23.04.2013 Views

Nº 1991 - Asociación de Escritores en Lingua Galega

Nº 1991 - Asociación de Escritores en Lingua Galega

Nº 1991 - Asociación de Escritores en Lingua Galega

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

GALEUZCA<br />

GALEUZCA <strong>1991</strong><br />

Iruñea, 31-X / 3-XI<br />

Saioa Filosofia eta Literatura artean<br />

Tradizioa eta haustura gaurko Poesian<br />

Irakurle arrunta ala kultoar<strong>en</strong>tzako idatzi?<br />

❦<br />

IDAZLE GALEGO, KATALAN<br />

ETA EUSKALDUNEN ARTEKO<br />

VIII. JARDUNALDIAK<br />

❦<br />

GALEUZCA<br />

ASSOCIACIÓ D'ESCRIPTORS EN LLENGUA CATALANA<br />

ASOCIACION DE ESCRITORES EN LINGUA GALEGA<br />

EUSKAL IDAZLEEN ELKARTEA<br />

3


Edizio Paratzaileak:<br />

PATRI URKIZU - MAITE GONZALEZ ESNAL<br />

ARGITARATZAILEA:<br />

GALEUZCA<br />

ASSOCIACIÓ D'ESCRIPTORS EN LLENGUA CATALANA<br />

ASOCIACION DE ESCRITORES EN LINGUA GALEGA<br />

EUSKAL IDAZLEEN ELKARTEA<br />

© GALEUZCA<br />

DISEINUA ETA FOTOKONPOSAKETA:<br />

LAMIA<br />

PAMIELA. PLAZUELA DEL CONSEJO, 3-4º<br />

31001 PAMPLONA-IRUÑEA<br />

L.G.: Na-1762/91<br />

LIZARRAN GRÁFICAS LIZARRAk MOLDATU ETA EGINA<br />

CARRETERA DE TAFALLA, Km. 1<br />

EUSKO JAURLARITZAREN BABESPEAN<br />

4 GALEUZCA


4 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

❦ AURKIBIDE OROKORRA ❦<br />

SAIOA FILOSOFIA ETA LITERATURA ARTEAN<br />

EL ENSAYO ENTRE LA FILOSOFÍA Y LA LITERATURA<br />

Eduardo Gil Bera, Aurkezp<strong>en</strong>a–Pres<strong>en</strong>tación ......................................................... 9<br />

Antoni Marì, L'assaig <strong>en</strong>tre la Filosofia i la Literatura ........................................... 11<br />

Josep Ballester & Ramon Guill<strong>en</strong>, Joan Fuster: contra la filosofía ....................... 16<br />

Josep M. Sala-Valldaura, De Llindars, Frontisses i Pollegueres:<br />

La Porta <strong>de</strong> L'Assaig .................................................................................... 19<br />

Jaume Perez Montaner, Quatre notes sobre l'assaig.<br />

L'assagisme <strong>de</strong> Fuster com a mo<strong>de</strong>l............................................................. 21<br />

Maria Xosé Queizan, O <strong>en</strong>saio feminino na Literatura galega ............................. 25<br />

Maria Pilar Garcia Negro, Filosofias sobre linguas anormalizadas ....................... 30<br />

Joxe Azurm<strong>en</strong>di, Bi eta bi gogoetatxo eta errebindikazio bat saioaz<br />

Algunas reflexiones y reivindicación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo ........................................ 34<br />

Patziku Perur<strong>en</strong>a, Hauxe gai xelebrea / Toda literatura es <strong>en</strong>sayo ....................... 41<br />

POESIA TRADIZIOA ETA HAUSTURA ARTEAN<br />

TRADICIÓN Y RUPTURA EN LA POESÍA CONTEMPORÁNEA<br />

Lluis Alpera, Tradicio i ruptura <strong>en</strong> la poesia contemporania ............................... 53<br />

Margalida Pons, El Nom <strong>de</strong> L' <strong>en</strong>emic ................................................................... 55<br />

Juan Maria Lekuona, Aurkezp<strong>en</strong>a / Pres<strong>en</strong>tación ................................................. 57<br />

Xosé Maria Alvarez Cáccamo, Tradición e ruptura na poesia galega<br />

do século XX............................................................................................... 60<br />

Manuel Forca<strong>de</strong>la, O Bardo Pondaliano, Tradición e Mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong> .................... 72<br />

Aurelia Arkotxa, Izpirituar<strong>en</strong> artekak / Fisuras <strong>de</strong>l espíritu .................................. 77<br />

Iñigo Arambarri, Fotokopiagailua daukagu bihotzar<strong>en</strong> or<strong>de</strong>z<br />

Somos poetas con corazón <strong>de</strong> fotocopiadora .............................................. 81<br />

IRAKURLE ARRUNTA ALA KULTOARENTZAKO IDATZI ?<br />

NOVELA DE MASAS & NOVELA DE MINORÍAS<br />

Vic<strong>en</strong>ç Llorca, La Literatura ni es crea ni es <strong>de</strong>strueix, es transforma................... 87<br />

Lois Dieguez, Novela <strong>de</strong> masas y novela <strong>de</strong> minorias ........................................... 90<br />

Manuel Riveiro, ¿Qué masas?................................................................................ 92<br />

Mikel Hernan<strong>de</strong>z Abaitua, Gutxi<strong>en</strong>go eta gehi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>tzako nobela<br />

Novela <strong>de</strong> masas y novela <strong>de</strong> minorías ....................................................... 94<br />

Inazio Mujika, Irakurlear<strong>en</strong> peskisan / El lector me la ti<strong>en</strong>e jurada ...................... 99<br />

Ramon Saizarbitoria, Aurkezp<strong>en</strong>a / Pres<strong>en</strong>tación ................................................ 103<br />

Bernardo Atxaga, Nor<strong>en</strong>tzat idatzi, gehi<strong>en</strong>go ala gutxi<strong>en</strong>go bat<strong>en</strong>tzat ?<br />

Novela <strong>de</strong> masas versus novela <strong>de</strong> minorías ............................................. 109<br />

5


6 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

SAIOA FILOSOFIA ETA<br />

LITERATURA ARTEAN<br />

p. 9<br />

Eduardo Gil Bera<br />

Aurkezp<strong>en</strong>a/Pres<strong>en</strong>tación<br />

p. 11<br />

Antoni Marì<br />

L'assaig <strong>en</strong>tre la Filosofia i la Literatura<br />

p. 16<br />

Josep Ballester – Ramon Guill<strong>en</strong><br />

Joan Fuster: contra la filosofia<br />

p. 19<br />

Josep M. Sala-Valldaura<br />

De Llindars, Frontisses i Pollegueres:<br />

La porta <strong>de</strong> L'Assaig<br />

p. 21<br />

Jaume Perez Montaner<br />

Quatre notes sobre l'assaig.<br />

L'assagisme <strong>de</strong> Fuster com a mo<strong>de</strong>l<br />

p. 25<br />

María Xoxé Queizan<br />

O <strong>en</strong>saio feminino na Literatura galega<br />

p. 30<br />

Maria Pilar Garcia Negro<br />

Filosofias sobre linguas anormalizadas<br />

p. 34<br />

Joxe Azurm<strong>en</strong>di<br />

Bi eta bi gogoetatxo eta errebindikazio bat saioaz<br />

Algunas reflexiones y reivindicación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo<br />

p. 41<br />

Patziku Perur<strong>en</strong>a<br />

Hauxe gai xelebrea…<br />

Toda literatura es <strong>en</strong>sayo<br />

7


8 GALEUZCA


Arratsal<strong>de</strong> on :<br />

GALEUZCA<br />

AURKEZPENA<br />

EDUARDO GIL BERA<br />

Nik ez dakit suertatu zaigun iz<strong>en</strong>burua ikusita, alegia, SAIOA LITERATURA ETA<br />

FILOSOFIAREN ARTEAN ez ote <strong>de</strong>n p<strong>en</strong>tsatzeko, bada, al<strong>de</strong>z aurretik ezarritako<br />

onarp<strong>en</strong> idor bat ez ote <strong>de</strong>n; alegia, Literatura <strong>de</strong>la Nola eta filosofia <strong>de</strong>la Zer.<br />

Literaturari dagokion, Verlainek errandakoa : Car nous voulons la Nuance <strong>en</strong>core,<br />

/ Pas la Couleur, ri<strong>en</strong> que la Nuance! eta berriz filosofiari idorkeria guziak<br />

nolanahi erranda ere. Edo izat<strong>en</strong> ahal da aberasgarriz beteriko iz<strong>en</strong>buru bat .<br />

Zertaz iz<strong>en</strong>buruak ez du <strong>de</strong>us erran nahi eta inportantea <strong>de</strong>la zer egon<strong>en</strong> <strong>de</strong>n, bere<br />

zalantzak eta segurantzak guri adieraziko dizkigunak. Eta hain zuz<strong>en</strong>, horretarako<br />

ezin egokiago da gaurko egunean gurekin dago<strong>en</strong> Antoni Mari, filosofo eta poeta.<br />

Antoni Mari Ibizan jaioa da, eta gaurko egunean aritz<strong>en</strong> da Bartzelonako<br />

Unibertsitatean, hain xux<strong>en</strong>, berea <strong>de</strong>n Artear<strong>en</strong> Teoria Katedran.<br />

Hari hitza eman baino leh<strong>en</strong> bakarrik literatura sorm<strong>en</strong>ari buruz Antoni Marik<br />

ditu<strong>en</strong> iritzi batzuk azpimarratu nahi nituzke, anitz aberasgarri dira <strong>en</strong>e irudikoz:<br />

Orijinaltasunak ez du «berria» erran nahi, baizik eta «etorkia», erran nahi baita,<br />

nor bakoitza beretako daukan munduar<strong>en</strong> antolatzeko eta moldatzeko beharra.<br />

Hori berea baita. Antoni Marik inspirazioari buruz ari <strong>de</strong>la gogoetan, aipatz<strong>en</strong> du<br />

Hegel-<strong>en</strong> <strong>de</strong>finizioa erranez inspirazioa <strong>de</strong>la obsesioa. Hain zuz<strong>en</strong> ere Antoni<br />

Marik eskatz<strong>en</strong> baitu literaturarako obsesioa bera, baina obsesio espeziala baita,<br />

luze, landu, iraunkor bat. Berak idatzitako <strong>en</strong>tsegu batean baitu azpi iz<strong>en</strong>burutzat<br />

«Poetika baterako <strong>en</strong>- tseguak». Aipatz<strong>en</strong> du hasieran Paul Valery-r<strong>en</strong> puska bat,<br />

lekukotasun bat, anitz harrigarria <strong>de</strong>la. Horrela dio Paul Valery-k: gizakiak bere<br />

egoeretan garbi eta e<strong>de</strong>rr<strong>en</strong>ak geldi arazteko eta finkatzeko berpizteko bi<strong>de</strong>ak<br />

bilatu eta aurkitu egin ditu. Instant espezial haiek errepikatzeko, adierazteko eta<br />

gor<strong>de</strong>tzeko modu bat. Harrigarri<strong>en</strong>a gero izan da, ez<strong>en</strong> hori<strong>en</strong> ondorioz, hain<br />

xux<strong>en</strong> konserbatzeko manerak hai<strong>en</strong> asmam<strong>en</strong>ak berak, eman diela instant haiek<br />

hedatzeko, joritzeko, aberasteko eta bilakatzeko ahalm<strong>en</strong>a. Eta Antoni Marik<br />

aipatz<strong>en</strong> du nola hau izat<strong>en</strong> <strong>de</strong>la gure artean, letra katalanetan esan nahi du baino<br />

nik uste dut guretako berdin berdin balio duela, ez ote <strong>de</strong>n hutsune bat bigarr<strong>en</strong><br />

parte hau. Alegia, obsesio hau. Nola erortz<strong>en</strong> gar<strong>en</strong> aunitzetan kont<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>du<br />

arnas eskaseko batean, ttipi batetan. Zertaz p<strong>en</strong>tsatu behar baita gauzak suertatu<br />

egit<strong>en</strong> zaizkigula, eta ez gertatu. Ez baita gauza bera. Gauzak suertatzeak erran nahi<br />

du behar <strong>de</strong>la nahitasuna eta ez nahikeria.<br />

Antoni Marik egindako liburuetan, landu ditu poesia eta <strong>en</strong>tseguak El Preludi<br />

eta Un viatge d´hivern; El <strong>en</strong>tusiasmo y la quietud, non hagitz hitzaurre aberats<br />

batean estudiatz<strong>en</strong> baitu Erromantizismoar<strong>en</strong> f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>oa. Hau sakonki aztertu<br />

baitu, eta bereziki La voluntad expresiva. Nik bertzerik gabe, eman nahi nioke<br />

hitza Antoni Mariri.<br />

9


Bu<strong>en</strong>as tar<strong>de</strong>s :<br />

A la vista <strong>de</strong>l título EL ENSAYO ENTRE<br />

LA FILOSOFÍA Y LA LITERATURA uno<br />

podría p<strong>en</strong>sar si lo que nos sugiere es una seca<br />

petición <strong>de</strong> principio que sost<strong>en</strong>dría una separación<br />

estricta <strong>en</strong>tre la Literatura, a la que<br />

correspon<strong>de</strong>ría el Cómo, y la Filosofía para<br />

la que se reserva el Qué; es <strong>de</strong>cir si la literatura<br />

es la divisa <strong>de</strong> Verlaine : Car nous<br />

voulons la nuance <strong>en</strong>core, / ri<strong>en</strong> que la nuance!<br />

, y si para la filosofía queda todo el resto<br />

<strong>de</strong> ari<strong>de</strong>ces dichas <strong>en</strong> su jerga. Prefiero p<strong>en</strong>sar<br />

<strong>en</strong> una suger<strong>en</strong>cia ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s;<br />

más aún cuando qui<strong>en</strong> va a <strong>de</strong>sarrollar el tema<br />

es Antoni Marí, filósofo y poeta. Precisam<strong>en</strong>te.<br />

Quiero apuntar, <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, una reflexión<br />

<strong>de</strong> Antoni sobre la originalidad porque borra<br />

y supera la frontera <strong>de</strong> la dicotomía gratuita<br />

<strong>en</strong>tre el Cómo y el Qué, dice : original no<br />

quiere <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> hecho, que algo sea nuevo;<br />

quiere <strong>de</strong>cir <strong>en</strong>g<strong>en</strong>drado <strong>en</strong> el orig<strong>en</strong>, <strong>en</strong> el<br />

fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la propia necesidad <strong>de</strong> organizar<br />

el mundo para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo, y una <strong>de</strong> las<br />

maneras posibles es construirlo, darle forma<br />

...<br />

En <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n <strong>de</strong>liberado, ahora os t<strong>en</strong>go<br />

que <strong>de</strong>cir que Antoni es <strong>de</strong> Ibiza y que resi<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> Barcelona don<strong>de</strong> ti<strong>en</strong>e la cátedra <strong>de</strong> Teoría<br />

<strong>de</strong>l Arte <strong>en</strong> la Universidad Autónoma. Se ha<br />

ocupado con especial at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Romanticismo<br />

y ha escrito <strong>en</strong>sayo y poesía. Una<br />

parte <strong>de</strong> su obra son L´home <strong>de</strong> g<strong>en</strong>i, La<br />

voluntad expresiva, El <strong>en</strong>tusiasmo y la quietud,<br />

Euforión y El Preludi.<br />

El epígrafe y leit motiv <strong>de</strong> La voluntad<br />

expresiva es una cita <strong>de</strong> Valéry que dice : El<br />

PRESENTACIÓN<br />

EDUARDO GIL BERA<br />

hombre ha buscado y hallado los medios <strong>de</strong><br />

fijar y resucitar a voluntad los más bellos y<br />

puros estados <strong>de</strong> sí mismo, <strong>de</strong> reproducir,<br />

transmitir y guardar durante siglos las fórmulas<br />

<strong>de</strong> su <strong>en</strong>tusiasmo, <strong>de</strong> su éxtasis, <strong>de</strong> su<br />

vibración personal; y, por una feliz y admirable<br />

consecu<strong>en</strong>cia, la inv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> esos procedimi<strong>en</strong>tos<br />

le ha dado, a la vez, la i<strong>de</strong>a y el<br />

po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar y <strong>en</strong>riquecer los fragm<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> vida poética que su naturaleza le<br />

ha concedido por instantes... Antoni, sin duda<br />

al hilo <strong>de</strong> esta reflexión, ha hablado <strong>de</strong> que<br />

una obra literaria no pue<strong>de</strong> nacer sino <strong>de</strong> una<br />

obsesión; y no <strong>de</strong> una cualquiera, sino <strong>de</strong> una<br />

que sea sost<strong>en</strong>ida, cuidada, at<strong>en</strong>ta, morosa y<br />

constante. Después, hablando ya <strong>de</strong> las letras<br />

catalanas, aunque yo pi<strong>en</strong>so que vale igual<br />

para nosotros –habrá quizá tiempo y ganas <strong>de</strong><br />

com<strong>en</strong>tarlo estos días–, ha dicho que nota el<br />

adolecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esa obsesión: literatos poco<br />

obsesionados por su propia obra.<br />

Hay, <strong>en</strong> fín, otra reflexión suya que <strong>de</strong>shace<br />

la frontera conv<strong>en</strong>cional <strong>en</strong>tre el Qué y el<br />

Cómo : la necesidad <strong>de</strong> la cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el azar;<br />

es <strong>de</strong>cir, las cosas no nos pasan, se nos <strong>de</strong>paran,<br />

los instantes <strong>de</strong> la creación nos visitan.<br />

Sin más, cedo la palabra a Antoni Marí.<br />

10 GALEUZCA


L'assaig <strong>en</strong>tre Filosofia i la Literatura<br />

GALEUZCA<br />

ANTONI MARÌ<br />

Tot és assaig. Tot és un assaig. Tot és com un assaig. L’existència <strong>de</strong>ls homes és<br />

un assaig i diu<strong>en</strong> que la vida és, potser, un assaig per a la mort. Potser la mort és<br />

un assaig per a una altra cosa, recòndita i <strong>de</strong>sconeguda. L’activitat <strong>de</strong> l’escriptura<br />

no és sinò un assaig que tempta la perfecció, que no sembla mai satisfer-se amb<br />

els resultats assolits i que segueix provant i exercitant-se per po<strong>de</strong>r realitzar la<br />

forma perfecta <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>a. Si comparem la vida <strong>de</strong>ls homes amb algun gènere<br />

literari, podríem afirmar que la vida és molt més a prop <strong>de</strong> l’assaig que no pas <strong>de</strong><br />

la novel.la o <strong>de</strong> la poesia. La vida és una constant temptativa que cerca la felicitat,<br />

que prova i assaja <strong>de</strong> trobar, <strong>en</strong>mig <strong>de</strong>ls es<strong>de</strong>v<strong>en</strong>im<strong>en</strong>ts, el lloc propici per<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupar-se <strong>en</strong> tota l’ext<strong>en</strong>sió <strong>de</strong> les seves possibilitats.<br />

L’assaig és una forma literària que pot cont<strong>en</strong>ir totes les formes i tots els gèneres;<br />

no és una forma closa i estricta sino que és susceptible d’assolir aquella que<br />

l’imaginació i els objectius <strong>de</strong> l’assagista po<strong>de</strong>n donar-li; aquest tret l’aproxima a<br />

la literatura, ja que rera l’assaig reconeixem un jo que exposa les seves i<strong>de</strong>es <strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> la peremptorietat i la contigència <strong>de</strong> la seva pròpia persona. L’assaig és obert,<br />

ja que nega tot afany <strong>de</strong> sistema, es <strong>de</strong>ixa emportar per la fantasia subjectiva i es<br />

val per si mateix quan més s’até a la r<strong>en</strong>úncia a la sistematització. Emperò, a la<br />

vegada, l’assaig és una forma tancada, ja que hom traballa acuradam<strong>en</strong>t <strong>en</strong> la forma<br />

