estudiantes cuando<br />

se <strong>en</strong>seña <strong>de</strong> forma<br />

contextualizada y<br />

cercana a través <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> su<br />

localidad y <strong>la</strong>s<br />

viv<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> su<br />

familia.<br />

Al <strong>en</strong>trar <strong>en</strong><br />

contacto directo con<br />

testigos, actores y<br />

fu<strong>en</strong>tes cercanos a<br />

su realidad socio<br />

cultural se logra una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

más significativa <strong>de</strong><br />

los <strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos<br />

como <strong>la</strong> historia<br />

nacional.<br />

Aún así no es una<br />

metodología usada<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te.<br />

Debe existir una<br />

bu<strong>en</strong>a<br />

contextualización <strong>de</strong><br />

55


Uso <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias como<br />

herrami<strong>en</strong>ta<br />

didáctica.<br />

<strong>la</strong> materia <strong>en</strong> base a<br />

explicaciones c<strong>la</strong>ras<br />

don<strong>de</strong> se re<strong>la</strong>cion<strong>en</strong><br />

los cont<strong>en</strong>idos y se<br />

<strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s.<br />

Permite <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> un<br />

cambio <strong>de</strong> visión al<br />

transformar al<br />

estudiante <strong>en</strong> un<br />

investigador e<br />

interprete <strong>de</strong> su<br />

propio contexto<br />

socio histórico.<br />

Se realiza un<br />

análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

diversas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s que se dispone<br />

como textos, cartas,<br />

etc. don<strong>de</strong> se<br />

g<strong>en</strong>eran discusiones<br />

y <strong>de</strong>bates <strong>en</strong> torno a<br />

<strong>la</strong>s interpretaciones<br />

que se le puedan<br />

dar.<br />

<strong>la</strong> materia <strong>en</strong> base a<br />

explicaciones c<strong>la</strong>ras<br />

don<strong>de</strong> se re<strong>la</strong>cion<strong>en</strong><br />

los cont<strong>en</strong>idos y se<br />

<strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s.<br />

Se realiza un<br />

análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

diversas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s que se dispone<br />

como textos, cartas,<br />

etc. don<strong>de</strong> se<br />

g<strong>en</strong>eran discusiones<br />

y <strong>de</strong>bates <strong>en</strong> torno a<br />

<strong>la</strong>s interpretaciones<br />

que se le puedan<br />

dar.<br />

<strong>la</strong> materia <strong>en</strong> base a<br />

explicaciones c<strong>la</strong>ras<br />

don<strong>de</strong> se re<strong>la</strong>cion<strong>en</strong><br />

los cont<strong>en</strong>idos y se<br />

<strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s.<br />

Se realiza un<br />

análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

diversas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s que se dispone<br />

como textos, cartas,<br />

etc. don<strong>de</strong> se<br />

g<strong>en</strong>eran discusiones<br />

y <strong>de</strong>bates <strong>en</strong> torno a<br />

<strong>la</strong>s interpretaciones<br />

que se le puedan<br />

dar. También se<br />

usan fu<strong>en</strong>tes orales<br />

a través <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>trevistas<br />

Tab<strong>la</strong> 9: Síntesis <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> estam<strong>en</strong>to alumnos por subcategoría. Sujetos 8 al<br />

9<br />

Subcategorías Sujeto 8 Sujeto 9<br />

Logro <strong>de</strong> empatía histórica Se logra empatía y un<br />

reconocimi<strong>en</strong>to como<br />

sujetos históricos <strong>en</strong> los<br />

estudiantes cuando se<br />

<strong>en</strong>seña <strong>de</strong> forma<br />

contextualizada y cercana a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> su<br />

localidad y <strong>la</strong>s viv<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

su familia.<br />

Se logra empatía y un<br />

reconocimi<strong>en</strong>to como<br />

sujetos históricos <strong>en</strong> los<br />

estudiantes cuando se<br />

<strong>en</strong>seña <strong>de</strong> forma<br />

contextualizada y cercana a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> su<br />

localidad y <strong>la</strong>s viv<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

su familia.<br />

56


Compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos<br />

Rol didáctico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong><br />

Uso <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes primarias<br />

como herrami<strong>en</strong>ta<br />

didáctica.<br />

Al <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> contacto<br />

directo con testigos, actores<br />

y fu<strong>en</strong>tes cercanos a su<br />

realidad socio cultural se<br />

logra una compr<strong>en</strong>sión<br />

mucho más significativa <strong>de</strong><br />

los <strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos como <strong>la</strong><br />

historia nacional.<br />

Aún así no es una<br />

metodología usada<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te.<br />

Debe existir una bu<strong>en</strong>a<br />

contextualización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

materia <strong>en</strong> base a<br />

explicaciones c<strong>la</strong>ras don<strong>de</strong><br />

se re<strong>la</strong>cion<strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos<br />

y se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s. Permite <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> un cambio <strong>de</strong><br />

visión al transformar al<br />

estudiante <strong>en</strong> un<br />

investigador e interprete <strong>de</strong><br />

su propio contexto socio<br />

histórico.<br />

Se realiza un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

diversas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que<br />

se dispone como textos,<br />

cartas, etc. don<strong>de</strong> se<br />

g<strong>en</strong>eran discusiones y<br />

<strong>de</strong>bates <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s<br />

interpretaciones que se le<br />

puedan dar.<br />

Al <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> contacto<br />

directo con testigos, actores<br />

y fu<strong>en</strong>tes cercanos a su<br />

realidad socio cultural se<br />

logra una compr<strong>en</strong>sión<br />

mucho más significativa <strong>de</strong><br />

los <strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos como <strong>la</strong><br />

historia nacional.<br />

Debe existir una bu<strong>en</strong>a<br />

contextualización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

materia <strong>en</strong> base a<br />

explicaciones c<strong>la</strong>ras don<strong>de</strong><br />

se re<strong>la</strong>cion<strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos<br />

y se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s.<br />

Se realiza un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

diversas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que<br />

se dispone como textos,<br />

cartas, etc. don<strong>de</strong> se<br />

g<strong>en</strong>eran discusiones y<br />

<strong>de</strong>bates <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s<br />

interpretaciones que se le<br />

puedan dar. También se<br />

usan fu<strong>en</strong>tes orales a través<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas<br />

Tab<strong>la</strong> 10: Síntesis <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> estam<strong>en</strong>to alumnos por categoría. Sujetos 2 al 4<br />

Categorías Sujeto 2 Sujeto 3 Sujeto 4<br />

Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong><br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> es<br />

gran<strong>de</strong>, pues <strong>en</strong>trega<br />

esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

comparación<br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> es<br />

gran<strong>de</strong>, pues <strong>en</strong>trega<br />

esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

comparación<br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> es<br />

gran<strong>de</strong>, pues <strong>en</strong>trega<br />

esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

comparación<br />

57


Propuesta didáctica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong><br />

contextualizadas a<br />

<strong>la</strong> realidad<br />

g<strong>en</strong>erando <strong>el</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos y una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

nacional, <strong>la</strong>s pocas<br />

veces que se<br />

g<strong>en</strong>eran análisis <strong>de</strong><br />

este tipo.<br />

Debe ser una<br />

<strong>en</strong>señanza<br />

explicativa<br />

conectada y<br />

re<strong>la</strong>cionada <strong>en</strong> todo<br />

mom<strong>en</strong>to con <strong>la</strong><br />

historia nacional.<br />

Fortalecida con<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

investigación<br />

<strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> como<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to didáctico<br />

g<strong>en</strong>era, <strong>de</strong>bido a su<br />

contextualización<br />

socio histórica, una<br />

gran motivación <strong>en</strong><br />

los estudiantes y<br />

apr<strong>en</strong>dizajes<br />

significativos.<br />

contextualizadas a<br />

<strong>la</strong> realidad<br />

g<strong>en</strong>erando <strong>el</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos y una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

nacional.<br />

Debe ser una<br />

<strong>en</strong>señanza<br />

explicativa<br />

conectada y<br />

re<strong>la</strong>cionada <strong>en</strong> todo<br />

mom<strong>en</strong>to con <strong>la</strong><br />

historia nacional.<br />

Fortalecida con<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

investigación<br />

<strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> como<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to didáctico<br />

g<strong>en</strong>era, <strong>de</strong>bido a su<br />

contextualización<br />

socio histórica, una<br />

gran motivación <strong>en</strong><br />

los estudiantes y<br />

apr<strong>en</strong>dizajes<br />

significativos.<br />

contextualizadas a<br />

<strong>la</strong> realidad<br />

g<strong>en</strong>erando <strong>el</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos y una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

nacional, <strong>la</strong>s pocas<br />

veces que se<br />

g<strong>en</strong>eran análisis <strong>de</strong><br />

este tipo.<br />

Debe ser una<br />

<strong>en</strong>señanza<br />

explicativa<br />

conectada y<br />

re<strong>la</strong>cionada <strong>en</strong> todo<br />

mom<strong>en</strong>to con <strong>la</strong><br />

historia nacional.<br />

Fortalecida con<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

investigación<br />

<strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> como<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to didáctico<br />

g<strong>en</strong>era, <strong>de</strong>bido a su<br />

contextualización<br />

socio histórica, una<br />

gran motivación <strong>en</strong><br />

los estudiantes y<br />

apr<strong>en</strong>dizajes<br />

significativos.<br />

Tab<strong>la</strong> 11: Síntesis <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> estam<strong>en</strong>to alumnos por categoría. Sujetos 5 al 7<br />

Categorías Sujeto 5 Sujeto 6 Sujeto 7<br />

Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong><br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> es<br />

gran<strong>de</strong>, pues <strong>en</strong>trega<br />

esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

comparación<br />

contextualizadas a<br />

<strong>la</strong> realidad<br />

g<strong>en</strong>erando <strong>el</strong><br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> es<br />

gran<strong>de</strong>, pues <strong>en</strong>trega<br />

esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

comparación<br />

contextualizadas a<br />

<strong>la</strong> realidad<br />

g<strong>en</strong>erando <strong>el</strong><br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> es<br />

gran<strong>de</strong>, pues <strong>en</strong>trega<br />

esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

comparación<br />

contextualizadas a<br />

<strong>la</strong> realidad<br />

g<strong>en</strong>erando <strong>el</strong><br />

58


Propuesta didáctica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos y una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

nacional<br />

Debe ser una<br />

<strong>en</strong>señanza<br />

explicativa<br />

conectada y<br />

re<strong>la</strong>cionada <strong>en</strong> todo<br />

mom<strong>en</strong>to con <strong>la</strong><br />

historia nacional.<br />

Fortalecida con<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

investigación <strong>de</strong>bido<br />

a que <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> como<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to didáctico<br />

g<strong>en</strong>era, <strong>de</strong>bido a su<br />

contextualización<br />

socio histórica, una<br />

gran motivación <strong>en</strong><br />

los estudiantes y<br />

apr<strong>en</strong>dizajes<br />

significativos.<br />

reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos y una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

nacional<br />

Debe ser una<br />

<strong>en</strong>señanza<br />

explicativa<br />

conectada y<br />

re<strong>la</strong>cionada <strong>en</strong> todo<br />

mom<strong>en</strong>to con <strong>la</strong><br />

historia nacional. Y<br />

fortalecida con<br />

diversas<br />

activida<strong>de</strong>s.<br />

reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos y una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

nacional, <strong>la</strong>s pocas<br />

veces que se<br />

g<strong>en</strong>eran análisis <strong>de</strong><br />

este tipo.<br />

Debe ser una<br />

<strong>en</strong>señanza<br />

explicativa<br />

conectada y<br />

re<strong>la</strong>cionada <strong>en</strong> todo<br />

mom<strong>en</strong>to con <strong>la</strong><br />

historia nacional. Y<br />

fortalecida con<br />

diversas<br />

activida<strong>de</strong>s.<br />

Tab<strong>la</strong> 12: Síntesis <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> estam<strong>en</strong>to alumnos por categoría. Sujetos 8 al 9<br />

Categorías Sujeto 8 Sujeto 9<br />

Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong><br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> es<br />

gran<strong>de</strong>, pues <strong>en</strong>trega<br />

esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

comparación<br />

contextualizadas a <strong>la</strong><br />

realidad g<strong>en</strong>erando<br />

<strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos y una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> es<br />

gran<strong>de</strong>, pues <strong>en</strong>trega<br />

esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

comparación<br />

contextualizadas a <strong>la</strong><br />

realidad g<strong>en</strong>erando<br />

<strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos y una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

59


Propuesta didáctica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong><br />

mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

nacional, <strong>la</strong>s pocas<br />

veces que se g<strong>en</strong>eran<br />

análisis <strong>de</strong> este tipo.<br />

Debe ser una<br />

<strong>en</strong>señanza<br />

explicativa<br />

conectada y<br />

re<strong>la</strong>cionada <strong>en</strong> todo<br />

mom<strong>en</strong>to con <strong>la</strong><br />

historia nacional.<br />

Fortalecida con<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

investigación <strong>de</strong>bido<br />

a que <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> como<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to didáctico<br />

g<strong>en</strong>era, <strong>de</strong>bido a su<br />

contextualización<br />

socio histórica, una<br />

gran motivación <strong>en</strong><br />

los estudiantes y<br />

apr<strong>en</strong>dizajes<br />

significativos.<br />

mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

nacional.<br />

Debe ser una<br />

<strong>en</strong>señanza<br />

explicativa<br />

conectada y<br />

re<strong>la</strong>cionada <strong>en</strong> todo<br />

mom<strong>en</strong>to con <strong>la</strong><br />

historia nacional. Y<br />

fortalecida con<br />

diversas activida<strong>de</strong>s.<br />

Tab<strong>la</strong> 13: Síntesis g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> estam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alumnos por categoría.<br />

Categorías<br />

Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong><br />

Propuesta didáctica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong><br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> es gran<strong>de</strong>, pues <strong>en</strong>trega esca<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> comparación contextualizadas a <strong>la</strong> realidad g<strong>en</strong>erando <strong>el</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to como sujetos históricos y una compr<strong>en</strong>sión<br />

mucho mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional, <strong>la</strong>s veces que se g<strong>en</strong>eran<br />

análisis <strong>de</strong> este tipo.<br />

Debe ser una <strong>en</strong>señanza explicativa conectada y re<strong>la</strong>cionada <strong>en</strong><br />

todo mom<strong>en</strong>to con <strong>la</strong> historia nacional. Fortalecida con diversas<br />

activida<strong>de</strong>s, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to didáctico g<strong>en</strong>era, <strong>de</strong>bido a su<br />

contextualización socio histórica, una gran motivación <strong>en</strong> los<br />

estudiantes y apr<strong>en</strong>dizajes significativos.<br />

60


Tab<strong>la</strong> 14: preguntas a estam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> unidad externa repres<strong>en</strong>tada por <strong>el</strong> estam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> especialistas. Sujetos 10 al 12. Respuestas a <strong>la</strong>s preguntas:<br />

Subcategorias Sujeto 10 Sujeto 11 Sujeto 12<br />

¿Cuál cree usted<br />

que es <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia<br />

<strong>de</strong> conocer <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong>l lugar<br />

don<strong>de</strong> vivimos para<br />

s<strong>en</strong>tiros sujetos<br />

históricos?<br />

¿Cuál es <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señar historia<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo particu<strong>la</strong>r a<br />

lo g<strong>en</strong>eral?<br />

¿De que forma cree<br />

usted que <strong>de</strong>be<br />

El logro <strong>de</strong> empatía<br />

histórica <strong>en</strong> nuestros<br />

estudiantes es una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas más<br />

difíciles por lograr.<br />

No me refiero sólo a<br />

los estudiantes <strong>de</strong><br />

colegios o liceos,<br />

sino también a una<br />

gran cantidad <strong>de</strong><br />

estudiantes<br />

universitarios. Creo<br />

que esta situación<br />

cambia una vez que<br />

logramos acercar <strong>la</strong><br />

historia a sus vidas.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que eso se<br />

hace es a través <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> historia local,<br />

<strong>en</strong>señar a través <strong>de</strong><br />

algo real, concreto y<br />

cercano es muy<br />

motivante y<br />

cautivador para los<br />

estudiantes.<br />

Ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong><br />

motivación y con <strong>la</strong><br />

reducción <strong>de</strong><br />

esca<strong>la</strong>s. <strong>La</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia es mayor <strong>en</strong><br />

cuanto se rompe <strong>el</strong><br />

esquema tradicional<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza, <strong>en</strong><br />

cuanto se g<strong>en</strong>era un<br />

quiebre cognitivo<br />

respecto a lo que<br />

está acostumbrado<br />

<strong>el</strong> estudiante.<br />

Preocupándose <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s individualida<strong>de</strong>s<br />

Es lo que nos da<br />

nuestra i<strong>de</strong>ntidad y<br />

cuando los<br />

estudiantes acercan<br />

su realidad al<br />

estudio se motivan<br />

más y se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

partícipes <strong>de</strong>l<br />

<strong>proceso</strong>.<br />

Es dinámico, y<br />

como los<br />

estudiantes están<br />

motivados<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n mucho<br />

mas.<br />

<strong>La</strong> historia <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>be<br />

Importantísimo, es<br />

una historia<br />

particu<strong>la</strong>r, rica <strong>en</strong><br />

experi<strong>en</strong>cias vividas<br />

por <strong>la</strong> localidad, por<br />

<strong>la</strong> comunidad que<br />

les da su i<strong>de</strong>ntidad y<br />

su s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia. <strong>La</strong>s<br />

personas se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

parte <strong>de</strong> esos<br />

lugares a través <strong>de</strong><br />

su historia y sus<br />

tradiciones.<br />

Existe una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.<br />

Se re<strong>la</strong>ciona y se<br />

g<strong>en</strong>eran<br />

apr<strong>en</strong>dizajes<br />

significativos<br />

porque se estudia<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una nueva<br />

óptica.<br />

A través <strong>de</strong> un<br />

método inductivo<br />

61


<strong>en</strong>señarse <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong>?<br />

¿Cuál es <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes primarias<br />

para <strong>el</strong> estudio y <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia?<br />

e inc<strong>en</strong>tivando a los<br />

estudiantes a<br />

investigar sin per<strong>de</strong>r<br />

<strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eralidad.<br />

Nos dan una<br />

refer<strong>en</strong>cia acerca <strong>de</strong><br />

lo que fue <strong>el</strong> pasado.<br />

Y <strong>en</strong> términos<br />

didácticos le<br />

<strong>en</strong>tregan al<br />

estudiante una<br />

prueba específica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s características<br />

que existían <strong>en</strong><br />

cualquier período.<br />

<strong>en</strong>señarse <strong>de</strong><br />

manera<br />

contextualizada al<br />

tipo <strong>de</strong> estudiantes<br />

que <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> au<strong>la</strong>. Des<strong>de</strong> allí <strong>la</strong><br />

variedad <strong>de</strong><br />

metodologías que<br />

pue<strong>de</strong>n utilizarse<br />

son muchas y <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

s<strong>el</strong>eccionarse con <strong>el</strong><br />

cuidado necesario<br />

para que sean<br />

pertin<strong>en</strong>tes y<br />

result<strong>en</strong> bi<strong>en</strong>.<br />

Pue<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse<br />

ABP`s, Phillips 66,<br />

obras <strong>de</strong> teatro,<br />

distintos juegos<br />

lúdicos, radiofaros,<br />

etc<br />

Es bastante para<br />

ayudar a <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los<br />

<strong>proceso</strong>s. Pero <strong>en</strong><br />

didáctica a veces<br />

basta con usar<br />

material <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />

secundarias. Lo<br />

valioso es que<br />

logres darle un bu<strong>en</strong><br />

uso didáctico al<br />

material <strong>de</strong>l que<br />

dispones.<br />

que sea capaz <strong>de</strong><br />

hacer reflexionar a<br />

qui<strong>en</strong> estudia <strong>la</strong><br />

historia, que logre<br />

hacerse preguntas,<br />

p<strong>la</strong>ntear hipótesis,<br />

construir<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

su reflexión<br />

histórica <strong>de</strong> lo local.<br />

Y también <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus<br />

investigaciones.<br />

Es lo principal, son<br />

los vestigios y<br />

rastros que nos<br />

acercan al<br />

conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l<br />

pasado. Cualquier<br />

análisis histórico o<br />

forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>be<br />

recurrir a <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias que <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

local son muy<br />

abundantes. Están<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los<br />

periódicos, <strong>la</strong>s<br />

parroquias y<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s personas, que<br />

son fu<strong>en</strong>tes ricas <strong>en</strong><br />

tradición oral.<br />

62


Tab<strong>la</strong> 15: Síntesis <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> estam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> especialistas <strong>en</strong> didáctica e<br />

historia local por subcategoría. Sujetos 10 al 12.<br />

Subcategoría Sujeto 10 Sujeto 11 Sujeto 12<br />

Logro <strong>de</strong> empatía<br />

histórica<br />

Compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

<strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos<br />

Rol didáctico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong><br />

Se logra empatía y<br />

un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos <strong>en</strong> los<br />

estudiantes cuando<br />

se <strong>en</strong>seña <strong>de</strong> forma<br />

contextualizada y<br />

cercana a <strong>el</strong>los a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

<strong>de</strong> su localidad..<br />

Se logra una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

más significativa <strong>de</strong><br />

los <strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos<br />

como <strong>la</strong> historia<br />

nacional producto<br />

<strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong><br />

perspectiva <strong>de</strong><br />

análisis.<br />

G<strong>en</strong>era un espacio<br />

<strong>de</strong> contacto y<br />

contexto<br />

fundam<strong>en</strong>tal para <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses, fortaleci<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong>s características<br />

individuales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad . A<strong>de</strong>más<br />

permite <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> un<br />

cambio <strong>de</strong> visión al<br />

transformar al<br />

estudiante <strong>en</strong> un<br />

investigador e<br />

interprete <strong>de</strong> su<br />

propio contexto<br />

Se logra empatía y<br />

un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos <strong>en</strong> los<br />

estudiantes cuando<br />

se <strong>en</strong>seña <strong>de</strong> forma<br />

contextualizada y<br />

cercana a <strong>el</strong>los a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

<strong>de</strong> su localidad.<br />

Se logra una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

más significativa <strong>de</strong><br />

los <strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos<br />

como <strong>la</strong> historia<br />

nacional, puesto que<br />

<strong>la</strong> motivación es<br />

mayor.<br />

G<strong>en</strong>era un espacio<br />

<strong>de</strong> contacto y<br />

contexto<br />

fundam<strong>en</strong>tal para <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses siempre que<br />

se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> con <strong>la</strong><br />

pertin<strong>en</strong>cia<br />

didáctica a<strong>de</strong>cuada.<br />

Se logra empatía y<br />

un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos <strong>en</strong> los<br />

estudiantes cuando<br />

se <strong>en</strong>seña <strong>de</strong> forma<br />

contextualizada y<br />

cercana a <strong>el</strong>los a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

y tradiciones <strong>de</strong> su<br />

localidad y <strong>la</strong>s<br />

viv<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> su<br />

familia.<br />

Se logra una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

más significativa <strong>de</strong><br />

los <strong>proceso</strong>s<br />

macrohistóricos<br />

como <strong>la</strong> historia<br />

nacional producto<br />

<strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong><br />

perspectiva <strong>de</strong><br />

análisis.<br />

G<strong>en</strong>era un espacio<br />

<strong>de</strong> contacto y<br />

contexto<br />

fundam<strong>en</strong>tal para <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses, fortaleci<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong>s características<br />

individuales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad . A<strong>de</strong>más<br />

permite <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> un<br />

cambio <strong>de</strong> visión al<br />

transformar al<br />

estudiante <strong>en</strong> un<br />

investigador e<br />

interprete <strong>de</strong> su<br />

propio contexto<br />

63


Uso <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias como<br />

herrami<strong>en</strong>ta<br />

didáctica.<br />

socio histórico. socio histórico.<br />

Debe realizarse un<br />

análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

diversas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s que se dispone.<br />

Esto acerca a los<br />

estudiantes al<br />

contexto don<strong>de</strong> se<br />

estudia.<br />

Debe realizarse un<br />

análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

diversas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s que se dispone.<br />

Ya sean primarias o<br />

secundarias, puesto<br />

que es <strong>la</strong> forma <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s<br />

usamos para <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong>l<br />

análisis lo que<br />

<strong>de</strong>termina <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje que<br />

logran los<br />

estudiantes.<br />

Debe realizarse un<br />

análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

diversas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s que se dispone,<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes orales pues<br />

estas permit<strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>erar una<br />

dinámica y una<br />

diversidad <strong>de</strong><br />

opiniones mucho<br />

mayor, que <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> ser fu<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> familiares son<br />

mucho más fácil <strong>de</strong><br />

conseguir.<br />

Tab<strong>la</strong> 16: Síntesis <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> estam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> especialistas <strong>en</strong> didáctica e<br />

historia local por categoría. Sujetos 10 al 12.<br />

Categorías Sujeto 10 Sujeto 11 Sujeto 12<br />

Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong><br />

Propuesta didáctica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong><br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> es<br />

gran<strong>de</strong>, pues <strong>en</strong>trega<br />

esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

comparación<br />

contextualizadas a<br />

<strong>la</strong> realidad<br />

g<strong>en</strong>erando <strong>el</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos y una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

nacional.<br />

Al transformar a los<br />

estudiantes <strong>en</strong><br />

investigadores<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong><br />

diversas fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias como <strong>la</strong>s<br />

orales se logra<br />

mucha más<br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> es<br />

gran<strong>de</strong>, pues <strong>en</strong>trega<br />

esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

comparación<br />

contextualizadas a<br />

<strong>la</strong> realidad<br />

g<strong>en</strong>erando <strong>el</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos y una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

nacional.<br />

Deb<strong>en</strong> utilizarse<br />

estrategias<br />

didácticas diversas y<br />

pertin<strong>en</strong>tes al<br />

contexto y<br />

capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />

estudiantes a través<br />

<strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> es<br />

gran<strong>de</strong>, pues <strong>en</strong>trega<br />

esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

comparación<br />

contextualizadas a<br />

<strong>la</strong> realidad<br />

g<strong>en</strong>erando <strong>el</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to<br />

como sujetos<br />

históricos y una<br />

compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

nacional.<br />

Al transformar a los<br />

estudiantes <strong>en</strong><br />

investigadores<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong><br />

diversas fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias como <strong>la</strong>s<br />

orales se logra<br />

mucha más<br />

64


motivación <strong>en</strong> los<br />

estudiantes.<br />

primarias y<br />

secundarias.<br />

motivación <strong>en</strong> los<br />

estudiantes.<br />

Tab<strong>la</strong> 17: Síntesis <strong>de</strong> respuestas <strong>de</strong> estam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> especialistas <strong>en</strong> didáctica e<br />

historia local por categoría. Sujetos 10 al 12.<br />

Categorías<br />

Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong><br />

Propuesta didáctica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong><br />

<strong>La</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> es gran<strong>de</strong>, pues <strong>en</strong>trega esca<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> comparación contextualizadas a <strong>la</strong> realidad g<strong>en</strong>erando <strong>el</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to como sujetos históricos y una compr<strong>en</strong>sión<br />

mucho mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional.<br />

Deb<strong>en</strong> utilizarse estrategias didácticas diversas y pertin<strong>en</strong>tes al<br />

contexto y capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los estudiantes a través <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong><br />

fu<strong>en</strong>tes primarias y secundarias. Una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s es transformar a los<br />

estudiantes <strong>en</strong> investigadores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> diversas fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias como <strong>la</strong>s orales para g<strong>en</strong>erar una mayor motivación<br />

65


9. Interpretación <strong>de</strong> resultados<br />

Al realizar un análisis acerca <strong>de</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas, junto<br />

con los com<strong>en</strong>tarios respectivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión teórica construida con <strong>la</strong> revisión<br />

docum<strong>en</strong>tal, po<strong>de</strong>mos m<strong>en</strong>cionar:<br />

Actualm<strong>en</strong>te y producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l mundo actual <strong>de</strong>bemos analizar<br />

<strong>la</strong> educación <strong>en</strong> base a reformas, a <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nuevas tecnologías y a otro tipo <strong>de</strong><br />

sociedad 67 .<br />

<strong>La</strong> educación que se implem<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> nuestro país<br />

<strong>de</strong>ja c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te establecido que <strong>la</strong> educación chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong>be c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> cumplir los<br />

requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l mundo económico. Brunner así lo manifiesta: “Allí, <strong>en</strong> efecto,<br />

(refiriéndose al sistema educacional) se prepara <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong>l país: <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

asegurar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong> mediano p<strong>la</strong>zo, <strong>el</strong>iminar <strong>la</strong> pobreza y crear<br />

oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> progreso para toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación chil<strong>en</strong>a ha<br />

experim<strong>en</strong>tado cambios y progresos, <strong>el</strong><strong>la</strong> no está <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> más <strong>la</strong>rgo ali<strong>en</strong>to que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> satisfacerse para garantizar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l país” 68 De esta forma, <strong>la</strong> educación respon<strong>de</strong> a lo p<strong>la</strong>nteado por Apple y<br />

Bernstein respecto a <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los económicos <strong>en</strong> educación.<br />

Cuando se cuestiona <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, no po<strong>de</strong>mos p<strong>en</strong>sar que se trata<br />

sólo <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias educativas m<strong>en</strong>ores o fal<strong>la</strong>s solucionables a corto p<strong>la</strong>zo. Diversos<br />

investigadores, curriculistas y teóricos que analizan <strong>la</strong> reproducción social y cultural <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> escue<strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntean que <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación es producir una cantidad mínima <strong>de</strong><br />

67 Castro F. Correa M., Lira H.(2006) Curriculum… op. Cit. p. .<br />

68 BRUNNER, J. E<strong>la</strong>cqua G. (2003) Informe <strong>de</strong> Capital Humano <strong>en</strong> Chile. Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> gobierno,<br />

Universidad Adolfo Ibañez. Chile. P. 6<br />

66


profesionales capaces <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovar a los sectores dirig<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo, y, por otra<br />

parte, satisfacer los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra <strong>de</strong> un neoliberalismo cada vez más<br />

salvaje. Lo que Apple ha dado <strong>en</strong> l<strong>la</strong>mar “funciones <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>ción, legitimación y<br />

producción” 69<br />

En ese s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>en</strong>seña, principalm<strong>en</strong>te, a través <strong>de</strong> un currículum <strong>de</strong><br />

corte tradicional y positivista a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> instrucción, y siempre más a medida que<br />

aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> concurr<strong>en</strong>cia económica. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza funcionalista ligada a una historia político militar más que a <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión<br />

y reinterpretación <strong>de</strong> los <strong>proceso</strong>s, es característica. Situación <strong>de</strong>mostrada por <strong>la</strong><br />

profesora Minte 70 al realizar su estudio sobre <strong>el</strong> autoritarismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> Chile.<br />

En conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta situación surg<strong>en</strong> educadores, sociólogos y diversos<br />

investigadores con p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> reproducción social y cultural <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong>, como Paulo Freire <strong>en</strong> “<strong>La</strong> pedagogía <strong>de</strong>l oprimido”, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un<br />

nuevo tipo <strong>de</strong> educación más <strong>de</strong>mocrática, más social, más libre, que no sea<br />

reproductora <strong>de</strong>l sistema económico, cultural y social imperante, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>diéndose este<br />

como <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> dominación histórica, económica y moral que g<strong>en</strong>era que nuestros<br />

adolesc<strong>en</strong>tes estén <strong>de</strong>sarmados y <strong>de</strong>samparados como actores sociales y sujetos<br />

históricos, pues primero se reconoc<strong>en</strong> como trabajadores.<br />

Sólo <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to real <strong>de</strong> un currículum constructivista y socio crítico<br />

logrará dar solución a estos cuestionami<strong>en</strong>tos y a ver <strong>la</strong> educación más allá <strong>de</strong>l<br />

economicismo, sino que c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> integralidad. De hecho, <strong>la</strong> profesora <strong>de</strong>l<br />

69 APPLE, M (1997) Teoría crítica y educación… op. Cit.<br />

70 MINTE, A (2005) Autoritarismo y pluralismo… op. Cit.<br />

67


establecimi<strong>en</strong>to educacional rescata “<strong>el</strong> logro <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizajes <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> lo<br />

actitudinal y valórico”. Ampliando <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to que t<strong>en</strong>gamos, primero, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que vivimos y segundo, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas pedagógicas que nos<br />

permitan cambiar <strong>la</strong> situación y <strong>el</strong> contexto histórico y moral <strong>en</strong> <strong>el</strong> que nos<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>mos. Así, con <strong>el</strong> tiempo <strong>la</strong> discusión y <strong>el</strong> análisis profundo acerca <strong>de</strong> estos<br />

temas con nuestros pares será <strong>la</strong> principal herrami<strong>en</strong>ta que t<strong>en</strong>gamos para lograr<br />

cambios profundos. El esfuerzo personal y <strong>de</strong> grupo será <strong>el</strong> que nos permita realizar un<br />

trabajo pertin<strong>en</strong>te y a<strong>de</strong>cuado <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia social.<br />

Y esto es lo más importante <strong>de</strong>bido a que <strong>el</strong> control estatal y privado sobre sus<br />

educadores es estricto y cualquier fi<strong>de</strong>lidad al espíritu o al ejemplo <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s<br />

pedagogos es cortada ape<strong>la</strong>ndo al s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad, y <strong>de</strong>l tiempo, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong>bor doc<strong>en</strong>te, aún cuando se <strong>de</strong>see, muchas veces no alcanza para g<strong>en</strong>erar una<br />

didáctica <strong>en</strong>focada <strong>en</strong> nuevos paradigmas. Así lo establec<strong>en</strong> los profesores y estudiantes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas respecto a nuevos <strong>en</strong>foques: “<strong>La</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te faltan guías didácticas<br />

que nos permitan realizar un mejor trabajo” ó “<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s son muy bu<strong>en</strong>as, pero<br />

son pocas <strong>la</strong>s veces que <strong>la</strong>s realizamos”.<br />

También <strong>de</strong>bemos estar conci<strong>en</strong>tes que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción pedagógica, que<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica doc<strong>en</strong>te es arriesgada. Estamos si<strong>en</strong>do constantem<strong>en</strong>te<br />

criticados, por lo que po<strong>de</strong>mos ser comparados como un actor que sale a esc<strong>en</strong>a. Este es<br />

juzgado, con<strong>de</strong>nado, aprobado o incluso ignorado cuando sale a hacer su actuación. Por<br />

lo mismo <strong>la</strong> actualización constante y <strong>la</strong> innovación <strong>en</strong> <strong>el</strong> au<strong>la</strong> son fundam<strong>en</strong>tales.<br />

Des<strong>de</strong> esa perspectiva, <strong>el</strong> análisis, <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión y <strong>la</strong> profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

crítica histórica que po<strong>de</strong>mos lograr a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> sin<br />

per<strong>de</strong>r nunca <strong>de</strong> vista <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er con <strong>la</strong> historia nacional, es importante.<br />

68


Así lo atestigua <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesora <strong>en</strong>trevistada: “logran <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r como se<br />

arma <strong>la</strong> historia, no <strong>la</strong> v<strong>en</strong> como algo lejano, acercan <strong>la</strong> historia a su vida cuando<br />

<strong>de</strong>scubr<strong>en</strong> que sus familiares participaron <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong> algún modo”.<br />

Asimismo, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que <strong>el</strong> 100% <strong>de</strong> los estudiantes <strong>en</strong>trevistados reconoce<br />

que al estudiar <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> su localidad si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> mayor empatía por <strong>la</strong> historia, su<br />

motivación es mucho mayor porque están apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do sobre <strong>el</strong>los. Logran i<strong>de</strong>ntificarse<br />

con <strong>la</strong> cultura y <strong>la</strong>s raíces históricas <strong>de</strong> los lugares a los cuales pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>. Es a<strong>de</strong>más<br />

una historia cercana, <strong>de</strong> sus antepasados y por her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>el</strong>los mismos. Dejan <strong>de</strong><br />

percibir <strong>la</strong> historia como algo lejano y abstracto con cont<strong>en</strong>idos abrumadores por <strong>la</strong><br />

cantidad <strong>de</strong> fechas, nombres y análisis <strong>de</strong> estructuras. Ellos mismos nos p<strong>la</strong>ntean: “es<br />

importante que seamos parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia porque a toda <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te le gusta que <strong>la</strong> tom<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta”, “es interesante saber que pasó <strong>en</strong> los lugares don<strong>de</strong> vive uno, y que quizás<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro también nos puedan preguntar”, ó, “es interesante cuando <strong>en</strong> historia <strong>de</strong><br />

Chile se m<strong>en</strong>cionan cosas que pasaron acá, … preguntarle a mis padres, a mis abu<strong>el</strong>os<br />

con todas <strong>la</strong>s historias que pasaron o lo que <strong>el</strong>los hacían o sus padres hacían <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad, <strong>el</strong> campo; <strong>en</strong> sus vidas”<br />

Lo p<strong>la</strong>nteado por los distintos especialistas consultados se condice con lo<br />

anterior. En <strong>la</strong> síntesis realizada queda <strong>de</strong> manifiesto que “<strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> es gran<strong>de</strong>, pues <strong>en</strong>trega esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> comparación contextualizadas a <strong>la</strong><br />

realidad g<strong>en</strong>erando <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to como sujetos históricos y una compr<strong>en</strong>sión<br />

mucho mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional”<br />

Pero <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> no solo logra <strong>en</strong> los estudiantes <strong>el</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to como sujetos históricos, sino que también g<strong>en</strong>era una mayor<br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional <strong>de</strong>bido a que nunca se pier<strong>de</strong> <strong>el</strong> contexto que une <strong>la</strong><br />

69


historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad con <strong>la</strong> macrohistoria. A<strong>de</strong>más se le une a esto <strong>la</strong> motivación<br />

extra que significa estudiar historia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias raíces, con ejemplos c<strong>la</strong>ros y<br />

concretos.<br />

<strong>La</strong> profesora nos manifiesta que “<strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que los alumnos <strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> contacto<br />

directo con fu<strong>en</strong>tes y testigos ha hecho que <strong>el</strong>los apr<strong>en</strong>dan más rápido los cont<strong>en</strong>idos, es<br />

más directo <strong>el</strong> contacto. Des<strong>de</strong> lo local <strong>el</strong>los apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n sobre todo lo que es metodología,<br />

aplicación <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes históricas y a interpretar <strong>la</strong> historia. Ha sido una bu<strong>en</strong>a<br />

experi<strong>en</strong>cia. Han trabajado <strong>la</strong> feria, los migrantes y no solo los acerca a <strong>la</strong> historia<br />

nacional ayudando significativam<strong>en</strong>te su compr<strong>en</strong>sión sino que también se trabajan los<br />

valores, <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionarse con <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, con qui<strong>en</strong>es no siempre manti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

contacto, con <strong>de</strong>sconocidos. Ellos logran bu<strong>en</strong>os apr<strong>en</strong>dizajes, <strong>de</strong> hecho ni siquiera se<br />

lo estudian y cuando se lo pregunto <strong>el</strong>los me dic<strong>en</strong> ¿y era materia?… igual lo sabemos,<br />

si nosotros lo hicimos”.<br />

Los mismos estudiantes así lo reconoc<strong>en</strong>. El hecho <strong>de</strong> <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> contacto directo<br />

con testigos, actores y fu<strong>en</strong>tes cercanos a su realidad socio cultural g<strong>en</strong>era que logr<strong>en</strong><br />

una compr<strong>en</strong>sión mucho más significativa <strong>de</strong> los <strong>proceso</strong>s macrohistóricos como <strong>la</strong><br />

historia nacional. Aún así, un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un 50% manifiesta que no es<br />

una metodología usada frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. Un estudiante nos dice al respecto: “si se<br />

hiciera seguido, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>ría mucho más <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Chile porque podría comparar<br />

<strong>la</strong>s cosas junto con saber por qué o cómo pasaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> país y <strong>en</strong> San Carlos. Sería<br />

súper <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>ido y no se me olvidaría nunca”.<br />

Por otro <strong>la</strong>do los doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> didáctica e historia local nos m<strong>en</strong>cionan que <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia es mayor <strong>en</strong> cuanto se rompe <strong>el</strong> esquema tradicional <strong>de</strong><br />

70


<strong>en</strong>señanza, <strong>en</strong> cuanto se g<strong>en</strong>era un quiebre cognitivo respecto a lo que está acostumbrado<br />

<strong>el</strong> estudiante.<br />

<strong>La</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> lo p<strong>la</strong>nteado anteriorm<strong>en</strong>te nos hace p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia nacional <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> g<strong>en</strong>era una motivación extra a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se y <strong>la</strong><br />

vu<strong>el</strong>ve más dinámica <strong>de</strong>bido a que los estudiantes están ansiosos por trabajar y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

una historia contextualizada a sus propias realida<strong>de</strong>s, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí g<strong>en</strong>erar<br />

interpretaciones que pue<strong>de</strong>n ser difer<strong>en</strong>tes respecto a lo que se conoce <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia<br />

tradicional. Uno <strong>de</strong> los profesores especialistas consultados nos dice: “El logro <strong>de</strong><br />

empatía histórica <strong>en</strong> nuestros estudiantes es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas más difíciles por lograr.<br />

o me refiero sólo a los estudiantes <strong>de</strong> colegios o liceos, sino también a una gran<br />

cantidad <strong>de</strong> estudiantes universitarios. Creo que esta situación cambia una vez que<br />

logramos acercar <strong>la</strong> historia a sus vidas. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>en</strong> <strong>la</strong> que eso se hace es a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia local, <strong>en</strong>señar a través <strong>de</strong> algo real, concreto y cercano es muy<br />

motivante y cautivador para los estudiantes”.<br />

En términos didácticos, los tres estam<strong>en</strong>tos consultados concuerdan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong>l estudiante <strong>en</strong> investigador, porque g<strong>en</strong>era un<br />

espacio <strong>de</strong> contacto y contexto fundam<strong>en</strong>tal para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses, que ti<strong>en</strong>e<br />

que ver con <strong>la</strong> motivación. A<strong>de</strong>más permite <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> un cambio <strong>de</strong> visión al<br />

transformar al estudiante <strong>en</strong> un investigador/historiador intérprete <strong>de</strong> su propio contexto<br />

socio histórico. “Ellos se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> investigadores” nos dice <strong>la</strong> profesora consultada.<br />

Sin embargo, según lo m<strong>en</strong>cionado por los estudiantes y <strong>la</strong> profesora, <strong>de</strong>be existir<br />

mucho cuidado a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses. Estas no pue<strong>de</strong>n caer <strong>en</strong> <strong>el</strong> activismo<br />

excesivo, <strong>el</strong> hacer activida<strong>de</strong>s sin una contextualización apropiada o <strong>en</strong> transformar a los<br />

estudiantes <strong>en</strong> investigadores sin <strong>en</strong>tregarles los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos necesarios, tanto<br />

71


epistemológicos como psicopedagógicos, que les permitan realizar análisis profundos y<br />

significativos. En ese s<strong>en</strong>tido es sumam<strong>en</strong>te necesario realizar un diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

características que pose<strong>en</strong> los estudiantes respecto a su <strong>en</strong>torno y contexto social y<br />

cultural, <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s que exist<strong>en</strong> <strong>de</strong> aplicar <strong>la</strong> estrategia que se <strong>el</strong>ija y activar los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos previos que puedan poseer los estudiantes. Se <strong>de</strong>be realizar también una<br />

explicación cercana <strong>de</strong>l profesor, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>be interiorizar a los estudiantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica<br />

y <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido que se está trabajando, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>spejar dudas y <strong>en</strong>tregar un marco<br />

<strong>de</strong> apoyo con <strong>el</strong> cual iniciar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s. Al respecto <strong>la</strong> profesora nos com<strong>en</strong>ta: “Yo<br />

he ido variando <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> hacer <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses todos los años. Cuando com<strong>en</strong>zamos con<br />

<strong>la</strong> reforma yo fui muy activista. Hacía un montón <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s como títeres, juegos <strong>de</strong><br />

salón, dramatizaciones, recorridos gramáticos, muchas cosas. Pero <strong>de</strong>spués <strong>el</strong>los me<br />

<strong>de</strong>cían que les faltaba <strong>la</strong> explicación cercana <strong>de</strong>l profesor. Así que ahora he optado por<br />

mezc<strong>la</strong>r. Los mismos niños a uno le obligan a realizar <strong>la</strong> explicación contextualizante”.<br />

Asimismo <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los estudiantes consultados nos dic<strong>en</strong>: “<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do cuando me<br />

explican antes <strong>la</strong> materia y voy tomando apuntes, antes <strong>de</strong> hacer <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s”.<br />

Una vez realizado esto, pue<strong>de</strong>n <strong>el</strong>egirse una serie <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s. <strong>La</strong> más<br />

m<strong>en</strong>cionada por los distintos estam<strong>en</strong>tos consultados fue <strong>la</strong> investigación, ya que esta<br />

transforma al estudiante <strong>en</strong> un mini historiador, que trabaja con diversas fu<strong>en</strong>tes,<br />

re<strong>la</strong>ciona, analiza e interpreta. Incluso que pue<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong> su<br />

investigación al resto <strong>de</strong> sus compañeros <strong>en</strong> un pl<strong>en</strong>ario, don<strong>de</strong> a<strong>de</strong>más puedan<br />

discutirse <strong>la</strong>s diversas interpretaciones sobre un mismo tema a <strong>la</strong>s que cada uno pudo<br />

haber llegado.<br />

Pero también exist<strong>en</strong> otras activida<strong>de</strong>s que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse y que fortalezcan<br />

un currículum constructivista y socio crítico que permita integrar a estudiantes que<br />

72


pose<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias re<strong>la</strong>cionadas con su proce<strong>de</strong>ncia étnica, cultural, lingüística, social o<br />

que posean distintas habilida<strong>de</strong>s. Algunas <strong>de</strong> estas estrategias didácticas son los ABP´s,<br />

Phillips 66, repres<strong>en</strong>taciones teatrales, e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> circeps, manda<strong>la</strong>s y creación <strong>de</strong><br />

juegos <strong>de</strong> salón históricos como dominós, carreras <strong>de</strong>l gran saber, ludos, cartas, etc.<br />

Respecto <strong>de</strong> los materiales y fu<strong>en</strong>tes que se utilizan es muy importante contar con<br />

fu<strong>en</strong>tes primarias ya que estas son vestigios que acercan a los estudiantes a <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. Aún así, <strong>en</strong> didáctica a veces basta con usar material <strong>de</strong><br />

fu<strong>en</strong>tes secundarias. Lo valioso es que al trabajar<strong>la</strong>s se logre un bu<strong>en</strong> uso didáctico al<br />

material <strong>de</strong>l que se dispone. Los mismos profesores especialistas <strong>en</strong> didáctica e historia<br />

local consultados nos p<strong>la</strong>ntean: “<strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizarse estrategias didácticas diversas y<br />

pertin<strong>en</strong>tes al contexto y capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los estudiantes a través <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />

primarias y secundarias”.<br />

En suma po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> es gran<strong>de</strong>, pues<br />

<strong>en</strong>trega esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> comparación contextualizadas a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> los estudiantes,<br />

g<strong>en</strong>erando <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to como sujetos históricos y una compr<strong>en</strong>sión mucho mayor<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional.<br />

<strong>La</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te son pocas <strong>la</strong>s veces que pue<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erarse análisis <strong>de</strong> este tipo,<br />

<strong>de</strong>bido <strong>en</strong>tre otras cosas a <strong>la</strong> poca preparación <strong>de</strong> algunos profesores para crear unida<strong>de</strong>s<br />

didácticas y a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor doc<strong>en</strong>te que impi<strong>de</strong>n establecer nuevos<br />

mo<strong>de</strong>los didácticos <strong>de</strong>bido al poco tiempo. Así lo atestiguan los mismos profesores:<br />

“<strong>La</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> horas <strong>de</strong> trabajo, <strong>la</strong> numerosidad <strong>de</strong> alumnos <strong>en</strong> los<br />

cursos y variadas situaciones macroestructurales sociales y culturales que inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong><br />

los ag<strong>en</strong>tes pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje, g<strong>en</strong>eran dificulta<strong>de</strong>s a <strong>la</strong><br />

hora <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> práctica este mo<strong>de</strong>lo. Lo que se refleja <strong>en</strong> una estrecha re<strong>la</strong>ción con<br />

73


formas clásicas o positivistas <strong>de</strong> ver <strong>la</strong> educación que persist<strong>en</strong> y que hac<strong>en</strong> que nuevos<br />

<strong>en</strong>foques tom<strong>en</strong> más tiempo <strong>en</strong> llevarse a cabo” 71<br />

En ese s<strong>en</strong>tido es sumam<strong>en</strong>te necesario, no sólo realizar análisis y reflexiones<br />

constantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, sino también construir propuestas didácticas que permitan a<br />

otros adaptar<strong>la</strong>s a su contexto y aplicar<strong>la</strong>s.<br />

71 Conclusiones reflexión pedagógica Liceo Nuestra Señora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Merced, diciembre <strong>de</strong> 2007<br />

74


II Parte<br />

Propuesta didáctica<br />

75


10. Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad<br />

<strong>La</strong> propuesta didáctica se trabajará <strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to Liceo Nuestra Señora <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Merced ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> San Carlos. Este posee una <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> tipo<br />

Técnico Profesional con <strong>la</strong> especialidad <strong>de</strong> Administración y cu<strong>en</strong>ta con estudiantes<br />

caracterizados por una <strong>el</strong>evada vulnerabilidad social prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes tanto <strong>de</strong>l sector rural<br />

como urbano.<br />

El niv<strong>el</strong> s<strong>el</strong>eccionado es NM2, <strong>de</strong>l cual se s<strong>el</strong>eccionó <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> estudio<br />

correspondi<strong>en</strong>te a “El siglo XX: <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico y <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia<br />

social” 72 , según los p<strong>la</strong>nes y programas.<br />

Esta propuesta es una construcción, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual, se da una re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre lo que<br />

exige <strong>el</strong> ministerio, p<strong>la</strong>nteado a través <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes y programas, y lo que nos <strong>en</strong>trega <strong>el</strong><br />

estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>, por lo tanto vi<strong>en</strong>e a configurar y a transformarse <strong>en</strong> un<br />

complem<strong>en</strong>to al currículum <strong>en</strong> lo que se refiere a metodologías <strong>en</strong> au<strong>la</strong> para fortalecer<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> análisis e interpretación históricas. En este s<strong>en</strong>tido, es un apoyo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor<br />

doc<strong>en</strong>te, para consultar y aplicar, <strong>de</strong> forma completa o parcializada.<br />

<strong>La</strong> propuesta que se pres<strong>en</strong>ta a continuación se organiza <strong>de</strong> acuerdo a su<br />

fundam<strong>en</strong>tación y una p<strong>la</strong>nificación que or<strong>de</strong>na y muestra <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong>s<br />

estructuras correspondi<strong>en</strong>tes a los objetivos, cont<strong>en</strong>idos, activida<strong>de</strong>s, evaluación y<br />

apartado para <strong>el</strong> profesor, que se explican <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle y profundidad más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />

72 A.A.V.V. (2004) Historia y Ci<strong>en</strong>cias Sociales. Programa <strong>de</strong> Estudio, Segundo Año Medio, Formación<br />

G<strong>en</strong>eral Educación Media. Ministerio <strong>de</strong> educación, Unidad <strong>de</strong> Currículum y Evaluación, Chile<br />

76


11. Fundam<strong>en</strong>tación epistemológica:<br />

<strong>La</strong> propuesta se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos dados <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes y programas para<br />

<strong>el</strong> sector <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales. El niv<strong>el</strong> s<strong>el</strong>eccionado es NM2 y su unidad didáctica “El<br />

siglo XX: <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico y <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia social” 73 .<br />

A<strong>de</strong>más, se funda <strong>en</strong> <strong>la</strong> motivación y <strong>el</strong> interés que nos produce <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong><br />

nuestra micro historia. Sobre todo cuando se refiere a una historia reci<strong>en</strong>te, difícil <strong>de</strong><br />

estudiar por <strong>el</strong> reto que significa realizar una c<strong>la</strong>se lo más objetiva posible acerca <strong>de</strong><br />

acontecimi<strong>en</strong>tos y <strong>proceso</strong>s históricos tan cercanos <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo y <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio.<br />

<strong>La</strong> historia es <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nuestra sociedad <strong>en</strong> tanto nos hace reflexionar<br />

acerca <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos que hemos vivido o han marcado una época <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

y nos permite mirar con responsabilidad <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l futuro; <strong>en</strong> este<br />

mismo s<strong>en</strong>tido es necesario recuperar <strong>la</strong> historia local, aportando nuevas aristas al<br />

estudio, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> nuestro país <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los<br />

marcos <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ntidad política, social y cultural.<br />

Es <strong>en</strong> este mismo s<strong>en</strong>tido que queremos estudiar <strong>en</strong> <strong>el</strong> au<strong>la</strong> <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> San<br />

Carlos durante <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>de</strong>scubri<strong>en</strong>do actores, i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s, sueños y<br />

esperanzas <strong>de</strong> este pequeño mundo y g<strong>en</strong>erando <strong>en</strong> los estudiantes un interés por su<br />

estudio e investigación, haci<strong>en</strong>do que compr<strong>en</strong>dan <strong>en</strong> un niv<strong>el</strong> más g<strong>en</strong>eral, <strong>proceso</strong>s<br />

como: “El fin <strong>de</strong>l par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarismo, surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> populismos, gobiernos militares,<br />

nuevos partidos políticos, nuevos actores sociales”. “Fin <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong>l salitre”. “<strong>La</strong> crisis<br />

económica <strong>de</strong> 1929 y sus efectos <strong>en</strong> Chile”. “El nuevo rol <strong>de</strong>l Estado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> 1920”; y, “Los nuevos proyectos políticos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 50”.<br />

73 I<strong>de</strong>m<br />

77


12. Fundam<strong>en</strong>tación psicopedagógica<br />

<strong>La</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> fortalece <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Pestalozzi, Froeb<strong>el</strong> y<br />

Dewey sobre <strong>la</strong> importancia pedagógica <strong>de</strong> los ejemplos concretos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong><br />

los estudiantes. Así, <strong>en</strong>trega <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> análisis contextualizados y cercanos a los<br />

estudiantes que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> motivación y un apr<strong>en</strong>dizaje significativo. Sobre todo<br />

cuando <strong>la</strong>s concepciones que los alumnos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l<br />

historiador, <strong>de</strong> <strong>la</strong> explicación histórica, <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia o <strong>de</strong> <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> empatía, afecta<br />

<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, como lo p<strong>la</strong>ntea Barragán 74 .<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los apr<strong>en</strong>dizajes que logran los estudiantes, cuando<br />

se les <strong>en</strong>seña historia nacional <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> análisis que nos <strong>en</strong>trega <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong>, son fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te una mejor compr<strong>en</strong>sión holística <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia,<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>el</strong> análisis contextualizado y re<strong>la</strong>cionado <strong>en</strong>tre lo macro y lo micro, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

una mayor motivación para <strong>el</strong> estudio, <strong>de</strong>bido a una <strong>en</strong>señanza cercana con ejemplos<br />

concretos, lo que se traduce, a su vez, <strong>en</strong> <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to como<br />

sujetos históricos y empatía histórica <strong>en</strong> los estudiantes.<br />

Pero, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> propuesta<br />

didáctica que se pres<strong>en</strong>ta se establec<strong>en</strong> diversas activida<strong>de</strong>s que respon<strong>de</strong>n a un método<br />

ligado a un currículum constructivista y socio crítico, que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser consi<strong>de</strong>radas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

análisis.<br />

74 BARRAGÁN (2007). Naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> Microhistoria y su valor pedagógico-didáctico. Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad Pedagógica Nacional, Unidad 011 - Aguascali<strong>en</strong>tes, Ags., México. Consultado <strong>en</strong><br />

http://upn011.edu.mx/pa<strong>la</strong>bras-habitadas/numeros/2007/pa<strong>la</strong>bras-habitadas-mayo-agosto-<strong>de</strong>-<br />

2007/naturaleza-<strong>de</strong>-<strong>la</strong>-<strong>microhistoria</strong>-y-su-valor-pedagogico-didactico/<br />

78


<strong>La</strong>s c<strong>la</strong>ses p<strong>la</strong>nificadas muestran dos formas <strong>de</strong> trabajo que se re<strong>la</strong>cionan y se<br />

pot<strong>en</strong>cian constantem<strong>en</strong>te. Estas son <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses activas, don<strong>de</strong> se facilita <strong>la</strong> participación<br />

a través <strong>de</strong> diversas activida<strong>de</strong>s individuales y cooperativas o grupales; y, c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong><br />

forma expositiva, don<strong>de</strong> se van pres<strong>en</strong>tando verbalm<strong>en</strong>te los cont<strong>en</strong>idos para que los<br />

estudiantes puedan ir g<strong>en</strong>erando preguntas ac<strong>la</strong>ratorias <strong>de</strong> los temas tratados <strong>en</strong> un<br />

tiempo que no supere <strong>el</strong> a<strong>de</strong>cuado para mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l grupo curso y<br />

siempre finalizando con una g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> conclusiones.<br />

En <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses activas se favorece <strong>el</strong> trabajo y un clima <strong>de</strong> au<strong>la</strong> que se basa <strong>en</strong> un<br />

apr<strong>en</strong>dizaje co<strong>la</strong>borativo que <strong>en</strong>riquece <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s individuales y grupales<br />

p<strong>la</strong>nteadas, porque su finalidad va más allá <strong>de</strong> lo meram<strong>en</strong>te académico y conceptual. Es<br />

una instancia <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se mejora <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje porque al trabajar<br />

juntos los estudiantes maximizan su propio apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>el</strong> <strong>de</strong> sus compañeros 75 , <strong>de</strong>bido<br />

a que se parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> base que los alumnos no son recipi<strong>en</strong>tes vacíos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser ll<strong>en</strong>ado<br />

con cont<strong>en</strong>idos, todo lo contrario, pose<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias y conocimi<strong>en</strong>tos previos. Estos<br />

conocimi<strong>en</strong>tos previos sirv<strong>en</strong> como punto <strong>de</strong> partida para adquirir los nuevos<br />

conocimi<strong>en</strong>tos que se “<strong>en</strong>gancharán” con <strong>el</strong> nuevo cont<strong>en</strong>ido que se trabajará <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses.<br />

Los alumnos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este paradigma son constructores activos y no seres reactivos 76 y<br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> este conocimi<strong>en</strong>to es más <strong>en</strong>riquecedora si se comparte con <strong>la</strong>s<br />

experi<strong>en</strong>cias y conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> otros estudiantes.<br />

75 JOHNSON D., Johnson R., Smith K. (2007). Maximizando <strong>la</strong> instrucción a través <strong>de</strong>l Apr<strong>en</strong>dizaje<br />

Cooperativo. Consultado <strong>en</strong> abril <strong>en</strong> http://www.ueubiobio.cl/a<strong>de</strong>cca/; p.1.<br />

76 MAURI, T. (2007). ¿Qué hace que los alumnos apr<strong>en</strong>dan?; Consultado <strong>en</strong> abril <strong>en</strong><br />

http://www.ueubiobio.cl/a<strong>de</strong>cca/; p.5.<br />

79


Se pue<strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r que <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje co<strong>la</strong>borativo cumple funciones es<strong>en</strong>ciales<br />

para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo individual y grupal que va más allá <strong>de</strong> lo meram<strong>en</strong>te conceptual:<br />

- Es una instancia para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r más y mejor.<br />

- Es una forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r habilida<strong>de</strong>s sociales fundam<strong>en</strong>tales para <strong>la</strong> vida <strong>en</strong><br />

sociedad: saber escuchar, respetar, tolerar, s<strong>en</strong>tirse participe <strong>de</strong> una tarea común,<br />

saber <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s sabi<strong>en</strong>do que no se está solo.<br />

- El rol <strong>de</strong>l profesor no es <strong>en</strong>tregar tan solo conocimi<strong>en</strong>tos a m<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> b<strong>la</strong>nco, él<br />

es un mediador cognitivo que ayuda al alumno a construir su apr<strong>en</strong>dizaje, no le<br />

<strong>en</strong>trega <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje ya estructurado y servido <strong>en</strong> ban<strong>de</strong>ja. A<strong>de</strong>más monitorea,<br />

intervi<strong>en</strong>e si es necesario, pero no <strong>en</strong>trega <strong>la</strong>s respuestas. También <strong>de</strong>be g<strong>en</strong>era <strong>la</strong><br />

instancia para que se produzca un conflicto cognitivo y un conflicto socio-<br />

cognitivo 77 .<br />

Finalm<strong>en</strong>te, y complem<strong>en</strong>tario a esto, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias didácticas<br />

p<strong>la</strong>nificadas y su fortaleza psicopedagógica son:<br />

- Brainstorming o torb<strong>el</strong>lino <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as: ayuda a <strong>la</strong> motivación ya <strong>la</strong> participación<br />

espontánea <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> los estudiantes<br />

- Estudio <strong>de</strong> casos: ti<strong>en</strong>e como objetivo posibilitar <strong>el</strong> análisis y <strong>la</strong> reflexión<br />

profunda y significativa <strong>de</strong> hechos y/o <strong>proceso</strong>s que permitan <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

conceptos, principios, regu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s y g<strong>en</strong>eralizaciones. Obviam<strong>en</strong>te que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

77 Es un conflicto <strong>en</strong>tre lo que se sabe (conocimi<strong>en</strong>tos previos) y lo que se va a integrar como<br />

conocimi<strong>en</strong>to nuevo a niv<strong>el</strong> individual. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> conflicto socio-cognitivo posee <strong>el</strong> mismo<br />

significado que <strong>el</strong> conflicto cognitivo, pero <strong>en</strong> este caso es a niv<strong>el</strong> grupal. Conceptos extraídos <strong>de</strong> Biain<br />

Iñaki, Cutrín Carlos, Elcarte María y otros; El apr<strong>en</strong>dizaje cooperativo; p.18-19.<br />

80


Ci<strong>en</strong>cias Sociales es especialm<strong>en</strong>te importante su aplicación, ya que facilita <strong>la</strong><br />

reflexión <strong>de</strong> los hechos y <strong>proceso</strong>s históricos a través <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tos y fu<strong>en</strong>tes<br />

históricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> más variada índole.<br />

- Simu<strong>la</strong>ciones y juegos: <strong>La</strong>s simu<strong>la</strong>ciones hac<strong>en</strong> posible repres<strong>en</strong>tar o reproducir<br />

<strong>de</strong> manera s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> alguna situación real o hipotética. Los juegos son<br />

simu<strong>la</strong>ciones que incorporan <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido y ejercicio <strong>de</strong> una compet<strong>en</strong>cia. El<br />

objetivo <strong>de</strong> esta técnica grupal es que <strong>el</strong> alumno logre emplear activam<strong>en</strong>te su<br />

habilidad para procesar información, adquirir conceptos y luego aplicados.<br />

- Circep o concepto circu<strong>la</strong>r: <strong>el</strong> propósito fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> este técnica <strong>de</strong><br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to visual es que <strong>el</strong> alumno pueda llegar a estructurar una visión global<br />

<strong>de</strong> un hecho, concepto u objeto, mediante <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> analogías cuyo objetivo<br />

c<strong>en</strong>tral es establecer <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción y/o semejanza con otros hechos, conceptos<br />

nuevos, los que una vez <strong>el</strong>egidos son objeto <strong>de</strong> contraposición.<br />

- <strong>La</strong> investigación o indagación: El método <strong>de</strong> razonami<strong>en</strong>to inductivo, como<br />

esquema fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l método ci<strong>en</strong>tífico, <strong>de</strong>posita <strong>en</strong> <strong>el</strong> alumno <strong>la</strong><br />

responsabilidad <strong>de</strong> su apr<strong>en</strong>dizaje y, como producto <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, se obti<strong>en</strong>e un<br />

conjunto <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza que <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te estructuradas dan como<br />

resultado un <strong>proceso</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to l<strong>la</strong>mado indagación o re<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to.<br />

- El Tribunal: <strong>el</strong> objetivo principal a lograr cuando se aplica esta técnica es que los<br />

alumnos sean capaces <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar temáticas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias, que puedan<br />

ser formu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> problemas, y <strong>de</strong> alguna manera result<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>safiantes, controvertidos o importantes <strong>de</strong> analizar. <strong>La</strong> i<strong>de</strong>a es que los<br />

alumnos, <strong>en</strong> una actitud empática, puedan empatizar con los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os, hechos,<br />

sucesos, <strong>de</strong>cisiones, personajes, ev<strong>en</strong>tos, etc. Y luego procur<strong>en</strong> revivir <strong>la</strong>s<br />

81


controversias que, seguram<strong>en</strong>te, provocaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to histórico <strong>en</strong> que se<br />

pres<strong>en</strong>taron.<br />

- ABP (Apr<strong>en</strong>dizaje Basado <strong>en</strong> Problemas o también <strong>de</strong>nominado PBL, que quiere<br />

<strong>de</strong>cir Problem Based Learning). En es<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l ABP se fundam<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong>bido a que <strong>en</strong> <strong>el</strong> ABP se espera que los estudiantes apr<strong>en</strong>dan a partir <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mundo real y <strong>de</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia por virtud <strong>de</strong><br />

su propio estudio e investigación 78 . El problema que se <strong>el</strong>ija <strong>en</strong> primer lugar<br />

<strong>de</strong>be estar tomado <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad (i<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te) y <strong>de</strong>be pres<strong>en</strong>tar un conflicto<br />

cognitivo y socio-cognitivo interesante y motivador para <strong>el</strong> alumno. En este caso<br />

se pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> juego todos aqu<strong>el</strong>los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que produc<strong>en</strong> un apr<strong>en</strong>dizaje<br />

significativo individual y grupal, agregando a esto <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> soluciones a<br />

problemáticas que se dan <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad, vincu<strong>la</strong>ndo así los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l<br />

alumno <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario sociocultural <strong>de</strong>terminado con <strong>la</strong> nueva información que<br />

<strong>el</strong> doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong>see que los estudiantes asimil<strong>en</strong>. Por otro <strong>la</strong>do <strong>el</strong> ABP fom<strong>en</strong>ta,<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> y afianza habilida<strong>de</strong>s sociales indisp<strong>en</strong>sables para un bu<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l estudiante <strong>en</strong> una sociedad cambiante y <strong>de</strong>safiante, <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarán a problemas que requerirán <strong>de</strong> un trabajo <strong>en</strong> conjunto.<br />

78 MORALES P., LANDA V; Apr<strong>en</strong>dizaje Basado <strong>en</strong> Problemas; p. 149. Extraído <strong>de</strong><br />

www.redalyc.uaemex.mx/redalyc/pdf/299/29901314.pdf<br />

82


13. Cuadro resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> propuesta didáctica (P<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong> trayecto):<br />

En este cuadro se pres<strong>en</strong>ta un esquema con los principales <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> propuesta, or<strong>de</strong>nados <strong>de</strong> acuerdo al mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong> trayecto que se trabaja <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> estudio ya m<strong>en</strong>cionado.<br />

ombre <strong>de</strong>l Profesor: Gonzalo Morales Sepúlveda<br />

Tiempo estimado: 10 semanas<br />

Unidad: El siglo XX: <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico y <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia social<br />

Objetivo g<strong>en</strong>eral: Compr<strong>en</strong>dan <strong>la</strong> historia nacional <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> estudio y análisis interpretativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>.<br />

iv<strong>el</strong>: 2 Medio Técnico Profesional.<br />

OBJETIVOS<br />

P<strong>la</strong>n y<br />

Programa/Microhis<br />

toria<br />

Los estudiantes<br />

• Caracteric<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

evolución políticoinstitucional<br />

<strong>de</strong><br />

Chile <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XX, y distingan<br />

períodos y<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos<br />

r<strong>el</strong>evantes<br />

analizados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su<br />

localidad.<br />

• Compar<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

APRED. ESP.<br />

P<strong>la</strong>n y<br />

Programa/Microhisto<br />

ria<br />

• Caracteriza <strong>la</strong><br />

evolución políticoinstitucional<br />

<strong>de</strong> Chile<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XX, y<br />

distingue períodos y<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos<br />

r<strong>el</strong>evantes analizados<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> su localidad.<br />

• Compara <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo<br />

COTEIDO<br />

• El fin <strong>de</strong> una época: fin <strong>de</strong>l<br />

par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarismo, surgimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> populismos, gobiernos<br />

militares, nuevos partidos<br />

políticos, nuevos<br />

actores sociales. Fin <strong>de</strong>l ciclo<br />

<strong>de</strong>l salitre. <strong>La</strong> creci<strong>en</strong>te<br />

influ<strong>en</strong>cia<br />

económica, cultural y política<br />

<strong>de</strong> los Estados Unidos y su<br />

ACTIVIDAD/<br />

Los estudiantes<br />

Semana 1<br />

C<strong>la</strong>se 1<br />

Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos mediante<br />

diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan<br />

cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones y explicaciones<br />

dadas por <strong>el</strong> profesor basadas <strong>en</strong><br />

EVALUACIÓ<br />

Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

características <strong>de</strong>l<br />

curso y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

actividad realizada<br />

<strong>la</strong> evaluación se<br />

organiza <strong>en</strong>:<br />

En términos<br />

g<strong>en</strong>erales se realiza<br />

una evaluación <strong>de</strong><br />

carácter inicial<br />

83


mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong><br />

organización<br />

política y <strong>el</strong> rol <strong>de</strong>l<br />

Estado antes y<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l<br />

gobierno militar.<br />

• Evalú<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos<br />

internacionales <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Chile<br />

así como que<br />

reconozcan su<br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad don<strong>de</strong><br />

viv<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XX.<br />

• Analic<strong>en</strong> los<br />

<strong>proceso</strong>s<br />

económicos <strong>de</strong><br />

Chile <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XX, utilizando<br />

información <strong>de</strong><br />

distintas fu<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad.<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong><br />

organización política<br />

y <strong>el</strong> rol <strong>de</strong>l<br />

Estado antes y<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l gobierno<br />

militar.<br />

• Evalúa <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos<br />

internacionales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

historia<br />

<strong>de</strong> Chile así como<br />

reconoce su<br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad don<strong>de</strong><br />

vive, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XX.<br />

• Analiza los<br />

<strong>proceso</strong>s económicos<br />

<strong>de</strong> Chile <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo<br />

XX, utilizando<br />

información <strong>de</strong><br />

distintas fu<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad.<br />

proyección hacia <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l<br />

siglo. <strong>La</strong> crisis económica <strong>de</strong><br />

1929 y sus efectos <strong>en</strong> Chile.<br />

Nuevas corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to disputan <strong>la</strong><br />

hegemonía al liberalismo.<br />

<strong>la</strong> guía “Chile <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l 25”<br />

Realizan un Brainstorming o<br />

torb<strong>el</strong>lino <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as.<br />

G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir<br />

<strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

C<strong>la</strong>se 2<br />

Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos mediante<br />

diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan<br />

cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

a través <strong>de</strong> una lluvia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as.<br />

Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones y explicaciones<br />

dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

Construy<strong>en</strong> un diario local <strong>en</strong><br />

grupos con los principales<br />

hechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> época.<br />

G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir<br />

<strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Semana 2<br />

C<strong>la</strong>se 3<br />

Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos mediante<br />

como un “son<strong>de</strong>o”<br />

evaluativo para<br />

saber que niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>tos,<br />

habilida<strong>de</strong>s,<br />

actitu<strong>de</strong>s y valores<br />

pose<strong>en</strong> los alumnos<br />

con qui<strong>en</strong>es se va a<br />

iniciar un <strong>proceso</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza<br />

apr<strong>en</strong>dizaje. Se<br />

realiza una<br />

evaluación <strong>de</strong><br />

<strong>proceso</strong>, don<strong>de</strong> se<br />

valoran <strong>de</strong> forma<br />

continua los<br />

apr<strong>en</strong>dizajes <strong>de</strong> los<br />

alumnos y que<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te posee<br />

carácter formativo.<br />

Y por último una<br />

evaluación final<br />

don<strong>de</strong> se<br />

comprueban los<br />

resultados obt<strong>en</strong>idos<br />

estableciéndose una<br />

re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

carácter sumativo y<br />

formativa.<br />

A<strong>de</strong>más, los<br />

84


• Compr<strong>en</strong>dan los<br />

múltiples efectos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s crisis<br />

económicas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

evolución histórica<br />

<strong>de</strong> Chile y su<br />

comunidad <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo XX.<br />

• Valor<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia como<br />

forma <strong>de</strong> resolver<br />

los conflictos<br />

políticos y como<br />

forma <strong>de</strong><br />

participación<br />

ciudadana.<br />

• Respet<strong>en</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as<br />

diverg<strong>en</strong>tes y<br />

opuestas a <strong>la</strong>s<br />

propias <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

interpretación <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo histórico<br />

<strong>de</strong>l siglo XX.<br />

• Sean capaces <strong>de</strong><br />

reconstituir algún<br />

<strong>proceso</strong> histórico<br />

<strong>de</strong>l siglo XX,<br />

utilizando como<br />

• Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> los<br />

múltiples efectos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s crisis económicas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución<br />

histórica <strong>de</strong> Chile y<br />

su comunidad <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

siglo XX.<br />

• Valora <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia como<br />

forma <strong>de</strong> resolver los<br />

conflictos políticos y<br />

como forma <strong>de</strong><br />

participación<br />

ciudadana.<br />

• Respeta <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as<br />

diverg<strong>en</strong>tes y<br />

opuestas a <strong>la</strong>s propias<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />

histórico <strong>de</strong>l siglo<br />

XX.<br />

• Es capaz <strong>de</strong><br />

reconstituir algún<br />

<strong>proceso</strong> histórico <strong>de</strong>l<br />

siglo XX, utilizando<br />

como fu<strong>en</strong>te primaria<br />

• El nuevo rol <strong>de</strong>l Estado a<br />

partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1920: <strong>el</strong><br />

Estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar; <strong>la</strong><br />

sustitución <strong>de</strong> importaciones<br />

como mo<strong>de</strong>lo económico, sus<br />

logros y <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s.<br />

<strong>La</strong> crisis <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo a mediados<br />

<strong>de</strong> siglo, efectos sociales.<br />

diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan<br />

cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

a través <strong>de</strong> un pl<strong>en</strong>ario.<br />

Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones y explicaciones<br />

dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

Desarrol<strong>la</strong>n un phillips 66<br />

acerca <strong>de</strong>l comercio <strong>en</strong> San<br />

Carlos y <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l 29.<br />

G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir<br />

<strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

C<strong>la</strong>se 4<br />

Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos mediante<br />

diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan<br />

cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

construy<strong>en</strong>do una sopa <strong>de</strong> letras<br />

Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones y explicaciones<br />

dadas por <strong>el</strong> profesor acerca <strong>de</strong>l<br />

estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong><br />

mediados <strong>de</strong> siglo.<br />

procedimi<strong>en</strong>tos (y<br />

sus instrum<strong>en</strong>tos)<br />

evaluativos se basan<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

Observación<br />

sistemática como<br />

rúbricas, esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

apreciación, listas <strong>de</strong><br />

cotejo; Análisis <strong>de</strong><br />

producciones <strong>de</strong> los<br />

alumnos como<br />

monografías,<br />

resúm<strong>en</strong>es o<br />

investigaciones<br />

Por último, <strong>la</strong><br />

evaluación no es<br />

solo unidireccional<br />

o heterogénea, sino<br />

que también se<br />

practica como una<br />

coevaluación y<br />

autoevaluación.<br />

85


fu<strong>en</strong>te primaria<br />

<strong>en</strong>trevistas a<br />

miembros <strong>de</strong> su<br />

comunidad.<br />

<strong>en</strong>trevistas a<br />

miembros <strong>de</strong> su<br />

comunidad.<br />

Trabajan con <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to<br />

“Cómics <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />

Chile”. En grupos e<strong>la</strong>boran un<br />

circeps y lo expon<strong>en</strong> <strong>en</strong> un<br />

pl<strong>en</strong>ario al resto <strong>de</strong>l curso.<br />

G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir<br />

<strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Semana 3<br />

C<strong>la</strong>se 5<br />

Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos mediante<br />

diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan<br />

cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones y explicaciones<br />

dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

Individualm<strong>en</strong>te construy<strong>en</strong><br />

guión para cómic basado <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>trevista realizada a personas<br />

que hayan vivido <strong>en</strong> <strong>el</strong> San<br />

Carlos <strong>de</strong>l período.<br />

G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir<br />

<strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

C<strong>la</strong>se 6<br />

86


• Los nuevos proyectos<br />

políticos: <strong>la</strong> reformu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> partidos a fines <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> 1950. Los nuevos<br />

proyectos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y<br />

su implem<strong>en</strong>tación política.<br />

Ampliación<br />

<strong>de</strong>l sufragio.<br />

• Cambios políticos, sociales,<br />

económicos y culturales <strong>de</strong><br />

Chile<br />

Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos mediante<br />

diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan<br />

cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones y explicaciones<br />

dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

Individualm<strong>en</strong>te construy<strong>en</strong> y<br />

expon<strong>en</strong> cómic.<br />

G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir<br />

<strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Semana 4<br />

C<strong>la</strong>se 7<br />

Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos mediante<br />

diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan<br />

cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

a través <strong>de</strong> una lluvia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as.<br />

Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones y explicaciones<br />

dadas por <strong>el</strong> profesor basado <strong>en</strong><br />

guía <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 60´s<br />

87


<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años 70 a <strong>la</strong><br />

actualidad.<br />

Desarrol<strong>la</strong>n un radioforo don<strong>de</strong><br />

discut<strong>en</strong> sus p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos.<br />

G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir<br />

<strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

C<strong>la</strong>se 8<br />

Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos mediante<br />

diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan<br />

cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

resolvi<strong>en</strong>do un crucigrama<br />

Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones y explicaciones<br />

dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

E<strong>la</strong>boran un dominó conceptual<br />

y juegan con él.<br />

G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir<br />

<strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Semana 5<br />

C<strong>la</strong>se 9<br />

Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos mediante<br />

diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan<br />

88


cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones y explicaciones<br />

dadas por <strong>el</strong> profesor basado <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> texto “<strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 70´s”<br />

E<strong>la</strong>boran cuestionario para<br />

aplicarlo a sus familiares basado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> pregunta guía ¿existió<br />

po<strong>la</strong>rización <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los<br />

set<strong>en</strong>ta?<br />

G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir<br />

<strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

C<strong>la</strong>se 10<br />

Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos mediante<br />

diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan<br />

cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

jugando un mini bachillerato<br />

histórico<br />

Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones y explicaciones<br />

dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

Desarrol<strong>la</strong>n primera fase ABP.<br />

V<strong>en</strong> fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tal<br />

89


“<strong>La</strong> Batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chile” y lo<br />

discut<strong>en</strong> <strong>en</strong> grupos asignados <strong>de</strong><br />

acuerdo a los resultados <strong>de</strong>l<br />

cuestionario e<strong>la</strong>borado <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se<br />

anterior.<br />

G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir<br />

<strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Semana 6<br />

C<strong>la</strong>se 11<br />

Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos mediante<br />

com<strong>en</strong>tario libre <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as.<br />

Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones y explicaciones<br />

dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

Desarrol<strong>la</strong>n segunda fase ABP,<br />

trabajan <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> acuerdo a<br />

especialistas <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia<br />

qui<strong>en</strong>es g<strong>en</strong>eran conclusiones<br />

una vez que discut<strong>en</strong> y analizan<br />

<strong>el</strong> material <strong>de</strong>l que dispon<strong>en</strong>..<br />

G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir<br />

<strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

C<strong>la</strong>se 12<br />

Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los<br />

90


conocimi<strong>en</strong>tos mediante<br />

diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan<br />

cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

anotando i<strong>de</strong>as <strong>en</strong> <strong>la</strong> pizarra.<br />

Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones y explicaciones<br />

dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

Desarrol<strong>la</strong>n tercera fase <strong>de</strong><br />

ABP, discut<strong>en</strong> <strong>la</strong>s sus<br />

conclusiones <strong>en</strong> los grupos<br />

originales, construy<strong>en</strong> afiches y<br />

los pres<strong>en</strong>tan al curso.<br />

G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir<br />

<strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Semana 7<br />

C<strong>la</strong>se 13<br />

Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos mediante<br />

diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan<br />

cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

con <strong>la</strong> disertación <strong>de</strong> un<br />

compañero.<br />

Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones y explicaciones<br />

91


dadas por <strong>el</strong> profesor sobre <strong>el</strong><br />

régim<strong>en</strong> militar y <strong>la</strong> vu<strong>el</strong>ta a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia.<br />

Discut<strong>en</strong> y analizan imág<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong>l período.<br />

Se divi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> grupos a favor y<br />

<strong>en</strong> contra <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> militar<br />

para realizar <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas <strong>la</strong><br />

próxima c<strong>la</strong>se.<br />

G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir<br />

<strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

C<strong>la</strong>se 14<br />

Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos mediante<br />

diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan<br />

cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones y explicaciones<br />

dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

Realizan un juicio don<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong>n o critican <strong>el</strong> régim<strong>en</strong><br />

militar con fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

lo local.<br />

92


• Reconstitución <strong>de</strong> algún<br />

<strong>proceso</strong><br />

histórico <strong>de</strong>l siglo XX por<br />

medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad.<br />

G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir<br />

<strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Semana 8<br />

C<strong>la</strong>se 15<br />

Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos mediante<br />

diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan<br />

cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones y explicaciones<br />

dadas por <strong>el</strong> profesor basada <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos básicos <strong>de</strong><br />

investigación y construcción <strong>de</strong><br />

un <strong>en</strong>sayo.<br />

Elig<strong>en</strong> <strong>el</strong> tema a investigar.<br />

E<strong>la</strong>boran instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> información.<br />

G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir<br />

<strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

C<strong>la</strong>se 16<br />

Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos mediante<br />

diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan<br />

93


cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> una exposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dudas<br />

que pose<strong>en</strong>.<br />

Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones y explicaciones<br />

dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

Pres<strong>en</strong>tan avances <strong>de</strong> sus<br />

investigaciones.<br />

Organizan Jornada <strong>de</strong><br />

pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong><br />

pon<strong>en</strong>cia.<br />

G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir<br />

<strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Semana 9<br />

C<strong>la</strong>se 17<br />

Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos mediante<br />

diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan<br />

cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instrucciones y explicaciones<br />

dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

Entregan sus <strong>en</strong>sayos y los<br />

94


pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> una pon<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 5<br />

minutos.<br />

G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir<br />

<strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

95


14. Objetivos:<br />

<strong>La</strong> p<strong>la</strong>nificación p<strong>la</strong>nteada se guía por los sigui<strong>en</strong>tes objetivos a lograr por los<br />

estudiantes, extraídos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> estudio para NM2, ya citado, que <strong>en</strong>trega <strong>el</strong><br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación, y, adaptados para <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>.<br />

Objetivo g<strong>en</strong>eral:<br />

• Compr<strong>en</strong>dan <strong>la</strong> historia nacional <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> estudio y análisis interpretativo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong>.<br />

Objetivos específicos:<br />

• Caracteric<strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución político-institucional <strong>de</strong> Chile <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XX, y distingan<br />

períodos y acontecimi<strong>en</strong>tos r<strong>el</strong>evantes analizados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su localidad.<br />

• Compar<strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong> organización política y <strong>el</strong> rol <strong>de</strong>l Estado antes y<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l gobierno militar.<br />

• Evalú<strong>en</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos internacionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Chile así<br />

como que reconozcan su influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad don<strong>de</strong> viv<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XX.<br />

• Analic<strong>en</strong> los <strong>proceso</strong>s económicos <strong>de</strong> Chile <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XX, utilizando información <strong>de</strong><br />

distintas fu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

• Compr<strong>en</strong>dan los múltiples efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s crisis económicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución histórica <strong>de</strong><br />

Chile y su comunidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XX.<br />

96


• Valor<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia como forma <strong>de</strong> resolver los conflictos políticos y como forma <strong>de</strong><br />

participación ciudadana.<br />

• Respet<strong>en</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as diverg<strong>en</strong>tes y opuestas a <strong>la</strong>s propias <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />

histórico <strong>de</strong>l siglo XX.<br />

• Sean capaces <strong>de</strong> reconstituir algún <strong>proceso</strong> histórico <strong>de</strong>l siglo XX, utilizando como fu<strong>en</strong>te<br />

primaria <strong>en</strong>trevistas a miembros <strong>de</strong> su comunidad.<br />

97


15. Cont<strong>en</strong>idos:<br />

Los p<strong>la</strong>nes y programas para NM2 especifican los sigui<strong>en</strong>tes cont<strong>en</strong>idos para <strong>la</strong><br />

unidad “El siglo XX: <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico y <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia social”:<br />

• El fin <strong>de</strong> una época: fin <strong>de</strong>l par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarismo, surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> populismos, gobiernos<br />

militares, nuevos partidos políticos, nuevos actores sociales. Fin <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong>l salitre. <strong>La</strong><br />

creci<strong>en</strong>te influ<strong>en</strong>cia económica, cultural y política <strong>de</strong> los Estados Unidos y su proyección<br />

hacia <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l siglo. <strong>La</strong> crisis económica <strong>de</strong> 1929 y sus efectos <strong>en</strong> Chile. Nuevas<br />

corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to disputan <strong>la</strong> hegemonía al liberalismo.<br />

• El nuevo rol <strong>de</strong>l Estado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1920: <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar; <strong>la</strong><br />

sustitución <strong>de</strong> importaciones como mo<strong>de</strong>lo económico, sus logros y <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s. <strong>La</strong> crisis<br />

<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo a mediados <strong>de</strong> siglo, efectos sociales.<br />

• Los nuevos proyectos políticos: <strong>la</strong> reformu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> partidos a fines <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> 1950. Los nuevos proyectos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y su implem<strong>en</strong>tación política.<br />

Ampliación <strong>de</strong>l sufragio.<br />

• Cambios políticos, sociales, económicos y culturales <strong>de</strong> Chile <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años 70 a <strong>la</strong><br />

actualidad.<br />

• Reconstitución <strong>de</strong> algún <strong>proceso</strong> histórico <strong>de</strong>l siglo XX por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad.<br />

98


16. Activida<strong>de</strong>s<br />

El <strong>de</strong>talle <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s por c<strong>la</strong>se pres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> página 83 con<br />

su correspondi<strong>en</strong>te material <strong>de</strong> trabajo, es <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

Semana 1/ C<strong>la</strong>se 1<br />

- Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los conocimi<strong>en</strong>tos mediante diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

- Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y explicaciones dadas por <strong>el</strong> profesor basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

guía “Chile <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l 25”<br />

- Realizan un Brainstorming o torb<strong>el</strong>lino <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as. (Los estudiantes, apoyándose <strong>en</strong> los<br />

apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se, expresan <strong>de</strong> forma libre, <strong>en</strong> no más <strong>de</strong> diez minutos, algunas<br />

inquietu<strong>de</strong>s o afirmaciones respecto al tema tratado. Luego <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones, <strong>el</strong><br />

profesor anota <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as c<strong>en</strong>trales <strong>en</strong> <strong>la</strong> pizarra y junto al curso se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

conclusiones)<br />

- G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Materiales c<strong>la</strong>se 1. (Guía <strong>de</strong> apoyo)<br />

“Chile <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l 25” 79<br />

A fines <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1925, un nuevo golpe militar había restituido a Arturo<br />

Alessandri <strong>en</strong> <strong>la</strong> jefatura <strong>de</strong>l Estado. Éste convocó una Conv<strong>en</strong>ción Constituy<strong>en</strong>te, que<br />

redactaría un nuevo texto fundam<strong>en</strong>tal. Era <strong>la</strong> señal <strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> ruptura con <strong>el</strong> pasado.<br />

Establecía <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección directa, creaba un Tribunal Electoral, garantizaba <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong><br />

conci<strong>en</strong>cia y separaba <strong>la</strong> Iglesia <strong>de</strong>l Estado. Como reacción a <strong>la</strong> tiranía legis<strong>la</strong>tiva, se<br />

imp<strong>la</strong>ntó un ejecutivo fuerte y se <strong>de</strong>bilitó <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cámaras. En <strong>de</strong>finitiva, se<br />

bosquejaba una fórmu<strong>la</strong> política <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> Estado adquiría po<strong>de</strong>res para interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> lo<br />

económico y social. Pero <strong>la</strong> restauración <strong>de</strong> Alessandri <strong>en</strong> <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia sería breve. Siete<br />

meses más tar<strong>de</strong>, un nuevo conflicto con <strong>el</strong> ejército, a través <strong>de</strong> su ministro <strong>de</strong> Guerra, <strong>el</strong><br />

g<strong>en</strong>eral Carlos Ibáñez <strong>de</strong>l Campo, lo forzó a un nuevo abandono <strong>de</strong>l cargo. También fue<br />

corto <strong>el</strong> período <strong>de</strong>l <strong>el</strong>ecto presi<strong>de</strong>nte Emiliano Figueroa <strong>La</strong>rraín, y los comicios realizados<br />

a continuación <strong>el</strong>evaron a <strong>la</strong> jefatura <strong>de</strong>l Estado a Carlos Ibáñez <strong>de</strong>l Campo.<br />

79 Fu<strong>en</strong>te: A.A.V.V. (1995) Enciclopedia universal micronet. España.<br />

99


Su período <strong>de</strong> gobierno (1927-1931) se caracterizó por <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> los partidos<br />

políticos <strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario nacional y <strong>la</strong> persecución <strong>de</strong> sus personalida<strong>de</strong>s más r<strong>el</strong>evantes.<br />

Aunque los sindicatos no fueron prohibidos, persiguió aqu<strong>el</strong>los vincu<strong>la</strong>dos a los partidos<br />

obreros, al tiempo que eran estimu<strong>la</strong>das asociaciones apolíticas que respondían a <strong>la</strong>s<br />

iniciativas <strong>de</strong>l gobierno. <strong>La</strong> pr<strong>en</strong>sa también experim<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> dureza <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> y fue<br />

imp<strong>la</strong>ntada una asfixiante c<strong>en</strong>sura.<br />

Junto a eso, <strong>la</strong> economía nacional experim<strong>en</strong>tó una serie <strong>de</strong> cambios significativos<br />

a partir <strong>de</strong> los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los treinta. <strong>La</strong> crisis económica, <strong>de</strong>tonada a<br />

esca<strong>la</strong> mundial <strong>en</strong> 1929, <strong>de</strong>sembocó <strong>en</strong> una crisis g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía chil<strong>en</strong>a. <strong>La</strong><br />

industria <strong>de</strong>l salitre, principal sostén <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía nacional, co<strong>la</strong>psó <strong>de</strong> manera viol<strong>en</strong>ta<br />

sumi<strong>en</strong>do al país <strong>en</strong> una profunda crisis.<br />

A mediados <strong>de</strong> 1931, <strong>el</strong> <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral y un panorama <strong>de</strong> incertidumbre<br />

económica y social obligaron a Ibáñez a r<strong>en</strong>unciar a <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia. Chile se <strong>en</strong>caminaba<br />

hacia <strong>el</strong> período más caótico que había conocido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1820. Hubo varias<br />

revu<strong>el</strong>tas <strong>de</strong>l ejército, un motín <strong>en</strong> <strong>la</strong> armada, una serie <strong>de</strong> juntas y presi<strong>de</strong>ntes efímeros, y<br />

una república socialista que duró ci<strong>en</strong> días. <strong>La</strong> inf<strong>la</strong>ción aum<strong>en</strong>tó vertiginosam<strong>en</strong>te y, a<br />

fines <strong>de</strong> 1932, ante <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> un gobierno or<strong>de</strong>nado, <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte<br />

Suprema <strong>de</strong> Justicia <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1925 y convocó a<br />

<strong>el</strong>ecciones, que hicieron volver a Arturo Alessandri a <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1932.<br />

Ya no se trataba <strong>de</strong>l lí<strong>de</strong>r popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> década anterior, sino <strong>de</strong> un experim<strong>en</strong>tado político<br />

próximo a <strong>la</strong> causa conservadora. Alessandri se ro<strong>de</strong>ó <strong>de</strong> partidarios <strong>de</strong> esa t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

política <strong>en</strong> su nuevo gabinete, <strong>en</strong>tre los cuales <strong>de</strong>stacó Gustavo Ross. El clima político<br />

distó <strong>de</strong> mejorar, ya que <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa fue sil<strong>en</strong>ciada, los críticos exiliados y <strong>el</strong> congreso<br />

manejado <strong>de</strong> modo arbitrario. De todos modos, Alessandri contaba <strong>en</strong> su haber con una<br />

exitosa lucha contra <strong>el</strong> malestar económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación. Cuando asumió <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

actividad comercial, tanto pública como privada, ésta se hal<strong>la</strong>ba paralizada. En 1932, <strong>la</strong><br />

producción mineral se había reducido a <strong>la</strong> mitad, <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> los nitratos a una vigésima<br />

parte y <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> exportación a una octava parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cifras registradas <strong>en</strong> 1927.<br />

<strong>La</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción era ap<strong>en</strong>as un tercio <strong>de</strong> <strong>la</strong> registrada <strong>en</strong> 1929. i los<br />

soldados, ni los empleados públicos habían recibido su su<strong>el</strong>do durante <strong>la</strong>rgo tiempo.<br />

<strong>La</strong> recuperación económica chil<strong>en</strong>a, <strong>en</strong>tre 1932 y 1938, a <strong>la</strong> vez que reflejaba <strong>el</strong><br />

cambio favorable <strong>en</strong> <strong>la</strong> prosperidad mundial, atestiguba también <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