<strong>de</strong> la seva exposició: la necessitat d’acordar el contingut <strong>de</strong>l que s’està di<strong>en</strong>t amb<br />

la forma <strong>en</strong> que es diu, crea una exigència formal idèntica a la <strong>de</strong> l’art per a la qual<br />

no hi ha cap mo<strong>de</strong>l que pugui fornir un exemple, sino que la forma <strong>de</strong> l’assaig va<br />

sorgint amb la seqüència <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t i <strong>en</strong> el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>a, ja que<br />

l’assagista no només <strong>en</strong>s mostra els seus p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>ts sino que exposa el mateix<br />

procés <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t.<br />

El nom “d’assaig” és d’orig<strong>en</strong> llatí. Del ver exígere, que significava, <strong>en</strong> el seu<br />

s<strong>en</strong>tit inicial, pesar (mesurar un pes), vingué el substantiu exagium o sigui pesada<br />

(acció <strong>de</strong> pesar), el qual és orig<strong>en</strong> tant <strong>de</strong> l’essai francès com <strong>de</strong>l saggio italià i <strong>de</strong>l<br />

nostre assaig. El mot anglès essay va ser pres directam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> la forma francesa.<br />

L’aptitud <strong>de</strong> la metàfora <strong>de</strong> la pesada o sospesam<strong>en</strong>t per a expressar l’activitat <strong>de</strong>l<br />

s<strong>en</strong>y i <strong>de</strong> l’<strong>en</strong>t<strong>en</strong>im<strong>en</strong>t, és igualm<strong>en</strong>t provada pel mot p<strong>en</strong>sar, <strong>de</strong>rivat <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sus,<br />

refet sobre p<strong>en</strong><strong>de</strong>re: pesar, examinar.<br />

És consi<strong>de</strong>rable la flexibilitat expressiva <strong>de</strong> la paraula assaig, que vingut <strong>de</strong><br />

l’economia i <strong>de</strong>l comerç s’avé a pr<strong>en</strong>dre s<strong>en</strong>tits tan diversos com temptativa,<br />

temteig, experim<strong>en</strong>t, prova, provatura, exercici d’<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>am<strong>en</strong>t, esbós, inici. Però<br />

el s<strong>en</strong>tit particular <strong>de</strong> la paraula “assaig”, emprat per <strong>de</strong>signar aquest gènere literari<br />

11


que, s<strong>en</strong>se <strong>de</strong>scuidar la forma <strong>de</strong> l’exposició, sembla t<strong>en</strong>ir el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupam<strong>en</strong>t <strong>de</strong><br />

les i<strong>de</strong>es com a principal objectiu, és el terme que va <strong>en</strong>cunyar Michel <strong>de</strong> Montaigne<br />

per <strong>de</strong>signar els seus escrits i que ell mateix els hi va donar el nom d’ESSAIS.<br />

El cavaller <strong>de</strong> Montaigne quan va com<strong>en</strong>çar a escriure els seus assaigs, t<strong>en</strong>ia uns<br />

pressupòsits molts mo<strong>de</strong>stos: copiar i <strong>en</strong>registrar els exemples i les s<strong>en</strong>tències<br />

cabdals que anés trobant <strong>en</strong> les seves lectures, afegint-los unes breus consi<strong>de</strong>racions<br />

conjumina<strong>de</strong>s per l’experiència <strong>de</strong> la lectura i <strong>de</strong> la vida. Emperò aquestes<br />

consi<strong>de</strong>racions van anar f<strong>en</strong>t-se més int<strong>en</strong>ses, <strong>de</strong> tal manera que van anar cobrint<br />

i <strong>en</strong>vaint al llibre que li havia <strong>de</strong>spert el com<strong>en</strong>tari, fins que la referència a la lectura<br />

van <strong>de</strong>saparèixer <strong>de</strong>l tot i només la figura <strong>de</strong> Montaigne i les seves reflexions van<br />

ocupar les pàgines <strong>de</strong>ls Essais.<br />

Montaigne assaja <strong>de</strong> dir, a la seva manera i <strong>de</strong>s <strong>de</strong> la seva experiència, el que<br />

abans havi<strong>en</strong> dit altres homes. És el que han escrit els altres homes el que l’esperona<br />

a ell, a l’escriptura. De tal manera que podríem afirmar que l’assaig s’escriu sobre<br />

el que s’ha llegit, com s’ha llegit el que ha suscitat la lectura.<br />

Aquest tret, que és pres<strong>en</strong>t a Montaigne i gairebé a tots els assagistes, és un <strong>de</strong>ls<br />

caràcters distintius d’aquest gènere literari. Mai l’assaig inicia temes nous, sino que<br />

tracta un tema ja exist<strong>en</strong>t i que està assimilat pels possibles lectors. Las referències,<br />

al.lusions i citacions són incorpora<strong>de</strong>s a l’assaig. i molt sovint se n’ el.lu<strong>de</strong>ix el seu<br />

orig<strong>en</strong>: com si totes les referències i citacions haguessin estat fagozitza<strong>de</strong>s per<br />

l’autor: l’assagista expropia els p<strong>en</strong>sadors i escriptors més admirats; els copia, els<br />

refà i els interpreta adaptant-los al seu l’estil. Els inclou <strong>en</strong> la seqùència <strong>de</strong>l<br />

p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t i <strong>en</strong> el ritme <strong>de</strong> la frase, transformant-los i ajustant-los fins a formar part<br />

<strong>de</strong> la mateixa substància que la <strong>de</strong>ls escrits originals. No hi ha originalitat, però<br />

tampoc hi ha còpia, ja que tot segueix si<strong>en</strong>t el mateix, malgrat que tot es<strong>de</strong>vé una<br />

altra cosa. Montaigne és consci<strong>en</strong>t <strong>de</strong> la apropiacio i <strong>de</strong> la transformació a la qual<br />

sotmet les seves lectures. Com ho és Borges, i Octavio Paz i María Zambrano.<br />

El cavaller francès ho diu claram<strong>en</strong>t al primer llibre d’Assaigs: «Les abelles<br />

saquej<strong>en</strong> les flors per aquí i per allà; però <strong>de</strong>sprés <strong>en</strong> fan mel, que és tota seva; ja<br />

no és farigola ni marduix: així, les peces manlleva<strong>de</strong>s d’altri, ell les transformarà<br />

i les confondrà, per fer-ne amb elles una obra tota seva, amb l’ajut <strong>de</strong>l seu judici».<br />

La còpia, la transformació i l’adaptació <strong>de</strong>l que s’ha llegit és una <strong>de</strong> les<br />

aportacions més importants <strong>de</strong> l’assaig; com si seguint el costum <strong>de</strong> la tradició cap<br />

autor pogués <strong>en</strong>cetar un tema que no hagués estat tractat per l’autoritat <strong>de</strong> la<br />

tradició: l’assagista copia molt bé, i molt sovint millora l’original f<strong>en</strong>t-li dir allò que<br />

només és suggerit o precisant el s<strong>en</strong>tit <strong>de</strong>l que s’ha volgut dir. No pretén ni crear,<br />

ni construir una obra que ho abasti tot. L’assaig es rebela contra la i<strong>de</strong>a «d’obra<br />

capital» i la seva forma s’avé a l’esperit crític que dubte que l’home sigui creador,<br />

i que cap cosa <strong>de</strong>ls humans sigui creació . «Així, doncs, es difer<strong>en</strong>cia l’assaig <strong>de</strong>l<br />

tractat, diu Max B<strong>en</strong>se. Escriu assagísticam<strong>en</strong>t el que composa experim<strong>en</strong>tat, el que<br />

gira i regira, interroga, palpa, examina, travessa el seu objecte amb la reflexió, el<br />

que marxa cap a ell <strong>de</strong>s <strong>de</strong> diversos vessants i reuneix <strong>en</strong> la seva mirada espiritual<br />

12 GALEUZCA


tot el que veu, i dóna paraula a tot el que l’objecte permet <strong>de</strong> veure sota les<br />

condicions accepta<strong>de</strong>s i dona<strong>de</strong>s a l’hora d’escriure.»<br />

Els assaigs recull<strong>en</strong> les reflexions, les observacions i els judicis d’un home amb<br />

totes les contingències que el <strong>de</strong>termin<strong>en</strong>, i els com<strong>en</strong>taris que hi són recollits, són<br />

in<strong>de</strong>striables <strong>de</strong> l’home que els pronuncia. «Je suis moy-mesmes la matiere <strong>de</strong> mon<br />

livre», diu Montaigne. Sóc jo mateix la matèria <strong>de</strong>l meu llibre; i, certam<strong>en</strong>t, als<br />

assaigs hi són pres<strong>en</strong>ts els judicis sobre l’home, el món, déu i el <strong>de</strong>stí; judicis<br />

elaborats <strong>de</strong>s <strong>de</strong> l’experiència intel.lectual i moral i <strong>de</strong>scrits amb la s<strong>en</strong>sibilitat que<br />

aquesta experiència <strong>de</strong>svetlla.<br />

És la modulació <strong>de</strong>l lirisme <strong>de</strong> l’assagista, modulat pel procés <strong>de</strong> la raó, el que<br />

dona a l’assaig el caràcter subjectiu i el trets d’una íntima autobiografia; autobiografia<br />

on s’hi mescla l’experiència moral i l’experiència intel.lectual que són les que<br />

sost<strong>en</strong><strong>en</strong> el caràcter íntim i subjetiu <strong>de</strong> l’assaig. I és precisam<strong>en</strong>t el subjectivisme<br />

<strong>de</strong> l’assaig el que impe<strong>de</strong>ix que <strong>en</strong> ell no hi hagi lloc, ni pel p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t filosòfic<br />

sistemàtic, ni per l’objectivisme ci<strong>en</strong>tífic. La veritat <strong>de</strong> l’assaig és la veritat <strong>de</strong><br />

l’assagista; una veritat copsada <strong>de</strong>s <strong>de</strong> la més estricta intimat i exposada sota la<br />

perspectiva subjectiva <strong>de</strong> l’autor i <strong>de</strong>l caràcter circumstancial <strong>de</strong> la seva època.<br />

Aquesta és la raó <strong>de</strong>l personal estil <strong>de</strong> l’assaig, ja que aquest <strong>en</strong>s mostra el més íntim<br />

<strong>de</strong>l seu autor, el fonam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> la seva personalitat; i això és a l’estil on claram<strong>en</strong>t<br />

es manifesta.<br />

Al llibre Primer, i a l’assaig 50, diu Michel <strong>de</strong> Montaigne: «El judici és un<br />

instrum<strong>en</strong>t necessari per a l’exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> qualsevol classe d’assumptes, per això<br />

l’exerceixo <strong>en</strong> aquests assaigs, <strong>en</strong> totes les ocasions. Si se tracta d’una matèria que<br />

no <strong>en</strong>t<strong>en</strong>c, amb més raó em serveixo d’ell, son<strong>de</strong>jant el gual <strong>de</strong>s <strong>de</strong> lluny; i llavors,<br />

si el trobo massa profund per a la meva mida, em <strong>de</strong>tinc a la vorera. El<br />

conv<strong>en</strong>cim<strong>en</strong>t <strong>de</strong> no po<strong>de</strong>r anar més <strong>en</strong>llà és un signe <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong>l judici, i <strong>de</strong>ls<br />

<strong>de</strong> més consi<strong>de</strong>ració. De vega<strong>de</strong>s imagino donar cos a un assumpte fútil i<br />

insignificant, cercant <strong>en</strong> què recolzar-lo i consolidar-lo, d’altres, les meves<br />

reflexions pass<strong>en</strong> a un assumpte noble i discutit <strong>en</strong> el qual no es pot trobar res <strong>de</strong><br />

nou, ja que el camí està tan tritllat que no hi ha més recurs que seguir la pista que<br />

altres van recórrer. En els primers el judici es troba a pler, escull el camí que millor<br />

li plau, i <strong>en</strong>tre mil camins <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>ix que aquest o aquell són els més conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>ts.<br />

Escullo a l’atzar el primer argum<strong>en</strong>t. Tots per a mi són igualm<strong>en</strong>t bons i mai no em<br />

proposo d’esgotar-los, perquè a cap d’ells contemplo <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>t; això no ho<br />

<strong>de</strong>clar<strong>en</strong> els que <strong>en</strong>s promet<strong>en</strong> tractar tots els aspectes <strong>de</strong> les coses. Dels c<strong>en</strong>t<br />

membres i rostres que té cada cosa, n’escullo un, ja per acaronarlo, per <strong>de</strong>sflorarlo<br />

i <strong>de</strong> vega<strong>de</strong>s per a p<strong>en</strong>etra-hi fins a l’òs. Reflexiono sobre les coses, no amb<br />

amplitud sino amb tota la profunditat <strong>de</strong> la qual sóc capaç, i sovint m’agrada<br />

examinar-les <strong>en</strong> el seu aspecte més inusitat. Gosaria tractar a fons alguna matèria<br />

si em conegués m<strong>en</strong>ys i m’<strong>en</strong>ganyés sobre la meva impotència. Deixant anar aquí<br />

una frase, allà una altra, com parts separa<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l conjunt, <strong>de</strong>svia<strong>de</strong>s, s<strong>en</strong>se <strong>de</strong>signi<br />

ni pla, no s’espera <strong>de</strong> mi que ho faci bé ni que em conc<strong>en</strong>tri <strong>en</strong> mi mateix. Vario<br />

quan em plau i em lliuro al dubte i a l’incertesa, i a la meva manera habitual que<br />

GALEUZCA<br />

13


és l’ignorancia.»<br />

Montaigne afirma, <strong>en</strong> primer lloc, la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dència <strong>de</strong> la facultat <strong>de</strong> judicar i la<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dència <strong>en</strong>vers qualsevol autoritat que no sigui el propi judici. Ell és la sola<br />

i única autoritat a la qual es lliura i l’articulació <strong>de</strong> la raó a un mèto<strong>de</strong> o a unes regles<br />

crítiques, són el mèto<strong>de</strong> i les regles que el mateix procés <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t <strong>de</strong>termina;<br />

són les marra<strong>de</strong>s que troba per assolir la veritat les que articul<strong>en</strong> la raó, que segueix<br />

sempre el criteri <strong>de</strong>l seu propi judici. I el judici és elaborat lliurem<strong>en</strong>t, no només<br />

respecte al tema que s’ha escollit, sinò també respecte als argum<strong>en</strong>ts que es fan<br />

servir per a l’anàlisi i la reflexió.<br />

És inher<strong>en</strong>t a la forma <strong>de</strong> l’assaig la seva pròpia relativització: l’assaig es<br />

estructural com si es pogués susp<strong>en</strong>dre <strong>en</strong> qualsevol mom<strong>en</strong>t; p<strong>en</strong>sa i reflexiona<br />

d’una manera discontínua, i troba la seva unitat a través <strong>de</strong> la ruptura: és la<br />

discontinuïtat <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t el que és ess<strong>en</strong>cial a l’assaig, i la seva cosa és sempre<br />

un conflicte <strong>de</strong>tingut. I amb tot l’assaig no és pas alògic, sinó que ell mateix obeeix<br />

a criteris lògics <strong>en</strong> la mesura <strong>en</strong> què el conjunt <strong>de</strong> les frases ha <strong>de</strong> compondre’s un<br />

acord. L’assaig <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupa els p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>ts d’una manera difer<strong>en</strong>t a com ho fa la<br />

lògica discursiva: coordina els p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>ts <strong>en</strong> lloc <strong>de</strong> subordinar-los i no els fa<br />

<strong>de</strong>rivar <strong>de</strong> cap principi ni els infereix d’observacions particulars.<br />

L’assaig és una crítica al procedir ci<strong>en</strong>tífic i una crítica al seu sistema. El dubte<br />

sobre l’universalitat <strong>de</strong>l mèto<strong>de</strong> ci<strong>en</strong>tífic sembla que només s’hagi realitzat a<br />

l’assaig. L’assaig no obeeix a cap regla <strong>de</strong> les empra<strong>de</strong>s per la ciència i la teoria<br />

organitza<strong>de</strong>s <strong>en</strong> la cre<strong>en</strong>ça que l’ordre <strong>de</strong> les coses és el mateix ordre que el <strong>de</strong> les<br />

i<strong>de</strong>es. Per aquesta raó l’assaig no es una construcció tancada sinò que s’aixeca<br />

contra la doctrina segons la qual el que és canviant i efímer és indigne <strong>de</strong> la<br />

filosofia, s’aixeca contra la vella injustícia perpetrada contra el que és perecedor.<br />

Un nivell d’abstracció més alt no atorga al p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t major dignitat ni contingut<br />

metafísic. La profunditat <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t és la profunditat amb la qual es p<strong>en</strong>etra<br />

<strong>en</strong> la cosa i no <strong>en</strong> la profunditat <strong>en</strong> que aquesta cosa ha estat reduïda a una altra<br />

cosa: el concepte.<br />

Els conceptes amb els quals es fa servir l’assaig no es construeix<strong>en</strong> a partir<br />

d´alguna causa primera, ni s’arrodoneix<strong>en</strong> <strong>en</strong> una d’última. I les seves interpretacions<br />

no estan filològicam<strong>en</strong>t fonam<strong>en</strong>ta<strong>de</strong>s ni mesura<strong>de</strong>s. Per aquesta raó l’assaig<br />

s’apropa a la literatura, però es difer<strong>en</strong>cia d’ella pel seu mitjà, els conceptes, i per<br />

una aspiració a la veritat, L’assaig assumeix el procedir <strong>de</strong>l seu impuls asistemàtic<br />

i introdueix conceptes s<strong>en</strong>se cap cerimonia, inmediatam<strong>en</strong>t, tal i com els concep<br />

i els rep. A l’assaig no són necessaris els conceptes sino la relació que s’estableix<br />

<strong>en</strong>tre ells. Emperò l’assaig mai no <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> fer servir els conceptes ni proce<strong>de</strong>ix amb<br />

ell d’una manera capritxosa. I és per això que consi<strong>de</strong>ra tan important la forma <strong>de</strong><br />

l’exposició perquè és <strong>en</strong> l’es<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t que els conceptes es carregu<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> significat i <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tit, i no pel s<strong>en</strong>tit i el significat que els hi hem atorgat <strong>de</strong> bell<br />

antuvi.<br />

Segons la màxima positivista el que s’escriu sobre art i literatura no ha d’aspirar<br />

a t<strong>en</strong>ir els trets <strong>de</strong> l’exposició artística, es a dir no ha d’aspirar a autonomia formal;<br />

14 GALEUZCA


però, ¿com podria ser possible parlar aestèticam<strong>en</strong>t <strong>de</strong>l que és estètic?. Segons l’us<br />

positivista, el contingut hauria <strong>de</strong> ser indifer<strong>en</strong>t a la seva exposició i aquesta hauria<br />

<strong>de</strong> ser conv<strong>en</strong>cional i tota expressivitat <strong>en</strong> l’exposició es consi<strong>de</strong>ra perillosa per a<br />

l’objectivitat.<br />

Si l’art i la ciència es van separar al llarg <strong>de</strong> la història, tampoc s’ha <strong>de</strong> negar la<br />

seva contraposició. Els i<strong>de</strong>als d’una filosofia pura ori<strong>en</strong>tada cap a valors universals<br />

i eterns, els i<strong>de</strong>als d’una ciència organitzada a prova <strong>de</strong> l’erosió <strong>de</strong>l temps <strong>en</strong>front<br />

d’un art instintiu <strong>de</strong>sprovist <strong>de</strong> conceptes, són <strong>en</strong>frontam<strong>en</strong>ts que port<strong>en</strong> visible la<br />

presència d’un ordre repressiu. Això pressuposa que tot coneixem<strong>en</strong>t pot traduirse<br />

pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>t <strong>en</strong> ciència i per tant nega a l’art las possibilitats i les capacitats<br />

d’expressar coneixem<strong>en</strong>ts necessaris que no po<strong>de</strong>n ser recollits per la ciència; el<br />

coneixem<strong>en</strong>t que ofereix la Commedia <strong>de</strong>l Dant o La comedie Humane <strong>de</strong> Balzac<br />

no pot ser recollit i sistematitzat, <strong>de</strong> cap manera, per la ciència, tot i que el<br />

coneixem<strong>en</strong>t que es transmet artísticam<strong>en</strong>t aspira a l’objectivitat. L’objectivitat<br />

artística no és pas la verificació <strong>de</strong> tesis ni d’i<strong>de</strong>es susceptibles <strong>de</strong> ser reduï<strong>de</strong>s a<br />

conceptes sinó que es manifesta <strong>en</strong> l’experiència humana, que és la que dóna relleu<br />

a les seves observacions i reflexions, i que po<strong>de</strong>n se confirma<strong>de</strong>s o refuta<strong>de</strong>s per<br />

l’experiència <strong>de</strong> cadascú.<br />

I és l’experiència, havíem dit abans, la que forneix els argum<strong>en</strong>ts necessaris per<br />

elaborar l’assaig, aquest gènere literari tan pròxim a la vida i a l’assaig <strong>de</strong> viure. Tot<br />

és assaig. Res no és sinó que una compromesa provatura.<br />

GALEUZCA<br />

15


Joan Fuster: contra la filosofía<br />

JOSEP BALLESTER & RAMON GUILLEN<br />

Algú ha dit: «És impossible que un assaig sigui massa breu». Potser. L’assaig<br />

perfecte seria aquell que constés d’una sola paraula. De la paraula assaig, només,<br />

per exemple.»<br />

«DEFINICIO (POSSIBLE) DE LA FILOSOFIA. L’art d’agafar una vaca pels<br />

collons.»<br />

J.F.<br />

L’assaig –segons la nostra <strong>en</strong>ciclopèdia– és aquell gènere <strong>en</strong> prosa no narrativa<br />

que aborda d’una manera lliure, no exhaustiva i no especializada els problemes<br />

més diversos d’ordre filosòfic, històric, polític, literari, ci<strong>en</strong>tífic, etc., amb voluntat<br />

<strong>de</strong> creació literària i amb la int<strong>en</strong>ció d’aprofundir <strong>en</strong> el coneixem<strong>en</strong>t <strong>de</strong> l’home, i<br />

amb una última, més o m<strong>en</strong>ys vaga, pret<strong>en</strong>sió moralitzadora. L’inv<strong>en</strong>tor, o el<br />

suposat inv<strong>en</strong>tor <strong>de</strong>l gènere, Michel d’Eych<strong>en</strong>, s<strong>en</strong>yor <strong>de</strong> Montaigne, va marcar<br />

l’assaig com una expressió radical <strong>de</strong>l subjectivisme, i també la fragm<strong>en</strong>tació i la<br />

brevetat com un <strong>de</strong>ls trets inher<strong>en</strong>ts d’aquesta literatura d’i<strong>de</strong>es. És dins d’aquesta<br />

tradició d’indagació lliure i sugger<strong>en</strong>t reflexió on hem <strong>de</strong> situar l’obra <strong>de</strong> Joan<br />

Fuster.<br />

No és g<strong>en</strong>s fàcil d’abastar <strong>en</strong> tota la seua multiplicitat l’obra ext<strong>en</strong>sa i diversa<br />

<strong>de</strong> l’escriptor <strong>de</strong> Sueca. El punt <strong>de</strong> mira <strong>de</strong>ls seus escrits i <strong>de</strong> les seues reflexions<br />

gir<strong>en</strong> al voltant <strong>de</strong> l’home i <strong>de</strong> les seues circumstàncies, i a partir d’ací qualsevol<br />

cosa que s’hi relacione. D’aquesta manera, l’home, per a ell, pot ser un ésser<br />

abstracte i, a la vegada, un ésser concret; és converteix <strong>en</strong> símbol i síntesi <strong>de</strong><br />

l’univers, el propi intel.lectual com a símbol <strong>de</strong> l’home. Recor<strong>de</strong>m la màxima més<br />

citada pels estudiosos: «Ja coneixeu el cèlebre aforisme grec: Joan Fuster és la<br />

mesura <strong>de</strong> totes les coses».<br />

El nostre escriptor és un observador lúcid i profund <strong>de</strong> la realitat, que tamisa<br />

i raona a partir <strong>de</strong> les circumstàncies concretes. Sempre, amb una actitud escèptica,<br />

tanmateix mai no indifer<strong>en</strong>t. «Per a mi, –diu Fuster– escriure constitueix,<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>t, una operació d’autoexam<strong>en</strong>: <strong>de</strong> revisar-me les i<strong>de</strong>es, els <strong>en</strong>tusiasmes,<br />

els recels, els interessos, les accions, les malícies. Cada vegada que em poso davant<br />

un full <strong>en</strong> blanc, amb necessitat d’omplir-lo d’allò que <strong>en</strong> diu<strong>en</strong> literatura, no faig<br />

sinó això: examinar-me la consciència». Amb aquesta fórmula ja <strong>en</strong>s mostra d’una<br />

manera contun<strong>de</strong>nt el seu afer literari, el seu tarannà intel.lectual, i com s’hi<br />

16 GALEUZCA


<strong>en</strong>fronta. Hem trobat <strong>en</strong> aquestes paraules un <strong>de</strong>ls elem<strong>en</strong>ts claus <strong>de</strong> l’assaig<br />

fusterià: l’autoanàlisi, o millor dit <strong>en</strong>cara, l’autoexam<strong>en</strong>.<br />

En una altra ocasió, i ara <strong>en</strong> el seu Diari, amb data <strong>de</strong>l 5 <strong>de</strong> febrer <strong>de</strong> 1954, amb<br />

la claredat, l’estil incitant i provocatiu a què <strong>en</strong>s té acostumats apunta el seu i<strong>de</strong>al<br />

<strong>de</strong> professió: «Jo, com a escriptor, hauria volgut ser un gran novel.lista, un<br />

dramaturg g<strong>en</strong>ial, un poeta líric <strong>de</strong> primera categoria; un filòsof d’acadèmia, si més<br />

no. Però hi he r<strong>en</strong>unciat. Amb llàgrimes <strong>de</strong> sang, plora<strong>de</strong>s damunt <strong>de</strong> quartilles<br />

inútils, hi he r<strong>en</strong>uciat. He <strong>de</strong> conformar-me a escriure tebeos. El que acostumo a<br />

escriure, perquè no <strong>en</strong> sé més, són papers com aquest, una m<strong>en</strong>a <strong>de</strong> tebeos per<br />

a intel.lectuals. O sigui, històries, curtes i diverti<strong>de</strong>s, sincopa<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>stina<strong>de</strong>s a un<br />

hipotètic consum <strong>de</strong>ls happy few. Curtes ho són per manca d’alé; diverti<strong>de</strong>s, no<br />

n’estic segur. I sincopa<strong>de</strong>s, sí: la meua literatura ha <strong>de</strong> ser inevitablem<strong>en</strong>t<br />

fragm<strong>en</strong>tària (...) Faig el que puc i el que sé. I qui no sap més... amb sa mare es<br />

gita i no peca, diu<strong>en</strong> al meu poble...». Demanem disculpes per la citació, però,<br />

p<strong>en</strong>sem que paga la p<strong>en</strong>a. Fuster, amb l’am<strong>en</strong>itat com a norma i com a obligació<br />

que té tot escriptor, amb una prosa àgil i <strong>de</strong>simbolta, amb el mestratge <strong>en</strong> l’art <strong>de</strong><br />

combinar els diversos registres lingüístics <strong>en</strong>s ha tornat a oferir més claus sobre el<br />

seu afer assagístic. El fragm<strong>en</strong>tarisme i la brevetat com una resposta a qualsevol<br />

circumstància; no pretén mai dir-ho tot, ni esgotar cap aspecte, es tracta d’obrir<br />

suggerim<strong>en</strong>ts i perspectives. L’assaig «no és mai sobre, sinó cap a un tema». És una<br />

operació que sospesa els pro i els contra, un judici no tancat. Aquests «tebeos per<br />

a intel.lectuals» són una provatura, i per aquesta raó la provisionalitat fom<strong>en</strong>ta<br />

aquests escrits. No per això, però, són improvisats i superficials. Predomina el<br />

raonam<strong>en</strong>t i la <strong>de</strong>mostració. Així qualsevol motiu és vàl.lid per molt banal que<br />

semble, li traurà punta, indagarà i aprofundirà amb les observacions més inusita<strong>de</strong>s<br />

i agu<strong>de</strong>s. A manera <strong>de</strong> memoràndum citem els escrits sobre la cadira o sobre la<br />

forquilla.<br />

«...Car tot assaig és causa d’esperar» diu un vers <strong>de</strong> l’avi Ausiàs, que Fuster ha<br />

emprat per a titular un <strong>de</strong>l seus llibres. I ho ha explicat, «allò que esperem <strong>en</strong><br />

escriure un assaig és obt<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> nosaltres mateixos un esforç <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sió <strong>en</strong>vers<br />

els homes, <strong>en</strong>vers les coses, <strong>en</strong>vers els fets, <strong>en</strong>vers el temps. I aquesta ha <strong>de</strong> ser,<br />

necessàriam<strong>en</strong>t, una operació perpètua, reiterativa, insaciable». És tracta <strong>de</strong> la<br />

constant interrogació que tot intel.lectual ha <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>ir davant la realitat. Per<br />

aquesta raó el dogmatisme és imcompatible amb el seu quefer. La seua missió té<br />

s<strong>en</strong>tit per la voluntat d’agitar i<strong>de</strong>es i crear opinions. El seu fi és <strong>de</strong>semmarcarar les<br />

actituds que amagu<strong>en</strong> la manipulació i estan allunya<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la realitat. L’assaig<br />

fusterià constitueix una vacuna contra els portadors <strong>de</strong> la Veritat, <strong>en</strong>tre ells, la<br />

filosofia, que p<strong>en</strong>sa haver-la aconseguida amb els seus sistemes perfectes. Fuster,<br />

però, hi veu una pret<strong>en</strong>sió injustificada i ridícula, per això les ironies al respecte;<br />

així, com<strong>en</strong>tant el dèficit <strong>de</strong> la filosofia a les terres catalanes, apunta «Tomàs Tosca<br />

sabia moltes matemàtiques, i això sempre és bo per a un filòsofof: fa que diga<br />

m<strong>en</strong>ys bestieses que els seus col.legues que no <strong>en</strong> sab<strong>en</strong>». Però els atacs no<br />

solam<strong>en</strong>t són constants sinó b<strong>en</strong> durs: «...la filosofia, pura il.lusió <strong>de</strong> l’esperit, <strong>en</strong><br />

GALEUZCA<br />

17


<strong>de</strong>finitiva, és terriblem<strong>en</strong>t propícia a t<strong>en</strong>ir conseqüències <strong>en</strong> l’ordre pràctic. En el<br />

fons <strong>de</strong> qualsevol doctrina política, econòmica, juridica, social, hi oculta una<br />

filosofia. Una filosofia que hi és, no ja com una justificació, ni m<strong>en</strong>ys com una<br />

causa, sinó com un estímul i un revulsiu excitants. Un filòsof pot i sol ser un ciutadà<br />

pacífic: habitualm<strong>en</strong>t és un hipocondríac inof<strong>en</strong>siu, que tradueix el seu mal humor<br />

<strong>en</strong> bells sistemes d’i<strong>de</strong>es. Tanmateix, mai no se sap <strong>en</strong> què puga parar la seua<br />

especulació. <strong>de</strong> Voltaire i Rousseau –abreuge i simplifique– va sortit la Revolució<br />

Francesa, com <strong>de</strong> Nietzsche, Hitler, i <strong>de</strong> Marx, L<strong>en</strong>in...». Aleshores contra aquestes<br />

actituds, les úniques eixi<strong>de</strong>s que <strong>en</strong>s que<strong>de</strong>n són l’escepticisme, p<strong>en</strong>sem que «els<br />

escèptics són sempre –i per <strong>de</strong>finició– persones raonables: <strong>en</strong>raona<strong>de</strong>s. Es pos<strong>en</strong><br />

cautelosam<strong>en</strong>t al costat <strong>de</strong> la raó. O dit d’una altra manera: dubt<strong>en</strong>, i <strong>en</strong>cert<strong>en</strong>», i<br />

la consciència <strong>de</strong> la nostra i<strong>de</strong>ntitat o originalitat: «Ser ‘jo’, jo per damunt <strong>de</strong> tot, jo<br />

d’allò més jo, rabiosam<strong>en</strong>t jo, procurar ser-ho, repres<strong>en</strong>ta l’única eixida...»<br />

L’obra <strong>de</strong> Fuster constitueix, no solam<strong>en</strong>t, un int<strong>en</strong>t d’indagar <strong>en</strong> l’ésser humà,<br />

és molt més, es tracta d’una fórmula <strong>de</strong> persuasió i d’agitació d’i<strong>de</strong>es, d’<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre<br />

i, per tant d’explicar la realitat. És l’obra d’un intel.lectual «certam<strong>en</strong>t anacrònic <strong>en</strong><br />

la nostra època que pertany a l’estirp <strong>de</strong>ls vells moralistes...<strong>de</strong>ls lliure-p<strong>en</strong>sadors»<br />

com l’ha <strong>de</strong>finit J.M. Castellet elogiosam<strong>en</strong>t. Un intel.lectual que com ell mateix ha<br />

dit: «ja m’acont<strong>en</strong>to <strong>de</strong> t<strong>en</strong>ir una mica <strong>de</strong> raó <strong>de</strong> tant <strong>en</strong> tant. Aspirar a més em<br />

sembla una procacitat».<br />

18 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

De Llindars, Frontisses i Pollegueres:<br />

La Porta <strong>de</strong> L'Assaig<br />

JOSEP M. SALA-VALLDAURA<br />

Enunciar «l’assaig <strong>en</strong>tre la literatura i la filosofia», <strong>en</strong> la seva ambigüitat, pot portar<br />

cap a una interpreació esgarriada i esguerrada, si hom consi<strong>de</strong>ra els dos termes,<br />

«literatura» i «filosofia», com a s<strong>en</strong>gles extrems d’una oposició binària. En el dret<br />

camí, doncs, el nexe «<strong>en</strong>tre» mira d’establir una relació mútua, recíproca, tot<br />

reconeix<strong>en</strong>t siusplau per força una distància. Tot plegat, cal llegir-ho <strong>de</strong>s d’una<br />

expectativa que no frustri una interpretació agomboladora, <strong>en</strong> totes les seves<br />

accepcions.<br />

Enunciar, però, «l’assaig al bell mig <strong>de</strong> la literatura i la filosofia» fóra una b<strong>en</strong><br />

galdosa manera <strong>de</strong> fugir d’estudi, i formular «l’assaig com a literatura i filosofia» o,<br />

fins i tot, «l’assaig literari i filosòfic» repres<strong>en</strong>taria haver escapat amb poca solta <strong>de</strong><br />

la xarxa conceptual on hem <strong>de</strong> teixir tots tres conceptes: «assaig» està inclós tant<br />

dins «literatura» com dins «filosofia», però no pas sempre, òbviam<strong>en</strong>t, alhora. En un<br />

int<strong>en</strong>t <strong>de</strong> sistematització conceptual, hom pot afirmar s<strong>en</strong>se embuts que els semes<br />

d’»assaig» s’integr<strong>en</strong> –<strong>en</strong> el canal, com a vehicles– <strong>en</strong> les <strong>de</strong>finicions <strong>de</strong> «filosofia»<br />

i «literatura», mal que no sigui necessàriam<strong>en</strong>t al mateix temps. Des d’una altra<br />

perspectiva, hom pot sistematitzar-ho bo i consi<strong>de</strong>rant que «filosofia» i «literatura»<br />

t<strong>en</strong><strong>en</strong> moltes vega<strong>de</strong>s distintes funcions i, per tant, a voltes s’opos<strong>en</strong> tot i que, <strong>en</strong><br />

d’altres avin<strong>en</strong>teses, neutralitz<strong>en</strong> llur oposició i la seva oposició.<br />

Ultra això, crec que hem d’aprofitar les darreres reflexions <strong>de</strong> Gérard G<strong>en</strong>ette<br />

sobre fiction et diction, perquè <strong>en</strong> la teoria <strong>de</strong>ls gèneres literaris l’assaig només ha<br />

aconseguit un lloc perifèric i –perdoneu-me, no vull pas ser hiperbòlic– gairebé<br />

marginal: segons G<strong>en</strong>ette, hi ha dos règims <strong>de</strong> «literarietat», un <strong>de</strong> constitutiu i un<br />

altre <strong>de</strong> condicional, per la qual cosa hom rep un mal poema com a literatura i un<br />

bon assaig segons el contracte establert <strong>en</strong>tre el seu autor i el seu lector. Dit<br />

altram<strong>en</strong>t: la poesia, el teatre, la novel.la <strong>de</strong>s <strong>de</strong> fa segles són llegits com a parts<br />

constitut<strong>en</strong>ts <strong>de</strong>l cos i el cor <strong>de</strong> la literatura, m<strong>en</strong>tre que l’assaig <strong>de</strong>pèn <strong>de</strong>l valor<br />

literari atorgat i, així, hauríem <strong>de</strong> donar la raó, si més no <strong>en</strong> aquesta m<strong>en</strong>a <strong>de</strong> discurs<br />

literari condicionat, a John M. Ellis: els textos literaris són els usats com a literaris,<br />

val a dir, els textos literaris « són emprats <strong>en</strong> la societat d’una manera que el text<br />

no és consi<strong>de</strong>rat rellevant per al context immediat <strong>de</strong>l seu orig<strong>en</strong>».<br />

Això acostaria la filosofia i la literatura, per mitjà d’aquest «<strong>en</strong>tre» <strong>de</strong> l’assaig<br />

–d’aquest pont i d’aquest riu que emmiralla i a vega<strong>de</strong>s arriba a confondre les dues<br />

19


ibes: ni l’una ni l’altra t<strong>en</strong><strong>en</strong> actualitat <strong>en</strong> el curs <strong>de</strong>ls seus missatges. Tanmateix,<br />

em reca que el «filoci<strong>en</strong>tificisme», l’influx ci<strong>en</strong>tífic sobre els filòsofs hagin m<strong>en</strong>at llur<br />

tasca força lluny <strong>de</strong> certs pressupòsits <strong>de</strong>ls literats. Els uns, doncs, han conduït<br />

sovint llur objecte vers el camp <strong>de</strong> l’objectivitat, la verificació però l’abstracció, el<br />

ll<strong>en</strong>guatge més o m<strong>en</strong>ys formalitzat, la rigor i la precisió <strong>en</strong>unciatives i <strong>de</strong>notatives;<br />

els altres han cercat la naturalesa <strong>de</strong>l ll<strong>en</strong>guatge literari <strong>en</strong> la impossibilitat <strong>de</strong><br />

verificació refer<strong>en</strong>cial, <strong>en</strong> la <strong>de</strong>scontextualització, fins <strong>en</strong> l’autonomia <strong>de</strong>l discurs,<br />

<strong>en</strong> la int<strong>en</strong>sificació <strong>de</strong> les funcions expressiva i apel.lativa o <strong>en</strong> la distorsió <strong>de</strong>l codi<br />

com a repres<strong>en</strong>tació, <strong>en</strong> la capacitat connotativa d’evocar i <strong>de</strong> suggerir, <strong>en</strong><br />

l’opacitat, l’equivocitat, la polisèmia, <strong>en</strong> el tr<strong>en</strong>cam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> l’economia verbal, <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sllorigam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> la ca<strong>de</strong>na sintàctica, <strong>en</strong> l’estètica d’i<strong>de</strong>ntitat o d’oposició, <strong>en</strong><br />

l’estranyesa, el <strong>de</strong>sviam<strong>en</strong>t...<br />

I el lloc <strong>de</strong> l’assaig ? Terra <strong>de</strong> tothom i camp <strong>de</strong> ningú, habita <strong>en</strong> la precarietat.<br />

Buscant aixoplugar-se sota un grau mínim <strong>de</strong> reconeixem<strong>en</strong>t <strong>de</strong> «literarietat», ni que<br />

sigui pel criteri funcional <strong>de</strong> l’ús. Int<strong>en</strong>tant <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar que la tria per raons<br />

temàtiques poc ha <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>cisiva tothora i sempre a l’hora d’exiliar-lo <strong>de</strong> la<br />

literatura. Con<strong>de</strong>mnat el seu lloc als avatars <strong>de</strong>ls temps, <strong>en</strong> un continu vol-i-dol.<br />