Alessandri y su ministro <strong>de</strong> Finanzas, Gustavo Ross. Los obstáculos que se les oponían<br />

para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> crisis eran graves. o podían tomar préstamos externos, ni<br />

increm<strong>en</strong>tar los impuestos, ni <strong>de</strong>spedir empleados públicos masivam<strong>en</strong>te. Su fórmu<strong>la</strong><br />

económica apostó por <strong>el</strong> estímulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad constructiva, que requería un uso masivo<br />

<strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra, con subsidios y ex<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> impuestos. Se conservaron <strong>la</strong>s reservas <strong>de</strong><br />

moneda extranjera limitando al máximo <strong>la</strong>s importaciones. En un p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> seis años, <strong>el</strong><br />

precio <strong>de</strong>l salitre se duplicó y <strong>el</strong> <strong>de</strong>preciado peso recuperó valor. Por fin, <strong>en</strong> 1937, <strong>el</strong><br />

presupuesto nacional estaba equilibrado y <strong>la</strong> industria nacional sustituía importaciones<br />

con gran éxito, ya que hacia 1938 producía gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> artículos <strong>de</strong> uso<br />

cotidiano, tales como zapatos, ropa <strong>de</strong> <strong>la</strong>na, artículos <strong>de</strong> vidrio, jabón, pap<strong>el</strong> y cem<strong>en</strong>to. El<br />

gobierno <strong>de</strong> Alessandri y Ross <strong>de</strong>spertó temores <strong>en</strong> <strong>el</strong> extranjero cuando reempr<strong>en</strong>dió una<br />

política nacionalizadora que incluyó <strong>la</strong> incautación pública <strong>de</strong>l ferrocarril transandino <strong>de</strong><br />

propiedad británica, que unía <strong>el</strong> sistema nacional chil<strong>en</strong>o con <strong>el</strong> arg<strong>en</strong>tino <strong>en</strong> M<strong>en</strong>doza, y<br />

<strong>la</strong> subsidiaria chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> American and Foreign Power Corporation, que poseía varios<br />

tranvías y otros servicios. Tras acusar a <strong>la</strong> corporación <strong>de</strong> infringir <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> cambio y<br />

100


transferir ganancias al extranjero mediante negociaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado negro, fue<br />

obligada a reorganizarse y se incluyó a siete chil<strong>en</strong>os <strong>en</strong> su consejo directivo, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

exigir que <strong>el</strong> producido neto se distribuyera a razón <strong>de</strong> un tercio para <strong>el</strong> gobierno, un<br />

tercio a los dueños <strong>de</strong>l paquete accionarial y <strong>el</strong> tercio restante para reducir <strong>la</strong>s tarifas. En<br />

sus re<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong> industria salitrera, Alessandri se mostró más conciliador.<br />

Semana 1/ C<strong>la</strong>se 2<br />

- Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los conocimi<strong>en</strong>tos mediante diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> una lluvia <strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>as.<br />

- Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y explicaciones dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

- Construy<strong>en</strong> diario local con los principales hechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> época (Para tal efecto discut<strong>en</strong><br />

acerca <strong>de</strong> los principales hechos ocurridos <strong>en</strong> <strong>el</strong> país y <strong>en</strong> San Carlos durante <strong>el</strong> período<br />

guiándose con <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> apoyo que <strong>en</strong>foca <strong>el</strong> análisis <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio <strong>de</strong> <strong>la</strong> época y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pr<strong>en</strong>sa exist<strong>en</strong>te, inv<strong>en</strong>tan un nombre apropiado, y agregan una editorial, avisos<br />

publicitarios y <strong>en</strong>trevistas a habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna. Pue<strong>de</strong>n tomar como ejemplo para su<br />

construcción cualquier diario actual que esté <strong>en</strong> circu<strong>la</strong>ción)<br />

- G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Materiales c<strong>la</strong>se 2. (Texto <strong>de</strong> apoyo) 80 :<br />

El comercio <strong>en</strong> San Carlos<br />

Al finalizar <strong>el</strong> siglo 19 81 , San Carlos es consi<strong>de</strong>rado un pueblo activo y<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do 82 . Contamos <strong>en</strong> ese tiempo con gran cantidad <strong>de</strong> Baratillos, Bo<strong>de</strong>gas,<br />

Barracas <strong>de</strong> Ma<strong>de</strong>ra, Carpinterías, Casas <strong>de</strong> Préstamos, Carnicerías, Curtidurías,<br />

Despachos <strong>de</strong> Vinos, Establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Bil<strong>la</strong>res 83 , Herrerías, Hot<strong>el</strong>es, Impr<strong>en</strong>tas<br />

Tipográficas 84 , Pana<strong>de</strong>rías, Sastrerías, Ta<strong>la</strong>barterías, Ti<strong>en</strong>das surtidas <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>rías,<br />

Molinos, Restaurantes, y otras activida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>ores… Y mucho más.<br />

80<br />

Fu<strong>en</strong>te: ABU-KALIL, F. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad comercial <strong>de</strong> San Carlos. Edita Cámara <strong>de</strong> comercio.<br />

81<br />

Por <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 1890.<br />

82<br />

Contaba ya con Título <strong>de</strong> Ciudad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1865.<br />

83<br />

Eran muy numerosos, <strong>de</strong> moda y <strong>el</strong>egante actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> época.<br />

84<br />

A <strong>la</strong> fecha eran numerosas <strong>la</strong>s Impr<strong>en</strong>tas que dieron paso a interesantes periódicos que duraban, <strong>en</strong> algunos<br />

casos, poco tiempo, y <strong>en</strong> otros bastantes años.<br />

101


Al llegar <strong>el</strong> siglo 20, don<strong>de</strong> empiezan a aparecer mayoritariam<strong>en</strong>te algunos<br />

extranjeros 85 , <strong>el</strong> comercio local va tomando forma y con una calle principal <strong>de</strong>dicada<br />

especialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> actividad comercial 86 . Contamos <strong>en</strong> ese tiempo con <strong>la</strong> Mercería <strong>de</strong> don<br />

José Cortéz (1902), <strong>el</strong> "Anc<strong>la</strong> Dorada", <strong>de</strong> don Fi<strong>de</strong>l Sánchez Muñoz 87 , <strong>la</strong> Casa<br />

"Campuzano" 88 , <strong>la</strong> Ti<strong>en</strong>da "<strong>La</strong> Francesa" (1910), <strong>la</strong> Casa "Williams", <strong>la</strong> Casa "Aviles"<br />

(1915), Almacén "<strong>La</strong> Gloria" (1922), <strong>la</strong> Casa "B<strong>la</strong>nca" (1921), <strong>la</strong> Casa Chica (1926)...<br />

Entre tantos y antiguos negocios, no po<strong>de</strong>mos olvidar <strong>la</strong> famosa Librería "Andrés<br />

B<strong>el</strong>lo", <strong>la</strong>s popu<strong>la</strong>res Ti<strong>en</strong>das "<strong>La</strong> Bo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Oro", "<strong>La</strong> Parralina", <strong>la</strong> "Estr<strong>el</strong><strong>la</strong> B<strong>la</strong>nca", <strong>el</strong><br />

Hot<strong>el</strong> "P<strong>la</strong>za" (1932) 89 , <strong>la</strong> Past<strong>el</strong>ería "<strong>La</strong> Luz" (1934), <strong>la</strong> Bo<strong>de</strong>ga Lizana" (1937), Estudio<br />

Fotográfico "V<strong>en</strong>egas" (1937) 90 , <strong>la</strong> Sastrería "Syti-Style (1938)... Y tantos más.<br />

A principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 30, Chile como <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l mundo, sufre <strong>la</strong> crisis<br />

económica mundial. Los efectos y consecu<strong>en</strong>cias se hac<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tir <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio <strong>de</strong> San<br />

Carlos 91 .<br />

A principios <strong>de</strong> 1939, San Carlos y <strong>el</strong> comercio sufre otra crisis: <strong>el</strong> catastrófico<br />

Terremoto <strong>de</strong>l 24 <strong>de</strong> Enero, <strong>de</strong>struye una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong>l viejo pueblo. Todo <strong>el</strong> progreso y<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>nto material alcanzado se vino al su<strong>el</strong>o. <strong>La</strong> mayoría <strong>de</strong> los locales comerciales se<br />

unieron <strong>en</strong> una so<strong>la</strong> masa <strong>de</strong> escombros y ruinas 92 .<br />

Los años sigui<strong>en</strong>tes fueron <strong>de</strong> infatigable <strong>la</strong>bor y sacrificio. El costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tragedia<br />

fue muy gran<strong>de</strong>. Muchos se fueron a otros lugares y otros se quedaron edificando y<br />

levantando construcciones y locales más seguros 93 . El pueblo siguió creci<strong>en</strong>do, su<br />

fisonomía se fue mo<strong>de</strong>rnizando y <strong>el</strong> comercio aum<strong>en</strong>tando 94 . En este período, <strong>de</strong>stacan 95<br />

Quinta <strong>de</strong> Recreo "El Parronal" (1940), Casa Romero (1941) 96 , Bo<strong>de</strong>ga "San Antonio"<br />

(1946), "Hot<strong>el</strong> París" (1951), Almacén "<strong>La</strong> Frontera" (1952), Restaurant "Los Coligües"<br />

(1953), "Amerikan Bar " (1958), Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Soda "Marabú (1962), Zapatería "Rim<strong>en</strong>"<br />

(1963) y Ferretería "San Carlos" (1967) 97 .<br />

85<br />

Emigrantes <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> italiano, alemán y francés, se cu<strong>en</strong>tan ya <strong>en</strong>tre los más antiguos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> extranjero<br />

vivi<strong>en</strong>do y participando <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad comercial, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo 19. Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> 1902, se hace notar <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia árabe, <strong>de</strong>dicada por completo al comercio. Muy pronto se agregarían los españoles.<br />

86<br />

Se refiere a <strong>la</strong> calle In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, l<strong>la</strong>mada <strong>de</strong> antaño "Comercio", por <strong>la</strong> pasada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s antiguas caravanas<br />

<strong>de</strong> carretas hacia <strong>el</strong> sur, con todo tipo <strong>de</strong> productos.<br />

87<br />

Ahí se v<strong>en</strong>dían especies <strong>de</strong> lujo <strong>de</strong> esos tiempos.<br />

88<br />

Un gran almacén <strong>en</strong> <strong>la</strong> esquina norte <strong>de</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia con Portales.<br />

89<br />

Llegaban ahí <strong>la</strong>s mejores exposiciones <strong>de</strong> artículos <strong>de</strong> vestir y <strong>la</strong>s últimas noveda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> moda <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

Santiago.<br />

90<br />

Repartidas por <strong>la</strong> ciudad quedan numerosas fotografías <strong>de</strong>l ayer, <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>stacan los personajes, <strong>la</strong>s<br />

instituciones, <strong>el</strong> <strong>de</strong>porte, <strong>la</strong>s calles, <strong>el</strong> comercio, etc. El mayor auge lo tuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 40.<br />

91<br />

<strong>La</strong> crisis duró <strong>en</strong>tre 1929 y 1931. Como resultado <strong>de</strong> esto empieza a funcionar <strong>en</strong> San Carlos <strong>el</strong> Comisariato<br />

<strong>de</strong> "Subsist<strong>en</strong>cias y Precios", que era <strong>el</strong> <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r y fiscalizar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l comercio establecido <strong>el</strong><br />

respeto y <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> los precios.<br />

92<br />

<strong>La</strong> mayoría <strong>de</strong> esos antiguos locales era <strong>de</strong> adobe, poco resist<strong>en</strong>tes a sismos <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s proporciones.<br />

Muchos perdieron toda su merca<strong>de</strong>ría. Lo poco que lograron salvar se v<strong>en</strong>día <strong>en</strong> <strong>la</strong>s puertas o <strong>en</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>za.<br />

Otros habilitaron locales <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia.<br />

93<br />

<strong>La</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s edificaciones actuales son <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 40. Con los préstamos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación <strong>de</strong><br />

Reconstrucción y Auxilio, se logró t<strong>en</strong>er los actuales y tradicionales edificios <strong>de</strong>l comercio, como <strong>el</strong> edificio<br />

Tohá, <strong>la</strong> Galería Manríquez, Casa Abu-Kalil, <strong>la</strong> ex Casa Francesa, Almac<strong>en</strong>es El Caballo y otros.<br />

94<br />

Son muchos los locales que hicieron crecer <strong>el</strong> comercio. Imposible nombrarlos a todos.<br />

95<br />

Los nombrados son consi<strong>de</strong>rados algunos <strong>de</strong> los más importantes.<br />

96<br />

Uno <strong>de</strong> los pocos locales que no estaba <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> extranjeros. En 1965, se transformó <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer<br />

Supermercado <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. Perdura hasta 1994.<br />

97<br />

Ha sido uno <strong>de</strong> los locales más prestigiados <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad.<br />

102


LA PRESA<br />

Des<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong>l siglo 19 hasta nuestros días. San Carlos se ha hecho pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo int<strong>el</strong>ectual, con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> numerosos Periódicos <strong>de</strong> vital<br />

importancia, contribuy<strong>en</strong>do con <strong>el</strong>lo a <strong>la</strong> perfección literaria y al logro <strong>de</strong> finalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

progreso social, <strong>de</strong> int<strong>en</strong>ciones políticas, educación y cultura 98 .<br />

Son más <strong>de</strong> 70 <strong>la</strong>s publicaciones que han p<strong>la</strong>smado su historia, abri<strong>en</strong>do amplia y<br />

g<strong>en</strong>erosam<strong>en</strong>te sus páginas a <strong>la</strong> comunidad. Sin embargo, solo unos pocos trasc<strong>en</strong>dieron<br />

<strong>en</strong> importancia, quedando <strong>en</strong> <strong>el</strong> recuerdo o permaneci<strong>en</strong>do vig<strong>en</strong>tes, abordando con<br />

seriedad los problemas locales.<br />

El primer Periódico que tuvo <strong>la</strong> ciudad fue "El Pequ<strong>en</strong>", fundado <strong>el</strong> 25 <strong>de</strong><br />

oviembre <strong>de</strong> 1864 99 , por don José María Inzunza Sepúlveda 100 . Perdura hasta <strong>el</strong> 5 <strong>de</strong><br />

Diciembre <strong>de</strong> 1871.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, otros hombres visionarios y tal<strong>en</strong>tosos, editaron nuevos periódicos,<br />

<strong>en</strong>tre los que se <strong>de</strong>stacan "El Agricultor" (1869), "<strong>La</strong> Probidad" (1871), "<strong>La</strong> Época"<br />

(1876), "El Derecho" (1876), "El Pueblo" (1881), "El Perqui<strong>la</strong>uquén" (1881), "<strong>La</strong><br />

Localidad" (1895), "<strong>La</strong> Alianza Liberal" (1896), "<strong>La</strong> Vanguardia" (1900), "<strong>La</strong> Tribuna"<br />

(1911), "El Heraldo" (1915), "<strong>La</strong> Patria" (1923), "El Comercio" (1929) 101 , "<strong>La</strong> Flecha<br />

Roja" (1942), "<strong>La</strong> Verdad" (1944), "El Mirador" (1952), "El Pueblo" (1956), "<strong>La</strong><br />

Avanzada" (1961), "El Esfuerzo" (1986) 102 . y "Acontecer" (1991) 103 .<br />

Actualm<strong>en</strong>te circu<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad los informativos "El Dato" (2002), su Director,<br />

es Patricio Val<strong>de</strong>b<strong>en</strong>ito Vil<strong>la</strong>; "Mi Barrio" (2005), su Director es, Héctor Guzmán; "San<br />

Carlos <strong>de</strong> Itihue" (2005), su Director, es Samu<strong>el</strong> Muñoz Or<strong>el</strong><strong>la</strong>na; "Entrando al Area"<br />

(2005), su Director, es Salvador Pérez, y <strong>la</strong> Revista Anual "Rim<strong>en</strong>", <strong>de</strong>l Club Deportivo<br />

"Ricardo Mén<strong>de</strong>z", que circu<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 1947.<br />

Semana 2/ C<strong>la</strong>se 3<br />

- Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los conocimi<strong>en</strong>tos mediante diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> un pl<strong>en</strong>ario.<br />

- Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y explicaciones dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

98 <strong>La</strong>s vías <strong>de</strong> comunicación escrita siempre han sido parte importante <strong>de</strong> los pueblos para su <strong>de</strong>sarrollo.<br />

99 Se publicaba semanal. <strong>La</strong> primera edición salió a <strong>la</strong> luz <strong>el</strong> día 11 <strong>de</strong> Diciembre <strong>de</strong> 1864.<br />

100 Don José María Inzunza Sepúlveda habría sido, según opiniones <strong>de</strong> sus nietos, <strong>el</strong> primer Notario-Abogado<br />

<strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Carlos, cargo que anteriorm<strong>en</strong>te ejercían los escribanos, que por oficio autorizaban<br />

escrituras y <strong>de</strong>más actos legales.<br />

101 El Comercio ha sido <strong>el</strong> periódico <strong>de</strong> más <strong>la</strong>rga duración <strong>de</strong> San Carlos. Permaneció vig<strong>en</strong>te por 64 años.<br />

102 Periódico vig<strong>en</strong>te. Circu<strong>la</strong> cuatro veces por semana. Actual director es Jaime Salvo A.<br />

103 Circu<strong>la</strong> esporádicam<strong>en</strong>te dos a tres veces <strong>en</strong> <strong>el</strong> año.<br />

103


- Desarrol<strong>la</strong>n un phillips 66 acerca <strong>de</strong>l comercio <strong>en</strong> San Carlos y <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l 29. (En él,<br />

cada estudiante imagina que es un habitante <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> época y escribe una carta <strong>de</strong> no más<br />

<strong>de</strong> 5 líneas a un familiar, re<strong>la</strong>tándole como esta vivi<strong>en</strong>do)<br />

- G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Semana 2/ C<strong>la</strong>se 4<br />

- Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los conocimi<strong>en</strong>tos mediante diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te construy<strong>en</strong>do una sopa <strong>de</strong><br />

letras.<br />

- Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y explicaciones dadas por <strong>el</strong> profesor acerca <strong>de</strong>l<br />

estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> siglo.<br />

- Trabajan con <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to “Cómics <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Chile”. (Lo le<strong>en</strong> y anotan <strong>la</strong>s<br />

principales i<strong>de</strong>as que <strong>en</strong> él aparezcan y que se re<strong>la</strong>cion<strong>en</strong> con los cont<strong>en</strong>idos explicados<br />

anteriorm<strong>en</strong>te) En grupos e<strong>la</strong>boran un circeps recordando que <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este va <strong>el</strong><br />

tema o concepto objeto <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> <strong>el</strong> círculo sigui<strong>en</strong>te van <strong>la</strong>s analogías<br />

s<strong>el</strong>eccionadas y, por último, <strong>en</strong> al círculo mayor van <strong>la</strong> antonimias correspondi<strong>en</strong>tes a cada<br />

analogía. Una vez construido, lo expon<strong>en</strong> <strong>en</strong> un pl<strong>en</strong>ario al resto <strong>de</strong>l curso.<br />

- G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

104


Material c<strong>la</strong>se 4. (Docum<strong>en</strong>to “Cómics <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Chile” 104 )<br />

104 Fu<strong>en</strong>te: A.A.V.V. (2008). Historia <strong>de</strong> Chile <strong>en</strong> cómic. Santiago, Publicaciones Lo Castillo-Lun.<br />

105


Semana 3/ C<strong>la</strong>se 5<br />

- Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los conocimi<strong>en</strong>tos mediante diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

- Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y explicaciones dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

- Individualm<strong>en</strong>te construy<strong>en</strong> guión para Cómics basado <strong>en</strong> <strong>en</strong>trevista realizada a personas<br />

que hayan vivido <strong>en</strong> <strong>el</strong> San Carlos <strong>de</strong>l período. (Este <strong>de</strong>be poseer una estructura c<strong>la</strong>ra<br />

refer<strong>en</strong>te a <strong>el</strong>ección <strong>de</strong>l tema, título, un re<strong>la</strong>to con inicio, <strong>de</strong>sarrollo y final)<br />

- G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Material c<strong>la</strong>se 5. (Preguntas base <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevista para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l cómic)<br />

- ¿Cómo afectó <strong>el</strong> terremoto <strong>de</strong> 1939 a <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong> San Carlos?<br />

- ¿Qué cambios percibió usted <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> gobernar?<br />

- ¿Qué recuerda sobre <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los cuar<strong>en</strong>ta y cincu<strong>en</strong>ta?<br />

Semana 3/ C<strong>la</strong>se 6<br />

- Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los conocimi<strong>en</strong>tos mediante diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

- Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y explicaciones dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

- Individualm<strong>en</strong>te construy<strong>en</strong> y expon<strong>en</strong> cómics. (Para esto se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> basar <strong>en</strong> <strong>el</strong> cómics<br />

con <strong>el</strong> cual se trabajó <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se número 4)<br />

- G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

106


Semana 4/ C<strong>la</strong>se 7<br />

- Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los conocimi<strong>en</strong>tos mediante diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> una lluvia <strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>as.<br />

- Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y explicaciones dadas por <strong>el</strong> profesor basado <strong>en</strong> guía<br />

<strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 60´s<br />

- Desarrol<strong>la</strong>n un radioforo don<strong>de</strong> discut<strong>en</strong> sus p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos.<br />

- G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Materiales c<strong>la</strong>se 7. (Guía “Los cambios estructurales <strong>en</strong> los ses<strong>en</strong>ta” 105 )<br />

uestra historia nacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> período <strong>en</strong>tre fines <strong>de</strong> los ses<strong>en</strong>ta y principios <strong>de</strong> los<br />

set<strong>en</strong>ta está marcada por una serie <strong>de</strong> transformaciones <strong>de</strong> base acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />

gobernar y que <strong>de</strong>nominamos o caracterizamos como cambios estructurales.<br />

Estos cambios o reformas ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> los gobiernos <strong>de</strong> Frei Montalva, Salvador<br />

All<strong>en</strong><strong>de</strong> y Augusto Pinochet, y bi<strong>en</strong><strong>en</strong> a <strong>de</strong>limitar nuevas formas <strong>de</strong> gobierno con reformas<br />

y cambios que antes <strong>de</strong> sus gobiernos era imp<strong>en</strong>sado aplicar. Esto mismo provocó que se<br />

dieran situaciones <strong>de</strong> lucha por legitimación y hegemonía.<br />

El triunfo <strong>el</strong>ectoral <strong>de</strong> Frei Montalva, que ganó <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones con <strong>el</strong> 43,6% 106 <strong>de</strong><br />

los sufragios, <strong>de</strong>terminaría una fuerte contracción política <strong>de</strong> los liberales y los<br />

conservadores, que lograrían un repunte una vez unificados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Partido acional. Frei<br />

Montalvo reunía junto a los tradicionales sectores con fuertes intereses económicos<br />

(<strong>la</strong>tifundistas, industriales, comerciantes) un cierto cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre los grupos urbanos. El<br />

programa <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong> <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Frei (1964-1970) pres<strong>en</strong>taba algunos aspectos<br />

<strong>de</strong> gran innovación, capaces <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r una profunda reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, <strong>la</strong><br />

política y <strong>la</strong> economía <strong>de</strong>l país. Entre <strong>la</strong>s cuestiones más innovadoras <strong>de</strong>l programa, que<br />

resultaron <strong>de</strong>terminantes para conseguir <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia y <strong>de</strong> un sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se<br />

media, figuraba <strong>la</strong> mayor participación política <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses popu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong><br />

mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong>l país por medio <strong>de</strong> una reforma agraria 107 . El programa <strong>de</strong> Frei<br />

Montalva contemp<strong>la</strong>ba, a<strong>de</strong>más, reformas interv<strong>en</strong>cionistas y transformaciones<br />

estructurales que implicaban una re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción preexist<strong>en</strong>te con los Estados<br />

Unidos, porque <strong>el</strong> capital norteamericano <strong>de</strong>bía aceptar compartir con <strong>el</strong> Estado <strong>la</strong><br />

producción y <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias primas. Para realizar <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte estructura económica, era necesario que <strong>el</strong> Partido Demócrata-Cristiano<br />

pudiese contar con una mayoría absoluta <strong>en</strong> <strong>el</strong> Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to 108 . El proyecto <strong>de</strong> Frei<br />

105 Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia.<br />

106 CONCHA y MALTÉS (1996). Historia <strong>de</strong> Chile. Santiago, editorial universitaria, p 589<br />

107 VILLALOBOS, S (1976) Historia <strong>de</strong> Chile, Editorial Universitaria<br />

108 COLLIER, S (1998) Historia <strong>de</strong> Chile 1808-1994. Cambridge University Press.<br />

107


Montalva, <strong>en</strong> cambio, <strong>en</strong>contró <strong>la</strong> oposición no sólo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha y los radicales, sino<br />

también <strong>de</strong> <strong>la</strong> alianza socialista-comunista, que intuyó <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l populismo<br />

reformista <strong>de</strong>mocrático-cristiano.<br />

Durante <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Frei Montalva, <strong>la</strong> coalición socialista-comunista <strong>de</strong><br />

Unidad Popu<strong>la</strong>r se había ampliado, recibi<strong>en</strong>do nuevas adhesiones por parte <strong>de</strong> los sectores<br />

obreros y campesinos, así como <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos y partidos progresistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se media.<br />

<strong>La</strong> competición <strong>el</strong>ectoral <strong>de</strong> 1970 dio <strong>la</strong> victoria a Salvador All<strong>en</strong><strong>de</strong>, candidato <strong>de</strong> Unidad<br />

Popu<strong>la</strong>r, que sería <strong>el</strong>egido a <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República, período <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

turbul<strong>en</strong>cias, y, <strong>de</strong>l fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Mir y nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Movimi<strong>en</strong>to acionalista<br />

Patria y Libertad.<br />

Materiales c<strong>la</strong>se 7. (Canción <strong>de</strong> radio foro)<br />

Al C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Injusticia<br />

Letra: Violeta Parra (sancarlina)<br />

Chile limita al orte con <strong>el</strong> Perú<br />

y con <strong>el</strong> Cabo <strong>de</strong> Horos limita al Sur<br />

se <strong>el</strong>eva <strong>en</strong> <strong>el</strong> Ori<strong>en</strong>te <strong>la</strong> Cordillera<br />

y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Oeste luce <strong>la</strong> costanera, <strong>la</strong> costanera.<br />

Al medio están los valles con sus verdores<br />

don<strong>de</strong> se multiplican los pob<strong>la</strong>dores<br />

cada familia ti<strong>en</strong>e muchos chiquillos<br />

con su miseria viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> conv<strong>en</strong>tillos.<br />

C<strong>la</strong>ro que algunos viv<strong>en</strong> acomodados<br />

pero eso con <strong>la</strong> sangre <strong>de</strong>l <strong>de</strong>gol<strong>la</strong>do<br />

<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong>l escudo más arrogante<br />

<strong>la</strong> agricultura ti<strong>en</strong>e su interrogante.<br />

<strong>La</strong> papa nos <strong>la</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>n naciones varias<br />

cuando <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Chile es originaria<br />

<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong>l emblema <strong>de</strong> tres colores<br />

<strong>la</strong> minería ti<strong>en</strong>e muchos bemoles.<br />

El minero produce bu<strong>en</strong>os dineros<br />

pero para <strong>el</strong> bolsillo <strong>de</strong>l extranjero<br />

exhuberante industria don<strong>de</strong> <strong>la</strong>boran<br />

por unos cuantos reales muchas señoras.<br />

Y así ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que hacerlo porque al marido<br />

<strong>la</strong> paga no le alcanza pal` mes corrido<br />

pa` no s<strong>en</strong>tir <strong>la</strong> aguja <strong>de</strong>l dolor<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> noche estr<strong>el</strong><strong>la</strong>da <strong>de</strong>jo mi voz.<br />

Linda se ve <strong>la</strong> patria señor turista<br />

pero no le han mostrado <strong>la</strong>s cal<strong>la</strong>mpitas<br />

mi<strong>en</strong>tras se gastan millones <strong>en</strong> un<br />

mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> hambre se muere g<strong>en</strong>te que es un<br />

port<strong>en</strong>to.<br />

Mucho dinero <strong>en</strong> parques municipales<br />

y <strong>la</strong> miseria es gran<strong>de</strong> <strong>en</strong> los hospitales<br />

<strong>en</strong> medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> A<strong>la</strong>meda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s D<strong>el</strong>icias<br />

Chile limita al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> injusticia.<br />

108


Semana 4/ C<strong>la</strong>se 8<br />

- Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los conocimi<strong>en</strong>tos mediante diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te resolvi<strong>en</strong>do un<br />

crucigrama.<br />

- Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y explicaciones dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

- E<strong>la</strong>boran un dominó conceptual y juegan con él. (Este <strong>de</strong>be ser construido con conceptos<br />

r<strong>el</strong>evantes extraídos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se anterior, que caracteric<strong>en</strong> <strong>el</strong> período <strong>en</strong> estudio, tanto a<br />

niv<strong>el</strong> nacional como local)<br />

- G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Semana 5/ C<strong>la</strong>se 9<br />

- Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los conocimi<strong>en</strong>tos mediante diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

- Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y explicaciones dadas por <strong>el</strong> profesor basado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

texto “<strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 70´s”<br />

- E<strong>la</strong>boran cuestionario para aplicarlo a sus familiares basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> pregunta guía ¿existió<br />

po<strong>la</strong>rización <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los set<strong>en</strong>ta?<br />

- G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Material c<strong>la</strong>se 9. (Texto “<strong>La</strong> década <strong>de</strong> los set<strong>en</strong>ta y <strong>la</strong> continuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas<br />

estructurales” 109 )<br />

Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Salvador All<strong>en</strong><strong>de</strong>, sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> burguesía, <strong>la</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses dominantes y grupos vincu<strong>la</strong>dos a los intereses norteamericanos trataron <strong>de</strong><br />

dificultar su <strong>la</strong>bor. El gobierno <strong>de</strong> Unidad Popu<strong>la</strong>r com<strong>en</strong>zó a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r su programa<br />

<strong>el</strong>ectoral, que preveía <strong>la</strong> nacionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> minería, <strong>la</strong> profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma<br />

agraria, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un sector económico industrial contro<strong>la</strong>do por <strong>el</strong> Estado y <strong>el</strong><br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses trabajadoras a través <strong>de</strong>l increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio real y <strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios sociales. <strong>La</strong> realización <strong>de</strong> este vasto<br />

109 Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia<br />

109


conjunto <strong>de</strong> reformas iba acompañado por una amplia movilización política <strong>de</strong> todos los<br />

sectores sociales progresistas con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> marginar a <strong>la</strong> oposición. <strong>La</strong> primera reforma<br />

afectó a <strong>la</strong> redistribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, realizada con <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> reforma agraria<br />

aprobadas durante <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong>mócrata-cristiano <strong>de</strong> Frei Montalva y dando vida a<br />

ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y crédito rural. M<strong>en</strong>os rápidas fueron <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> Salvador<br />