Pregant l’almoina <strong>de</strong>l lector, el crític o l’historiador amb bona voluntat si mai fressa<br />

els seus camins <strong>de</strong> mèto<strong>de</strong>, disposició, argum<strong>en</strong>tació, conclusió, etcètera. Cotitzant,<br />

sovint a la baixa, <strong>en</strong> la borsa <strong>de</strong>ls prestigis <strong>de</strong> les ciències humanes i <strong>en</strong> els<br />

curricula fets a corre-cuita per arribar a l’acadèmia o el parnàs. Transitat, traginat<br />

i no reconegut per tot <strong>de</strong> classificacions i classificadors com un <strong>de</strong>sert poblat d’allò<br />

més...<br />

—...Sí, <strong>en</strong>tesos, però, i l’assaig ?<br />

Doncs reb<strong>en</strong>t sol.licituds <strong>de</strong> totes dues ban<strong>de</strong>s, m<strong>en</strong>tre Heràclit i Nietzsche,<br />

sortits <strong>de</strong> polleguera, s<strong>en</strong>t<strong>en</strong> grinyolar les frontisses d’una porta tan esbatanada al<br />

llindar <strong>de</strong> la filosofia i la literatura.<br />

20 GALEUZCA


Quatre notes sobre l'assaig.<br />

L'assagisme <strong>de</strong> Fuster com a mo<strong>de</strong>l<br />

Ja sé que no resulta fàcil tractar <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir un gènere com l’assaig; <strong>en</strong> primer lloc<br />

per l’àmplia difussió <strong>de</strong>l terme, aplicat a les més diverses manifestacions <strong>de</strong> la prosa<br />

no narrativa; però també perquè totes les formes literàries són <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>t<br />

resist<strong>en</strong>ts a classificacions, que sempre result<strong>en</strong> esquemàtiques, i a <strong>de</strong>finicions que<br />

int<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong>cabir les més diverses, personals i fins i tot contradictòries manifestacions<br />

d’allò que, per <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre’ns, anom<strong>en</strong>em un gènere <strong>de</strong>terminat. Amb tot,<br />

basats <strong>en</strong> l’obra més directam<strong>en</strong>t assagística <strong>de</strong> Fuster, p<strong>en</strong>se que es po<strong>de</strong>n buscar<br />

uns criteris bàsics, perquè, al capdavall, l’assaig, com a forma literària, és tan precís<br />

<strong>en</strong> les seues possibilitats i limitacions estètiques com la novel.la o el conte o la<br />

poesia lírica.<br />

L’inv<strong>en</strong>tor <strong>de</strong>l «gènere», Michel <strong>de</strong> Montaigne, <strong>en</strong>s dóna ja els criteris<br />

<strong>de</strong>terminants quan escriu: «Els autors es comuniqu<strong>en</strong> amb el món mitjançant<br />

estranyes i peculiars formes; jo sóc el primer a fer-ho amb tot el meu ésser, com<br />

a Michel <strong>de</strong> Montaigne, no com a gramàtic o com a poeta o com a jurisconsult». És<br />

a dir, l’autoexploració, el <strong>de</strong>scobrim<strong>en</strong>t, <strong>de</strong>svetllam<strong>en</strong>t i afirmació <strong>de</strong>l propi jo.<br />

Totes les manifestacions artísti- ques són, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, expressions <strong>de</strong>l propi autor,<br />

però b<strong>en</strong> poques ho fan amb la claredat <strong>de</strong> l’assaig. L’autor s’<strong>en</strong>fronta ací amb<br />

circumstàncies o aspectes concrets <strong>de</strong> la seua relació amb el món i explora, indaga,<br />

reflexiona, assaja a partir d’ell mateix, <strong>de</strong> la seua pròpia i íntima experiència, <strong>de</strong>ls<br />

seus coneixem<strong>en</strong>ts i <strong>de</strong> la seua s<strong>en</strong>sibilitat. Per això l’aforisme, tan recurr<strong>en</strong>t, un<br />

<strong>de</strong>ls primers <strong>de</strong> Judicis finals (1960), que diu: «Ja coneixeu el cèlebre aforisme grec:<br />

‘Joan Fuster és la mesura <strong>de</strong> totes les coses’», perfectam<strong>en</strong>t explicat i reinterpretat<br />

<strong>en</strong> el títol d’un altre llibre <strong>de</strong>l mateix autor: L’home, mesura <strong>de</strong> totes les coses (1967).<br />

Per totes aquestes raons el reconeixem<strong>en</strong>t explícit a Montaigne per part <strong>de</strong> Fuster,<br />

també <strong>en</strong> un altre aforisme <strong>de</strong> Judicis finals: «Hi ha qui és advocat, o mestre, o<br />

polític, o bisbe, o poeta, o pagès. La meva professió, <strong>en</strong> canvi, és d’ésser Joan<br />

Fuster».<br />

Aquest subjectivisme tan rotundam<strong>en</strong>t professat és una <strong>de</strong> les característiques<br />

fonam<strong>en</strong>tals <strong>de</strong> l’assaig literari, <strong>de</strong> l’assaig. L’interés i la perspectiva <strong>de</strong> l’autor<br />

són primordialm<strong>en</strong>t subjectius i el fragm<strong>en</strong>t <strong>de</strong> realitat objecte <strong>de</strong>l seu treball <strong>en</strong>s<br />

és <strong>de</strong>scrit, pres<strong>en</strong>tat i raonat <strong>de</strong> manera que <strong>de</strong>staque sobretot, s<strong>en</strong>se embuts, la<br />

GALEUZCA<br />

JAUME PEREZ MONTANER<br />

21


seua personal i original visió <strong>de</strong> les coses.<br />

Com a contrapés, cal afegir i ass<strong>en</strong>yalar que l’assagista és sempre consci<strong>en</strong>t<br />

<strong>de</strong>ls lectors o <strong>de</strong>ls possibles lectors als quals van dirigits els seus escrits, <strong>de</strong> tal<br />

manera que les seues reflexions, punts <strong>de</strong> vista, experiències o s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>ts t<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />

<strong>en</strong> el fons, una marcada finalitat didàctica. Es tracta, <strong>en</strong> conseqüència, d’un<br />

balanceig difícil i arriscat <strong>en</strong>tre l’expressió literària <strong>de</strong> la pròpia int<strong>en</strong>sitat personal<br />

i el <strong>de</strong>sig <strong>de</strong> comunicar una informació. El mateix Fuster <strong>en</strong>s ho diu claram<strong>en</strong>t <strong>en</strong><br />

el pròleg a Indagacions possibles (1958):<br />

Es tracta d’apunts inconnexos, variats i levíssims, als quals no vull atribuir<br />

més pret<strong>en</strong>sió que la d’haver-me servit, a mi, d’exercici meditador. En<br />

publicar-los ara, els ofereixo amb aquesta mateixa voluntat. Tant o més que el<br />

<strong>de</strong>sig d’exposar uns punts <strong>de</strong> vista personals, probablem<strong>en</strong>t imprecisos,<br />

m’agradaria que s’hi veiés l’esquema d’unes indagacions possibles: perspectives,<br />

suggerències i subratllats que <strong>en</strong>caminessin el qui em llegeix a preocuparse<br />

d’allò que a mi m’ha preocupat –i és clar– com a mi m’ha preocupat.<br />

Aquest <strong>de</strong>sig <strong>de</strong> comunicació amb uns lectors pressuposa alhora una bona dosi<br />

d’objectivitat, així com la necessitat d’un discurs lògic coher<strong>en</strong>t i or<strong>de</strong>nat. La t<strong>en</strong>sió<br />

<strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> la confrontació <strong>en</strong>tre l’impuls creador i l’objectivitat <strong>de</strong> la finalitat<br />

didàctica dóna com a resultat, <strong>en</strong> els millors assagistes, un equilibri estètic que b<strong>en</strong><br />

sovint <strong>de</strong>scansa <strong>en</strong> el to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> l’escrit. Trobar el to a<strong>de</strong>quat és probablem<strong>en</strong>t<br />

una <strong>de</strong> les claus mestres <strong>de</strong>l bon assaig literari. El to col.loquial, la conversa, la<br />

continuació <strong>de</strong> la conversa <strong>de</strong> café o <strong>de</strong> sobretaula; p<strong>en</strong>se que és aquest un <strong>de</strong>ls<br />

secrets <strong>de</strong> la prosa, <strong>de</strong> l’estil, <strong>de</strong> molts assaigs <strong>de</strong> Fuster. Parlar; escriure com es<br />

parla. Al capdavall, això és l’assaig: tempteig, provatura, directam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> cara al<br />

públic o a l’interlocutor, com <strong>en</strong> una conversa. El gran escritor, el gran conversador<br />

que és Joan Fuster, s’hi ha referit moltes vega<strong>de</strong>s, com, per exemple, <strong>en</strong>cara que<br />

<strong>de</strong> passada, <strong>en</strong> el darrer capítol <strong>de</strong> Babels i babilònies (1972), titulat «Les ll<strong>en</strong>gües<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>mà»:<br />

La promoció <strong>de</strong>l ‘sil<strong>en</strong>ci’, les maniobres per a evitar la ‘conversa’, es<br />

multipliqu<strong>en</strong> a totes les escales. Amb el televisor <strong>en</strong> marxa, s’aconsegueix <strong>de</strong><br />

fer callar el més xerraire, i les sobretaules domèstiques <strong>de</strong>cau<strong>en</strong>. La vèrbola<br />

efusiva <strong>de</strong>ls promesos és substituïda per melodies ar<strong>de</strong>nts i tèrboles. Des que<br />

l’home és home, el seu instint i la seva vocació ha estat ‘parlar’. Ara procur<strong>en</strong><br />

que no parli. O que, a tot estirar, repeteixi el que s<strong>en</strong>t. Hi ha una sòrdida i sorda<br />

conspiració per a convertir-nos <strong>de</strong> parlants <strong>en</strong> oi<strong>en</strong>ts.<br />

Paraules escrites l’any 1972 que ara, amb el grau tan elevat <strong>de</strong> contaminació<br />

acústica, amb la proliferació <strong>de</strong> discoteques, pubs i altres c<strong>en</strong>tres <strong>de</strong> reunió on la<br />

conversa és impossible, po<strong>de</strong>n semblar profètiques.<br />

Voldria referir-me, <strong>en</strong>cara, a un altre aspecte <strong>de</strong> l’assaig fusterià i <strong>de</strong> l’assaig<br />

literari <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral: el tema o, potser més exactam<strong>en</strong>t, l’absència <strong>de</strong> temes concrets,<br />

<strong>de</strong>finits i limitats. El tema pròpiam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> l’assaig pot ser qualsevol cosa que siga<br />

d’interés per a l’autor i, sobretot, la seua manera personal d’<strong>en</strong>focar-lo. L’assaig<br />

literari es distingeix precisam<strong>en</strong>t <strong>de</strong>l tractat o <strong>de</strong> la tesi doctoral per ser un tempteig,<br />

22 GALEUZCA


una provatura o –recordant les paraules que abans he citat– «perspectives,<br />

suggerències i subratllats». I, continuant ara amb les paraules <strong>de</strong> Fuster:<br />

d’aquesta m<strong>en</strong>a d’escrits, jo i els meus amics <strong>en</strong> diem ‘assaigs’, i em p<strong>en</strong>so<br />

que no fem mal a ningú si <strong>en</strong> això hi ha alguna extralimitació <strong>de</strong> lèxic.<br />

Precisam<strong>en</strong>t, el que més m’atrau <strong>de</strong> l’assaig és la cautelosa modèstia implícita<br />

<strong>en</strong> el seu nom: assajar significa provar, int<strong>en</strong>tar, s<strong>en</strong>se més compromís que<br />

el bon propòsit i el bon s<strong>en</strong>tit.<br />

A pesar <strong>de</strong> la confessada modèstia d’aquestes paraules, l’assaig fusterià suposa<br />

sempre una pres<strong>en</strong>tació int<strong>en</strong>sa i gairebé completa <strong>de</strong>ls seus temes, <strong>en</strong>focant-los<br />

sovint <strong>de</strong>s d’angles distints, recorr<strong>en</strong>t a l’opinió concordant o diversa d’altres<br />

autors, explicant pas a pas una frase o ampliant un segm<strong>en</strong>t <strong>de</strong>l seu raonam<strong>en</strong>t,<br />

<strong>en</strong>cerclant atapeïdam<strong>en</strong>t l’objecte <strong>de</strong>l seu discurs amb les seues reflexions, <strong>de</strong> tal<br />

manera que el lector, l’interlocutor, es queda al final amb un v<strong>en</strong>tall amplíssim <strong>de</strong><br />

suggerències i intuicions.<br />

No seria lògic parlar <strong>de</strong> l’assaig, i <strong>de</strong> l’assaig fusterià <strong>en</strong> concret, s<strong>en</strong>se referirse<br />

a un <strong>de</strong>ls aspectes que millor el po<strong>de</strong>n <strong>de</strong>finir, si més no <strong>en</strong> les seues<br />

característiques puram<strong>en</strong>t formals i externes. Es tracta <strong>de</strong> l’ext<strong>en</strong>sió habitual <strong>en</strong><br />

l’assaig literari. Tot i que seria arbitrari establir-hi limitacions, és cert que l’assaig<br />

fusterià, <strong>en</strong> la línia <strong>de</strong> l’assagisme clàssic, troba la seua expressió més g<strong>en</strong>uïna,<br />

efectiva i satisfactòria <strong>en</strong> les proses breus, <strong>en</strong> els articles que, per <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre’ns,<br />

oscil.l<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>t <strong>en</strong>tre les dues i les cinc pàgines. És b<strong>en</strong> cert que hi trobarem<br />

excepcions; nombrosíssimes. Des <strong>de</strong> la brevetat <strong>de</strong>ls aforismes –i <strong>en</strong>trem probablem<strong>en</strong>t<br />

<strong>en</strong> el domini d’un altre gènere o subgènere- a l’ext<strong>en</strong>sió àmplia i g<strong>en</strong>erosa<br />

d’algunes <strong>en</strong>tra<strong>de</strong>s, com ara el famós article «Intel.lectual» o «Sexe», que ocup<strong>en</strong><br />

respectivam<strong>en</strong>t onze i vint-i-tres pàgines <strong>de</strong>l Diccionari per a ociosos (1964) <strong>en</strong> la<br />

col.lecció <strong>de</strong> butxaca d’Edicions 62. Amb tot, l’ext<strong>en</strong>sió més freqü<strong>en</strong>t és la que he<br />

ass<strong>en</strong>yalat abans. Ja <strong>en</strong> el seu primer llibre pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>t assagístic, El <strong>de</strong>scrèdit <strong>de</strong> la<br />

realitat (1955), els cinquanta-vuit capítols que el conform<strong>en</strong> no sol<strong>en</strong> sobrepassar<br />

les dues pàgines <strong>en</strong> un format tan redüit com el <strong>de</strong> «Raixa» <strong>de</strong> l’editorial Moll. El<br />

que fa l’autor és resseguir el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> les arts plàstiques <strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Giotto<br />

a la pintura abstracta, mostrant-nos les seues reflexions i impressions, directam<strong>en</strong>t<br />

i s<strong>en</strong>zillam<strong>en</strong>t, amb elegants, sugger<strong>en</strong>ts i certeres pinzella<strong>de</strong>s.<br />

L’ext<strong>en</strong>sió, la brevetat, <strong>en</strong>cara que no amb contorns precisos i b<strong>en</strong> <strong>de</strong>finits,<br />

té la seua lògica, respon a algunes <strong>de</strong> les característiques que he ass<strong>en</strong>yalat: la<br />

varietat <strong>de</strong> temes, que fa que l’autor no tracte mai <strong>de</strong> mostrar-se amb uns<br />

coneixem<strong>en</strong>ts exhaustius i <strong>de</strong>finitius, i, sobretot, la int<strong>en</strong>sitat <strong>de</strong> l’aproximació tan<br />

personal i creadora, que elimina el perill <strong>de</strong> les explicacions aca<strong>de</strong>mitzants, tan<br />

pedants <strong>en</strong> el fons i <strong>de</strong>smanega<strong>de</strong>s.<br />

M’he limitat només a apuntar alguns aspectes i característiques <strong>de</strong> l’assagisme<br />

<strong>de</strong> Fuster, <strong>de</strong> l’assaig literari <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, tal i com el va crear i <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupar<br />

Montaigne. Els volums quart i sisé <strong>de</strong> les seues Obres completes cont<strong>en</strong><strong>en</strong> algunes<br />

mostres <strong>de</strong>l millor i més pur assagisme català <strong>de</strong> tots els segles: El <strong>de</strong>scrèdit <strong>de</strong> la<br />

realitat, ja citat anteriorm<strong>en</strong>t, Les originalitats (1956), alguns capítols <strong>de</strong> Figures <strong>de</strong><br />

GALEUZCA<br />

23


temps (1957), així com, Diccionari per a ociosos, L’home, mesura <strong>de</strong> totes les coses<br />

i Babels i babilònies. En el Diccionari per a ociosos, sobretot, són memorables<br />

algunes <strong>en</strong>tra<strong>de</strong>s com «sexe», «nacionalisme», «llibertat», «amor» o «novel.la» o altres<br />

apar<strong>en</strong>tm<strong>en</strong>t més s<strong>en</strong>zilles o m<strong>en</strong>ys importants, com «cadira» o «rellotge» per<br />

exemple, que don<strong>en</strong> ocasió per a una pirotècnia d’associacions i reflexions agu<strong>de</strong>s<br />

i brillants <strong>en</strong> les quals <strong>de</strong>staqu<strong>en</strong> tant la postura ètica com la prosa magnífica i<br />

transpar<strong>en</strong>t o les referències culturals i erudites. O l’escèptic militant amb la seua<br />

apologia <strong>de</strong> l’escepticisme o el seu no m<strong>en</strong>ys escèptic «Epitafi»: «ací jau / j f / va<br />

morir / com va viure / s<strong>en</strong>se ganes». Obra que –ja ha estat ass<strong>en</strong>yalat– es relaciona<br />

amb el Dictionnaire philosophique <strong>de</strong> Voltaire. L’he rellegit –el <strong>de</strong> Fuster– m<strong>en</strong>tre<br />

llegia un altre diccionari famós, el Diccionari <strong>de</strong>l diable, d’Ambrose Bierce. Tots<br />

tres es po<strong>de</strong>n caracteritzar, com vaig apuntar <strong>en</strong> una altra ocasió referint-me als dos<br />

primers, per la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dència <strong>de</strong> criteri, l’actitud ètica, l’<strong>en</strong>frontam<strong>en</strong>t amb la moral<br />

establerta o l’agilitat m<strong>en</strong>tal i la curiositat intel.lectual il.limitada. En el cas <strong>de</strong><br />

l’escriptor nord-americà la int<strong>en</strong>ció corrossiva és més directa, <strong>en</strong>cara que probablem<strong>en</strong>t<br />

no siga més profunda. Les coincidències formals són, per una altra banda,<br />

b<strong>en</strong> escasses. He triat, finalm<strong>en</strong>t, com a mostra, un sol exemple: «Diners»:<br />

Bierce: Bé que no <strong>en</strong>s aprofita fins que el per<strong>de</strong>m. Indici <strong>de</strong> cultura i passaport<br />

per a una societat elegant. Possessió suportable.<br />

Fuster: No <strong>en</strong>t<strong>en</strong>c aquells qui diu<strong>en</strong> que m<strong>en</strong>yspre<strong>en</strong> els diners. Cost<strong>en</strong> tant <strong>de</strong><br />

guanyar!<br />

No es tracta d’establir-hi comparacions; són, simplem<strong>en</strong>t, dues visions o<br />

«<strong>de</strong>finicions» no coinci<strong>de</strong>nts però si complem<strong>en</strong>tàries, que correspon<strong>en</strong> a dues<br />

experiències vitals diverg<strong>en</strong>ts: l’anarquista av<strong>en</strong>turer <strong>en</strong> una societat <strong>en</strong> expansió<br />

i pletòrica d’oportunitats, i la <strong>de</strong> l’escèptic militant i ass<strong>en</strong>yat que coneix massa bé<br />

les dificultats <strong>de</strong> cada dia i toca peus a terra <strong>en</strong> conseqüència. La seua terra.<br />

24 GALEUZCA


A literatura é un tema recurr<strong>en</strong>te nas <strong>en</strong>saistas galegas, se b<strong>en</strong> a filosofía,<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te o p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to feminista, nos últimos vinte anos, inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong><br />

moitas das analistas. Coa brevida<strong>de</strong> que esixe a comunicación, compre <strong>de</strong>stacar as<br />

seguintes autoras e libros.<br />

Carm<strong>en</strong> Blanco, unha das críticas máis importantes do país, especialista <strong>en</strong><br />

literatura <strong>de</strong> muller e da muller na literatura. Na súa obra <strong>de</strong>staca un libro <strong>de</strong><br />

«Conversas con Carballo Calero», Edicións criticas <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> Novoneira e Mén<strong>de</strong>z<br />

Ferrin, traballos publicados na revista feita por mulleres «A Festa da Palabra<br />

sil<strong>en</strong>ciada» e artigos na Voz <strong>de</strong> Galicia co título <strong>de</strong> LILITH, sección <strong>de</strong> artigos <strong>de</strong><br />

FIGA (Feministas In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes <strong>Galega</strong>s), etc. Pero don<strong>de</strong> c<strong>en</strong>tra a activida<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>saística é no libro <strong>de</strong> rec<strong>en</strong>te aparición: «Literatura <strong>Galega</strong> <strong>de</strong> Muller» (Xerais<br />

<strong>1991</strong>). Nel inclúe difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>saios que paso a suliñar:<br />

Estudio da obra <strong>de</strong> Rosalía <strong>de</strong> Castro, así como a mitificación e mistificación que<br />

se t<strong>en</strong> feito da súa figura.<br />

Análise do <strong>en</strong>saio feminista nos difer<strong>en</strong>tes, e mesmo antagónicos, criterios que<br />

o animan; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a antisufraxismo <strong>de</strong> Francisca Herrera Garrido, escritora conservadora<br />

<strong>de</strong> principios <strong>de</strong> século, ao feminismo materialista, repres<strong>en</strong>tado por min<br />

mesma nos tres libros <strong>de</strong> <strong>en</strong>saio publicados. Integra tamén o feminismo espiritualista<br />

<strong>de</strong> Teresa Barro.<br />

Catro calas poéticas <strong>en</strong> poetas <strong>de</strong> postguerra como Luz Pozo Garza e Xohána<br />

Torres ou as voces máis novas como Pilar Pallarés, Ana Romaní, Xela Arias, etc.<br />

Dedica outro apartado á miña novela histórica «Amantia», á que califica <strong>de</strong><br />

exemplo <strong>de</strong> novela feminista.<br />

O x<strong>en</strong>ero infantil é motivo amplo <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. Destaca a consi<strong>de</strong>rábel número<br />

<strong>de</strong> autoras que o cultivan <strong>en</strong> relación con outros xéneros. Fai diversas interpretacións<br />

<strong>de</strong>sta, ao parecer, especialida<strong>de</strong> feminina, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a maternida<strong>de</strong> e a relación<br />

das mulleres coas n<strong>en</strong>as á propria marxinalida<strong>de</strong> do xénero, que é habitualm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>sprezado. A autora analiza asimesmo o feito <strong>de</strong>s<strong>de</strong> as posibilida<strong>de</strong>s que t<strong>en</strong> ese<br />

xénero <strong>de</strong> ruptura fr<strong>en</strong>te ás normas e reglas literarias que as escritoras romp<strong>en</strong> máis<br />

asiduam<strong>en</strong>te que os escritores, indicando exemplos como Rosalía, Emily Dickingson<br />

ou Virginia Woolf. Encontra tamén xustificación na tradición oral feminina, <strong>de</strong><br />

GALEUZCA<br />

O <strong>en</strong>saio feminino na Literatura<br />

galega<br />

MARIA XOSÉ QUEIZAN<br />

25


mullleres <strong>en</strong>carnadas na mítica Schereza<strong>de</strong>. Durante xeracións, as nais, as avoas,<br />

cos seus contos, cantigas, xogos lingüísticos, foron o primeiro contacto literario das<br />

crianzas. Este fíxose con arrolo <strong>de</strong> voz feminina. A primeira percepción literaria da<br />

infancia é musical e feminina. Consi<strong>de</strong>ra a linguaxe materna como linguaxe arcaica<br />

e pre-lóxica que empar<strong>en</strong>ta coa vangarda surrealista, co dadaismo. Analiza as<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias literarias da literatura infantil feita por mulleres galegas e constata a<br />

ruptura dos papeis tradicionais que se <strong>en</strong>contra nas últimas xeracións.<br />

Noutro apartado estuda a figura controvertida da poeta María Mariño Carou, tan<br />

ligada ao poeta Novoneyra, que foi o <strong>en</strong>cargado da aportación da obra e da<br />

biografía da escritora. Fica convertida nun símbolo <strong>de</strong> comunión coa terra do<br />

Courel. Esta poeta sérvelle á autora para consi<strong>de</strong>rar os prexuicios androcéntricos<br />

sobre a obra <strong>de</strong> muller. Pasou con Rosalía e pasa coas escritoras actuais porque<br />

pesa sobre os críticos o prexuicio da inferiorida<strong>de</strong> cultural das mulleres.<br />

A relación do sexo coa escrita revélaa na obra <strong>de</strong> Margarita Ledo Andión como<br />

participante da escrita da difer<strong>en</strong>cia e permítelle facer unha <strong>de</strong>smitificación da<br />

chamada escrita «feminina».<br />

Remata con un estudo porm<strong>en</strong>orizado das escritoras galegas na Hª, coas<br />

difer<strong>en</strong>tes corr<strong>en</strong>tes e i<strong>de</strong>oloxías. Un apéndice sobre a Galicia Mindoni<strong>en</strong>se <strong>de</strong><br />

Marina Mayoral, dá fin a este magnífico libro <strong>de</strong> <strong>en</strong>saios literarios.<br />

Dous libros <strong>de</strong> autoría feminina sobre o poeta Luis Pim<strong>en</strong>tel viron a luz nos<br />

últimos meses. Refírome a: «Rosas na Sombra» (Edicións do Cumio <strong>1991</strong>) <strong>de</strong> Pilar<br />

Pallarés. A autora, a<strong>de</strong>máis <strong>de</strong> facer un recorrido amplo e preciso pola vida e obra<br />

do poeta, recolle, con intuición e gran<strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong>, os matices, a fraxilida<strong>de</strong>,<br />

a contemplación do mundo <strong>de</strong>se un case místico que foi Pim<strong>en</strong>tel. Móstranos a dor,<br />

simbolizada <strong>en</strong> rosas s<strong>en</strong> voz e cabeleiras mortas, a poesía como gran<strong>de</strong> milagre<br />

do mundo, como o misterio do ser, como voz interior do poeta luc<strong>en</strong>se.<br />

Ninguén mellor que a s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong> esquisita <strong>de</strong> Pilar Pallarés para introducirse<br />

na es<strong>en</strong>cia pim<strong>en</strong>teliana, na percepción <strong>de</strong>se poeta sutil e <strong>de</strong>licado que latexa ao<br />

compás do sangue da com<strong>en</strong>tarista.<br />

Pero ela non é a única muller que comulga coa poesía <strong>de</strong> Luis Pim<strong>en</strong>tel, xa que<br />

uns meses antes aparecera o libro <strong>de</strong> Luz Pozo Garza, «A Bordo <strong>de</strong> Barco Sin Luces<br />

ou o Mundo Poético <strong>de</strong> Luis Pim<strong>en</strong>tel» (Sotelo Blanco 1990). Da autora xa<br />

coñecíamos a mestría e profundida<strong>de</strong> das análisis literarias. Neste caso parte do<br />

predominio da polarida<strong>de</strong> negativa para organizar o edificio poético sobre a<br />

negación que Pim<strong>en</strong>tel, como Mallarmé, realiza na súa poética, até chegar á<br />

negación suprema da morte.<br />

Noutro apartado está o tema do mar. Contrastando co mar <strong>de</strong> Manuel Antonio,<br />

a autora constata que o mar é negativo para o poeta luc<strong>en</strong>se, é un factor<br />

<strong>de</strong>sestabilizador que provoca <strong>de</strong>sacougo e in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sión; é un mar odioso, un<br />

elem<strong>en</strong>to agresivo con clamores <strong>de</strong> soida<strong>de</strong>. Porén, a terra é acolledora e mansa.<br />

O cesam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> vonta<strong>de</strong>, «No hacer nada/ nada, nada./Estar quietos, mirando/<br />

el día que comi<strong>en</strong>za», escribía Pim<strong>en</strong>tel, é analizado como a necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

26 GALEUZCA


apaciguar a vonta<strong>de</strong> para acadar a v<strong>en</strong>turanza, da man <strong>de</strong> Séneca, da experi<strong>en</strong>cia<br />

mística <strong>de</strong> Juan <strong>de</strong> la Cruz ou <strong>de</strong> Schop<strong>en</strong>hauer. Pim<strong>en</strong>tel aparece como un poeta<br />

<strong>de</strong> acougos e perman<strong>en</strong>cias, <strong>de</strong> ser<strong>en</strong>ida<strong>de</strong>s.<br />

Sérvese, asimesmo, dos estudos <strong>de</strong> Semiótica <strong>de</strong> Julia Kristeva para analizar a<br />

polisemia do texto pim<strong>en</strong>teliano, don<strong>de</strong> a vida está intimam<strong>en</strong>te vinculada coa<br />

obra.<br />

Sinala a evocación <strong>de</strong> Rosalía no reino simbólico da morte. Rosalía aparece<br />

como un <strong>de</strong>spoxam<strong>en</strong>to material: «s<strong>en</strong> corpo, s<strong>en</strong> traxe, s<strong>en</strong> ruído..» «<strong>de</strong>lantal <strong>de</strong><br />

camposanto». Galicia, como Rosalía, permanece inmóvil, cara o mar t<strong>en</strong>ebroso,<br />

chamada polos náufragos.<br />

Contrastando con esa melancolía aparece a chamada á vida, o <strong>en</strong>erxico<br />

rexeitam<strong>en</strong>to dos tópicos e da expresión funeral, nos coñecidos versos: Non<br />

convén chorar máis./Ela chorou por todos e para sempre./Calemos. Exhortación<br />

que Pim<strong>en</strong>tel repite no poema «Nai <strong>de</strong> Galicia», no que insta a Rosalía: «Berra forte,<br />

érguete;/ chama aos teus afogados/e aos teus mortos;/falalles duro...»<br />

Noutros apartados compara unha pasaxe <strong>de</strong> «A poesía é o gran milagre» con<br />

certas pautas bíblicas <strong>de</strong> «O libro <strong>de</strong> Xob», ou a linguaxe como conxuro baseándose<br />

nas relacións da conci<strong>en</strong>cia humana co mundo cósmico que sinala Walter Porzig.<br />

Luz Pozo Garza, <strong>de</strong>licada poeta, preséntanos a obra <strong>de</strong> Pim<strong>en</strong>tel como unha<br />

reflexión exist<strong>en</strong>cial, pero, asimesmo, os seus ext<strong>en</strong>sos e profundos coñecem<strong>en</strong>tos<br />

literarios fan múltiples e suxestivas relacións da obra do poeta.<br />

Tamén no eido da literatura, é <strong>de</strong> publicación rec<strong>en</strong>te «Viax<strong>en</strong>s na Literatura»<br />

(Laiov<strong>en</strong>to, <strong>1991</strong>), <strong>de</strong> Elvira Souto.<br />

Parte a autora da análise das viaxes como busca, das viaxes como coñecem<strong>en</strong>to<br />

ou recoñecem<strong>en</strong>to que serían os alicerces <strong>de</strong> toda literatura funcional. A autora<br />

dubida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aserto, pero concorda <strong>en</strong> que é un tema e un mito <strong>de</strong>cisivo e un dos<br />

principais lugares comúns da literatura. Dedícase, pois, a <strong>de</strong>scubrir viaxes na<br />

literatura galega e portuguesa, ou, mesmo, a aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> viaxes como na obra <strong>de</strong><br />

Manuel Antonio, «De catro a catro», que <strong>de</strong>fine como viaxe oximórica dun navío<br />

que paira, pero non navega.<br />

Continúa pola viaxe heroica da novela «Scorpio» <strong>de</strong> Carballo Calero. Séguelle a<br />

viaxe iniciática que exemplifica na obra «Amor <strong>de</strong> Artur» <strong>de</strong> Mén<strong>de</strong>z Ferrín, no que<br />

o héroe repres<strong>en</strong>ta o colectivo e aparece como proxecto <strong>de</strong> futuro nacionalista.<br />

V<strong>en</strong> a continuación unha viaxe contra o tempo, pat<strong>en</strong>te na obra <strong>de</strong> Alvaro<br />

Cunqueiro, «Se o vello Simbad volvese ás illas». Titula «A viaxe pícara» á que realiza<br />

pola novela «O Mosteiro» dunha das gran<strong>de</strong>s escritoras portuguesas actuais,<br />

Agustina Bessa- Luis. Elvira Souto <strong>de</strong>scobre aquí un exercicio audacioso <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>smitificación dos itinerarios sebásticos, tan queridos e abondosos na literatura<br />

portuguesa. Viaxa tamén pola transc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia mítico-simbólica da novela «O Ano<br />

da Morte <strong>de</strong> Ricardo Reis» <strong>de</strong> José Saramago.<br />

S<strong>en</strong> dúbida, é orixinal a forma que elexiu Elvira Souto para achegarse ás obras<br />

GALEUZCA<br />

27


literarias.<br />

Unha autora que conta con importantes análises da obra <strong>de</strong> Rosalía <strong>de</strong> Castro,<br />

Emilia Pardo Bazán ou Castelao, <strong>en</strong>tre outros, é Mª Pilar Garcia Negro. Ensaios<br />

publicados <strong>en</strong> «Aproximacións á literatura galega», «A nosa literatura. Unha<br />

interpretación para hoxe» ou «Rosalía <strong>de</strong> Castro. Unha obra non asumida.» (E.<br />

Xistral. Colección Alexandre Bóveda), libros colectivos, así como <strong>en</strong> revistas e<br />

publicacións como «A Festa da Palabra Sil<strong>en</strong>ciada», «A Nosa Terra» e outras.<br />

En relación con Rosalía <strong>de</strong> Castro, <strong>de</strong>dícase esta autora a <strong>de</strong>smitificar moitos dos<br />

tópicos que sobre a poeta circularon e a suliñar a conci<strong>en</strong>cia que tiña como<br />

escritora culta e como galega xa que tivo unha influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>cisiva no proceso<br />

restaurador da lingua.<br />

A<strong>de</strong>mais dos <strong>en</strong>saios sobre literatura, focados nunha perspectiva socio-política,<br />

cabe <strong>de</strong>stacar <strong>de</strong>sta autora as súas aportacións á socio-lingüística. É rec<strong>en</strong>te a<br />

publicación «O Galego e as Leis. Aproximación sociolingüística», que recolle a tese<br />

<strong>de</strong> doutoram<strong>en</strong>to, traballo docum<strong>en</strong>tado e amplo sobre a problemática social da<br />

lingua galega. A autora aborda a lingua como produto social, como marcador<br />

social, sinalando os prexuizos lingüísticos exist<strong>en</strong>tes e a insegurida<strong>de</strong> que provoca<br />

nos falantes galegos a exist<strong>en</strong>cia do valor superior concedido ao castelán. Fai<br />

asimesmo un estudo do Bilingüismo e a Diglosia, provocada esta última pola<br />

inci<strong>de</strong>ncia do aspecto colonial. Elabora unha interpretación do conflito lingüístico<br />

galego <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha perspectiva histórica e oferece alternativas para sairmos da<br />

situación. Na segunda parte da tese dá conta da lexislación sobre a lingua galega.<br />

Rosalía <strong>de</strong> Castro é unha figura moi querida polas escritoras galegas que<br />

realizamos, nos últimos anos, esforzos por <strong>de</strong>volverlle o verda<strong>de</strong>iro significado.<br />

Froito <strong>de</strong>sta i<strong>de</strong>a foi o <strong>Nº</strong> 2 da «Festa da Palabra Sil<strong>en</strong>ciada», publicado na Primavera<br />

do ano 1985, cun monográfico <strong>de</strong>dicado a Rosalía, coincidindo co C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario do<br />

seu pasam<strong>en</strong>to. Neste número facíamos unha <strong>de</strong>smitificación <strong>de</strong> Rosalía e nese<br />

mesmo s<strong>en</strong>tido, xa dix<strong>en</strong>, <strong>en</strong>cóntranse os traballos <strong>de</strong> Carm<strong>en</strong> Blanco e Pilar García<br />

Negro. Tamén Pilar Pallarés publica no libro colectivo xa citado «Rosalía <strong>de</strong> Castro,<br />

Unha Obra Non Asumida» o <strong>en</strong>saio «Rosalía: Unha leitura Feminista». Pero non só<br />

as mulleres galegas contribuiron a <strong>de</strong>s<strong>en</strong>mascarar a Rosalía. Americanas como<br />

Kathle<strong>en</strong> Marck, participante no Congreso <strong>de</strong>se ano, que fai unha análise feminista<br />

da obra rosaliana, que se completará nun libro <strong>de</strong> próxima aparición, ou a escocesa<br />

Catherine Davies que publica no ano 1987 o libro «Rosalía <strong>de</strong> Castro no seu Tempo»<br />

(Galaxia), que estuda á autora <strong>en</strong> relación coa súa época e revela unha Rosalía<br />

inconformista, inserta na corr<strong>en</strong>te do liberalismo radical, que reacciona contra as<br />

i<strong>de</strong>as e os valores conservadores do seu tempo.<br />

D<strong>en</strong>tro do <strong>en</strong>saio literario compre <strong>de</strong>stacar tamén a Camino Noia con diverosos<br />

traballos críticos, da que agardamos a publicación dun libro sobre a Nova Narrativa<br />

<strong>Galega</strong>, da que é especialista. Esta autora t<strong>en</strong> a<strong>de</strong>máis unha <strong>de</strong>dicación aos temas<br />

<strong>de</strong> lingua e unha tese <strong>de</strong> doutoram<strong>en</strong>to sobre «O Galego nos Medios <strong>de</strong><br />

Comunicación».<br />

Outras <strong>en</strong>saistas e críticas literarias que me limito a citar son: Carm<strong>en</strong> Panero,<br />

28 GALEUZCA


que aplica a súa finura estética a diversos escritores e temas literarios galegos;<br />

Carm<strong>en</strong> Ríos Panisse con precisos traballos publicados <strong>en</strong> «Festa da Palabra<br />

Sil<strong>en</strong>ciada», «Boletín Galego <strong>de</strong> Literatura», etc; Carm<strong>en</strong> Hermida, que c<strong>en</strong>tra as súas<br />

análises no S. XIX, no que baseou a tese doctoral; Marisa Andra<strong>de</strong>; Isabel Mouriz;<br />

Mª Xosé Porteiro; Manuela P<strong>en</strong>a; Teresa Barro, que a<strong>de</strong>máis é autora dun libro, moi<br />

intimista, sobre Rosalía; Consuelo García Devesa, que se c<strong>en</strong>tra no estudo do<br />

R<strong>en</strong>acem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Galiza ou Manuela Palacios, que t<strong>en</strong> a tese <strong>de</strong> doutoram<strong>en</strong>to<br />

sobre Virginia Woolf e traballos sobre E. Dickingson e Shakespeare, e outras<br />

moitas.<br />

A marxe da literatura e a lingua, que son o campo <strong>de</strong> labor preferido polas<br />

<strong>en</strong>saistas galegas, aparec<strong>en</strong> cultivados outros temas como a Imaxe e Fotografía,<br />

ámbito traballado por Margarita Ledo Andión ou Mª Antonia Muñoz na análise da<br />