All<strong>en</strong><strong>de</strong> para nacionalizar <strong>la</strong> minería <strong>de</strong>l cobre, los bancos y <strong>el</strong> crédito. Esta l<strong>en</strong>titud<br />

permitirá al capital norteamericano y nacional <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una maniobra para<br />

contrarrestar<strong>la</strong>s. Fue promovida <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> grupos armados y, a <strong>la</strong> vez, se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron campañas <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa y políticas antigubernam<strong>en</strong>tales. Con estas maniobras,<br />

y aprovechando <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es básicos que se produjo a partir <strong>de</strong> 1971, <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha<br />

logró atraerse un consist<strong>en</strong>te segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses medias, a lo que también co<strong>la</strong>boró <strong>la</strong><br />

oposición cada vez más dura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia cristiana a <strong>la</strong> política radical <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad<br />

Popu<strong>la</strong>r 110 . En esta dinámica, <strong>la</strong> oposición <strong>de</strong>l capital norteamericano <strong>de</strong>sempeñó un pap<strong>el</strong><br />

es<strong>en</strong>cial. Hasta <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> su mandato, All<strong>en</strong><strong>de</strong> lograría mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong>evados los sa<strong>la</strong>rios<br />

gracias a <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda interna. Sin embargo, <strong>el</strong> boicot <strong>de</strong>l capital<br />

norteamericano <strong>en</strong> estrecha unión con los intereses económicos privados nacionales<br />

paralizaron <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico.<br />

<strong>La</strong> fuerte oposición <strong>de</strong>l capital norteamericano al experim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Unidad Popu<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>día es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que aquél contro<strong>la</strong>ba más <strong>de</strong>l 50% <strong>de</strong>l capital <strong>de</strong> más<br />

<strong>de</strong> 28 empresas mayores industriales y <strong>la</strong> casi totalidad <strong>de</strong>l capital <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />

cobre. En <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong> 1973 se <strong>de</strong>linea así una fuerte crisis interna, que es al<br />

mismo tiempo económica y política, permiti<strong>en</strong>do a los militares romper con <strong>la</strong> tradición<br />

civilista y <strong>en</strong>trar a jugar un pap<strong>el</strong> importante <strong>en</strong> <strong>el</strong> juego político. El resultado final será <strong>el</strong><br />

golpe militar <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1973 111 , que cerrará <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia all<strong>en</strong>dista.<br />

Después <strong>de</strong>l golpe <strong>de</strong> estado, los militares tratarán <strong>de</strong> realizar un proyecto político<br />

totalm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te caracterizado por <strong>la</strong> casi total privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y <strong>la</strong><br />

exclusión <strong>de</strong>l <strong>proceso</strong> político <strong>de</strong> los sectores popu<strong>la</strong>res y medios <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

izquierdistas.<br />

Semana 5/ C<strong>la</strong>se 10<br />

- Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los conocimi<strong>en</strong>tos mediante diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te jugando un mini<br />

bachillerato histórico.<br />

- Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y explicaciones dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

110<br />

GARCIA, F. (1996). Historias <strong>de</strong>rrotadas. Opción y obstinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> chil<strong>en</strong>a (1965-1988).<br />

Alborada <strong>La</strong>tinoamericana.<br />

111<br />

ZEITLIN, M. (1984) The Civil Wars in Chile, Princeton.<br />

110


- Desarrol<strong>la</strong>n primera fase ABP. V<strong>en</strong> fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tal “<strong>La</strong> Batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chile” <strong>de</strong>l<br />

director Patricio Guzmán, y lo discut<strong>en</strong> <strong>en</strong> grupos asignados <strong>de</strong> acuerdo a los resultados <strong>de</strong>l<br />

cuestionario e<strong>la</strong>borado <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se anterior. <strong>La</strong> forma <strong>de</strong> organizar los grupos será <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

1. Los grupos estarán conformados por cuatro integrantes, a los que <strong>de</strong>nominaremos A, B,<br />

C y D<br />

2. Estos grupos estarán organizados <strong>en</strong> círculos <strong>de</strong> trabajo.<br />

3. Cada círculo <strong>de</strong> trabajo estará conformado por tres o cuatro grupos, a los que<br />

<strong>de</strong>nominaremos 1, 2, 3 y 4, según <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te esquema:<br />

Grupo º<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

Integrantes A: son especialistas <strong>en</strong> periodismo<br />

Integrantes B: son especialistas <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias políticas<br />

Integrantes C: son especialistas <strong>en</strong> sociología<br />

Integrantes D: son especialistas <strong>en</strong> historia.<br />

- G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Integrantes<br />

1A, 1B, 1C, 1D<br />

2A, 2B, 2C, 2D<br />

3A, 3B, 3C, 3D<br />

4A, 4B, 4C, 4D<br />

111


Semana 6/C<strong>la</strong>se 11<br />

- Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los conocimi<strong>en</strong>tos mediante com<strong>en</strong>tario libre <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as.<br />

- Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y explicaciones dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

- Desarrol<strong>la</strong>n segunda fase ABP, trabajan <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> acuerdo a especialistas <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia<br />

qui<strong>en</strong>es g<strong>en</strong>eran conclusiones una vez que discut<strong>en</strong> y analizan <strong>el</strong> material <strong>de</strong>l que dispon<strong>en</strong>.<br />

(Los especialistas que trabajarán son 1 periodista, 1 ci<strong>en</strong>tista político, 1 Sociólogo, 1<br />

historiador)<br />

- G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Material c<strong>la</strong>se 11 con <strong>el</strong> que trabaja cada especialista:<br />

Especialista <strong>en</strong> periodismo: Revisa <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes portadas <strong>de</strong>l periódico local.<br />

A Eº 3,80 subió <strong>el</strong> pan. El Comercio, 3 <strong>de</strong> febrero 1972, nº5584<br />

Terroristas Presos. El Comercio, 4 <strong>de</strong> agosto 1973, nº5753<br />

Sabotaje <strong>en</strong> Pob<strong>la</strong>ciones. El Comercio, 25 <strong>de</strong> agosto 1973. nº 5759<br />

Querían hacer vo<strong>la</strong>r medio San Carlos. El Comercio, 15 <strong>de</strong> septiembre 1973,<br />

nº5765<br />

112


113


Especialista <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias políticas: Revisará los principales hechos políticos ocurridos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comuna <strong>de</strong> San Carlos guiados por fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tres <strong>en</strong>trevistas 112 .<br />

Entrevista a Sr. Cándido Bastías<br />

Dirig<strong>en</strong>te Demócrata Cristiano<br />

¿Cómo recuerda <strong>la</strong> época <strong>de</strong>l set<strong>en</strong>ta?<br />

En esa época…. Me marco mucho a mí porque aquí tuvimos a un candidato<br />

carismático. Radomiro Tomic.<br />

Yo participaba como dirig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Democracia Cristiana y como tal no t<strong>en</strong>íamos<br />

un compromiso ni con <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha ni con <strong>la</strong> izquierda. Decíamos que éramos anti rojos y<br />

anti negros. o estábamos <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> los dos extremos.<br />

A<strong>de</strong>más yo trabajaba <strong>en</strong> una ti<strong>en</strong>da propia como fotógrafo. Se l<strong>la</strong>maba<br />

“Fotografías Bastías”. Lo i<strong>de</strong>al era estar <strong>en</strong> una zona cercana a una iglesia, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>de</strong><br />

armas o <strong>el</strong> registro civil. Asi uno podía capturar más cli<strong>en</strong>tes, don<strong>de</strong> se hacían varias<br />

ceremonias.<br />

¿Qué recuerda <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reforma Agraria?<br />

<strong>La</strong> reforma agraria com<strong>en</strong>zaba <strong>en</strong> los campos mal trabajados y se le <strong>de</strong>jaba una<br />

reserva al dueño. Recuerdo campos expropiados como Monte B<strong>la</strong>nco, <strong>La</strong> Pitril<strong>la</strong>…. Con<br />

esto surge una organización, don<strong>de</strong> yo participé dando char<strong>la</strong>s, que se l<strong>la</strong>maba<br />

as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to. O sea, se tomaba un fundo y se formaba un grupo que era l<strong>la</strong>mado<br />

as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to. Ellos t<strong>en</strong>ían que trabajar ese fundo. Pero resulta que los obreros campesinos<br />

<strong>de</strong> ese tiempo casi <strong>la</strong> mayoría eran analfabetos y cuando <strong>la</strong> Unidad Popu<strong>la</strong>r com<strong>en</strong>zó a<br />

<strong>de</strong>cir “ahora uste<strong>de</strong>s son los patrones” c<strong>la</strong>ro <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te trabajaba pero había que cuidarlos.<br />

Si los <strong>de</strong>jábamos solos <strong>el</strong>los muchas veces no hacían nada y se ponían a tomar no mas.<br />

¿Recuerda usted hechos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia?<br />

Patria y Libertad si. Esos andaban <strong>de</strong>f<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a los patrones. Contaban con todos<br />

los medios…. El Mir no porque lo tapaba <strong>el</strong> Partido Comunista. Entonces t<strong>en</strong>ía muy poca<br />

llegada a los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos y a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

Ahora si bi<strong>en</strong> estos dos grupos existían no jugaron un rol prepon<strong>de</strong>rante aquí <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

zona.<br />

Entrevista a Heriberto Hernán<strong>de</strong>z<br />

Simpatizante <strong>de</strong>l Partido acional. Militante Patria y Libertad<br />

¿Cómo recuerda su trabajo <strong>en</strong> Patria y Libertad?<br />

Cuando se crea <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to Patria y Libertad, lo primero que tu <strong>de</strong>bes<br />

consi<strong>de</strong>rar es que no éramos un grupo guerrillero. Mas bi<strong>en</strong> éramos un grupo… <strong>de</strong><br />

personas <strong>en</strong>cabezadas por <strong>el</strong> <strong>de</strong>stacadísimo abogado don Pablo Rodríguez Grez. Patria y<br />

112 Consultadas <strong>en</strong>: MORALES, G (2006): ¿Po<strong>la</strong>rización política <strong>en</strong> San Carlos?: aproximación a <strong>la</strong> vida<br />

cotidiana y <strong>el</strong> conflicto social. Chillán, Memoria <strong>de</strong> título, Universidad <strong>de</strong>l Bío Bío.<br />

114


Libertad se formó como una alternativa para po<strong>de</strong>r atacar, <strong>de</strong> una u otra forma <strong>la</strong> tiranía<br />

marxista que se estaba imp<strong>la</strong>ntando aquí <strong>en</strong> Chile. Porque hay que seña<strong>la</strong>r que Salvador<br />

All<strong>en</strong><strong>de</strong> salió <strong>el</strong>egido presi<strong>de</strong>nte acá <strong>en</strong> Chile pero no alcanzaba <strong>la</strong> mayoría, sino que firmó<br />

una carta con <strong>el</strong> Partido Demócrata Cristiano seña<strong>la</strong>ndo (comprometiéndose) a que iba a<br />

respetar <strong>la</strong> constitución. Cosa que no hizo.<br />

Cuando se fue agravando esta situación… surge Patria y Libertad no… un grupo <strong>de</strong><br />

choque, no guerrilleros que queríamos luchar contra <strong>la</strong> tiranía marxista.<br />

Que t<strong>en</strong>íamos algunas ayudas… si. Pero no eran <strong>la</strong>s sufici<strong>en</strong>tes para po<strong>de</strong>r luchar<br />

por nuestra libertad que cada día se iba perdi<strong>en</strong>do más.<br />

Sobre todo vimos con mucha preocupación <strong>la</strong> educación porque se int<strong>en</strong>tó<br />

imp<strong>la</strong>ntar <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> acional Unificada que era <strong>la</strong> copia fi<strong>el</strong> al mo<strong>de</strong>lo que se seguía <strong>en</strong><br />

Cuba.<br />

En esos tiempos no había nada para comer, no había azúcar, pan… Había dinero<br />

pero este no valía nada.<br />

¿Cómo recuerda <strong>la</strong> época <strong>de</strong>l set<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> San Carlos?<br />

Acá nosotros trabajábamos <strong>en</strong> grupos. Hacíamos reuniones <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros educativos como <strong>la</strong><br />

querida y recordada Escue<strong>la</strong> Consolidada <strong>de</strong> Experim<strong>en</strong>tación.<br />

Ahí p<strong>la</strong>nificábamos lo que íbamos a hacer <strong>en</strong> <strong>la</strong> noche. Sobre todo los cart<strong>el</strong>es y<br />

afiches que íbamos a poner. uestra acción radicaba principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> propaganda.<br />

Era algo bastante p<strong>el</strong>igroso y t<strong>en</strong>íamos que proteger a nuestras mujeres.<br />

Debes recordar y t<strong>en</strong>er c<strong>la</strong>ro que nosotros no usábamos armas.<br />

Éramos un grupo muy unido, pocos pero unidos. Sobre todo con <strong>el</strong> Partido nacional<br />

que era un Partido muy fuerte <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los años. Fuimos siempre un grupo unido<br />

acostumbrado a p<strong>la</strong>nificar muy bi<strong>en</strong> nuestras cosas. o colocando bombas ni andando <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> calle con metralleta<br />

Escrito e<strong>la</strong>borado por Sr. Sergio Mén<strong>de</strong>z. Comandante Mecha MIR<br />

Actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Italia<br />

Pi<strong>en</strong>so que no se pue<strong>de</strong> re<strong>la</strong>tar algunas cosas <strong>de</strong>l MIR <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1968 a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte hasta <strong>el</strong><br />

74, es necesario tomar <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> algunos anos antes, específicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong>l 1974, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual era candidato All<strong>en</strong><strong>de</strong>, Frei y Duran, bi<strong>en</strong><br />

sabes tu que <strong>la</strong> <strong>el</strong>eccion <strong>la</strong> gano Frei Moltalva, los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> izquierda <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, que<br />

eran fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juv<strong>en</strong>tu<strong>de</strong>s Comunistas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud<br />

Socialista, mas algunos jóv<strong>en</strong>es in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> izquierda, <strong>el</strong> local <strong>de</strong>l FRAP estaba <strong>en</strong><br />

Diego Portales con In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, <strong>el</strong> local <strong>de</strong>l Partido Comunista estaba <strong>en</strong> Joaquín <strong>de</strong>l<br />

Pino con Chacabuco y <strong>el</strong> local <strong>de</strong>l Partido Socialista estaba <strong>en</strong> Diego Portales.Yo era<br />

militante <strong>de</strong>l Juv<strong>en</strong>tud Comunista, <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to <strong>el</strong> secretario local es Pedro Uribe,<br />

éramos un pequeño grupo <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es, me recuerdo <strong>de</strong> Aburto, una companera <strong>de</strong> ap<strong>el</strong>lido<br />

Pa<strong>la</strong>vichino, hija <strong>de</strong> un dirig<strong>en</strong>te local <strong>de</strong>l Partido, <strong>el</strong> Ganso Ortiz, que paso por <strong>la</strong><br />

juv<strong>en</strong>tud por algunos anos, una jov<strong>en</strong> <strong>de</strong> ap<strong>el</strong>lido Contreras, son <strong>la</strong>s personas que me<br />

acuerdo <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos. En <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud Socialista estaban Jaime avarro, Armando<br />

Contreras, su hermano Adán, que falleció hace pocos meses atrás <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s secue<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

115


<strong>la</strong> tortura, a Pedro Guerrero, Sergio Espina, fallecido pocos meses atrás, por nombrar<br />

algunos.<br />

Los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud Comunista y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud Socialista quedamos<br />

fuertem<strong>en</strong>te golpeados por <strong>la</strong> <strong>de</strong>rrota <strong>de</strong> nuestro candidato, campana a <strong>la</strong> cual habíamos<br />

dado un gran cantidad <strong>de</strong> tiempo y trabajo; haci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> campana recorrimos todos los<br />

caminos <strong>de</strong> lo que <strong>en</strong> ese tiempo se l<strong>la</strong>maba “<strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Carlos”, San<br />

Gregorio, San Fabián, Cachapoal, San icolás, inhue, Toquihua, Trapiche, Buli, etc.<br />

Salíamos <strong>en</strong> camiones cantando, sobretodo <strong>la</strong>s canciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra civil españo<strong>la</strong>, <strong>en</strong><br />

los camiones íbamos los jóv<strong>en</strong>es y los adultos, El Compañero Vallejos, secretario <strong>de</strong>l<br />

Partido Comunista, <strong>el</strong> viejo Aburto, <strong>el</strong> Minero, <strong>el</strong> compañero López; los hermanos Pavez,<br />

socialistas, y tantos otros, se hab<strong>la</strong>ba mucho <strong>de</strong> lo que seria <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong>l FRAP, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Guerra Civil Españo<strong>la</strong>, sobretodo porque <strong>en</strong> nuestra ciudad habían varios exiliados<br />

políticos españoles, y sobretodo <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución cubana.<br />

os contaban <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vanguardia Revolucionaria, <strong>de</strong>l grupo Gramma, <strong>de</strong> Espartaco,<br />

<strong>de</strong>l <strong>proceso</strong> <strong>de</strong> discusión que se estaba verificando <strong>en</strong> Concepción, Santiago y otras<br />

ciuda<strong>de</strong>s sobre <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ir a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una organización<br />

revolucionaria. Sabemos <strong>de</strong>l Congreso fundacional <strong>de</strong>l MIR, a esto agregamos que <strong>el</strong><br />

primer secretario g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l MIR fue <strong>el</strong> Doctor Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong> y que t<strong>en</strong>ia una gran amistad<br />

con <strong>el</strong> Doctor Duran, <strong>de</strong> San Carlos, <strong>el</strong> Doctor Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong> cuando se iba <strong>de</strong> vacaciones <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> mes <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> cada ano, pasaba a San Carlos a estar algunos días con <strong>el</strong> Doctor<br />

Duran, <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1966 tuvimos una <strong>la</strong>rga conversación con él; <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to nos<br />

s<strong>en</strong>tíamos fuera <strong>de</strong> nuestros partidos, y ya nos s<strong>en</strong>tíamos militantes <strong>de</strong>l MIR.<br />

De ese mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte empezaron a viajar cada quince días o una vez al mes,<br />

Carlos Jara, Bautista van Schow<strong>en</strong>, Ricardo Ruz, que viajaba a visitar su companera<br />

G<strong>la</strong>dis Ortiz <strong>de</strong> San Carlos; <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong>l MIR estábamos Sergio Espina, yo, Jaime<br />

avarro, Edgardo Candia, Panchito Campos, nuestro gran y estimado compañero Memo<br />

Fu<strong>en</strong>tes, y otros jóv<strong>en</strong>es mas que participaban <strong>en</strong> nuestras discusiones, y que<br />

posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>traron a militar <strong>en</strong> <strong>el</strong> partido Comunista o Socialista, a <strong>de</strong>cir <strong>la</strong> verdad<br />

<strong>de</strong> todos aqu<strong>el</strong>los que empezamos quedamos como militantes yo y Memo Fu<strong>en</strong>tes, los<br />

militantes <strong>de</strong>l MIR que habian al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l golpe <strong>de</strong> estado habian sido reclutados <strong>de</strong>l<br />

69 <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />

En ese mom<strong>en</strong>to habian llegado a estudiar a Chil<strong>la</strong>n Pedro Manzanares, Ricardo<br />

Catalán, Ricardo Ramírez, Sergio Aguilera, Matama<strong>la</strong>, <strong>en</strong>a Rodríguez, <strong>el</strong> Chascon Barra,<br />

<strong>el</strong> Pe<strong>la</strong>o Díaz, <strong>el</strong> F<strong>la</strong>co Angulo; Gabri<strong>el</strong> Pérez, obrero, que se habia tras<strong>la</strong>dado <strong>de</strong><br />

Concepción, <strong>en</strong>tra <strong>el</strong> grupo Lucho Romero, es conocidísima <strong>la</strong> discusión o diatriba <strong>en</strong>tre<br />

estos dos últimos por <strong>de</strong>mostrar cual fue <strong>el</strong> primer obrero que <strong>en</strong>tro a militar <strong>en</strong> Chil<strong>la</strong>n<br />

uestro trabajo <strong>en</strong> San Carlos no pasa <strong>de</strong> ser un trabajo fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

propagandista; pero sin una pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> masas o <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> campesinos, obreros o<br />

pob<strong>la</strong>dores, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te hay una pequeña influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se<br />

l<strong>la</strong>maba <strong>en</strong>tonces, Escue<strong>la</strong> Consolidada<br />

Sabíamos <strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio <strong>de</strong> San Carlos estaba ro<strong>de</strong>ado por un as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

campesino, un fundo que habian expropiado legalm<strong>en</strong>te durante <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> Frei<br />

Montalvo, que ni siquiera habia sido producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s luchas <strong>de</strong> los campesinos, casi <strong>la</strong><br />

totalidad <strong>de</strong> <strong>el</strong>los votaban D.C.; <strong>de</strong>spues <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgas discusiones <strong>en</strong> <strong>el</strong> Comité Local y <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Comité Regional, <strong>de</strong> los pro y <strong>de</strong> los contra que esto significaba, llegamos a <strong>la</strong> conclusión<br />

que <strong>de</strong> todas maneras San Carlos a <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga se iba a ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r hacia <strong>el</strong> oeste, y que <strong>el</strong><br />

as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to seria obligado a v<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s tierras al estado por utilidad publica.<br />

116


Asi que organizamos todos los recursos humanos <strong>de</strong>l Comité Local, parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ia que participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma, otros t<strong>en</strong>ían que apoyar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> afuera, otros t<strong>en</strong>ían<br />

que <strong>de</strong>dicarse a <strong>la</strong> propaganda y <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro politico <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma estaría <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, os<br />

tiramos <strong>la</strong> noche <strong>de</strong>l siete para <strong>el</strong> ocho <strong>de</strong> octubre, <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong> toma apareciera <strong>el</strong><br />

día ocho <strong>de</strong> octubre como un hom<strong>en</strong>aje al “Che”.<br />

<strong>La</strong> toma creo gran conmoción <strong>en</strong> San Carlos, todo <strong>el</strong> mundo hab<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, llego<br />

Vil<strong>la</strong>man a <strong>en</strong>trevistarnos, <strong>el</strong> diario “El comercio”, y “<strong>La</strong> discusión” <strong>de</strong> Chil<strong>la</strong>n<br />

publicaban artículos sobre <strong>la</strong> toma; se g<strong>en</strong>ero <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> los sectores mas pobres <strong>de</strong> San<br />

Carlos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l partido Socialista una fuerte onda <strong>de</strong> solidaridad. Salían<br />

comisiones <strong>de</strong> trabajadores a solicitar ayuda a los comerciantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>de</strong> mas esta<br />

<strong>de</strong>cir que los que cooperaban <strong>en</strong> mayor grado eran los comerciantes <strong>de</strong>l mercado y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

feria libre; poca fue <strong>la</strong> ayuda que recibimos <strong>de</strong> los comerciantes <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> San Carlos,<br />

aparte <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los que eran connotados izquierdistas, o que votaban por los<br />

candidatos <strong>de</strong>l partido Socialista.<br />

Especialista <strong>en</strong> sociología: Analiza texto que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s costumbres cotidianas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudadanía refer<strong>en</strong>tes a su diversión.<br />

<strong>La</strong>s formas <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jarse <strong>en</strong> sociedad 113<br />

El principal punto <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad sancarlina era <strong>el</strong> Cine Municipal <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ciudad que anunciaba a media página p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>s como “El <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> nacer y El <strong>en</strong>gaño<br />

protagonizada por Clint Eastwood” 114 y tantas otras que se daban <strong>en</strong> los rotativos que<br />

com<strong>en</strong>zaban a <strong>la</strong>s 15 horas y terminaban a <strong>la</strong>s 21:30.<br />

En <strong>el</strong> cine eran típicos los sobresaltos o los gratos recuerdos <strong>de</strong>jados por una<br />

bu<strong>en</strong>a p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>. Al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l cine <strong>de</strong> <strong>la</strong> época y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones que allí se daban un<br />

sancarlino que firma como Gurbayo expone <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te columna <strong>de</strong> opinión <strong>de</strong>l<br />

periódico El Comercio: “¡Cuántas parejas no han tomado trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntales<br />

<strong>de</strong>terminaciones, a <strong>la</strong> sombra <strong>de</strong> una p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong> siniestra, <strong>de</strong> esas que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre<br />

cem<strong>en</strong>terios y tumbas y al calor <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche. Muchas veces <strong>la</strong> niña inicia un amagado grito<br />

<strong>de</strong> protesta, pero <strong>el</strong> galán (<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> butaca) g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te sabe como poner <strong>en</strong> sil<strong>en</strong>cio.<br />

Ellos <strong>en</strong>cantados <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida haciéndose <strong>el</strong> amor, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong>s personas que se ubican<br />

inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>trás, estiran su cu<strong>el</strong>los y levantan sus cabezas para tratar <strong>de</strong> seguir <strong>la</strong>s<br />

alternativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong> y, <strong>de</strong> vez <strong>en</strong> cuando, poner oreja a <strong>la</strong>s candorosas expresiones y<br />

juram<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> amor <strong>de</strong> <strong>la</strong> pareja <strong>en</strong> cuestión!” 115 . Situación que nos lleva a p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

vida amorosa iniciada por un sin fin <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> oscuridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong>, don<strong>de</strong> colores<br />

políticos o difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cualquier índole <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que habían <strong>en</strong> <strong>la</strong> época pasaban<br />

completam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sapercibidas, quedando <strong>en</strong> primer p<strong>la</strong>no sólo <strong>la</strong>s ganas <strong>de</strong> pasarlo bi<strong>en</strong>.<br />

Recor<strong>de</strong>mos que <strong>el</strong> cine <strong>en</strong> esta época es sumam<strong>en</strong>te importante como nos recuerda <strong>la</strong><br />

señora C<strong>la</strong>ra, <strong>de</strong>bido a que “eran muy pocas casas <strong>la</strong>s que contaban con un t<strong>el</strong>evisor” 116<br />

113 Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia<br />

114 El Comercio, 3 <strong>de</strong> febrero 1972<br />

115 El Comercio, 15 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero 1972<br />

116 Entrevista a C<strong>la</strong>ra Elgueta, dirig<strong>en</strong>te PS<br />

117


don<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r disfrutar algún programa o p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>.<br />

Famoso era <strong>en</strong> <strong>el</strong> cine <strong>el</strong> recordado cojo y sus chascarros con <strong>el</strong> cual los<br />

asist<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>s se libraban <strong>de</strong> sus malos días <strong>la</strong>nzando improperios y risas<br />

estimu<strong>la</strong>ntes al ci<strong>el</strong>o cuando por algún motivo se cortaba <strong>la</strong> esc<strong>en</strong>a <strong>en</strong> lo mejor <strong>de</strong>l film.<br />

Gurbacio nos re<strong>la</strong>ta: “ y como si <strong>la</strong> conformidad <strong>de</strong>l espectador fuera <strong>de</strong> oro, <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te,<br />

<strong>el</strong> cojo mete <strong>la</strong> pata <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>chufe, se corta <strong>la</strong> p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong> y vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s ga<strong>la</strong>ntes y sutiles<br />

manifestaciones <strong>de</strong>l público ubicado <strong>en</strong> P<strong>la</strong>tea Alta (léase Galería para mejor seguridad)<br />

que educadam<strong>en</strong>te estampa su <strong>de</strong>nuncia <strong>en</strong> <strong>el</strong> piso con los pies, <strong>en</strong> <strong>el</strong> aire, con silbidos y<br />

pa<strong>la</strong>bras escapadas <strong>de</strong>l vocabu<strong>la</strong>rio establecido por <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> <strong>la</strong> L<strong>en</strong>gua y con<br />

uno que otro objeto <strong>la</strong>nzado, con beatífica puntería, hacia los espectadores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>tea” 117 .<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> esto existía <strong>la</strong> música como una forma <strong>de</strong> alegrar <strong>el</strong> espíritu y<br />

activar <strong>el</strong> cuerpo al ritmo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s notas musicales. Los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> esta misión eran no<br />

sólo los recordados <strong>de</strong> <strong>la</strong> ueva O<strong>la</strong> o los grupos <strong>de</strong> <strong>La</strong> ueva Canción Chil<strong>en</strong>a con<br />

grupos como Qui<strong>la</strong>payún o Inti Illimani , abocados cada uno a lo suyo, sino un grupo local<br />

<strong>de</strong> gran fuerza y aprecio popu<strong>la</strong>r como eran Los Cangrejos “que hacia <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong><br />

1970 graban <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital para <strong>el</strong> s<strong>el</strong>lo RCA Víctor su tercer disco” 118 .<br />

Eran tan conocidos que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> un gran espectáculo <strong>en</strong> <strong>el</strong> teatro <strong>de</strong><br />

Chillán haciéndos<strong>el</strong>es gran propaganda:“ los CAGREJOS se pres<strong>en</strong>tarán <strong>en</strong> <strong>el</strong> teatro<br />

C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Chillán, <strong>en</strong> una fecha que se avisará oportunam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un gran recital <strong>el</strong> cual<br />

t<strong>en</strong>drá una duración aproximada <strong>de</strong> dos horas y v<strong>en</strong>drá a<strong>de</strong>más con esc<strong>en</strong>ografía e<br />

iluminación especiales” 119 . Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas características <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad era <strong>la</strong> memorable<br />

fiesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> primavera que reunía a distintos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se<br />

<strong>en</strong>contraba g<strong>en</strong>te que se distinguía por su dinero, por su cultura o s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te por su<br />

ap<strong>el</strong>lido, como también personas humil<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>idas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones que ro<strong>de</strong>aban <strong>la</strong><br />

ciudad o simples visitantes <strong>de</strong>sconocidos. <strong>La</strong> P<strong>la</strong>za <strong>de</strong> Armas era <strong>el</strong> lugar indicado para <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los carros alegóricos, finalizando <strong>la</strong> fiesta con <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> una reina 120 .<br />

Pero esta fiesta no era más importante que <strong>el</strong> Aniversario <strong>de</strong> San Carlos c<strong>el</strong>ebrado<br />

cada junio con una gran fiesta don<strong>de</strong> asistía toda <strong>la</strong> comunidad.<br />

Especialista <strong>en</strong> historia: Revisa <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te texto <strong>de</strong> historia local<br />

<strong>La</strong> vida política <strong>en</strong> San Carlos 121 .<br />

<strong>La</strong> conti<strong>en</strong>da política <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda y <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha chil<strong>en</strong>a se da <strong>en</strong>tre otras cosas<br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> propaganda. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta conti<strong>en</strong>da po<strong>de</strong>mos ver que uno <strong>de</strong> los panfletos<br />

<strong>en</strong>tregados por grupos <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha <strong>en</strong> <strong>la</strong>s calles <strong>de</strong> San Carlos <strong>de</strong>cía: “Los partidos <strong>de</strong><br />

izquierda, <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad popu<strong>la</strong>r, han fijado ya su programa. Propician <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> socialista<br />

que no admite <strong>la</strong> libre empresa. <strong>La</strong> <strong>de</strong>mocracia cristiana también se ha pronunciado<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te por intermedio <strong>de</strong> su aban<strong>de</strong>rado <strong>el</strong> señor Tomic. Este candidato se propone<br />

117<br />

El Comercio, 15 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1972<br />

118<br />

El Comercio, 10 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1970<br />

119<br />

I<strong>de</strong>m<br />

120<br />

Abu-Kalil, Fernando. San Carlos 205 años <strong>de</strong> historia. (Texto no editado)<br />

121 Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia<br />

118


imp<strong>la</strong>ntar, si llegara a triunfar, <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> no capitalista <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, o sea, tampoco<br />

acepta <strong>la</strong> libre empresa” 122 .<br />

<strong>La</strong> conti<strong>en</strong>da era <strong>en</strong> todos los f<strong>la</strong>ncos, estaba dirigida a los partidos <strong>de</strong> izquierda y<br />

<strong>de</strong>recha y viceversa, así como al partido <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro como lo era <strong>la</strong> Democracia Cristiana. En<br />

este s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud Nacional crítica duram<strong>en</strong>te al candidato Tomic una vez que este<br />

hace <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones, provocando <strong>la</strong> ira <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es ya m<strong>en</strong>cionados: “Los<br />

objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución chil<strong>en</strong>a solo pue<strong>de</strong>n lograrse <strong>en</strong> lucha contra <strong>la</strong>s estructuras<br />

capitalistas y; contra los intereses imperialistas <strong>de</strong> explotación económica y subordinación<br />

política; contra <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>el</strong> lucro privado garantiza mejor explotación por <strong>el</strong> país <strong>de</strong><br />

sus escasos recursos <strong>de</strong> capital y <strong>de</strong> iniciativa creadora" 123 . Esta <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración ti<strong>en</strong>e<br />

respuesta <strong>en</strong> un inserto que realiza <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud nacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> periódico El Comercio,<br />

refiriéndose duram<strong>en</strong>te sobre <strong>el</strong> candidato <strong>de</strong>mocratacristiano dic<strong>en</strong>: “A pesar <strong>de</strong> tal<br />

categórica con<strong>de</strong>nación <strong>el</strong> señor Tomic no tuvo empacho, hace pocos años <strong>en</strong> formar una<br />

típica empresa privada, con <strong>el</strong> actual Vice-Presi<strong>de</strong>nte Mundial <strong>de</strong> The Anaconda Company<br />

una <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s empresas que él l<strong>la</strong>ma imperialistas con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> usufructuar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

explotación y b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> todos los ramos <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura y <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría, según consta<br />

<strong>en</strong> escritura <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 1954, ante <strong>el</strong> notario señor Luciano Hiriart” 124 .<br />

En este s<strong>en</strong>tido, netam<strong>en</strong>te político, po<strong>de</strong>mos apreciar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias que existían<br />

<strong>en</strong> distintos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad sancarlina. “Todos t<strong>en</strong>ían una opinión política que se<br />

discutía incluso <strong>en</strong>tre los vecinos, pero era una discusión distinta a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los políticos, era<br />

más sana, solo eran posiciones sobre un bando u otro” 125 .<br />

<strong>La</strong> conti<strong>en</strong>da fuerte se daba <strong>en</strong>tre los militantes <strong>de</strong> partidos políticos, y qui<strong>en</strong>es<br />

poseían intereses <strong>en</strong> conflicto como los dueños <strong>de</strong> empresas gran<strong>de</strong>s como “supermercados<br />

Ras”, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> familia Romero; o dueños <strong>de</strong> fundos y terr<strong>en</strong>os expropiados.<br />

Junto con los partidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad Popu<strong>la</strong>r y <strong>el</strong> MIR.<br />

Estos conflictos políticos que marcan a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, porque constantem<strong>en</strong>te se<br />

propagan<strong>de</strong>a y contrapropagan<strong>de</strong>a, se tornan muy fuertes inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que<br />

All<strong>en</strong><strong>de</strong> fuera ratificado por <strong>el</strong> congreso.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad Popu<strong>la</strong>r lo que más molestó a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha fueron<br />

<strong>la</strong>s expropiaciones a los fundos. Estas, afectaban principalm<strong>en</strong>te a los militantes <strong>de</strong>l<br />

partido nacional, qui<strong>en</strong>es eran dueños <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s ext<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os. Pero a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

estas expropiaciones, se dieron una serie <strong>de</strong> tomas <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os realizadas por trabajadores<br />

y campesinos, sobre tierras que no se contemp<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s expropiaciones, causando <strong>el</strong><br />

s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> irregu<strong>la</strong>ridad y <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n que tanto se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raba.<br />

Respecto a <strong>la</strong>s expropiaciones, que fueron fortalecidas aum<strong>en</strong>tando<br />

consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este gobierno respecto <strong>de</strong>l <strong>de</strong> Frei, hacia <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1971 los fundos y<br />

predios, que los campesinos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Carlos, por intermedio <strong>de</strong> sus<br />

Consejos Comunales, Provinciales, Sindicatos y Comités, solicitaron a <strong>la</strong> Corporación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Reforma Agraria expropiándose son:<br />

“ Verquicó, Trilico, <strong>La</strong>s Margaritas, Santa El<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Ranchillos, Santo Toribio,<br />

San Luis <strong>de</strong> Pomuyeto, B<strong>el</strong><strong>la</strong>vista, Monte B<strong>la</strong>nco, Cuadrapangue, Santa Isab<strong>el</strong> y Carán, El<br />

Sauce, Sucesión Quinquehua, Santa <strong>La</strong>ura, Los Galpones, <strong>La</strong>s Encinas, <strong>La</strong>s Encinas <strong>de</strong><br />

122 Docum<strong>en</strong>to facilitado por Heriberto Hernán<strong>de</strong>z.<br />

123 Discurso pronunciado <strong>en</strong> <strong>el</strong> teatro Caupolicán <strong>en</strong> Diciembre <strong>de</strong> 1969<br />

124 El Comercio, 14 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1970<br />

125 Entrevista a Matil<strong>de</strong> Flores, estudiante<br />

119


pomuyeto, Monte B<strong>la</strong>nco, San Luis <strong>de</strong> Pomuyeto, Hijue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pomuyeto, Hijue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Pomuyeto, Hijue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Moticura, Santa Rosa <strong>de</strong> Ninquihue, San Lor<strong>en</strong>zo, Quipolemo, Santa<br />

Cruz, Santa Rosa, El Trapiche, El Carm<strong>en</strong>, San Nicanor, San Luis, Casab<strong>la</strong>nca y<br />

Quinquehua, Junquillo, Ranchillo, Verquicó Chico, Verquicó Sur, Santa Sara, Porv<strong>en</strong>ir,<br />

San Migu<strong>el</strong>, <strong>La</strong>s Rosas, <strong>La</strong>s Merce<strong>de</strong>s, El Peumo, Camarico, Tres Montes, Santa El<strong>en</strong>a,<br />

Santa Inés <strong>de</strong> Pomuyeto, Santa Ir<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Púmuyeto, Santa Teresa, San José <strong>de</strong> Monte<br />

B<strong>la</strong>nco, Carrizal, Santa Teresa, <strong>La</strong> Piedra, Lurin Chico, Cul<strong>en</strong>co y Perales” 126 .<br />

<strong>La</strong> cantidad es alta por lo tanto <strong>el</strong> <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to aum<strong>en</strong>taba, y ya hacia 1972 <strong>el</strong><br />

congreso <strong>de</strong>be aprobar una ley para acabar con <strong>la</strong>s tomas <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os, predios y fundos <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta hectáreas. Es así como <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa nos dice: “quedó totalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>spachado <strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> Ley que con<strong>de</strong>na ocupaciones ilegales <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os” 127 .<br />

Aún así <strong>la</strong>s vidas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas estaban agitadas y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sesperación por <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sabastecimi<strong>en</strong>to era mayor. Por eso se realiza una gran Marcha organizada por <strong>el</strong><br />

FRENAP (Fr<strong>en</strong>te Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Actividad Privada), para protestar públicam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong><br />

política que está realizando <strong>el</strong> Gobierno <strong>de</strong>l Presi<strong>de</strong>nte All<strong>en</strong><strong>de</strong> y <strong>la</strong> Unidad Popu<strong>la</strong>r.<br />

<strong>La</strong> pr<strong>en</strong>sa nos informa: “El <strong>de</strong>sabastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los principales productos, <strong>la</strong> forma<br />

como se está llevando a efecto <strong>la</strong> Reforma Agraria, <strong>la</strong> Estatización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Empresas<br />

privadas, <strong>el</strong> alza exorbitante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s merca<strong>de</strong>rías que se exp<strong>en</strong><strong>de</strong>n, <strong>el</strong> mal empleo <strong>de</strong> los<br />

fondos nacionales y muchas cosas mas han dado motivo sufici<strong>en</strong>te para que San Carlos<br />

salga a <strong>la</strong> calle a protestar por los atrop<strong>el</strong>los que a diario se están vi<strong>en</strong>do, no tan solo <strong>en</strong><br />

nuestra ciudad, sino que a través <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> país” 128 .<br />

Todo eso, tanto a niv<strong>el</strong> político como económico, g<strong>en</strong>eró situaciones <strong>de</strong> conflicto<br />

llevadas al p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, tanto por los partidos políticos como por grupos como <strong>el</strong><br />

MIR y Patria y Libertad.<br />

Semana 6/ C<strong>la</strong>se 12<br />

- Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los conocimi<strong>en</strong>tos mediante diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te anotando i<strong>de</strong>as <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pizarra.<br />

- Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y explicaciones dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

- Desarrol<strong>la</strong>n tercera fase <strong>de</strong> ABP, discut<strong>en</strong> <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos primeras fases <strong>en</strong><br />

los grupos originales, construy<strong>en</strong> afiches y los pres<strong>en</strong>tan al curso.<br />

- G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

126 Publicado por <strong>la</strong> CORA <strong>en</strong> El Comercio, 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1971<br />

127 El Comercio, 6 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1972<br />

128 El Comercio, 10 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1972<br />

120


Semana 7/ C<strong>la</strong>se 13<br />

- Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los conocimi<strong>en</strong>tos mediante diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> disertación <strong>de</strong> un<br />

compañero.<br />

- Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y explicaciones dadas por <strong>el</strong> profesor sobre <strong>el</strong><br />

régim<strong>en</strong> militar y <strong>la</strong> vu<strong>el</strong>ta a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

- Discut<strong>en</strong> y analizan imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l período.<br />

- Se divi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> grupos a favor y <strong>en</strong> contra <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> militar para realizar <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas <strong>la</strong><br />

próxima c<strong>la</strong>se. (Consultan a sus familiares cómo fue su vida <strong>en</strong> <strong>el</strong> período para fundam<strong>en</strong>tar<br />

sus <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas)<br />

- G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Material c<strong>la</strong>se 13. (Imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l período <strong>en</strong> Chile y <strong>la</strong> comuna)<br />

Militares fr<strong>en</strong>te a edificios<br />

públicos <strong>en</strong> Chillán<br />

Carabineros patrul<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s<br />

calles<br />

Portada diario El Comercio<br />

121


Semana 7/ C<strong>la</strong>se 14<br />

- Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los conocimi<strong>en</strong>tos mediante diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

- Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y explicaciones dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

- Realizan un juicio don<strong>de</strong> <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong>n o critican <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> militar con fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

lo local.<br />

- G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Semana 8/ C<strong>la</strong>se 15<br />

- Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los conocimi<strong>en</strong>tos mediante diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

- Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y explicaciones dadas por <strong>el</strong> profesor basada <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos básicos <strong>de</strong> investigación y construcción <strong>de</strong> un <strong>en</strong>sayo.<br />

- Elig<strong>en</strong> <strong>el</strong> tema a investigar.<br />

- E<strong>la</strong>boran instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> información.<br />

- G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Material c<strong>la</strong>se 15. (Guía “<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos básicos <strong>de</strong> investigación y construcción <strong>de</strong> un<br />

<strong>en</strong>sayo” 129 )<br />

Introducción<br />

Un <strong>en</strong>sayo es un diálogo. Un diálogo imaginario <strong>en</strong>tre mundos <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se da <strong>la</strong><br />

comunicación <strong>de</strong>l escritor con <strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to que está trabajando, los lectores<br />

y consigo mismo; se trata <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> sus inquietu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación más r<strong>el</strong>evantes. <strong>La</strong>s<br />

noveda<strong>de</strong>s y sorpresas que siempre nos ti<strong>en</strong>e reservado un autor mediante un <strong>en</strong>sayo,<br />

<strong>de</strong>spiertan esa infinitud que todos somos. Gracias al <strong>en</strong>sayo, po<strong>de</strong>mos recuperar <strong>de</strong><br />

manera dialógica <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as vivas <strong>de</strong> seres humanos a través <strong>de</strong>l tiempo y <strong>el</strong> espacio.<br />

Un <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> investigación se pres<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes partes:<br />

129 Fu<strong>en</strong>te: Revista digital Razón y Pa<strong>la</strong>bra. http://www.razonypa<strong>la</strong>bra.org.mx/anteriores/n41/vm<strong>en</strong>doza.html<br />

122


Portada<br />

En este espacio se colocan los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos básicos que son:<br />

El título.<br />

<strong>La</strong> institución don<strong>de</strong> se publica.<br />

El autor.<br />

<strong>La</strong> fecha <strong>de</strong> publicación.<br />

Es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te resaltar que <strong>el</strong> título <strong>de</strong> un <strong>en</strong>sayo ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong>be <strong>de</strong>scribir <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l<br />

trabajo <strong>de</strong> forma c<strong>la</strong>ra y precisa, que <strong>el</strong> título le permita al lector i<strong>de</strong>ntificar <strong>el</strong> tema<br />

fácilm<strong>en</strong>te, y al bibliotecario catalogar y c<strong>la</strong>sificar <strong>el</strong> material con exactitud.<br />

Debe ser corto (no exce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> 15 pa<strong>la</strong>bras) sin sacrificar <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ridad, para <strong>el</strong>lo <strong>de</strong>be<br />

evitarse <strong>el</strong> uso excesivo <strong>de</strong> preposiciones y artículos, <strong>el</strong> utilizar exposiciones repetitivas<br />

como por ejemplo: estudio sobre...; investigación acerca <strong>de</strong>....; análisis <strong>de</strong> los resultados<br />

<strong>de</strong>....; etcétera, y <strong>el</strong> uso innecesario <strong>de</strong> subtítulos.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> un escrito <strong>de</strong> investigación, <strong>en</strong> especial <strong>de</strong> un <strong>en</strong>sayo, <strong>el</strong> título es lo último<br />

que escribo, <strong>el</strong> t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación c<strong>la</strong>ra y precisa <strong>de</strong>l<br />

problema y <strong>de</strong> los objetivos, facilita <strong>la</strong> redacción <strong>de</strong>l título. Esto no significa que para<br />

motivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>neación yo no t<strong>en</strong>ga previam<strong>en</strong>te un tema <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do.<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Esta parte <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo ti<strong>en</strong>e como objetivo ori<strong>en</strong>tar al lector a i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong>l<br />

cont<strong>en</strong>ido básico <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> forma rápida y exacta. El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l resum<strong>en</strong> <strong>de</strong>be<br />

expresar <strong>de</strong> forma c<strong>la</strong>ra y breve: los objetivos y <strong>el</strong> alcance <strong>de</strong>l estudio, los procedimi<strong>en</strong>tos<br />

básicos, los métodos, los principales hal<strong>la</strong>zgos y <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

En este punto <strong>de</strong>be situarse <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> tiempo y lugar; pres<strong>en</strong>tar los límites <strong>de</strong><br />

vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

Debe redactarse <strong>en</strong> tercera persona, tiempo pasado, excepto <strong>la</strong> frase concluy<strong>en</strong>te; excluir<br />

abreviaturas y refer<strong>en</strong>cias bibliográficas.<br />

Introducción<br />

<strong>La</strong> introducción constituye una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes sustantivas <strong>de</strong> un <strong>en</strong>sayo, es muy importante,<br />

porque repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l tema que se va a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo. Con <strong>el</strong><strong>la</strong><br />

vincu<strong>la</strong>mos al lector con <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido, si<strong>en</strong>do una <strong>de</strong> sus finalida<strong>de</strong>s básicas <strong>el</strong> conv<strong>en</strong>cerlo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación pres<strong>en</strong>tada.<br />

Desarrollo<br />

En <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo se expon<strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong><br />

investigación, se pue<strong>de</strong> utilizar <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> diálogo <strong>en</strong>tre los avances <strong>de</strong> mi investigación<br />

y los resultados producidos por otros investigadores. Cada párrafo ejemplifica una i<strong>de</strong>a o<br />

justifica <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a expuesta. Para lograr una mayor c<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as expuestas <strong>en</strong> un<br />

<strong>en</strong>sayo, <strong>el</strong> autor se pue<strong>de</strong> valer <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras retóricas, con <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> establecer<br />

difer<strong>en</strong>tes niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> traducción <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s citas textuales, se pue<strong>de</strong> utilizar <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> interpretación, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

exposición mediante <strong>el</strong> parafraseo <strong>de</strong> los datos r<strong>el</strong>evantes s<strong>el</strong>eccionados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

investigación docum<strong>en</strong>tal. En este caso, <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia t<strong>en</strong>drá <strong>el</strong> código a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia docum<strong>en</strong>tal que se está utilizando y los datos que i<strong>de</strong>ntifican al texto.<br />

123


<strong>La</strong>s notas al pie <strong>de</strong> página también cumpl<strong>en</strong> una <strong>función</strong> ac<strong>la</strong>ratoria <strong>de</strong> los conceptos <strong>en</strong><br />

términos semánticos bi<strong>en</strong> nos permit<strong>en</strong> ampliar <strong>el</strong> horizonte <strong>de</strong> compresión <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>a.<br />

Convi<strong>en</strong>e subrayar que <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> investigación no es un gran<br />

resum<strong>en</strong> o síntesis <strong>de</strong> lo que otros autores ya han dicho, es una construcción personal que<br />

muestra los avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to que <strong>en</strong> lo personal estás proponi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong><br />

comunidad a partir <strong>de</strong> un cuerpo <strong>de</strong> teorías exist<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>stacando tu aporte personal<br />

acerca <strong>de</strong>l tema c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo.<br />

Conclusiones<br />

En este acápite <strong>de</strong>be pres<strong>en</strong>tarse <strong>la</strong> información pertin<strong>en</strong>te al alcance <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong>l<br />

estudio y <strong>el</strong> problema <strong>en</strong> correspon<strong>de</strong>ncia con los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. <strong>La</strong>s<br />

conclusiones <strong>de</strong>b<strong>en</strong> seguir una secu<strong>en</strong>cia lógica, m<strong>en</strong>cionando los puntos r<strong>el</strong>evantes,<br />

incluso aqu<strong>el</strong>los contrarios al problema <strong>de</strong> investigación, se <strong>de</strong>be informar a <strong>de</strong>talle para<br />

justificar <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

En este apartado también se <strong>de</strong>berá mostrar <strong>la</strong> solución o posible aproximación a <strong>la</strong><br />

solución <strong>de</strong>l problema expuesto durante <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo. Se busca recuperar los<br />

cuestionami<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción o <strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong>l trabajo. Si <strong>el</strong> caso así lo<br />

<strong>de</strong>manda, se pue<strong>de</strong>n incluir nuevos cuestionami<strong>en</strong>tos sobre <strong>el</strong> tema que expres<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> seguir investigando y construy<strong>en</strong>do con re<strong>la</strong>ción al tema.<br />

<strong>La</strong> conclusión se estructura a través <strong>de</strong>l regreso al problema <strong>de</strong> investigación, con <strong>la</strong><br />

finalidad <strong>de</strong> resaltar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los argum<strong>en</strong>tos que validaron <strong>la</strong> conclusión para<br />

finalm<strong>en</strong>te atar cabos y dar respuesta a <strong>la</strong>s interrogantes p<strong>la</strong>nteadas.<br />

El criterio básico <strong>de</strong> redacción <strong>de</strong> una conclusión es <strong>la</strong> coher<strong>en</strong>cia con nuestras i<strong>de</strong>as. Es<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo don<strong>de</strong> <strong>en</strong>contraremos <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as que le dan coher<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong><br />

conclusión. Es <strong>de</strong>cir, se <strong>de</strong>berá dar cu<strong>en</strong>ta “<strong>de</strong>s<strong>de</strong> dón<strong>de</strong>” se partió y “hasta dón<strong>de</strong>”, se<br />

llegó.<br />

Semana 8/ C<strong>la</strong>se 16<br />

- Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los conocimi<strong>en</strong>tos mediante diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una exposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

dudas que pose<strong>en</strong>.<br />

- Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y explicaciones dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

- Pres<strong>en</strong>tan avances <strong>de</strong> sus investigaciones.<br />

- Organizan Jornada <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong> pon<strong>en</strong>cia, creando afiches <strong>de</strong><br />

propaganda e invitando a <strong>la</strong> comunidad.<br />

- G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

124


Semana 9/ C<strong>la</strong>se 17<br />

- Refuerzan constantem<strong>en</strong>te los conocimi<strong>en</strong>tos mediante diagnósticos orales e<br />

interrogaciones. Retroalim<strong>en</strong>tan cont<strong>en</strong>idos vistos anteriorm<strong>en</strong>te<br />

- Toman apuntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y explicaciones dadas por <strong>el</strong> profesor.<br />

- Entregan sus <strong>en</strong>sayos y los pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> una pon<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 5 minutos.<br />

- G<strong>en</strong>eran conclusiones a partir <strong>de</strong> lo visto <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

125


17. Evaluación:<br />

En términos g<strong>en</strong>erales se realiza una evaluación <strong>de</strong> carácter inicial como un “son<strong>de</strong>o”<br />

evaluativo para saber que niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, habilida<strong>de</strong>s, actitu<strong>de</strong>s y valores pose<strong>en</strong><br />

los alumnos con qui<strong>en</strong>es se va a iniciar un <strong>proceso</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza apr<strong>en</strong>dizaje. Se realiza una<br />

evaluación <strong>de</strong> <strong>proceso</strong>, don<strong>de</strong> se valoran <strong>de</strong> forma continua los apr<strong>en</strong>dizajes <strong>de</strong> los alumnos<br />

y que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te posee carácter formativo. Y por último una evaluación final don<strong>de</strong> se<br />

comprueban los resultados obt<strong>en</strong>idos estableciéndose una re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> carácter<br />

sumativo y formativa.<br />

A<strong>de</strong>más, los procedimi<strong>en</strong>tos (y sus instrum<strong>en</strong>tos) evaluativos se basan principalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> Observación sistemática como rúbricas, esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> apreciación, listas <strong>de</strong> cotejo; Análisis<br />

<strong>de</strong> producciones <strong>de</strong> los alumnos como monografías, resúm<strong>en</strong>es o investigaciones<br />

Por último, <strong>la</strong> evaluación no es solo unidireccional o heterogénea, sino que también se<br />

practica como una coevaluación y autoevaluación.<br />

A continuación se pres<strong>en</strong>tan cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas <strong>el</strong>egidas para aplicar <strong>en</strong><br />

cada c<strong>la</strong>se, tal y como se indica <strong>en</strong> los <strong>en</strong>unciados. Para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> estas fue <strong>de</strong><br />

mucha ayuda <strong>el</strong> texto “Curriculum y evaluación educacional” 130<br />

130 CASTRO F., Correa F., Lira H.(2006), Currículum y evaluación educacional… op. Cit.<br />

126


Lista <strong>de</strong> cotejo.<br />

Heteroevaluación, c<strong>la</strong>se 1, realización <strong>de</strong> Brainstorming o torb<strong>el</strong>lino <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as.<br />

Institución…………………………….. Doc<strong>en</strong>te………………………………… .<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:………………………………………………………………….<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje…………….. Curso: …………………………………..<br />

Fecha: ………………………………………………………………………………….<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: si –<br />

no. Por cada respuesta si se cu<strong>en</strong>ta 1 punto.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores Si o<br />

1. Es responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Es respetuoso y trabaja <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>bora propuestas y metas a su trabajo.<br />

4. Argum<strong>en</strong>ta y contrargum<strong>en</strong>ta usando vocabu<strong>la</strong>rio<br />

propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad<br />

5. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s preguntas p<strong>la</strong>nteadas, emitió respuestas<br />

precisas que <strong>de</strong>mostraron dominio <strong>de</strong>l tema<br />

6. I<strong>de</strong>ntifica características sobre <strong>el</strong> tema y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciona.<br />

7. Establece aportes respecto al logro <strong>de</strong> los objetivos.<br />

Puntaje total:<br />

Rúbrica para evaluar Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 2, construcción <strong>de</strong> diario local<br />

Institución………………………………………………… Doc<strong>en</strong>te……...…………………<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje………………………………. Curso…………………………...<br />

Fecha……………………………. Nombre <strong>de</strong>l grupo…………………………………….<br />

1).- Registro <strong>el</strong> puntaje obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te. Sumo verticalm<strong>en</strong>te y<br />

obt<strong>en</strong>go <strong>el</strong> puntaje total.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

127


Elem<strong>en</strong>tos Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te<br />

(4pto)<br />

Trabajó <strong>el</strong><br />

100% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Trabajo <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

Calidad <strong>de</strong>l<br />

trabajo<br />

Contribución/<br />

Co<strong>la</strong>boración<br />

Actitud ante<br />

<strong>la</strong> crítica<br />

<strong>La</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

información<br />

que utilizó<br />

fueron variadas<br />

y múltiples. <strong>La</strong><br />

información<br />

que recopiló<br />

t<strong>en</strong>ía re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>el</strong> tema, era<br />

r<strong>el</strong>evante y<br />

actualizada. <strong>La</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes eran<br />

confiables<br />

(aceptadas<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

especialidad) y<br />

contribuyeron<br />

al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

tema.<br />

Siempre aportó<br />

al logro <strong>de</strong> los<br />

objetivos.<br />

Buscó y sugirió<br />

soluciones a los<br />

problemas<br />

Siempre estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Bu<strong>en</strong>o<br />

(3pto)<br />

Trabajó un<br />

99% a un 80%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

<strong>La</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

información<br />

eran variadas y<br />

múltiples. <strong>La</strong><br />

información<br />

que recopiló<br />

era actualizada<br />

pero incluyó<br />

algunos datos<br />

que no son<br />

r<strong>el</strong>evantes o no<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>el</strong> tema.<br />

<strong>La</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

eran confiables<br />

y<br />

contribuyeron<br />

al <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>l tema.<br />

Casi siempre<br />

aportó al logro<br />

<strong>de</strong> los<br />

objetivos, Casi<br />

siempre buscó<br />

y sugirió<br />

soluciones a<br />

los problemas<br />

Casi siempre<br />

estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Satisfactorio<br />

(2pto)<br />

Trabajó un<br />

79% a un 60%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

reuniones o<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

<strong>La</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

información<br />

eran limitadas<br />

o poco<br />

variadas. <strong>La</strong><br />

información<br />

recopi<strong>la</strong>da<br />

t<strong>en</strong>ía re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>el</strong> tema<br />

pero algunas<br />

no estaban al<br />

día o no eran<br />

r<strong>el</strong>evantes.<br />

Algunas<br />

fu<strong>en</strong>tes no eran<br />

confiables por<br />

lo que no<br />

contribuyeron<br />

al <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>l tema.<br />

Pocas veces<br />

aportó al logro<br />

<strong>de</strong> los<br />

objetivos.<br />

Pocas veces<br />

buscó y sugirió<br />

soluciones a<br />

los problemas<br />

Pocas veces<br />

estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Defici<strong>en</strong>te<br />

(1 pto)<br />

Trabajó un<br />

59% o m<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

reuniones o<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

<strong>La</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

información<br />

eran muy<br />

pocas o<br />

ninguna. Si<br />

utilizó fu<strong>en</strong>tes,<br />

éstas no eran<br />

confiables ni<br />

contribuy<strong>en</strong> al<br />

tema. <strong>La</strong><br />

información<br />

ti<strong>en</strong>e poca o<br />

ninguna<br />

re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong><br />

tema principal.<br />

No aportó al<br />

logro <strong>de</strong> los<br />

objetivos.<br />

Muy pocas<br />

veces o<br />

ninguna buscó<br />

y sugirió<br />

soluciones a<br />

los problemas<br />

Muy pocas<br />

veces o nunca<br />

estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

Puntuación<br />

128


Motivación<br />

Se promueve <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

Casi siempre<br />

se promueve <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

Pocas veces se<br />

promueve <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

equipo.<br />

Muy pocas<br />

veces o nunca<br />

se promovió <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

Puntaje Total<br />

Lista <strong>de</strong> cotejo para autoevaluación Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 2, construcción <strong>de</strong> diario local<br />

Institución………………………………………. Doc<strong>en</strong>te ………………………………..<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:……………………………………..…………………………………<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje………………………. Curso…………………………………...<br />

Fecha…………………………………………….<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: si –<br />

no. Por cada respuesta si se cu<strong>en</strong>ta 1 punto.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores Si o<br />

1. Soy responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Soy respetuoso y trabajo <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>boro propuestas y metas al trabajo.<br />

4. Aporté con materiales apropiados al trabajo<br />

5. Participé <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

trabajo.<br />

Puntaje total:<br />

Lista <strong>de</strong> cotejo para coevaluación Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 2, construcción <strong>de</strong> diario local<br />

Institución………………………………………. Doc<strong>en</strong>te……………………………….<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:……………………………………………………………………….<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje……………………………. Curso……………………………….<br />

Fecha………………………………………………….<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: si –<br />

no. Por cada respuesta si se cu<strong>en</strong>ta 1 punto.<br />

129


2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores Si o<br />

1. Es responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Es respetuoso y trabaja <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>boró propuestas y metas al trabajo.<br />

4. Aporta con materiales apropiados al trabajo<br />

5. Participó <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

trabajo.<br />

Puntaje total:<br />

Lista <strong>de</strong> cotejo.<br />

Heteroevaluación, c<strong>la</strong>se 3, realización <strong>de</strong> Phillips 66.<br />

Institución .......................................................................Doc<strong>en</strong>te ..................................... .<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:…………………………………………………………………<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje ...............................................Curso: ..........................................<br />

Fecha: .............................<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: si –<br />

no. Por cada respuesta si se cu<strong>en</strong>ta 1 punto.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores Si o<br />

1. Es responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Es respetuoso y trabaja <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>bora propuestas y metas a su trabajo.<br />

4. Desarrol<strong>la</strong> su actividad re<strong>la</strong>cionándo<strong>la</strong> con los<br />

cont<strong>en</strong>idos vistos <strong>en</strong> c<strong>la</strong>se.<br />

5. Establece aportes respecto al logro <strong>de</strong> los objetivos.<br />

Puntaje total:<br />

130


Rúbrica para evaluar Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 4, e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> circep<br />

Institución .......................................................................Doc<strong>en</strong>te ..................................... .<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje ...............................................Curso:……………………..<br />

Fecha: ............................. Nombre <strong>de</strong>l grupo………………………………………<br />

1).- Registro <strong>el</strong> puntaje obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te. Sumo verticalm<strong>en</strong>te<br />

y obt<strong>en</strong>go <strong>el</strong> puntaje total.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Elem<strong>en</strong>tos Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te<br />

(4pto)<br />

Siempre aportó<br />

al logro <strong>de</strong> los<br />

Contribución/ objetivos.<br />

Co<strong>la</strong>boración Buscó y sugirió<br />

soluciones a los<br />

problemas<br />

Actitud ante<br />

<strong>la</strong> crítica<br />

Trabajo <strong>en</strong><br />

c<strong>la</strong>ses<br />

Calidad <strong>de</strong>l<br />

trabajo<br />

Siempre estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó <strong>el</strong><br />

100% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

Logra un 100%<br />

<strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

consist<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

conceptos<br />

<strong>el</strong>egidos.<br />

Bu<strong>en</strong>o<br />

(3pto)<br />

Casi siempre<br />

aportó al logro<br />

<strong>de</strong> los<br />

objetivos, Casi<br />

siempre buscó<br />

y sugirió<br />

soluciones a<br />

los problemas<br />

Casi siempre<br />

estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó un<br />

99% a un 80%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

Logra una<br />

re<strong>la</strong>ción<br />

consist<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre un 40 y<br />

un 80% <strong>de</strong> los<br />

conceptos<br />

Satisfactorio<br />

(2pto)<br />

Pocas veces<br />

aportó al logro<br />

<strong>de</strong> los<br />

objetivos.<br />

Pocas veces<br />

buscó y sugirió<br />

soluciones a<br />

los problemas<br />

Pocas veces<br />

estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó un<br />

79% a un 60%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

reuniones o<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

Logra una<br />

re<strong>la</strong>ción<br />

consist<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 40%<br />

<strong>de</strong> los<br />

conceptos<br />

Defici<strong>en</strong>te<br />

(1 pto)<br />

No aportó al<br />

logro <strong>de</strong> los<br />

objetivos.<br />

Muy pocas<br />

veces o<br />

ninguna buscó<br />

y sugirió<br />

soluciones a<br />

los problemas<br />

Muy pocas<br />

veces o nunca<br />

estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó un<br />

59% o m<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

reuniones o<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

No logra<br />

re<strong>la</strong>ción<br />

consist<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

conceptos<br />

<strong>el</strong>egidos.<br />

Puntuación<br />

131


Motivación<br />

Promueve <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apreciación para autoevaluación Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 4, e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> circep<br />

Institución……………………………………………….. Doc<strong>en</strong>te………………………...<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:………………………………………………………………………...<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje……………………………….. Curso…………………………...<br />

Fecha…………………………………………………….<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: 1,<br />

siempre; 2, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te; 3, ocasionalm<strong>en</strong>te; 4, casi nunca; 5, nunca.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores 1 2 3 4 5<br />

1. Soy responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Soy respetuoso y trabajo <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>boro propuestas y metas al trabajo.<br />

4. Leí y busqué información sobre <strong>la</strong> temática abordada<br />

5. Reflexioné sobre lo leído<br />

6. Compartí mi reflexión con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l grupo<br />

7. Compr<strong>en</strong>do <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los conceptos utilizados<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> circeps y los cont<strong>en</strong>idos estudiados.<br />

Puntaje total:<br />

<strong>el</strong>egidos. <strong>el</strong>egidos.<br />

Casi siempre<br />

promueve <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

Pocas veces<br />

promueve <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

Muy pocas<br />

veces o nunca<br />

promovió <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

Puntaje Total<br />

Lista <strong>de</strong> cotejo para coevaluación Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 4, e<strong>la</strong>boración circep<br />

Institución……………………………………….. Doc<strong>en</strong>te………………………………...<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:………………………………………………………………………...<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje……………………….. Curso…………………………………...<br />

Fecha…………………………………………….<br />

132


1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: 1,<br />

siempre; 2, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te; 3, ocasionalm<strong>en</strong>te; 4, casi nunca; 5, nunca.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores 1 2 3 4 5<br />

1. Es responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Es respetuoso y trabajó <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>boró propuestas y metas al trabajo.<br />

4. Leyó y buscó información sobre <strong>la</strong> temática<br />

abordada<br />

5. Reflexionó sobre lo leído<br />

6. Compartió su reflexión con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l grupo<br />

7. Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> y discute <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los conceptos<br />

utilizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> circeps y los cont<strong>en</strong>idos estudiados.<br />

Puntaje Total<br />

Lista <strong>de</strong> cotejo.<br />

Heteroevaluación, c<strong>la</strong>se 5, e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> cómic.<br />

Institución…………………………….. Doc<strong>en</strong>te………………………………… .<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:………………………………………………………………….<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje…………….. Curso: …………………………………..<br />

Fecha: ………………………………………………………………………………….<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: si –<br />

no. Por cada respuesta si se cu<strong>en</strong>ta 1 punto.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores Si o<br />

1. Es responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Es respetuoso y trabaja <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>bora propuestas y metas a su trabajo.<br />

4. Argum<strong>en</strong>ta y contrargum<strong>en</strong>ta usando vocabu<strong>la</strong>rio<br />

propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad<br />

5. Utiliza <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista realizada, como apoyo para <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong>l cómics<br />

6. I<strong>de</strong>ntifica características sobre <strong>el</strong> tema y <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciona.<br />

133


Puntaje total:<br />

Lista <strong>de</strong> cotejo.<br />

Heteroevaluación, c<strong>la</strong>se 6, e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> cómic.<br />

Institución…………………………….. Doc<strong>en</strong>te………………………………… .<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:………………………………………………………………….<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje…………….. Curso: …………………………………..<br />

Fecha: ………………………………………………………………………………….<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: si –<br />

no. Por cada respuesta si se cu<strong>en</strong>ta 1 punto.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores Si o<br />

1. Es responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Es respetuoso y trabaja <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>bora propuestas y metas a su trabajo.<br />

4. Argum<strong>en</strong>ta y contrargum<strong>en</strong>ta usando vocabu<strong>la</strong>rio<br />

propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad<br />

5. Utiliza <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista realizada, como apoyo para <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong>l cómics<br />

6. I<strong>de</strong>ntifica características sobre <strong>el</strong> tema y <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciona.<br />

7. Crea un cómics basado <strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos vistos<br />

Puntaje total:<br />

Pauta <strong>de</strong> evaluación.<br />

Heteroevaluación, c<strong>la</strong>se 6, producto cómic.<br />

Institución……………………………………….. Doc<strong>en</strong>te………………………………...<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:………………………………………………………………………...<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje……………………….. Curso…………………………………...<br />

Fecha……………………………………………..<br />

Indicadores<br />

Puntaje<br />

i<strong>de</strong>al<br />

1. Pres<strong>en</strong>tación (or<strong>de</strong>n y limpieza) 2<br />

Puntaje<br />

real<br />

134


2. Argum<strong>en</strong>tación 4<br />

3. Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> trama 5<br />

4. Finalización y conclusiones. 4<br />

5. Re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> materia 3<br />

Puntaje total: 18 puntos<br />

Lista <strong>de</strong> cotejo.<br />

Heteroevaluación, c<strong>la</strong>se 7, realización <strong>de</strong> radioforo<br />

Institución…………………………….. Doc<strong>en</strong>te………………………………… .<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:………………………………………………………………….<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje…………….. Curso: …………………………………..<br />

Fecha: ………………………………………………………………………………….<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: si –<br />

no. Por cada respuesta si se cu<strong>en</strong>ta 1 punto.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores Si o<br />

1. Es responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Es respetuoso y trabaja <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>bora propuestas y metas a su trabajo.<br />

4. Argum<strong>en</strong>ta y contrargum<strong>en</strong>ta usando vocabu<strong>la</strong>rio<br />

propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad<br />

5. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s preguntas p<strong>la</strong>nteadas, emitió respuestas<br />

precisas que <strong>de</strong>mostraron dominio <strong>de</strong>l tema<br />

6. I<strong>de</strong>ntifica características sobre <strong>el</strong> tema, <strong>en</strong> <strong>la</strong> canción<br />

escuchada y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciona.<br />

7. Establece aportes respecto al logro <strong>de</strong> los objetivos.<br />

Puntaje total:<br />

135


Rúbrica para evaluar Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 8, e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> dominó conceptual<br />

Institución .......................................................................Doc<strong>en</strong>te ..................................... .<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje ...............................................Curso:……………………………<br />

Fecha: ............................. Nombre <strong>de</strong>l grupo………………………………………..........<br />

1).- Registro <strong>el</strong> puntaje obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te. Sumo verticalm<strong>en</strong>te<br />

y obt<strong>en</strong>go <strong>el</strong> puntaje total.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Elem<strong>en</strong>tos Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te<br />

(4pto)<br />

Siempre<br />

co<strong>la</strong>boró para<br />

Contribución/ lograr los<br />

Co<strong>la</strong>boración objetivos.<br />

Buscó y sugirió<br />

soluciones a los<br />

problemas<br />

Actitud ante<br />

<strong>la</strong> crítica<br />

Trabajo <strong>en</strong><br />

c<strong>la</strong>ses<br />

Calidad <strong>de</strong>l<br />

trabajo<br />

Siempre estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó <strong>el</strong><br />

100% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

Logra un 100%<br />

<strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

consist<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

conceptos<br />

Bu<strong>en</strong>o<br />

(3pto)<br />

Casi siempre<br />

co<strong>la</strong>boró para<br />

lograr los<br />

objetivos, Casi<br />

siempre buscó<br />

y sugirió<br />

soluciones a<br />

los problemas<br />

Casi siempre<br />

estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó un<br />

99% a un 80%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

Logra una<br />

re<strong>la</strong>ción<br />

consist<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre un 40 y<br />

un 80% <strong>de</strong> los<br />

Satisfactorio<br />

(2pto)<br />

Pocas veces<br />

aportó<br />

co<strong>la</strong>boró para<br />

lograr los<br />

objetivos.<br />

Pocas veces<br />

buscó y sugirió<br />

soluciones a<br />

los problemas<br />

Pocas veces<br />

estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó un<br />

79% a un 60%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

reuniones o<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

Logra una<br />

re<strong>la</strong>ción<br />

consist<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 40%<br />

<strong>de</strong> los<br />

Defici<strong>en</strong>te<br />

(1 pto)<br />

No aportó<br />

co<strong>la</strong>boró para<br />

lograr los<br />

objetivos.<br />

Muy pocas<br />

veces o<br />

ninguna buscó<br />

y sugirió<br />

soluciones a<br />

los problemas<br />

Muy pocas<br />

veces o nunca<br />

estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó un<br />

59% o m<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

reuniones o<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

No logra<br />

re<strong>la</strong>ción<br />

consist<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

conceptos<br />

Puntuación<br />

136


Motivación<br />

<strong>el</strong>egidos. conceptos<br />

<strong>el</strong>egidos.<br />

Promueve <strong>la</strong> Casi siempre<br />

cooperación, promueve <strong>la</strong><br />

participación e cooperación,<br />

integración participación e<br />

<strong>en</strong>tre los integración<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre los<br />

equipo. miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apreciación para autoevaluación Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 8, e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> dominó conceptual<br />

Institución……………………………………………….. Doc<strong>en</strong>te………………………...<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:………………………………………………………………………...<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje……………………………….. Curso…………………………...<br />

Fecha…………………………………………………….<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: 1,<br />

siempre; 2, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te; 3, ocasionalm<strong>en</strong>te; 4, casi nunca; 5, nunca.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores 1 2 3 4 5<br />

1. Soy responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Soy respetuoso y trabajo <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>boro propuestas y metas al trabajo.<br />

4. Leí y busqué información sobre <strong>la</strong> temática abordada<br />

5. Reflexioné sobre lo leído<br />

6. Compartí mi reflexión con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l grupo<br />

7. Compr<strong>en</strong>do <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los conceptos utilizados<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> dominó y los cont<strong>en</strong>idos estudiados.<br />

Puntaje total:<br />

conceptos<br />

<strong>el</strong>egidos.<br />

Pocas veces<br />

promueve <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

<strong>el</strong>egidos.<br />

Muy pocas<br />

veces o nunca<br />

promovió <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

Puntaje Total<br />

Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apreciación para autoevaluación Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 9, e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> cuestionario preparación c<strong>la</strong>se 10<br />

Institución……………………………………………….. Doc<strong>en</strong>te………………………...<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:………………………………………………………………………...<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje……………………………….. Curso…………………………...<br />

137


Fecha…………………………………………………….<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: 1,<br />

siempre; 2, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te; 3, ocasionalm<strong>en</strong>te; 4, casi nunca; 5, nunca.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores 1 2 3 4 5<br />

1. Soy responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Soy respetuoso y trabajo <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>boro propuestas y metas al trabajo.<br />

4. Leí y busqué información sobre <strong>la</strong> temática abordada<br />

5. Reflexioné sobre lo leído<br />

6. Compartí mi reflexión con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l grupo<br />

7. Compr<strong>en</strong>do <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> cuestionario<br />

construido y los cont<strong>en</strong>idos estudiados.<br />

Puntaje total:<br />

Rúbrica para evaluar Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 10, Primera fase ABP<br />

Institución .......................................................................Doc<strong>en</strong>te ..................................... .<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje ...............................................Curso:……………………………<br />

Fecha: ............................. Nombre <strong>de</strong>l grupo………………………………………..........<br />

1).- Registro <strong>el</strong> puntaje obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te. Sumo verticalm<strong>en</strong>te<br />

y obt<strong>en</strong>go <strong>el</strong> puntaje total.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Elem<strong>en</strong>tos Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te<br />

(4pto)<br />

Siempre<br />

co<strong>la</strong>boró para<br />

Contribución/ lograr los<br />

Co<strong>la</strong>boración objetivos.<br />

Buscó y sugirió<br />

soluciones a los<br />

problemas<br />

Bu<strong>en</strong>o<br />

(3pto)<br />

Casi siempre<br />

co<strong>la</strong>boró para<br />

lograr los<br />

objetivos, Casi<br />

siempre buscó<br />

y sugirió<br />

soluciones a<br />

los problemas<br />

Satisfactorio<br />

(2pto)<br />

Pocas veces<br />

aportó<br />

co<strong>la</strong>boró para<br />

lograr los<br />

objetivos.<br />

Pocas veces<br />

buscó y sugirió<br />

soluciones a<br />

los problemas<br />

Defici<strong>en</strong>te<br />

(1 pto)<br />

No aportó<br />

co<strong>la</strong>boró para<br />

lograr los<br />

objetivos.<br />

Muy pocas<br />

veces o<br />

ninguna buscó<br />

y sugirió<br />

soluciones a<br />

Puntuación<br />

138


Actitud ante<br />

<strong>la</strong> crítica<br />

Trabajo <strong>en</strong><br />

c<strong>la</strong>ses<br />

Calidad <strong>de</strong>l<br />

trabajo<br />

Motivación<br />

Siempre estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó <strong>el</strong><br />

100% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

Siempre realiza<br />

aportes<br />

concretos y<br />

significativos a<br />

<strong>la</strong> discusión.<br />

Promueve <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

Casi siempre<br />

estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó un<br />

99% a un 80%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

Casi siempre<br />

realiza aportes<br />

concretos y<br />

significativos a<br />

<strong>la</strong> discusión.<br />

Casi siempre<br />

promueve <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

Pocas veces<br />

estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó un<br />

79% a un 60%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

reuniones o<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

Pocas veces<br />

realiza aportes<br />

concretos y<br />

significativos a<br />

<strong>la</strong> discusión.<br />

Pocas veces<br />

promueve <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

los problemas<br />

Muy pocas<br />

veces o nunca<br />

estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó un<br />

59% o m<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

reuniones o<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

Muy pocas<br />

veces realiza<br />

aportes<br />

concretos y<br />

significativos a<br />

<strong>la</strong> discusión.<br />

Muy pocas<br />

veces o nunca<br />

promovió <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

Puntaje Total<br />

Lista <strong>de</strong> cotejo para autoevaluación Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 10, primera fase ABP<br />

Institución………………………………………. Doc<strong>en</strong>te ………………………………..<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:……………………………………..…………………………………<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje………………………. Curso…………………………………...<br />

Fecha…………………………………………….<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: si –<br />

no. Por cada respuesta si se cu<strong>en</strong>ta 1 punto.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

139


7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores Si o<br />

1. Soy responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Soy respetuoso y trabajo <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>boro propuestas y metas al trabajo.<br />

4. Aporté con argum<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ros y re<strong>la</strong>cionados con los<br />

cont<strong>en</strong>idos<br />

5. Escuché y respeté <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más<br />

6. Participé <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

trabajo.<br />

Puntaje total:<br />

Lista <strong>de</strong> cotejo para coevaluación Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 10, primera fase ABP<br />

Institución………………………………………. Doc<strong>en</strong>te ………………………………..<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:……………………………………..…………………………………<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje………………………. Curso…………………………………...<br />

Fecha…………………………………………….<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: si –<br />

no. Por cada respuesta si se cu<strong>en</strong>ta 1 punto.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores Si o<br />

1. Es responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Es respetuoso y trabajó <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>boró propuestas y metas al trabajo.<br />

4. Aportó con argum<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ros y re<strong>la</strong>cionados con los<br />

cont<strong>en</strong>idos<br />

5. Escuchó y respetó <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más<br />

6. Re<strong>la</strong>cionó <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista realizada con <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>tal<br />

visto<br />

7. Participó <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

trabajo.<br />

Puntaje total:<br />

140


Rúbrica para evaluar Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 11, Segunda fase ABP<br />

Institución .......................................................................Doc<strong>en</strong>te ..................................... .<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje ...............................................Curso:……………………………<br />

Fecha: ............................. Nombre <strong>de</strong>l grupo………………………………………..........<br />

1).- Registro <strong>el</strong> puntaje obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te. Sumo verticalm<strong>en</strong>te<br />

y obt<strong>en</strong>go <strong>el</strong> puntaje total.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Elem<strong>en</strong>tos Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te<br />

(4pto)<br />

Siempre<br />

co<strong>la</strong>boró para<br />

Contribución/ lograr los<br />

Co<strong>la</strong>boración objetivos.<br />

Buscó y sugirió<br />

soluciones a los<br />

problemas<br />

Actitud ante<br />

<strong>la</strong> crítica<br />

Trabajo <strong>en</strong><br />

c<strong>la</strong>ses<br />

Calidad <strong>de</strong>l<br />

trabajo<br />

Siempre estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó <strong>el</strong><br />

100% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

Siempre realiza<br />

aportes<br />

concretos y<br />

significativos a<br />

<strong>la</strong> discusión.<br />

Bu<strong>en</strong>o<br />

(3pto)<br />

Casi siempre<br />

co<strong>la</strong>boró para<br />

lograr los<br />

objetivos, Casi<br />

siempre buscó<br />

y sugirió<br />

soluciones a<br />

los problemas<br />

Casi siempre<br />

estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó un<br />

99% a un 80%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

Casi siempre<br />

realiza aportes<br />

concretos y<br />

significativos a<br />

<strong>la</strong> discusión.<br />

Satisfactorio<br />

(2pto)<br />

Pocas veces<br />

aportó<br />

co<strong>la</strong>boró para<br />

lograr los<br />

objetivos.<br />

Pocas veces<br />

buscó y sugirió<br />

soluciones a<br />

los problemas<br />

Pocas veces<br />

estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó un<br />

79% a un 60%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

reuniones o<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

Pocas veces<br />

realiza aportes<br />

concretos y<br />

significativos a<br />

<strong>la</strong> discusión.<br />

Defici<strong>en</strong>te<br />

(1 pto)<br />

No aportó<br />

co<strong>la</strong>boró para<br />

lograr los<br />

objetivos.<br />

Muy pocas<br />

veces o<br />

ninguna buscó<br />

y sugirió<br />

soluciones a<br />

los problemas<br />

Muy pocas<br />

veces o nunca<br />

estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó un<br />

59% o m<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

reuniones o<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

Muy pocas<br />

veces realiza<br />

aportes<br />

concretos y<br />

significativos a<br />

Puntuación<br />

141


Motivación<br />

Promueve <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

Lista <strong>de</strong> cotejo para autoevaluación Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 11, segunda fase ABP<br />

Institución………………………………………. Doc<strong>en</strong>te ………………………………..<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:……………………………………..…………………………………<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje………………………. Curso…………………………………...<br />

Fecha…………………………………………….<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: si –<br />

no. Por cada respuesta si se cu<strong>en</strong>ta 1 punto.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores Si o<br />

1. Soy responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Soy respetuoso y trabajo <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>boro propuestas y metas al trabajo.<br />

4. Aporté con argum<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ros y re<strong>la</strong>cionados con los<br />

cont<strong>en</strong>idos<br />

5. Establecí re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los cont<strong>en</strong>idos y <strong>la</strong><br />

especialidad asignada<br />

6. Participé <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

trabajo.<br />

Puntaje total:<br />

Casi siempre<br />

promueve <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

Pocas veces<br />

promueve <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

<strong>la</strong> discusión.<br />

Muy pocas<br />

veces o nunca<br />

promovió <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

Puntaje Total<br />

Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apreciación para coevaluación Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 11, segunda fase ABP<br />

Institución……………………………………………….. Doc<strong>en</strong>te………………………...<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:………………………………………………………………………...<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje……………………………….. Curso…………………………...<br />

Fecha…………………………………………………….<br />

142


1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: 1,<br />

siempre; 2, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te; 3, ocasionalm<strong>en</strong>te; 4, casi nunca; 5, nunca.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores 1 2 3 4 5<br />

1. Es responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Es respetuoso y trabajó <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>boró propuestas y metas al trabajo.<br />

4. Leyó y buscó información sobre <strong>la</strong> temática<br />

abordada por <strong>la</strong> especialidad<br />

5. Reflexionó sobre lo leído<br />

6. Compartió su reflexión con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l grupo<br />

7. Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre lo abordado por <strong>la</strong><br />

especialidad y los cont<strong>en</strong>idos estudiados.<br />

Puntaje total:<br />

Rúbrica para evaluar Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 12, Tercera fase ABP<br />

Institución .......................................................................Doc<strong>en</strong>te ..................................... .<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje ...............................................Curso:……………………………<br />

Fecha: ............................. Nombre <strong>de</strong>l grupo………………………………………..........<br />

1).- Registro <strong>el</strong> puntaje obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te. Sumo verticalm<strong>en</strong>te<br />

y obt<strong>en</strong>go <strong>el</strong> puntaje total.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Elem<strong>en</strong>tos Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te<br />

(4pto)<br />

Siempre<br />

co<strong>la</strong>boró para<br />

Contribución/ lograr los<br />

Co<strong>la</strong>boración objetivos.<br />

Buscó y sugirió<br />

soluciones a los<br />

problemas<br />

Bu<strong>en</strong>o<br />

(3pto)<br />

Casi siempre<br />

co<strong>la</strong>boró para<br />

lograr los<br />

objetivos, Casi<br />

siempre buscó<br />

y sugirió<br />

soluciones a<br />

los problemas<br />

Satisfactorio<br />

(2pto)<br />

Pocas veces<br />

aportó<br />

co<strong>la</strong>boró para<br />

lograr los<br />

objetivos.<br />

Pocas veces<br />

buscó y sugirió<br />

soluciones a<br />

Defici<strong>en</strong>te<br />

(1 pto)<br />

No aportó<br />

co<strong>la</strong>boró para<br />

lograr los<br />

objetivos.<br />

Muy pocas<br />

veces o<br />

ninguna buscó<br />

y sugirió<br />

Puntuación<br />

143


Actitud ante<br />

<strong>la</strong> crítica<br />

Trabajo <strong>en</strong><br />

c<strong>la</strong>ses<br />

Calidad <strong>de</strong>l<br />

trabajo<br />

Motivación<br />

Siempre estuvo<br />

receptivo a<br />

aceptar críticas<br />

y suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó <strong>el</strong><br />

100% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo.<br />

Siempre realiza<br />

aportes<br />

concretos y<br />

significativos a<br />

<strong>la</strong> discusión y<br />

construcción <strong>de</strong><br />

afiches.<br />

Promueve <strong>la</strong><br />

cooperación,<br />

participación e<br />

integración<br />

<strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

los problemas soluciones a<br />

los problemas<br />

Casi siempre Pocas veces Muy pocas<br />

estuvo estuvo veces o nunca<br />

receptivo a receptivo a estuvo<br />

aceptar críticas aceptar críticas receptivo a<br />

y suger<strong>en</strong>cias y suger<strong>en</strong>cias aceptar críticas<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong> los y suger<strong>en</strong>cias<br />

miembros <strong>de</strong>l miembros <strong>de</strong>l <strong>de</strong> los<br />

equipo. equipo. miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo.<br />

Trabajó un Trabajó un Trabajó un<br />

99% a un 80% 79% a un 60% 59% o m<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s reuniones o reuniones o<br />

programadas activida<strong>de</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

por <strong>el</strong> equipo. programadas programadas<br />

por <strong>el</strong> equipo. por <strong>el</strong> equipo.<br />

Casi siempre Pocas veces Muy pocas<br />

realiza aportes realiza aportes veces realiza<br />

concretos y concretos y aportes<br />

significativos a significativos a concretos y<br />

<strong>la</strong> discusión <strong>la</strong> discusión significativos a<br />

construcción construcción <strong>la</strong> discusión<br />

<strong>de</strong> afiches. <strong>de</strong> afiches. construcción<br />

<strong>de</strong> afiches.<br />

Casi siempre Pocas veces Muy pocas<br />

promueve <strong>la</strong> promueve <strong>la</strong> veces o nunca<br />

cooperación, cooperación, promovió <strong>la</strong><br />

participación e participación e cooperación,<br />

integración integración participación e<br />

<strong>en</strong>tre los <strong>en</strong>tre los integración<br />

miembros <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre los<br />

equipo. equipo. miembros <strong>de</strong><br />

equipo.<br />

Puntaje Total<br />

Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apreciación para autoevaluación Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 12, tercera fase ABP<br />

Institución……………………………………………….. Doc<strong>en</strong>te………………………...<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:………………………………………………………………………...<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje……………………………….. Curso…………………………...<br />

Fecha…………………………………………………….<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: 1,<br />

144


siempre; 2, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te; 3, ocasionalm<strong>en</strong>te; 4, casi nunca; 5, nunca.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores 1 2 3 4 5<br />

1. Soy responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Soy respetuoso y trabajo <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>boro propuestas y metas al trabajo.<br />

4. Leí y busque información sobre <strong>la</strong> temática abordada<br />

5. Reflexioné sobre lo leído<br />

6. Compartí su reflexión con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l grupo<br />

7. Compr<strong>en</strong>do <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre lo abordado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong>l afiche y los cont<strong>en</strong>idos estudiados.<br />

Puntaje total:<br />

Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apreciación para coevaluación Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 12, tercera fase ABP<br />

Institución……………………………………………….. Doc<strong>en</strong>te………………………...<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:………………………………………………………………………...<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje……………………………….. Curso…………………………...<br />

Fecha…………………………………………………….<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: 1,<br />

siempre; 2, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te; 3, ocasionalm<strong>en</strong>te; 4, casi nunca; 5, nunca.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores 1 2 3 4 5<br />

1. Es responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Es respetuoso y trabajó <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>boró propuestas y metas al trabajo.<br />

4. Leyó y buscó información sobre <strong>la</strong> temática<br />

abordada<br />

5. Reflexionó sobre lo leído<br />

6. Compartió su reflexión con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l grupo<br />

7. Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre lo abordado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong>l afiche y los cont<strong>en</strong>idos estudiados.<br />

Puntaje total:<br />

145


Lista <strong>de</strong> cotejo.<br />

Heteroevaluación, c<strong>la</strong>se 13, analizan imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l período<br />

Institución……………………………………….. Doc<strong>en</strong>te………………………………..<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:………………………………………………………………………..<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje……………………….. Curso…………………………………..<br />

Fecha……………………………………………..<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: si –<br />

no. Por cada respuesta si se cu<strong>en</strong>ta 1 punto.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores Si o<br />

1. Es responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Es respetuoso y trabaja <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>bora propuestas y metas a su trabajo.<br />

4. Argum<strong>en</strong>ta y contrargum<strong>en</strong>ta usando vocabu<strong>la</strong>rio<br />

propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad<br />

5. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es mostradas, emitió respuestas<br />

precisas que <strong>de</strong>mostraron dominio <strong>de</strong>l tema<br />

6. I<strong>de</strong>ntifica características sobre <strong>el</strong> tema, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

imág<strong>en</strong>es pres<strong>en</strong>tadas y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciona.<br />

7. Establece aportes respecto al logro <strong>de</strong> los objetivos.<br />

Puntaje total:<br />

Lista <strong>de</strong> cotejo.<br />

Heteroevaluación, c<strong>la</strong>se 14, realización <strong>de</strong> juicio histórico<br />

Institución……………………………………….. Doc<strong>en</strong>te………………………………...<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:………………………………………………………………………...<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje……………………….. Curso…………………………………...<br />

Fecha……………………………………………..<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: si –<br />

no. Por cada respuesta si se cu<strong>en</strong>ta 1 punto.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores Si o<br />

4. Es responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

5. Es respetuoso ante <strong>la</strong>s opiniones distintas<br />

146


6. E<strong>la</strong>bora propuestas y metas a su trabajo.<br />

7. Argum<strong>en</strong>ta y contrargum<strong>en</strong>ta usando vocabu<strong>la</strong>rio<br />

propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad<br />

8. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> discusión p<strong>la</strong>nteada, emitió respuestas<br />

precisas que <strong>de</strong>mostraron dominio <strong>de</strong>l tema<br />

9. Establece conclusiones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> discusión<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da<br />

10. Establece aportes respecto al logro <strong>de</strong> los objetivos.<br />

Puntaje total:<br />

Lista <strong>de</strong> cotejo para autoevaluación Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 14, realización <strong>de</strong> juicio histórico<br />

Institución……………………………………….. Doc<strong>en</strong>te………………………………...<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:………………………………………………………………………...<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje……………………….. Curso…………………………………...<br />

Fecha……………………………………………..<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: si –<br />

no. Por cada respuesta si se cu<strong>en</strong>ta 1 punto.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores Si o<br />

1. Soy responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Soy respetuoso ante <strong>la</strong>s opiniones distintas<br />

3. E<strong>la</strong>boro propuestas y metas mi trabajo.<br />

4. Argum<strong>en</strong>to y contrargum<strong>en</strong>to usando vocabu<strong>la</strong>rio<br />

propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad<br />

5. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> discusión p<strong>la</strong>nteada, emití respuestas<br />

precisas que <strong>de</strong>mostraron dominio <strong>de</strong>l tema<br />

6. Establecí conclusiones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> discusión<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da<br />

7. G<strong>en</strong>eré aportes respecto al logro <strong>de</strong> los objetivos.<br />

Puntaje total:<br />

147


Lista <strong>de</strong> cotejo para autoevaluación Trabajo <strong>en</strong> Equipo<br />

C<strong>la</strong>se 15, <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> tema a investigar y e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />

Institución ……………………………………… Doc<strong>en</strong>te………………………………...<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:………………………………………………………………………...<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje………………………. Curso…………………………………...<br />

Fecha…………………………………………….<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: si –<br />

no. Por cada respuesta si se cu<strong>en</strong>ta 1 punto.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores Si o<br />

1. Soy responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Soy respetuoso y trabajo <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>boro propuestas y metas al trabajo.<br />

4. Aporté con i<strong>de</strong>as apropiadas al trabajo<br />

5. Busque material apropiado para e<strong>la</strong>borar los<br />

instrum<strong>en</strong>tos necesarios<br />

Puntaje total:<br />

Lista <strong>de</strong> cotejo.<br />

Heteroevaluación, c<strong>la</strong>se 16, pres<strong>en</strong>tan avances <strong>de</strong> investigación<br />

Institución ……………………………………… Doc<strong>en</strong>te………………………………...<br />

Nombre <strong>de</strong> estudiante:………………………………………………………………………...<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje………………………. Curso…………………………………...<br />

Fecha…………………………………………….<br />

1).- Marco una X <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve: si –<br />

no. Por cada respuesta si se cu<strong>en</strong>ta 1 punto.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Indicadores Si o<br />