Publicida<strong>de</strong>; Do estudo do Xornalismo, pola propia Margarita Ledo, Begoña<br />

Caamaño e outras; da ci<strong>en</strong>cia a Metodoloxía, repres<strong>en</strong>tado por Mª Pilar Aleixandre;<br />

da filosofía, da man <strong>de</strong> Mª Xosé Agra ou a rec<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>saparecida Hipólita<br />

López; das artes plásticas, consi<strong>de</strong>radas, <strong>en</strong>tre outras, por Anxeles P<strong>en</strong>as, que na<br />

súa doble vert<strong>en</strong>te <strong>de</strong> literata e escultora, cultiva tamén o <strong>en</strong>saio literario.<br />

A antropoloxía está repres<strong>en</strong>tada polo libro «Cousas <strong>de</strong> Mulleres», unha análise,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> o feminismo, das mulleres na al<strong>de</strong>a galega, no que se <strong>de</strong>smitifica o mito do<br />

matriarcado galego. A autora, Lour<strong>de</strong>s M<strong>en</strong><strong>de</strong>z, é profesora na Universida<strong>de</strong> do<br />

País Vasco e fixo con ese traballo, nunha al<strong>de</strong>a do Concello <strong>de</strong> Abadín <strong>en</strong> Lugo,<br />

a tese <strong>de</strong> doutoram<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tada na Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Paris VIII, <strong>en</strong> 1985. Esta<br />

autora é un caso aparte. E filla <strong>de</strong> emigrantes galegos pero o libro está escrito <strong>en</strong><br />

castelán, así como outros traballos que son traducidos e publicados <strong>en</strong> «Encrucillada»<br />

ou «Festa da Palabra Sil<strong>en</strong>ciada»<br />

Sei que <strong>de</strong>ixo a un lado, por custión <strong>de</strong> tempo e espacio e, tal vez por<br />

in<strong>de</strong>liberado esquecem<strong>en</strong>to, a algunhas das <strong>en</strong>saistas galegas. Pero este traballo<br />

non é máis que unha aproximación a un tema que <strong>de</strong>be ser tratado polo miúdo.<br />

GALEUZCA<br />

29


Filosofias sobre linguas anormalizadas,<br />

dialectica lingua/literatura<br />

MARIA PILAR GARCIA NEGRO<br />

As reflexións que segu<strong>en</strong> teñ<strong>en</strong> por obxecto recordar o inevitábel vínculo que une<br />

a sorte dunha literatura á sorte da língua <strong>en</strong> que se realiza –non por óbvio, m<strong>en</strong>os<br />

trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte– e, a partir <strong>de</strong>l, examinar alguns aspectos das, ao noso xuízo,<br />

filosofias principais que <strong>de</strong>terminan a concepción e o tratam<strong>en</strong>to actual dunha<br />

língua como o galego, con est<strong>en</strong>sión –cremos que praticábel– ao catalán e ao<br />

euskara, ao m<strong>en</strong>os nos seus aspectos c<strong>en</strong>trais. Unha décadda dilatada <strong>de</strong> consolidación<br />

do actual rexime –monarquia parlam<strong>en</strong>tar, Constitución española,<br />

duplicada<strong>de</strong> <strong>de</strong> administracións (estatal e autonómica)– permite perspectiva<br />

sufici<strong>en</strong>te como para falar do binómio galego real/galego oficial, como síntese<br />

esquemática <strong>de</strong> duas concepcións, e <strong>de</strong> duas praxes, non só diverx<strong>en</strong>tes s<strong>en</strong>ón<br />

mesmo antitéticas a respeito do obxectivo c<strong>en</strong>tral da prática dunha língua<br />

anormalizada, a sua normalización.<br />

Referiremo-nos, <strong>en</strong> primeiro lugar, á liña oficial, que baptizaremos con nome<br />

<strong>de</strong> táctica hemeopática, porque, ao igual que esta técnica terapéutica, utiliza a<br />

inoculación <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos «nocivos» para neutralizar a sua mesma expansión e<br />

combaté-la <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro. Quer dicer: cons<strong>en</strong>te-se e, mesmo, promove-se1 a<br />

pres<strong>en</strong>za controlada e funcionalm<strong>en</strong>te restrita do código dominado no corpo<br />

social, o galego, para seguir a manter a hexemonia do código dominante, o<br />

español, introduci<strong>en</strong>do ao tempo novos elem<strong>en</strong>tos i<strong>de</strong>olóxicos <strong>de</strong> estabilida<strong>de</strong><br />

diglósica: o «bilingüismo equilibrado», a coexisténcia pacífica dos dous códigos, a<br />

inevitabilida<strong>de</strong> da prática do español; <strong>en</strong> suma, a naturalida<strong>de</strong> da disfunción e da<br />

xerarquia. Esta concepción non é, por suposto, anárquica, s<strong>en</strong>ón que se organiza<br />

legalm<strong>en</strong>te a partir das nada ambíguas prescricións da Constitución española e<br />

institucionalm<strong>en</strong>te toma corpo e <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volve-se no dispositivo autonómico, ancilar<br />

por forza, subordinado a aquela. Polo que se refere ao caso galego, eis os critérios<br />

<strong>en</strong> que esta i<strong>de</strong>oloxia lingüistica pousa:<br />

1. O <strong>en</strong>altecim<strong>en</strong>to i<strong>de</strong>alista, simbólico, da língua do país.<br />

2. A insisténcia na <strong>de</strong>finición do galego como un direito, cuxo exercício <strong>de</strong>be<br />

ser preservado polas leis.<br />

3. A necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> regular a pres<strong>en</strong>za e o uso cons<strong>en</strong>tido do galego,<br />

reservando-lle espazos que <strong>en</strong> n<strong>en</strong>gun caso dan<strong>en</strong> ou míngü<strong>en</strong> a hexemonia do<br />

español.<br />

30 GALEUZCA


4. A política <strong>de</strong> sucedáneos: filoloxización do galego; funcionarización dos seus<br />

praticantes/vivedores <strong>de</strong>; control editorial; control dos circuítos <strong>de</strong> expedición,<br />

distribución e propaganda; marxinación dos discrepantes; exportación do galego...<br />

5. Recoñecim<strong>en</strong>to da noción <strong>de</strong> língua materna como critério clasificador <strong>de</strong><br />

povoación, segundo o cal as políticas exp<strong>en</strong><strong>de</strong>doras do galego terian s<strong>en</strong>tido para<br />

os habitantes que o posuís<strong>en</strong> como língua primeira e ficarian inabilitadas (por<br />

«respeito» á «sua» língua) para o sector español-falante. En conexión con (2)., a<br />

t<strong>en</strong>déncia ao que po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>nominar «ikastolización»: a reserva do galego para<br />

segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cidadáns conci<strong>en</strong>ciados, aos que se lles recoñeceria o direito a<br />

educar<strong>en</strong> os seus fillos e fillas <strong>en</strong> galego.<br />

6. O critério, <strong>en</strong>fin, da <strong>de</strong>manda social, como baremo da implantación do galego<br />

<strong>en</strong> ámbitos novos, ral<strong>en</strong>tizada <strong>en</strong> calquer caso se a tal <strong>de</strong>manda non se consi<strong>de</strong>ra<br />

o sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te alta como para elevar a oferta <strong>en</strong> galego.<br />

A segunda filosofia a que faciamos referéncia <strong>de</strong>fine-se pola sua estratéxia<br />

normalizadora e parte <strong>de</strong> princípios inteiram<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes. En primeiro lugar,<br />

recorda a socialida<strong>de</strong> inata da língua, <strong>de</strong> calquer língua, cuxa xénese e <strong>de</strong>ss<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to<br />

esix<strong>en</strong> unha masa parlante, un corpo social compacto que a necesite e a<br />

utilice plurifuncionalm<strong>en</strong>te, o que lle dá coeréncia e sistematicida<strong>de</strong> ao mesmo<br />

código. A língua, portanto, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida non como código particular, como opción<br />

individual, s<strong>en</strong>ón como instrum<strong>en</strong>to social, que pert<strong>en</strong>ce ao indivíduo non <strong>en</strong><br />

canto tal s<strong>en</strong>ón como membro dunha socieda<strong>de</strong>. Derivado <strong>de</strong>ste princípio,<br />

constata-se a inconsisténcia da noción <strong>de</strong> direito individual como motor ou<br />

xustificación dunha política normalizadora: o exercicio dun direito mal sobrevive<br />

se non se dan as condicións materiais que o permitan e, sobre todo, se o correlato<br />

do <strong>de</strong>ber para as institucións públicas non existe n<strong>en</strong> se prescrebe. En segundo<br />

lugar a estratéxia normalizadora pon a énfase no uso socialm<strong>en</strong>te est<strong>en</strong>dido do<br />

idioma –que <strong>de</strong>termina a sua utilida<strong>de</strong> e o seu s<strong>en</strong>tido– e na necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> executar<br />

unha planificación lingüística que implante o galego como língua <strong>de</strong> todo o país<br />

e <strong>de</strong> toda a socieda<strong>de</strong>, co obxectivo pautado <strong>de</strong> recuperar a homox<strong>en</strong>eida<strong>de</strong><br />

horizontal e a homox<strong>en</strong>eida<strong>de</strong> vertical que posibilitou x<strong>en</strong>ética e historicam<strong>en</strong>te<br />

a sua existéncia como língua difer<strong>en</strong>ciada e que hoxe se correspon<strong>de</strong> co «status»<br />

<strong>de</strong> calquer língua normal <strong>de</strong> planeta. As tácticas normalizadoras instauran asi un<br />

marco monolíngüe, non como espazo consabido como «ghetto» ou como resorte<br />

comp<strong>en</strong>satório, s<strong>en</strong>ón como mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> aplicación e <strong>de</strong> ampliación <strong>de</strong> usos, como<br />

via <strong>de</strong> superación do conflito lingüístico e pauta para quebrar a conduta disglósica.<br />

Haberá, esta claro, maior <strong>de</strong>manda na medida <strong>en</strong> que aum<strong>en</strong>te a oferta.<br />

Nesta perspectiva –increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> usos, diversificación <strong>de</strong> funcións– fica claro<br />

que se trata sempre <strong>de</strong> somar, nunca <strong>de</strong> restar, quer dicer, combat<strong>en</strong>-se, por<br />

paralisantes e non reprodutores, aqueles mecanismos <strong>de</strong> emisión lingüística que<br />

a reduzan, por control i<strong>de</strong>olóxico, por restrición normativo-ortográfica, por<br />

represión, <strong>en</strong>fin, da liberda<strong>de</strong> e da necesária pluralida<strong>de</strong> <strong>de</strong> expresión, que a<br />

reduzan a aqueles produtos adictos á oficialida<strong>de</strong> ou non molestos para ela. Criticase<br />

a funcionarización e a filoloxización do galego, porque o <strong>en</strong>caixan <strong>en</strong> círculos<br />

GALEUZCA<br />

31


pechos, cerrados <strong>en</strong> si mesmos e s<strong>en</strong> proxección no <strong>en</strong>torno social ou con<br />

proxección moi limitada. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>-se a reintegración <strong>de</strong> toda a<br />

povoación no idioma do país, sexa cal for o seu idioma ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> partida,<br />

máxime nun caso como o galego, que non apres<strong>en</strong>ta a m<strong>en</strong>or opacida<strong>de</strong> para<br />

n<strong>en</strong>gunha persoa galega. Con este critério, o conceito <strong>de</strong> língua materna –noción<br />

xa <strong>de</strong> seu aci<strong>en</strong>tífica– non po<strong>de</strong> ser utilizado para a promoción do galego, porque<br />

xustam<strong>en</strong>te bloquearia a sua expansión nos sectores español-falantes, os máis<br />

necesitados <strong>de</strong> restauración. Asimesmo, a oferta <strong>de</strong> galego cons<strong>en</strong>tida só para unha<br />

espécie <strong>de</strong> voluntariado pro-galego impediria a necesária familiarización e implantación<br />

<strong>de</strong> uso no resto da socieda<strong>de</strong>, <strong>de</strong>ixado á inércia do domínio do español.<br />

S<strong>en</strong>do, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, o galego compr<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> forma universal por todas/os<br />

galegas/os e acadando, segundo os c<strong>en</strong>sos máis rec<strong>en</strong>tes, níveis <strong>de</strong> uso parcial ou<br />

total moi altos, é fundam<strong>en</strong>tal, nesta liña normalizadora, conseguir a lealda<strong>de</strong><br />

consci<strong>en</strong>te dos galego-falantes ambi<strong>en</strong>tais e reintegrar no idioma do país aos<br />

español-falantes <strong>de</strong> orixe ou ambi<strong>en</strong>te.<br />

Deixando á parte as análises con que os intelectuais españois teñ<strong>en</strong> a b<strong>en</strong><br />

obsequiar-nos cando, con gran<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>voltura, <strong>en</strong>tran a examinar, diagnosticar e<br />

prognosticar os problemas das nosas línguas, e limitando a ollada ao <strong>en</strong>saio<br />

sociolingüístico <strong>en</strong> ámbito galego, observan-se con clarida<strong>de</strong> as duas liñas ou<br />

filosofias que acabamos <strong>de</strong> esquematizar. Na que po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>nominar para-oficial,<br />

insiste-se moito máis no problema da <strong>de</strong>manda social, nos efeitos do conflito<br />

lingüístico e na responsabilida<strong>de</strong> individual. Na que chamamos alternativa, at<strong>en</strong><strong>de</strong>se<br />

primordialm<strong>en</strong>te á conexión do conflito lingüístico co resto <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>sións<br />

económicas, políticas e sociais que coadxuvan a explicá-lo, por riba da casuística<br />

individual, que, <strong>en</strong> calquer caso, é reflexo da social. Se se insiste nos aspectos<br />

legais, institucionais ou <strong>de</strong> estructura económica, non é por praticar o automatismo<br />

<strong>de</strong> adscreber a normalización lingüística unicam<strong>en</strong>te á transformación do marco<br />

xurídico-político ou á necesária soberania económica, s<strong>en</strong>ón porque <strong>de</strong>las <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

tanto o domínio do español –imposto por mill<strong>en</strong>ta vias– como a subseguinte<br />

subordinación do galego, consci<strong>en</strong>te e <strong>de</strong>liberadam<strong>en</strong>te prevista na maquinária<br />

estatal e autonóminca e nos po<strong>de</strong>res económicos <strong>de</strong> que elas son pantalla.<br />

Lembramos a esta altura que a literatura galega xogou un papel clave, fulcral,<br />

na restauración do idioma, na quebra da diglósia, na necesária institucionalización<br />

dun uso secundário, artístico, <strong>de</strong> valor <strong>en</strong>orme para o mantim<strong>en</strong>to e perpetuación<br />

da língua, resultará seguram<strong>en</strong>te supérfluo. Ora, nestes intres, neste mom<strong>en</strong>to<br />

histórico, a literatura galega, <strong>en</strong> calquer xénero, nace e reverte nun meio social coa<br />

seguintes características:<br />

a) Non existe homox<strong>en</strong>eida<strong>de</strong> lingüística.<br />

b) A m<strong>en</strong>saxe literária inci<strong>de</strong> nun meio anormal, non compacto: oferece un<br />

mo<strong>de</strong>lo monolíngüe que recai sobre un <strong>en</strong>torno marcado pola diglósia.<br />

c) Hoxe, a diferéncia <strong>de</strong> hai anos, esta m<strong>en</strong>saxe é cons<strong>en</strong>tida –e, mesmo<br />

promovida pola oficialida<strong>de</strong> galega– sempre e cando non altere cuantitativa<br />

32 GALEUZCA


n<strong>en</strong> cualitativam<strong>en</strong>te o marco disfuncional e xerárquico ou poña <strong>en</strong> dúbida<br />

o seu basam<strong>en</strong>to i<strong>de</strong>olóxico. Galego, si, sempre que sexa pouco e controlado<br />

seria a divisa autonómica.<br />

Posibelm<strong>en</strong>te non sexa lícito esixir-lle á criadora ou ao criador literário máis<br />

esforzo do que <strong>de</strong>posita na elaboración da sua obra. Porén, e, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> logo, no caso<br />

galego, cremos que se po<strong>de</strong> afirmar claram<strong>en</strong>te que hoxe existe unha política<br />

oficial absolutam<strong>en</strong>te lesiva para os intereses <strong>de</strong> crecim<strong>en</strong>to, expansión, distribución<br />

plural e liberda<strong>de</strong> <strong>de</strong> criación da literatura galega. D<strong>en</strong>unciamos o nepotismo<br />

–<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido no seu s<strong>en</strong>tido lato– o control i<strong>de</strong>olóxico, a existéncia dunha<br />

¨Nom<strong>en</strong>klatura» que controla prémios, certames, subv<strong>en</strong>cións, axudas á criación,<br />

tradución e investigación, coa sua re<strong>de</strong> <strong>de</strong> «fontaneiros» que impoñ<strong>en</strong> os seus<br />

produtos literários e proscreb<strong>en</strong> os que comet<strong>en</strong> o pecado <strong>de</strong> escreber <strong>en</strong><br />

liberda<strong>de</strong>... P<strong>en</strong>samos que as escritoras e escritores –pola conta que lles t<strong>en</strong>– non<br />

po<strong>de</strong>n, ou non <strong>de</strong>berian, ser alleos a este clima represivo. Alternativas? Claro que<br />

hai alternativas. Lingüísticas, culturais, editoriais. Mais, hoxe por hoxe –e s<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>trarmos a xulgar calida<strong>de</strong>s– teñ<strong>en</strong> díficil a resisténcia. Como alternativas privadas<br />

ou <strong>de</strong> base, non contan coa cobertura intitucional pública, <strong>en</strong>canto que aquelas<br />

privadas, adictas ao aparato autonómico, parasitan os fundos públicos e reforzan<br />

a sua oferta. A escritora ou o escritor galego do hoxe, se quer ser editado e<br />

publicitado, t<strong>en</strong> perante si dous camiños: ou fai-se a<strong>de</strong>pta/o da confesión oficial<br />

ou busca a vida nas editoras alternativas. Máis ca nunca, portanto, impón-se a<br />

necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> reclamar –<strong>de</strong>s<strong>de</strong> o campo estritam<strong>en</strong>te literário–:<br />

1. Planificación <strong>de</strong> usos <strong>de</strong> galego<br />

2. Respeito da liberda<strong>de</strong> e pluralida<strong>de</strong> <strong>de</strong> criación<br />

3. Cobertura ecuánime por parte das institucións públicas galegas <strong>de</strong> todos<br />

os produtos literários galegos.<br />

Dunha banda, as propostas da legalida<strong>de</strong>; doutra, as propostas da necesida<strong>de</strong>:<br />

só cun idioma nacional con vitalida<strong>de</strong> funcional e pl<strong>en</strong>itu<strong>de</strong> <strong>de</strong> usos, a literatura<br />

adquirirá o seu s<strong>en</strong>tido como institución cultural integrada na socieda<strong>de</strong> á que<br />

pert<strong>en</strong>ce e á que se dirixe. Do contrário, po<strong>de</strong> acabar <strong>en</strong> resorte comp<strong>en</strong>satório<br />

dunha política lingüística que, lonxe <strong>de</strong> reducir a diglósia, sofistica as suas<br />

aparéncias, criando un espellismo <strong>de</strong> normalida<strong>de</strong> cultural cada vez máis alonxado<br />

da realida<strong>de</strong> social.<br />

GALEUZCA<br />

33


Bi eta bi gogoetatxo eta<br />

errebindikazio bat saioaz<br />

JOXE AZURMENDI<br />

Gaia, saioa filosofia eta literatura artean, gutxi<strong>en</strong>ez bi mol<strong>de</strong>tan jorra liteke:<br />

sistematikoki alegia, edo problemari orokorki eta abstraktuan lotuz; ala sozial eta<br />

historikoki, konkretuki, nola ibili gar<strong>en</strong> arlo horretan euskaraz esate baterako.<br />

Hirugarr<strong>en</strong> mol<strong>de</strong> bat egon liteke agian interesgarri askoa, erlazio horr<strong>en</strong> garapi<strong>de</strong><br />

proiektu bat<strong>en</strong>a. Baina mol<strong>de</strong> honetan, literatur produkzioar<strong>en</strong> edo kulturgintzar<strong>en</strong><br />

orohar politika bat edo suposatuko bailuke, garrantzizkoa izango litzateke<br />

agintedun<strong>en</strong> hitza: Idazle Elkarte<strong>en</strong> biltzar bat i<strong>de</strong>ia edo asmo on<strong>en</strong> aitortzatatik<br />

ezingo litzateke pasa. Ondor<strong>en</strong>goan ohartxo batzuetara esaniko mol<strong>de</strong> sistematikoan<br />

eta historikoan mugatuko naiz.<br />

Euskaraz behintzat saioak estualdi bat, itoaldi bat kasik, sofritz<strong>en</strong> duelako<br />

ebi<strong>de</strong>ntziatik dau<strong>de</strong> oharrok p<strong>en</strong>tsatuta.<br />

1. XX. m<strong>en</strong><strong>de</strong>an saioan eman da eta ari da emat<strong>en</strong> zalantza gabe euskal<br />

p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>dua, gogoetar<strong>en</strong> adieran. Hori ere gaizki eta gutxi. Historia bat egitera<br />

ezin sar gintezke noski. Orohar lur laiotzean bizimodu latz eta gaitzeko maizterra<br />

kontsi<strong>de</strong>ra liteke saioa euskal literaturatxoan bertan. Erdi arrotza, hau da, ignoratua<br />

gehi<strong>en</strong>bat, ez da guztiz onartua bereek ere, bere<strong>en</strong>gana etorri eta argiari gertatu<br />

om<strong>en</strong> zitzaion bezala ebangelioar<strong>en</strong> arabera. Saioar<strong>en</strong> estatutu zailagatik izan<br />

liteke hori, batetik: poesia txar bat, txarra, baina literatura baita beti eskolastiko<br />

batzu<strong>en</strong>tzat; saio bikain<strong>en</strong>a, ez. Hizkuntzar<strong>en</strong> estatutoagatik hurr<strong>en</strong>go: kulturar<strong>en</strong><br />

eta prestigioar<strong>en</strong> hizkuntza gaztelania da; p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>du serioa, pisukoa, ez da<br />

euskaraz bilatz<strong>en</strong>. Abertzale<strong>en</strong> ber<strong>en</strong> ohikun<strong>de</strong> sozial arruntean ezezik, egunean<br />

egunean, gure praxi aka<strong>de</strong>mikoan bertan, naturaltasun guztiarekin ametitz<strong>en</strong> da,<br />

aintzat hartu beharrezko p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>durik euskaraz ez dagoela. (Edozein tesi egin<br />

liteke, edo Euskal Herri garaiki<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> edozein historia, euskarazko testu bat ikusi<br />

gabe, edo euskararik jakin ere gabe izan liteke edozein euskal gaietan berezilari).<br />

Bestetik alabaina, gain-gainetik saioar<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tu interesgarri<strong>en</strong>ak gogoratzea<br />

nahikoa da, madarikazioa bezalako batek pertsegitz<strong>en</strong> duela erreparatzeko.<br />

Etxeparek moral katolikoarekin muturrez aurrera jo du: edizio guztia bildu eta ezta<br />

liburua zabaltz<strong>en</strong> ere ez da ausartuko. Salbatore Mitxel<strong>en</strong>ak. Elizak orduantxe<br />

In<strong>de</strong>xean sartutako eta jeltzaleek erraz gaitzetsiriko Unamuno-a nahi izan zizun<br />

errebindikatu: frankismoar<strong>en</strong> ihesi, erbestetik behar izan dizu argitaratu bere saioa,<br />

kasu bera baita Txillar<strong>de</strong>gir<strong>en</strong>a gero, gerraosteko literaturar<strong>en</strong> hastap<strong>en</strong>etan (uste<br />

dut ez <strong>de</strong>la aski ezaguna, gainera, Huntaz eta Hartaz agertu orduko, P. Etxekor<strong>en</strong>ar<strong>en</strong><br />

34 GALEUZCA


Tajuz eta Z<strong>en</strong>tzuz foileto kritiko batek segitu ziola, tituluak adierazt<strong>en</strong> du<strong>en</strong> erako<br />

zuz<strong>en</strong>ketak eginez «euskal politika» jeltzale jator bat<strong>en</strong> z<strong>en</strong>tzuan).Oraingoxe saio<br />

berri<strong>en</strong>a, or<strong>de</strong>zkari pijo<strong>en</strong>ak hem<strong>en</strong>txe baitauzkagu, berriro ari da txokatz<strong>en</strong><br />

izpiritu bi<strong>en</strong>p<strong>en</strong>sant <strong>de</strong>mokratiko neozintzoekin.<br />

Saioa, zerbait esan nahi du<strong>en</strong>ak idazt<strong>en</strong> du gure m<strong>en</strong>di-hizkuntzan (ez zerbait<br />

errepikatu) eta zerbait esan nahi du<strong>en</strong>ak ez bi<strong>de</strong> du erraz edukitz<strong>en</strong>.<br />

2. Saioa gutxitu eta ia <strong>de</strong>sagertu egin <strong>de</strong>la <strong>de</strong>mokrazian, postfrankismoan alegia,<br />

<strong>de</strong>itoratz<strong>en</strong> da. Estatistik<strong>en</strong> batzuetan irakurrita daukadanez, produkzio katalanean<br />

antzeko prozesua gertatu om<strong>en</strong> da. Galegoan ez dakit, seguru<strong>en</strong>ik ez da oso<br />

bestela. Estatistika horiek egia badiote. Galeuzcako liburu produkzioa bipolarizatu<br />

egin da: indartu, poesia eta nobela egin bi<strong>de</strong> da mutur batean (g<strong>en</strong>ero formal<strong>en</strong>ak<br />

eta subjetibo<strong>en</strong>ak); liburu tekniko utilitarioa, beste muturrean (testu-liburua eta<br />

irakaskuntzako materiala bereziki), beste «edukineko literatura» orok zailtasun<br />

geroz eta handiagoak aurkitz<strong>en</strong> ditu<strong>en</strong> artean iraun ahal izateko. Metropoliar<strong>en</strong><br />

hegemonismo kulturala ispilatuko om<strong>en</strong> litzateke f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>o horretan, mintzaira<br />

«periferiko»ak irudim<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> eta s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>duar<strong>en</strong> eremuetan loratz<strong>en</strong> utziz, produkzio<br />

intelektual teorikoar<strong>en</strong> monopolioari hainbat gotorkiago eusteko.<br />

Ez nago ziur-ziur katalanez eta galegoz horrelaxe ote <strong>de</strong>n. Euskaraz gaur egun<br />

ez da erraza saioak publikatu ahal izatea. Idatzi eta kaxoian geratz<strong>en</strong> dira. Bestal<strong>de</strong>,<br />

euskarazko saioari dagokionez, aspaldion abertitz<strong>en</strong> da, lehorte honek m<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

guztian eta historia osoan urterik oparo<strong>en</strong>ei segida-segidan jarraitu diela. Saioar<strong>en</strong><br />

kontzeptua zehazgabea da eta nahiago dut ez sartu «saio» gehiago ala gutxiago<br />

produzitz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n letra-masa gisa erabatean. Nabaria dirudi halere, gogoeta<br />

interesgarritan literarioki nahiz ekarp<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> al<strong>de</strong>tik, Franco hil eta hutsarte batek<br />

jarraitu duela.<br />

Esplikazioetan gehiegi sartu gabe, maiz aipatu baitira gure kasuan halako<br />

<strong>de</strong>sberdinak, behiala emat<strong>en</strong> z<strong>en</strong> arrazoi bat ekarriko dut honera: G. Lukács -<strong>en</strong>gan<br />

oin hartuz hain zuz<strong>en</strong>, eskuarki konfesatu izan baita. Saioar<strong>en</strong> eta dogmatismoar<strong>en</strong><br />

kontzeptuak elkar ukatzaileak dira. Baita saioa eta koakzioa, p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>duar<strong>en</strong><br />

inposa edo zapalketa ere. Horregatik ekial<strong>de</strong> komunistak, salbuesp<strong>en</strong> gutxi salbu,<br />

saio gogoangarririk ez om<strong>en</strong> du ap<strong>en</strong>as sortu (G. Haas: «Lini<strong>en</strong>treue, dogmatische<br />

Essays sind nicht möglich; von einig<strong>en</strong> Ausnahm<strong>en</strong>...abgeseh<strong>en</strong> verlöscht die<br />

Essayistik <strong>de</strong>shalb in <strong>de</strong>n dogmatisch abgeschirmt<strong>en</strong> sozialistisch<strong>en</strong> Län<strong>de</strong>rn, ein<br />

Vorgang, <strong>de</strong>r noch keineswegs g<strong>en</strong>üg<strong>en</strong>d Beachtung gefun<strong>de</strong>n hat»). Beraz saioar<strong>en</strong><br />

gainbehera, kultura itxi hertsakorrean bizi garela «<strong>de</strong>mokrazia inposakor» honetan,<br />

ortodoxia berri pila honetan, izan liteke sintoma... «Gure aitar<strong>en</strong> etxea» oso<br />

murruztu zerratua dago zazpi giltzaz eta zerrailaz, kanpotik adina or<strong>de</strong>a barrutik.<br />

Beharbada honekin euskal saioar<strong>en</strong> egoera problematikoa <strong>de</strong>skribatu samarturik<br />

utz g<strong>en</strong>ezake. Beste bi puntutxo seinalatuko dut orain, saioar<strong>en</strong> berezko<br />

arazozkotasun barnetikoari buruz, geure esperi<strong>en</strong>tzian antzeman g<strong>en</strong>iezaioke<strong>en</strong><br />

eran.<br />

3. Umore behar da Euskadin eta libertatea behar da <strong>de</strong>nbora hauetan p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>du<br />

GALEUZCA<br />

35


(jarrera, s<strong>en</strong>tiera, ikuspegi) berririk arriskatzeko. Besteekiko adina, norbere<br />

buruarekiko askatasuna. Orain ez naiz ari z<strong>en</strong>tsura eta m<strong>en</strong><strong>de</strong>ku sozialaz<br />

«bestelakoar<strong>en</strong>» aurka. Izan ere berriar<strong>en</strong> formulazioa, ia ezinbestean, fragm<strong>en</strong>to<br />

antzean eta beharbada probokazio irudiko botatz<strong>en</strong> da j<strong>en</strong>daurrera, borobildu eta<br />

leundu gabekoa, eztanda-arriskuz; oraindik <strong>de</strong>saktibatu gabe, j<strong>en</strong><strong>de</strong> finari minik ez<br />

emateko. Amaitu gabeko obrar<strong>en</strong> akatsez, okerrez, hutsuneez, injustiziez agian.<br />

Axular bezalaxe ohartunago izat<strong>en</strong> baita saiogilea bera beste inor baino, askatasun<br />

intelektual noble bat behar da saiorako. Sozialki zuhurragoa da, esaterako,<br />

«zi<strong>en</strong>tifikotasun» aka<strong>de</strong>mikoetan ost<strong>en</strong>tzea.<br />

(Horixe egit<strong>en</strong> da, saio sinple bat analisi gisa edo kamuflatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>nean). Musilek,<br />

nobela baino saioagoa om<strong>en</strong> zelako eztabaidan ibili <strong>de</strong>n obra batean, Mann<br />

ohne Eig<strong>en</strong>schaft<strong>en</strong>, filosofoak erasiatz<strong>en</strong> ditu: filosofoak j<strong>en</strong><strong>de</strong> bortxaginak om<strong>en</strong><br />

dira, mundua m<strong>en</strong>pean hartu nahi eta, armadarik ez edukitzean, sistema batekin<br />

azpiratz<strong>en</strong> dut<strong>en</strong>ak. («Philosoph<strong>en</strong> sind Gewalttäter, die keine Armee zur Verfügung<br />

hab<strong>en</strong> und sich <strong>de</strong>shalb die Welt in <strong>de</strong>r Weise unterwerf<strong>en</strong>, dass sie sie in ein System<br />

sperr<strong>en</strong>»). Horrelakorik, egia esan, ez da falta izan filosofian, alemanean bereziki.<br />

Baina <strong>de</strong>nborar<strong>en</strong> errekak eramanak dirudite burujope horiek aspaldi. Egun<br />

filosofian egit<strong>en</strong> <strong>de</strong>na, itzul-inguruak da, hurbilketak eta saioak; beharbada<br />

mosaikoak, ez sistemak. «Enseiu eta permadura flako batzuk» alegia. Azk<strong>en</strong> hitza<br />

galdu egin da filosofia garaiki<strong>de</strong>an. Ernazim<strong>en</strong>tuko egoeran bezala gau<strong>de</strong> berriro.<br />

Zatizkotasunar<strong>en</strong> al<strong>de</strong> honetatik, uste dut, lotz<strong>en</strong> direla estu<strong>en</strong>ik saio mo<strong>de</strong>rnoa<br />

eta filosofia mo<strong>de</strong>rnoa. Locke-k berak erreparazt<strong>en</strong> zion hori jada Molyneux-i bere<br />

Essay-az gutun batean idazt<strong>en</strong> zionean, azpimarratuz, I like the method it is in better<br />

than that of the schools. Traktatuan sistema mintzo da. Bilaketa filosofikoa zati<br />

solteka idazteagatik («by incoher<strong>en</strong>t parcels») hoberizt<strong>en</strong> dio Locke-k bere iharduerari<br />

traktatu eskolastikoari baino. Saioan, <strong>de</strong>finizioz, ihardunaldi bat da hain zuz<strong>en</strong><br />

daukaguna, prozesu bat, borroka bat, zirriborro eta proiektu bat: sekula ez azk<strong>en</strong>hitza,<br />

euskaraz beti apezar<strong>en</strong>a om<strong>en</strong> duguna. Saioa literarioki forma irekia bezala<br />

<strong>de</strong>finitz<strong>en</strong> bada, hortaz, bukaezinezkoar<strong>en</strong> irekitasuna p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>du mo<strong>de</strong>rnoar<strong>en</strong><br />

propio<strong>en</strong>tzat jo baitaiteke halaber, ezaugarri hori forman bezala edukinean<br />

daukagu horretara. Saioa torso da. Nahi edo behar <strong>de</strong>na esan, mailuarekin esanda<br />

uztea eskatz<strong>en</strong> du saioak. (Zilarginar<strong>en</strong> mailutxoa ere badago noski). Esan zirtizarta.<br />

Horizontear<strong>en</strong> edo ikuspegiar<strong>en</strong> osotasuna da, saioak inoiz eskatz<strong>en</strong> ez<br />

du<strong>en</strong>a. «Hasi, saiolari ez da Adan eta Ebarekin hast<strong>en</strong>, hitzegitera doan zerarekintxe<br />

baino; hartan berari zer-nola ageri zaion, esat<strong>en</strong> du; et<strong>en</strong>, berea bukatu duela<br />

s<strong>en</strong>titz<strong>en</strong> etet<strong>en</strong> du eta ez hondarrean <strong>de</strong>us gehiago ez legoke<strong>en</strong>ean». Saiolaria libre<br />

da edonondik hasteko, ibiltzeko, bukatzeko: ez da ilogikoa, baina logika ez da bere<br />

preokupazioa. P<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>duar<strong>en</strong> bere garapi<strong>de</strong>an koordinatu egit<strong>en</strong> dira elem<strong>en</strong>tuak,<br />

ez subordinatu (Adorno, Der Essay als Form). Berak ez baitu mundu bat eraiki,<br />

irakatsi nahi, baina zerbait agerira atera bakarrik.<br />

«Entseiatzea»r<strong>en</strong> esanahi bat (essayer) barneko inhibizioak gainditu eta arriskatzea<br />

da, ikuspegi diskutigarri bat publikoan b<strong>en</strong>turatzea, kontraesanari azartzea.<br />

Hartz<strong>en</strong> badugu euskal saioar<strong>en</strong> oraingo historian hiru mugaldi, Salbatore, Txillar<strong>de</strong>gi<br />

36 GALEUZCA


eta Gil Bera adibi<strong>de</strong>z edo Patziku Perur<strong>en</strong>a, kritikoek neke handirik ez dute izango<br />

hori<strong>en</strong> saioetan ezaskitasunak somatzeko, inkoher<strong>en</strong>tziak, ikuspegi ezosoak eta<br />

al<strong>de</strong>rkikeriak, are kontraesan gorri-gorriak. Kontraesana bilaka liteke batzutan<br />

literarioki apropos bilatua (berariazko baliapi<strong>de</strong> bat), Unamuno-r<strong>en</strong> paradox<strong>en</strong><br />

gisara, hots, mundu puskatu bat espresatzeko modu puskatua. Besterik da, or<strong>de</strong>a,<br />

zerikusirik nolabait eduki arr<strong>en</strong>, ETAr<strong>en</strong> sorrerako urte haietantxe Txillar<strong>de</strong>gik<br />

erradikalki «ala ezpata, ala gurutza» planteatu du<strong>en</strong> modua esaterako («Kristautasuna<br />

eta mundutar garaitzap<strong>en</strong>a»); edo Gil Berak oraintxe moraltasuna edo <strong>de</strong>mokrazia<br />

bezalako kontzeptu sakratuak patata bat bezalaxe irreber<strong>en</strong>tziazko bere labanarekin<br />

zuritz<strong>en</strong> badizkigu.<br />

Izpiritu arriskatuek biziarazt<strong>en</strong> dute saioa: saioar<strong>en</strong> falta, beraz, anitz kausa<br />

<strong>de</strong>sberdin<strong>en</strong>gatik izango da, ez da izpiritu libre<strong>en</strong> gure soberagatik.<br />

4. Gogoetar<strong>en</strong> printzipio gisa subjektibitatear<strong>en</strong> aitortzan abiatz<strong>en</strong> da saioa<br />

historikoki zein formalki. Saioa ez bertsoak eta ez prosak <strong>de</strong>finitz<strong>en</strong> du, eta ez<br />

gaiak. Handiak eta txikiak izan litezke saioak. Edukinar<strong>en</strong> al<strong>de</strong>tik mila gaitakoak.<br />

Saioa <strong>de</strong>finitz<strong>en</strong> du<strong>en</strong>a, gai horiek erabiltzeko bere jitea da. Gaiak abordatzeko<br />

modu gogoetazko subjektiboa.<br />

Jakin badakigu p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>du oro <strong>de</strong>la berez subjektiboa, baldintzatua<br />

al<strong>de</strong>rdikorra, aldiak nahiz tokiak mugatua. Baina traktatuan adibi<strong>de</strong>z (ikerketa<br />

aka<strong>de</strong>mikoan) ukatu, ego gainditu, edo ezkutatu egin nahi izat<strong>en</strong> da, formalki<br />

behintzat, subjektibotasuna (objektibitatear<strong>en</strong> arau jakin batzuei obedituz<br />

horretarako). Al<strong>de</strong>rantziz saioak osoki asumitu eta bere forma bihurtz<strong>en</strong> dizu<br />

subjektibitatea. Ez zaigu axola egiazki subjektibo<strong>en</strong>a zein <strong>de</strong>n azk<strong>en</strong> finean. Saioa<br />

propio gogoeta subjektibo bat<strong>en</strong> manera espresatz<strong>en</strong> da.<br />

Montaigne-k bere saioak Platon-<strong>en</strong> antzera, gogoetari solasean barr<strong>en</strong>a harathonat<br />

paseiaraziz, gustu om<strong>en</strong> zuke<strong>en</strong> idaztea. (Aukeran Peru Abarka-ko elkarrizketa<br />

gidatuegia da saiorako). Bacon-ek halaber, iz<strong>en</strong>a berria badu, izana aspaldikoa<br />

duela saioak, esplikatz<strong>en</strong> du: «for S<strong>en</strong>eca’s to Lucilius (...) are Essaies, that is<br />

dispersed Meditations». Ernazim<strong>en</strong>tuari buruz, Mo<strong>de</strong>rniar<strong>en</strong> hasieran, P.O. Kristellerek<br />