1. Es responsable y proactivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo.<br />

2. Es respetuoso y trabaja <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

3. E<strong>la</strong>bora propuestas y metas a su trabajo.<br />

4. Argum<strong>en</strong>ta y contrargum<strong>en</strong>ta usando vocabu<strong>la</strong>rio<br />

propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad<br />

5. Demuestra dominio <strong>de</strong>l tema<br />

148


6. Busca información a<strong>de</strong>cuada para <strong>la</strong> investigación..<br />

7. Aplica los instrum<strong>en</strong>tos creados para <strong>la</strong> investigación<br />

8. Establece aportes respecto al logro <strong>de</strong> los objetivos.<br />

Puntaje total:<br />

Rúbrica para evaluar investigación<br />

C<strong>la</strong>se 17<br />

Institución .......................................................................Doc<strong>en</strong>te ..................................... .<br />

Subsector <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje<br />

Curso:……………………………..<br />

Fecha: ............................. Nombre <strong>de</strong>l estudiante…………………………………..<br />

1).- Registro <strong>el</strong> puntaje obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te. Sumo verticalm<strong>en</strong>te<br />

y obt<strong>en</strong>go <strong>el</strong> puntaje total.<br />

2).- Obt<strong>en</strong>go mi calificación con <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te procedimi<strong>en</strong>to: C= N° <strong>de</strong> Puntos Obt<strong>en</strong>idos x<br />

7/ puntaje i<strong>de</strong>al<br />

Elem<strong>en</strong>tos Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te Bu<strong>en</strong>o Satisfactorio Defici<strong>en</strong>te Puntuación<br />

Problema o<br />

Pregunta<br />

Fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

información<br />

<strong>La</strong> pregunta o<br />

problema es<br />

r<strong>el</strong>evante,<br />

ti<strong>en</strong>e<br />

posibilidad <strong>de</strong><br />

solución,<br />

motiva <strong>la</strong><br />

investigación<br />

y contribuye al<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to.<br />

<strong>La</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

información<br />

son variadas y<br />

múltiples. <strong>La</strong><br />

información<br />

<strong>La</strong> pregunta o<br />

problema es<br />

r<strong>el</strong>evante y<br />

ti<strong>en</strong>e<br />

posibilidad <strong>de</strong><br />

solución.<br />

Aunque<br />

motiva <strong>la</strong><br />

investigación,<br />

su<br />

contribución<br />

al<br />

conocimi<strong>en</strong>to<br />

es limitado.<br />

<strong>La</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

información<br />

son variadas y<br />

múltiples. <strong>La</strong><br />

información<br />

<strong>La</strong> pregunta o<br />

problema es<br />

r<strong>el</strong>evante.<br />

Aunque<br />

motiva <strong>la</strong><br />

investigación,<br />

su solución es<br />

pre<strong>de</strong>cible y<br />

su<br />

contribución<br />

al<br />

conocimi<strong>en</strong>to<br />

es limitado.<br />

<strong>La</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

información<br />

son limitadas<br />

o poco<br />

variadas. <strong>La</strong><br />

<strong>La</strong> pregunta o<br />

problema<br />

ti<strong>en</strong>e muy<br />

poca o<br />

ninguna<br />

r<strong>el</strong>evancia y<br />

posibilidad <strong>de</strong><br />

solución. Su<br />

contribución<br />

al <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to<br />

es muy poco o<br />

ninguno. No<br />

motiva <strong>la</strong><br />

investigación.<br />

<strong>La</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

información<br />

son muy<br />

pocas o<br />

ninguna. Si<br />

149


Docum<strong>en</strong>tación<br />

recopi<strong>la</strong>da<br />

ti<strong>en</strong>e re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>el</strong> tema, es<br />

r<strong>el</strong>evante y<br />

actualizada.<br />

<strong>La</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

son confiables<br />

(aceptadas<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

especialidad)<br />

y contribuy<strong>en</strong><br />

al <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>l tema.<br />

Recopi<strong>la</strong> y<br />

organiza los<br />

datos <strong>de</strong><br />

acuerdo al<br />

área <strong>de</strong><br />

estudio.<br />

Corrobora los<br />

datos.<br />

Manti<strong>en</strong>e<br />

integridad <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> recopi<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los datos,<br />

no los altera<br />

para su<br />

b<strong>en</strong>eficio.<br />

Objetividad Siempre<br />

manti<strong>en</strong>e<br />

objetividad <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong><br />

Análisis<br />

los datos.<br />

Establece<br />

re<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>en</strong>tre los datos<br />

(difer<strong>en</strong>cias y<br />

similitu<strong>de</strong>s).<br />

Pue<strong>de</strong> hacer<br />

infer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

los datos. Los<br />

re<strong>la</strong>ciona con<br />

<strong>el</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to<br />

recopi<strong>la</strong>da es<br />

actualizada<br />

pero incluye<br />

algunos datos<br />

que no son<br />

r<strong>el</strong>evantes o<br />

no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong><br />

tema. <strong>La</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes son<br />

confiables y<br />

contribuy<strong>en</strong> al<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

tema.<br />

Recopi<strong>la</strong> y<br />

organiza los<br />

datos <strong>de</strong><br />

acuerdo al<br />

área <strong>de</strong><br />

estudio.<br />

Corrobora los<br />

datos. Ti<strong>en</strong>e<br />

dificultad<br />

mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> integridad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

recopi<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los datos.<br />

Casi siempre<br />

manti<strong>en</strong>e<br />

objetividad <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong><br />

los datos.<br />

Establece<br />

re<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>en</strong>tre los datos<br />

(difer<strong>en</strong>cias y<br />

similitu<strong>de</strong>s).<br />

Ti<strong>en</strong>e<br />

dificultad<br />

haci<strong>en</strong>do<br />

infer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

los datos y<br />

re<strong>la</strong>cionándolo<br />

información<br />

recopi<strong>la</strong>da<br />

ti<strong>en</strong>e re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>el</strong> tema<br />

pero algunas<br />

no están al día<br />

o no son<br />

r<strong>el</strong>evantes.<br />

Algunas<br />

fu<strong>en</strong>tes no son<br />

confiables por<br />

lo que no<br />

contribuy<strong>en</strong> al<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

tema.<br />

Recopi<strong>la</strong> y<br />

organiza los<br />

datos <strong>de</strong><br />

acuerdo al<br />

área <strong>de</strong><br />

estudio. Ti<strong>en</strong>e<br />

dificultad<br />

corroborando<br />

los datos y<br />

mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> integridad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

recopi<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los<br />

mismos.<br />

Manti<strong>en</strong>e poca<br />

objetividad <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong><br />

los datos.<br />

Ti<strong>en</strong>e<br />

dificultad<br />

estableci<strong>en</strong>do<br />

re<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>en</strong>tre los datos<br />

(difer<strong>en</strong>cias y<br />

similitu<strong>de</strong>s) y<br />

haci<strong>en</strong>do<br />

infer<strong>en</strong>cias.<br />

También ti<strong>en</strong>e<br />

dificultad<br />

utiliza fu<strong>en</strong>tes,<br />

éstas no son<br />

confiables ni<br />

contribuy<strong>en</strong> al<br />

tema. <strong>La</strong><br />

información<br />

ti<strong>en</strong>e poca o<br />

ninguna<br />

re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong><br />

tema<br />

principal.<br />

Recopi<strong>la</strong> muy<br />

pocos datos o<br />

ninguno.<br />

Éstos ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

poca o<br />

ninguna<br />

credibilidad.<br />

No corrobora<br />

los datos y<br />

tampoco<br />

manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />

integridad <strong>de</strong><br />

los mismos.<br />

No manti<strong>en</strong>e<br />

objetividad <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong><br />

los datos.<br />

Ti<strong>en</strong>e<br />

dificultad<br />

estableci<strong>en</strong>do<br />

re<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>en</strong>tre los datos<br />

(difer<strong>en</strong>cias y<br />

similitu<strong>de</strong>s).<br />

No pue<strong>de</strong><br />

hacer<br />

infer<strong>en</strong>cias o<br />

re<strong>la</strong>cionar los<br />

150


Conclusión<br />

Exposición<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

previo. con <strong>el</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to<br />

previo.<br />

Respon<strong>de</strong> a<br />

los objetivos.<br />

Manti<strong>en</strong>e<br />

objetividad al<br />

expresar <strong>la</strong>s<br />

i<strong>de</strong>as. Se<br />

sust<strong>en</strong>ta con<br />

los datos.<br />

Los hal<strong>la</strong>zgos<br />

se divulgan <strong>de</strong><br />

forma concisa<br />

y precisa.<br />

Utiliza un<br />

formato<br />

apropiado para<br />

<strong>el</strong> área <strong>de</strong><br />

estudio.<br />

<strong>La</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

información<br />

están<br />

docum<strong>en</strong>tadas<br />

y propiam<strong>en</strong>te<br />

citadas<br />

sigui<strong>en</strong>do<br />

formatos<br />

establecidos<br />

por<br />

organizaciones<br />

reconocidas<br />

como <strong>la</strong><br />

American<br />

Psychological<br />

Respon<strong>de</strong> a<br />

los objetivos.<br />

Manti<strong>en</strong>e<br />

objetividad al<br />

expresar <strong>la</strong>s<br />

i<strong>de</strong>as. Ti<strong>en</strong>e<br />

dificultad<br />

sust<strong>en</strong>tando <strong>la</strong><br />

conclusión<br />

con los datos.<br />

Los hal<strong>la</strong>zgos<br />

se divulgan <strong>de</strong><br />

forma concisa<br />

y precisa.<br />

Ti<strong>en</strong>e<br />

dificultad<br />

utilizando <strong>el</strong><br />

formato<br />

apropiado para<br />

<strong>el</strong> área <strong>de</strong><br />

estudio.<br />

<strong>La</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

información<br />

están<br />

docum<strong>en</strong>tadas<br />

y propiam<strong>en</strong>te<br />

citadas<br />

sigui<strong>en</strong>do<br />

formatos<br />

establecidos<br />

por<br />

organizaciones<br />

reconocidas<br />

como <strong>la</strong><br />

American<br />

Psychological<br />

re<strong>la</strong>cionando<br />

los datos con<br />

<strong>el</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to<br />

previo<br />

Respon<strong>de</strong> a<br />

los objetivos.<br />

Ti<strong>en</strong>e<br />

dificultad<br />

mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

objetividad al<br />

expresar <strong>la</strong>s<br />

i<strong>de</strong>as y<br />

sust<strong>en</strong>tando <strong>la</strong><br />

conclusión<br />

con los datos.<br />

Los hal<strong>la</strong>zgos<br />

se divulgan <strong>de</strong><br />

forma concisa<br />

y precisa.<br />

Ti<strong>en</strong>e<br />

dificultad<br />

pres<strong>en</strong>tando<br />

los hal<strong>la</strong>zgos<br />

<strong>en</strong> público y<br />

utilizando <strong>el</strong><br />

formato para<br />

<strong>el</strong> área <strong>de</strong><br />

estudio.<br />

<strong>La</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

información<br />

están<br />

docum<strong>en</strong>tadas.<br />

Ti<strong>en</strong>e<br />

dificultad<br />

utilizando los<br />

formatos <strong>de</strong>l<br />

área <strong>de</strong><br />

estudio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

citación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes.<br />

datos con <strong>el</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to<br />

previo.<br />

Respon<strong>de</strong><br />

parcialm<strong>en</strong>te a<br />

los objetivos o<br />

no respon<strong>de</strong>.<br />

Manti<strong>en</strong>e muy<br />

poca o<br />

ninguna<br />

objetividad al<br />

expresar <strong>la</strong>s<br />

i<strong>de</strong>as. No<br />

sust<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

conclusión<br />

con los datos.<br />

Los hal<strong>la</strong>zgos<br />

se divulgan <strong>de</strong><br />

forma poco<br />

concisa y<br />

precisa o no<br />

se divulgan o<br />

no utiliza <strong>el</strong><br />

formato<br />

apropiado<br />

para <strong>el</strong> área <strong>de</strong><br />

estudio.<br />

Ti<strong>en</strong>e<br />

dificultad<br />

docum<strong>en</strong>tando<br />

<strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

información o<br />

no <strong>la</strong>s<br />

docum<strong>en</strong>ta.<br />

No utiliza los<br />

formatos<br />

establecidos.<br />

Incluye<br />

fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

información<br />

que no están<br />

citadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

151


Associaction<br />

(APA) y <strong>la</strong><br />

Mo<strong>de</strong>rn<br />

<strong>La</strong>nguage<br />

Association<br />

(MLA). No<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> errores.<br />

Associaction<br />

(APA) y <strong>la</strong><br />

Mo<strong>de</strong>rn<br />

<strong>La</strong>nguage<br />

Association<br />

(MLA).<br />

Pres<strong>en</strong>ta<br />

algunos ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

errores.<br />

investigación.<br />

Puntaje total<br />

152


18. Apartado para <strong>el</strong> profesor: <strong>La</strong>s activida<strong>de</strong>s p<strong>la</strong>nteadas <strong>en</strong> algunas ocasiones no<br />

son conocidas por los estudiantes, por lo que se <strong>en</strong>tregan algunos ejemplos <strong>de</strong>l producto<br />

pedido para c<strong>la</strong>rificar posibles dudas.<br />

Ejemplo <strong>de</strong> carta 131 :<br />

131 Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Estimado hijo:<br />

Ya hace unos años que te fuiste a Santiago <strong>en</strong> busca <strong>de</strong><br />

mejores oportunida<strong>de</strong>s. Sólo espero que estés bi<strong>en</strong>, luego <strong>de</strong> todos<br />

los sucesos políticos que han ocurrido <strong>en</strong> estos pocos años..<br />

San Carlos es un pueblo que ya será una gran ciudad.<br />

Des<strong>de</strong> que eras niño su comercio fue creci<strong>en</strong>do hasta existir una<br />

gran cantidad <strong>de</strong> locales con variados servicios. Como podrás<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r ya no son tantos los viajes que se hac<strong>en</strong> a Chillán,<br />

<strong>de</strong>bido a que mis trajes los hago <strong>en</strong> <strong>la</strong> satreria local y los abarrotes<br />

los compramos <strong>en</strong> un bu<strong>en</strong> almacén.<br />

Por favor escribe para saber <strong>de</strong> ti. Tu militancia <strong>en</strong> ese<br />

nuevo partido me ti<strong>en</strong>e preocupado <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> situación que se<br />

vive.<br />

Un abrazo, Tu padre.<br />

San Carlos, 3 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1932<br />

153


Ejemplo <strong>de</strong> circeps 132<br />

Desarrollo hacia<br />

afuera<br />

Fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l sector<br />

privado<br />

132 Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Desarrollo hacia<br />

a<strong>de</strong>ntro<br />

Fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l sector público<br />

Características<br />

Estado <strong>de</strong><br />

bi<strong>en</strong>estar <strong>en</strong><br />

Chile<br />

Economía basada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

exportaciones<br />

Desarrollo <strong>de</strong><br />

industrias<br />

nacionales<br />

Creación <strong>de</strong><br />

infraestructura<br />

básica<br />

Emb<strong>el</strong>lecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />

154


Ejemplo <strong>de</strong> afiche 133<br />

133 Falta <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo, causa directa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tomas <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os. En <strong>el</strong> grabado, un obrero <strong>de</strong> nuestro<br />

pueblo agobiado por su problema <strong>de</strong> trabajo. Fu<strong>en</strong>te: El Comercio, 2 <strong>de</strong> febrero 1971<br />

155


19. Conclusiones<br />

<strong>La</strong> investigación pres<strong>en</strong>tada p<strong>la</strong>nteaba como preguntas g<strong>en</strong>erales.<br />

¿Cuál es <strong>la</strong> importancia que posee <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proceso</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los <strong>proceso</strong>s históricos macroestructurales como <strong>la</strong> historia<br />

nacional? Y, ¿Cómo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos didáctico-metodológicos para <strong>la</strong><br />

aplicación <strong>de</strong> una propuesta que integre al au<strong>la</strong> <strong>de</strong> manera pertin<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong>?<br />

Seguida por <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas específicas:<br />

¿Los estudiantes se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia logrando empatía (sujetos históricos) al<br />

estudiar <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> <strong>de</strong> los lugares don<strong>de</strong> viv<strong>en</strong>?<br />

¿Compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n mejor <strong>la</strong> historia nacional al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> analizar<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong><br />

vista más cercano?<br />

¿Cuál es <strong>el</strong> rol didáctico que posee <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>?<br />

¿Cuál es <strong>la</strong> <strong>función</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes primarias para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia?<br />

En <strong>la</strong> medida que fuimos trabajando para respon<strong>de</strong>r a estas interrogantes, pudimos<br />

apreciar que <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> no es una práctica común <strong>en</strong> <strong>el</strong> au<strong>la</strong> <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses,<br />

<strong>en</strong>tre otras cosas, porque los profesores no pose<strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo para p<strong>la</strong>nificar activida<strong>de</strong>s que<br />

no estén dadas <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> programa o <strong>en</strong> los textos <strong>de</strong>l estudiante. Asimismo, existían<br />

situaciones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> alumnos <strong>en</strong> <strong>el</strong> au<strong>la</strong> (40 <strong>en</strong> promedio), con <strong>la</strong><br />

gran cantidad <strong>de</strong> horas <strong>de</strong> trabajo (sobre 38 horas) y con <strong>la</strong>s obligaciones propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor<br />

doc<strong>en</strong>te, que hacían dificultosa <strong>la</strong> aplicación <strong>en</strong> <strong>el</strong> au<strong>la</strong> <strong>de</strong> estrategias metodologicas que<br />

escaparan a lo <strong>en</strong>tregado por <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Educación.<br />

Aún así, existe un reconocimi<strong>en</strong>to al valor didáctico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>, <strong>de</strong>bido a<br />

que los pocos mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los que se aplica, se logra una mayor motivación <strong>en</strong> los<br />

156


estudiantes, se acercan a <strong>la</strong> historia g<strong>en</strong>erándose un nexo respecto al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su<br />

propia historicidad e i<strong>de</strong>ntidad social y cultural <strong>de</strong> los lugares don<strong>de</strong> viv<strong>en</strong>, y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong> mejor forma los <strong>proceso</strong>s estructurales característicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional, puesto que<br />

se <strong>en</strong>seña estrecham<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>.<br />

De allí <strong>de</strong>riva su importancia como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to didáctico para apoyar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor doc<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> au<strong>la</strong>. Situación que es reconocida por los <strong>en</strong>trevistados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres áreas.<br />

Al respecto, los especialistas consultados nos p<strong>la</strong>ntean: “<strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>microhistoria</strong> es gran<strong>de</strong>, pues <strong>en</strong>trega esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> comparación contextualizadas a <strong>la</strong><br />

realidad g<strong>en</strong>erando <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to como sujetos históricos y una compr<strong>en</strong>sión mucho<br />

mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional”. Por su parte <strong>la</strong> profesora <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to educacional<br />

nos com<strong>en</strong>ta: “<strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo local <strong>el</strong>los apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n sobre todo lo que es metodología, aplicación<br />

<strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes históricas y a interpretar <strong>la</strong> historia”. Finalm<strong>en</strong>te los estudiantes nos<br />

manifiestan <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral que “al estudiar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong>, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n más <strong>la</strong> historia<br />

nacional”.<br />

Respecto a <strong>la</strong> didáctica <strong>en</strong> <strong>el</strong> au<strong>la</strong>, los tres estam<strong>en</strong>tos consultados concordaban <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong>l estudiante <strong>en</strong> investigador, porque g<strong>en</strong>eraba una gran<br />

motivación <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio. De igual forma, <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong>bían ser p<strong>la</strong>nificadas, <strong>en</strong>tregando<br />

espacios c<strong>la</strong>ros <strong>de</strong> contextualización y explicación <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos, para interiorizar a los<br />

estudiantes logrando apr<strong>en</strong>dizajes significativos.<br />

Así, <strong>la</strong> premisa p<strong>la</strong>nteada a <strong>la</strong>s interrogantes ya m<strong>en</strong>cionadas, es ratificada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

investigación, salvo <strong>en</strong> lo que respecta al uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes primarias como herrami<strong>en</strong>ta<br />

didáctica, ya que si bi<strong>en</strong> son muy importantes porque acercan a los estudiantes a los hechos<br />

tal y como ocurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> época que se estudia, también pue<strong>de</strong>n lograrse muy bu<strong>en</strong>os<br />

resultados al realizar un análisis con fu<strong>en</strong>tes secundarias.<br />

157


Finalm<strong>en</strong>te, se p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> una segunda parte, una propuesta didáctica para <strong>la</strong> unidad<br />

“El siglo XX: <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico y <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia social” <strong>de</strong> NM2, que<br />

permita, a través <strong>de</strong> su aplicación <strong>en</strong> forma completa o según sea pertin<strong>en</strong>te, incorporar<br />

nuevos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> análisis, que logr<strong>en</strong> <strong>en</strong> los estudiantes apr<strong>en</strong>dizajes significativos<br />

respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia que estudian, y, sin lugar a dudas, <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia que viv<strong>en</strong>.<br />

Esta propuesta, <strong>en</strong> ningún caso esta construida para reemp<strong>la</strong>zar los p<strong>la</strong>nes y<br />

programas exist<strong>en</strong>tes, pero sí para g<strong>en</strong>erar análisis y complem<strong>en</strong>tar lo ya exist<strong>en</strong>te. De tal<br />

forma, <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un <strong>proceso</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza apr<strong>en</strong>dizaje contextualizado y cercano a los<br />

estudiantes, capaz <strong>de</strong> lograr apr<strong>en</strong>dizajes significativos, y, sobre todo, g<strong>en</strong>erar análisis<br />

críticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad.<br />

El rol <strong>de</strong> los profesores, por lo tanto, es analizar <strong>la</strong> práctica pedagógica, y <strong>la</strong>s formas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señar historia que pose<strong>en</strong>. Reflexionar sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> establecer nuevos<br />

mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva didáctica <strong>de</strong> diversos paradigmas curricu<strong>la</strong>res e<br />

históricos, y a utilizar <strong>la</strong> gran cantidad <strong>de</strong> información oral y docum<strong>en</strong>tal que está pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> viv<strong>en</strong> sus estudiantes.<br />

Recordando que <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, mas que instruir, <strong>de</strong>be construir conocimi<strong>en</strong>to.<br />

158


20. Bibliografía <strong>de</strong> Refer<strong>en</strong>cia<br />

A.A.V.V. (1995) Enciclopedia universal micronet. España.<br />

A.A.V.V. (2007) Historia y Ci<strong>en</strong>cias Sociales 2ª medio. Texto para <strong>el</strong> estudiante. Santiago,<br />

Mineduc-Mare Nostrum.<br />

A.A.V.V. (2004) Historia y Ci<strong>en</strong>cias Sociales. Programa <strong>de</strong> Estudio, Segundo Año Medio,<br />

Formación G<strong>en</strong>eral Educación Media. Ministerio <strong>de</strong> educación, Unidad <strong>de</strong> Currículum y<br />

Evaluación, Chile.<br />

A.A.V.V. (2008). Historia <strong>de</strong> Chile <strong>en</strong> cómic. Santiago, Publicaciones Lo Castillo-Lun.<br />

A.A.V.V. (1993), Ejemplificación <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s didácticas para <strong>el</strong> área <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales,<br />

geografía e historia, editorial Síntesis, España<br />

ABU-KALIL, F. (S/F) Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad comercial <strong>de</strong> San Carlos. Edita Cámara <strong>de</strong><br />

comercio.<br />

APPLE, M (1997). Teoría crítica y educación. Bu<strong>en</strong>os Aires, Miño y Dávi<strong>la</strong> editores<br />

BERNSTEIN, B (1998). Pedagogía, control simbólico e i<strong>de</strong>ntidad. Madrid, ediciones<br />

Morata, Fundación Pai<strong>de</strong>ia.<br />

BURKE, P. (2003), Formas <strong>de</strong> hacer historia, Madrid: Alianza.<br />

BRUNNER, J. E<strong>la</strong>cqua G. (2003) Informe <strong>de</strong> Capital Humano <strong>en</strong> Chile. Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

gobierno, Universidad Adolfo Ibañez. Chile.<br />

CARRETERO, M (2006): Enseñanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y memoria colectiva. Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />

Paidós educador.<br />

CARRETERO, M., B<strong>en</strong>nett, N., Järvin<strong>en</strong>, A., Pope, M., Ropo, E. (1991). Procesos <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje: psicología cognitiva y educación. Bu<strong>en</strong>os Aires: Aique.<br />

159


CASTRO F., Correa F., Lira H.(2006), Currículum y evaluación educacional, Ediciones<br />

Universidad <strong>de</strong>l Bío Bío<br />

CISTERNA, F (2005). Categorización y triangu<strong>la</strong>ción como <strong>proceso</strong>s <strong>de</strong> validación <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> investigación cualitativa. Revista Theoria; Vol. 14 (I)<br />

COLL, C. (1996). Apr<strong>en</strong>dizaje esco<strong>la</strong>r y construcción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to. Bu<strong>en</strong>os Aires:<br />

Paidos.<br />

COLLIER, S. (1999) Historia <strong>de</strong> Chile 1808-1994. Madrid, Edit. Cambridge University.<br />

COLOMBO, E. El estado como paradigma <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r. Publicado <strong>en</strong> FERRER, C (2007). El<br />

l<strong>en</strong>guaje libertario. Bu<strong>en</strong>os Aires, Colección utopía libertaria.<br />

CONCHA Y MALTÉS (1996) Historia <strong>de</strong> Chile. Santiago, editorial universitaria.<br />

CORREA, S. et al (2001) Historia <strong>de</strong>l siglo XX Chil<strong>en</strong>o: Ba<strong>la</strong>nce Paradojal. Santiago, Edit.<br />

Sudamericana.<br />

FREIRE, P (2002). Pedagogía <strong>de</strong>l oprimido. Bu<strong>en</strong>os Aires, Siglo veintiuno editores<br />

Arg<strong>en</strong>tina.<br />

GARCÍA NARANJO (1996) Historias <strong>de</strong>rrotadas opción y obstinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong><br />

chil<strong>en</strong>a (1965-1988), alborada <strong>la</strong>tinoamericana.<br />

GINZBURG, C (1999). El queso y los gusanos. Barc<strong>el</strong>ona, Muchnik Editores.<br />

GINZBURG, C (2004). T<strong>en</strong>tativas. Rosario, Prohistoria ediciones.<br />

LEVI, G (2003). “Un problema <strong>de</strong> esca<strong>la</strong>”. En revista Re<strong>la</strong>ciones, verano, año/vol 24, núm.<br />

095. pp 279-288. Colegio <strong>de</strong> Michoacán, México.<br />

MARTUCCELLI, D. Cambio <strong>de</strong> Rumbo. <strong>La</strong> sociedad a esca<strong>la</strong> <strong>de</strong>l individuo. Santiago,<br />

LOM ediciones<br />

160


MC LAREN, P (1997). Pedagogía crítica y cultura <strong>de</strong>predadora. Bu<strong>en</strong>os Aires, editorial<br />

Paidos.<br />

MINTE, A. (2005): Autoritarismo y pluralismo: visión crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

<strong>de</strong> Chile. Chile, ediciones Escaparate.<br />

MORALES, G (2006): ¿Po<strong>la</strong>rización política <strong>en</strong> San Carlos?: aproximación a <strong>la</strong> vida<br />

cotidiana y <strong>el</strong> conflicto social. Chillán, Memoria <strong>de</strong> título, Universidad <strong>de</strong>l Bío Bío.<br />

NIETZSCHE, F (1999). Consi<strong>de</strong>raciones Intempestivas: acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilidad y los<br />

perjuicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia para <strong>la</strong> vida, edición Biblioteca Nueva.<br />

OLIVA, M (1997): Historia Local: una invitación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> didáctica para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong><br />

una historia viva. Chile, Programa MECE Mineduc.<br />

PERALTA, M (2006): Currículos educacionales <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina: su pertin<strong>en</strong>cia cultural.<br />

Santiago, Editorial Andrés B<strong>el</strong>lo.<br />

PONS, A. y SERNA, J (2004) Nota sobre <strong>la</strong> <strong>microhistoria</strong> ¿No habrá llegado <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> parar? Universidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Revista Pasado y Memoria, núm. 3<br />

PRATS, J. (2003)"Líneas <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales" En:<br />

Historia & Ensino. Revista do <strong>La</strong>boratório <strong>de</strong> Ensino <strong>de</strong> Históriória/UEL. Vol 9.<br />

Universida<strong>de</strong> Estadual <strong>de</strong> Londrina. Brasil.<br />

TREPAT, Cristofol (1998): Procedimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> Historia. Un punto <strong>de</strong> vista didáctico,<br />

España, Graó.<br />

VALLES, M (2007). Técnicas cualitativas <strong>de</strong> investigación social: Reflexión metodológica<br />

y práctica profesional. España, Editorial Síntesis.<br />

VILLALOBOS, S (1976) Historia <strong>de</strong> Chile, Editorial Universitaria.<br />

ZEITLIN, M (1984). The Civil Wars in Chile, Princeton.<br />

161


Periódicos<br />

Periódico El Comercio <strong>de</strong> San Carlos, números completos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1970 a 1973.<br />

Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> internet<br />

A.A.V.V. (2008) Revista digital Razón y Pa<strong>la</strong>bra. Consultado <strong>en</strong> :<br />

http://www.razonypa<strong>la</strong>bra.org.mx/anteriores/n41/vm<strong>en</strong>doza.html<br />

BARRAGÁN (2007). Naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> Microhistoria y su valor pedagógico-didáctico.<br />

Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Pedagógica Nacional, Unidad 011 - Aguascali<strong>en</strong>tes, Ags.,<br />

México. Consultado <strong>en</strong> http://upn011.edu.mx/pa<strong>la</strong>bras-habitadas/numeros/2007/pa<strong>la</strong>brashabitadas-mayo-agosto-<strong>de</strong>-2007/naturaleza-<strong>de</strong>-<strong>la</strong>-<strong>microhistoria</strong>-y-su-valor-pedagogicodidactico/<br />

JOHNSON D., Johnson R., Smith K. (2007). Maximizando <strong>la</strong> instrucción a través <strong>de</strong>l<br />

Apr<strong>en</strong>dizaje Cooperativo. Consultado <strong>en</strong> abril <strong>en</strong> http://www.ueubiobio.cl/a<strong>de</strong>cca/.<br />

LEVI, G (2005) <strong>La</strong> guerra es un acci<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> incompr<strong>en</strong>sión humana: Consultado <strong>en</strong>:<br />

http://uso<strong>de</strong><strong>la</strong>pa<strong>la</strong>bra.blogspot.com/2005/04/giovanni-levi.html<br />

MAURI, T. (2007). ¿Qué hace que los alumnos apr<strong>en</strong>dan?; p.5. Consultado <strong>en</strong> abril <strong>en</strong><br />

http://www.ueubiobio.cl/a<strong>de</strong>cca/.<br />

MORALES P., LANDA V; Apr<strong>en</strong>dizaje Basado <strong>en</strong> Problemas; p. 149. Extraído <strong>de</strong><br />

www.redalyc.uaemex.mx/redalyc/pdf/299/29901314.pdf<br />

ROMERA, J. Microhistoria, microsociología, microetnología y <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes orales. Por una<br />

antropología <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong> los informantes. Consultado <strong>en</strong>:<br />

http://ipes.anep.edu.uy/docum<strong>en</strong>tos/adscriptores/materiales/historia/jrn.pdf<br />

Entrevista a Giovanni Levi <strong>en</strong> Costa Rica: Consultado <strong>en</strong>: http://historia.fcs.ucr.ac.cr/modhis/e-levi-cost.htm<br />

162

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!