«gutunak, traktatua baino pertsonalagoa izaki, saioar<strong>en</strong> funtzioak bete zitu<strong>en</strong>,<br />

har<strong>en</strong> aitzindaria zinez bera izan baita» <strong>de</strong>rizkio. Izpiritu berriak, baliapi<strong>de</strong> berriak<br />

(R<strong>en</strong>aissance thought, II). Botticelli-r<strong>en</strong> pintura bat bezala, plazerez imagina<br />

g<strong>en</strong>ezake, saioa jaiotz<strong>en</strong> Ernazim<strong>en</strong>tuan: humanist<strong>en</strong> eskutizketatik eta jakinguratik,<br />

saloe literarietako berriketa ing<strong>en</strong>iotsu edo subtil<strong>en</strong> gozam<strong>en</strong>etik, esan liteke izan<br />

ere sortu <strong>de</strong>la saioa. Saioak, uste pertsonalak m<strong>en</strong>pegabeki lagunartean komunikatu,<br />

eta komunikazioa ospatu, egit<strong>en</strong> du. Izpiritu solastiar<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eroa da. (H. Krügerek,<br />

horregatik, saioari zerbait aristokratikoa datxekola, uste du). Nobelarekin, Aro<br />

Mo<strong>de</strong>rnoar<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ero karakteristiko<strong>en</strong>a <strong>de</strong>rizkio z<strong>en</strong>baitek. Baina erreparo txiki bi<br />

egin beharrean gaituzu hem<strong>en</strong>.<br />

a. E<strong>de</strong>rki, hori <strong>de</strong>na oso polita da. Beharbada errealitatean bildur izan beharra<br />

dago, postmo<strong>de</strong>rniaraino apika heldu ez bagara ere. Mo<strong>de</strong>rnia xahar usteldu samar<br />

batean bai, bizi garela, Euskadin behintzat. Teorian subjektibitatea oso modan<br />

dago. Hem<strong>en</strong> <strong>de</strong>nok gara izpiritu libreak eta kritikoak. Saioak, beraz, giro ezin<br />

GALEUZCA<br />

37


hobea edukiko luke gure artean... Ez <strong>de</strong>la horrela, ez daukat salaketan luzatu<br />

beharrik: hem<strong>en</strong>txe dugu lan horretan azk<strong>en</strong> aldian merezim<strong>en</strong>du propioz gail<strong>en</strong>du<br />

<strong>de</strong>n bi saiolari nafar, nik baino hobeto egin <strong>de</strong>zakete beraiek. Subjektibitateak<br />

Mo<strong>de</strong>rnia ekarri du: baina Mo<strong>de</strong>rnitateak ito egin du gero subjektibitatea. «Gizon<br />

normala»r<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>de</strong>an bizi gara (Gil Bera). D<strong>en</strong>a «eritzi» (<strong>de</strong>na erlatibo) bihurtze<br />

«<strong>de</strong>mokratikoak», kualitatiboki <strong>de</strong>baluatu egin du p<strong>en</strong>tsatzea, arrazoitzea: zer<br />

esateak baino, orduan, zeinek edo z<strong>en</strong>batek esateak altxatz<strong>en</strong> du hitza arrazoirik<br />

izatera, arrazoi gor<strong>en</strong>a beti ere Maisu Gehi<strong>en</strong>go izaki. Izpiritu saiogilear<strong>en</strong><br />

azk<strong>en</strong>betiko heriotza: arimatxo katixima-beharra.<br />

b. Beste kontsi<strong>de</strong>razio bat, piska bat al<strong>de</strong>rantziz begira: Saioa ez da saioan<br />

bakarrik bizi. Ernazim<strong>en</strong>tutik gure egunetara, izpiritu libre<strong>en</strong> historia bezain<br />

konfusoa saioar<strong>en</strong>a bilakatu da. Saioak beste g<strong>en</strong>ero batzuk inbaditu egin ditu,<br />

nolabait esateko; edo subjektibitate saiogileak maiz beste g<strong>en</strong>ero batzuetara ihes<br />

egin duela, esan beharko g<strong>en</strong>uke agian hobeto, antzerkira, etab., nobelara bereziki<br />

(gogoetari «seriotasunak» sozialki esijituriko objektibitatear<strong>en</strong> gartzelatik<br />

esk<strong>en</strong>ategiko eta fabulako libertatera). Agerketa <strong>de</strong>sberdinak dauzka f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>o<br />

konplexu horrek: Miran<strong>de</strong>k erre egin du gizagaindikoaz saioa eta Haur Besoetakoa<br />

nobela idatzi. Zer g<strong>en</strong>ero modu kontsi<strong>de</strong>ratu Gandiagar<strong>en</strong> D<strong>en</strong>bora galdu al<strong>de</strong>?<br />

Saioa, O Wil<strong>de</strong>-r<strong>en</strong> arabera, «norbere arimar<strong>en</strong> informe bat besterik ez da (...),<br />

autobiografiar<strong>en</strong> forma duin bakarra pertsona landu bat<strong>en</strong>tzat»... Iruñea honetan<br />

zilegi izan bekigu, nolanahi ere, Hemingway-r<strong>en</strong> ezt<strong>en</strong>kada A. Huxley-ri gogoratzea:<br />

saio bezala argitaratu eta prezio merke batean agian saldu ahal izango lituzke<strong>en</strong><br />

bere burutazio intelektual propioak, artifizialki asmaturiko karaktere<strong>en</strong> ahotan<br />

jartzea, nobelako pertsonaia gisa azaldu eta irabazitsuagoak baitira horiek, izan<br />

liteke idazle bat<strong>en</strong>tzat operazio ekonomiko err<strong>en</strong>tagina, ez da literatura» («For a<br />

writer to put his own intellectual musings, which he might sell for a Iow price as<br />

essays, into the mouth of artificially constructed characters which are more<br />

remunerative wh<strong>en</strong> issued as people in a novel is good economics perhaps, but<br />

does not make literature»: Death in the Afternoon). Halere gerta liteke<strong>en</strong>a, izpiritu<br />

saiogilear<strong>en</strong> preokupaziorik logika ez <strong>de</strong>n bezala, ez izatea da Hemingway-r<strong>en</strong><br />

literatura ere.<br />

5. Seguru<strong>en</strong>ik ez da hem<strong>en</strong>go egitekoa saioa errebindikatzea (mintzaira<br />

galeuzcarretan), baina egin gabe ere ez nuke bukatu nahi. Hizkuntzon<br />

normalizazioar<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>ean egin liteke hori (cfr. Txillar<strong>de</strong>gi, «Saiakera eta hizkuntz<strong>en</strong><br />

pizkun<strong>de</strong>a», 1970, monografikoa Salbatore Mitxel<strong>en</strong>ari buruz). Literaturar<strong>en</strong><br />

normalizazioar<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>ean (beste g<strong>en</strong>ero<strong>en</strong> osagarri eta lagungarri). Edozeinek<br />

daukan eskubi<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>ean justu saioa gogoko<strong>en</strong>a izateko idatz nahiz irakurgai,<br />

etab. etab. Beste al<strong>de</strong> batetik errebindikatuko nuke nik orain.<br />

Batzuk uste dugu, subjektibitate bakoiztarrak bezalaxe (pertsonalak),<br />

subjektibitate kolektiboak dau<strong>de</strong>la (nazionalak). Baina subjektibitatea eidos<br />

metafisiko eternalik ez da: <strong>de</strong>sarroilatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n huraxe bakarrik edukitz<strong>en</strong> da.<br />

Desarroilo hori da, hem<strong>en</strong> <strong>de</strong>nok errebindika g<strong>en</strong>ezake<strong>en</strong>a gure herri<strong>en</strong>tzat.<br />

Herri bat berdin subjektibitate bat (ez da faltako errezelorik hem<strong>en</strong>txe: hor<br />

38 GALEUZCA


konpon halere polemika zahar horiek): leh<strong>en</strong>ago hem<strong>en</strong> oso maite izan dira,<br />

hizkuntza batek mundu-ikustera bat biltz<strong>en</strong> om<strong>en</strong> duela bezalako tesiak, etab.<br />

(«Euskal s<strong>en</strong>a», burujabetzar<strong>en</strong> euskal kontzeptua eta antzekoak). Humboldt ez<br />

g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> alferrik adiski<strong>de</strong>. D<strong>en</strong>a <strong>de</strong>la, gizarte elebakar isolatu hertsietan ohartua z<strong>en</strong><br />

orduan hori, nahikoa egia baitzirudi<strong>en</strong> han. Planteamol<strong>de</strong> estatikoek interesa galdu<br />

dute or<strong>de</strong>a. Honez gero kulturak ez dira ber<strong>en</strong> baitan bil-bil monolitikoki bizi.<br />

Gauzak asko aldatu dira gure munduan, ikuspi<strong>de</strong> haiek ere oso eztabaidatuak<br />

bihurtu zaizkigu. (Hobeto ikasi dugu, mundu ikuskeran tarteratz<strong>en</strong> dir<strong>en</strong> faktore<br />

ezberdin<strong>en</strong> konplexitatea). Egia beti ere zera da: hizkuntza batek, beraz esperi<strong>en</strong>tzi<br />

komunitate batek, mundu ikuskera original bat posibilitatz<strong>en</strong> duela. Posibilitate<br />

horretaz indar <strong>de</strong>sberdinak <strong>de</strong>sberdinki baliatz<strong>en</strong> direla (Oroit «euskaldun<br />

fe<strong>de</strong>dun»az). Hizkuntza bakoitza, komunitate bakoitza, historia eta esperi<strong>en</strong>tzia<br />

bakoitza, eskaintza bat eta gomita bat da beti, kontzi<strong>en</strong>tziar<strong>en</strong> forma berri bat<br />

<strong>de</strong>sarroilatzeko. Desarroilatu beharra dagoela bakarrik, posibilitatea errealitate<br />

bihurtu: eta ea zeinek egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> hori. Ez esklusiboki saioan, baina saioan ere bai.<br />

Honela ikusita, saioa gure bi<strong>de</strong>gintzako meditazioa bilaka daiteke: errebindika<br />

g<strong>en</strong>ezake, izan <strong>de</strong>zagula. Gure egoerar<strong>en</strong> geure gogoeta. Egoerar<strong>en</strong> gogoeta<br />

egoerar<strong>en</strong> barrutik.<br />

Agian merezi du hem<strong>en</strong> Txillar<strong>de</strong>giri aitortzea/gogoratzea, aipatu artikuluan<br />

orain hogeitabost urte berak horrelaxe agertz<strong>en</strong> zigula ordurako jada saioa<br />

literaturar<strong>en</strong> eta filosofiar<strong>en</strong> artean kokatuz: «gaur egun saiakerak s<strong>en</strong>tidu berezi<br />

bat hartu du munduan: erdi literatura erdi filosofia», formulatz<strong>en</strong> zuela (Jakin Sorta<br />

2, 1970, 57). Eguneroko «filosofia txikia» bezala adieraziko luke saioak. Zer ari<br />

zaigun, zer ari gar<strong>en</strong>, hausnartuko luke. (Euskaldungoar<strong>en</strong> azk<strong>en</strong>eko historia<br />

guztian zeinek ez du inbitazio-garraisia s<strong>en</strong>titz<strong>en</strong> hausnarketa serio<strong>en</strong>erako ?).<br />

«Saiakera, beharbada, problema zehatzei buruzko ‘mikrofilosofia’ iz<strong>en</strong>da diteke».<br />

Abiapuntuko norbere egoera eta subjektibitatea kontzi<strong>en</strong>teki harturik, zatikazatika<br />

buruturiko filosofia konkretua, erantzun fragm<strong>en</strong>toa, gal<strong>de</strong>ra. Egoera bat,<br />

izan ere, edo mom<strong>en</strong>tu bat (Euskal Herriar<strong>en</strong> oraingoxe mom<strong>en</strong>tu ataskatu hau,<br />

esaterako), ez da gogoetar<strong>en</strong>tzat zulo bat estalita, mila posibilitater<strong>en</strong> aska irekia<br />

baizik. Gertatu ere halaxe gertatz<strong>en</strong> da: historia berri<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> gure (eta nafar?)<br />

partikularitate batzuetatik, iruditz<strong>en</strong> zait, esplikatz<strong>en</strong> zaigula Gil Berar<strong>en</strong> eta<br />

Patziku Perur<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> azk<strong>en</strong>eko euskal saioa, saio nafarra, grosso modo Iruzur<br />

Handiar<strong>en</strong> aurkako matxinada totala bezala <strong>de</strong>fini liteke<strong>en</strong>a apika. Hori<strong>en</strong> saioan<br />

60/70etako saioko anitz motibo topatz<strong>en</strong> da, baina tonua, erradikaltasuna, estiloa,<br />

guztiz dira berriak.<br />

Unibertsoa miatzeko, edozein da ikuspuntu nahikoa txikia eta handia une<br />

berean: ez handiagoa eta ez txikiagoa gurea beste edozein<strong>en</strong>a baino. Bakoitzak<br />

bere ikuspuntua <strong>de</strong>sarroilatuz, bere subjektibitatear<strong>en</strong> eran ihardunez libre gogoetan,<br />

bere esperi<strong>en</strong>tziatik interpretatuz errealitatea (bere «harri pilar<strong>en</strong> azpitik»), aberastu<br />

baino ez dugu egingo, <strong>de</strong>nok egin gaitu<strong>en</strong> eta egit<strong>en</strong> dugun mundu hori. Eta<br />

filosofian ere, nik uste gaur posible <strong>de</strong>n filosofi modu egiati bakarra egin<strong>en</strong> dugu.<br />

Bakarrik, geure p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>du bat bi<strong>de</strong>ratzeko, gauzak geure egoeratik p<strong>en</strong>tsatuz<br />

geure j<strong>en</strong><strong>de</strong>ar<strong>en</strong>tzat, euskal saioak orain du<strong>en</strong> arazo larri<strong>en</strong>a foro bat<strong>en</strong> falta da, nik<br />

uste. Hori, nik ez dakit nori tokatuko zaion eta non, errebindikatzera.<br />

GALEUZCA<br />

39


Algunas reflexiones y reivindicación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo<br />

Estas notas están concebidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que el <strong>en</strong>sayo vasco atraviesa<br />

un período <strong>de</strong> dificultad, casi <strong>de</strong> ahogo.<br />

1. El p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to vasco <strong>en</strong> el s. XX se<br />

ha manifestado <strong>en</strong> el <strong>en</strong>sayo, pero el <strong>en</strong>sayo<br />

ap<strong>en</strong>as ha merecido ninguna consi<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la literatura vasca. Esto<br />

pue<strong>de</strong> haber sido, <strong>de</strong> una parte, por el<br />

discutido estatuto literario <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo mismo,<br />

pero <strong>de</strong> otra, se observa que los principales<br />

<strong>en</strong>sayistas chocan con la honorabilidad<br />

«bi<strong>en</strong>p<strong>en</strong>sant» dominante. Ejemplos:<br />

Etxepare y su discusión r<strong>en</strong>ovada De<br />

Amore; Salbatore Mitxel<strong>en</strong>a y su reivindicación<br />

<strong>de</strong> Unamuno, etc.<br />

2. Según parece la crisis <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo no<br />

es sólo vasca: la producción <strong>en</strong>sayística<br />

parece haber disminuído <strong>en</strong> las tres «l<strong>en</strong>guas<br />

periféricas»: ¿hegemonismo cultural<br />

<strong>de</strong> la metrópoli <strong>en</strong> la literatura «objetiva»?<br />

¿O falta <strong>de</strong> un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to autónomo <strong>en</strong><br />

una «<strong>de</strong>mocracia impositiva»?<br />

3. Escribir <strong>en</strong>sayo no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> constituir<br />

un riesgo y una av<strong>en</strong>tura: <strong>en</strong> una sociedad<br />

que cada vez mira más al quién dice, sobre<br />

el qué dice, la r<strong>en</strong>uncia al acabado académico<br />

<strong>de</strong> la exposición a favor <strong>de</strong>l<br />

fragm<strong>en</strong>tarismo, es consi<strong>de</strong>rada fácilm<strong>en</strong>te<br />

como falta <strong>de</strong> seriedad. El <strong>en</strong>sayo pasa a<br />

ser una especie <strong>de</strong> género chico <strong>de</strong> intelectuales<br />

marginales.<br />

4. Tanto histórica como formalm<strong>en</strong>te el<br />

<strong>en</strong>sayo vive <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to explícito<br />

<strong>de</strong> la subjetividad como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> reflexión.<br />

No aspira a formular totalida<strong>de</strong>s, sino a<br />

JOXE AZURMENDI<br />

poner <strong>de</strong> manifiesto nuevas perspectivas.<br />

La «subjetividad <strong>en</strong>sayística» busca a<br />

veces su refugio –quizá por sus propias<br />

dificulta<strong>de</strong>s– <strong>en</strong> otros géneros: por ej. <strong>en</strong> la<br />

novela. (Miran<strong>de</strong> quema su <strong>en</strong>sayo sobre<br />

el Superhombre, escribe Haur Besoetakoa).<br />

Surge <strong>en</strong>tonces la discusión académica<br />

sobre la pureza literaria <strong>de</strong> tales obras.<br />

5. Nuestra reivindicación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo<br />

parte <strong>de</strong> diversas razones: la primera y<br />

principal es la convicción <strong>de</strong> que, lo mismo<br />

que subjetivida<strong>de</strong>s individuales (personales),<br />

hay subjetivida<strong>de</strong>s colectivas (nacionales).<br />

Necesitamos nuestro <strong>en</strong>sayo como<br />

la articulación –flexible, no dogmática– <strong>de</strong><br />

nuestra Weltanschauung.<br />

(Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> la pon<strong>en</strong>cia original)<br />

40 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Hauxe gai xelebrea<br />

PATZIKU PERURENA<br />

Hauxe gai xelebrea, gure herriko literaturar<strong>en</strong> komertzianteek para didat<strong>en</strong>a!<br />

Eskolako haur batek honelatsu zuz<strong>en</strong>duko luke gal<strong>de</strong>a: Ez al dira bada literatura,<br />

saiakera, poesia, folosofia, nobela eta zera horiek guziak? Nik baietz esan<strong>en</strong> nuke.<br />

Z<strong>en</strong>bait guraso jakitun<strong>en</strong> gal<strong>de</strong>retan baino xarma haundiago aurkitz<strong>en</strong> baitut<br />

oraindik, txoil hezigabeko haur bihurri lotsagabe hori<strong>en</strong> erantzunetan.<br />

Gauzak hola, guraso<strong>en</strong> bi<strong>de</strong>a al<strong>de</strong> batera utziz, haurrar<strong>en</strong> s<strong>en</strong>a bihurriari lotuko<br />

natzaio.<br />

Francis Baconek, 1612an, bere <strong>en</strong>tsegu lanak hastekoan, S<strong>en</strong>ekar<strong>en</strong> «Luciliori<br />

gutunak» idazlana gogoan zuelarik, hala esat<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>: «Saiakera hitza, orain<br />

berrirokoa da, baina, kontzeptua aspaldikoa dugu, gizonar<strong>en</strong> gogoa bezain<br />

zaharra» . Halabaina, F. Baconek saiakera <strong>de</strong>lako horr<strong>en</strong> eredutzat S<strong>en</strong>ekar<strong>en</strong><br />

«Luciliori gutunak» eredutzat hartu zitu<strong>en</strong> bezelaxe, gizonak hitzez zuritu zu<strong>en</strong><br />

aurr<strong>en</strong>eko kontua har zezake<strong>en</strong> lasai aski.<br />

Literatur j<strong>en</strong>ero<strong>en</strong> kontua, atzo goizeko ergelkeria da. Literaturar<strong>en</strong> z<strong>en</strong>tzu<br />

zaharrean, ez da santa sekulan egin, al<strong>de</strong>z edo mol<strong>de</strong>z, saiakera ez <strong>de</strong>n literatur<br />

obra onik. Literatur sorkuntza, nolanahikoa <strong>de</strong>la ere, giza gogoak bere egia<br />

irudikatz<strong>en</strong> egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> saiakera baita. Nork bere egia ezartzeko egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>tsegua. Literaturak ez du beste funtsik. Egia <strong>de</strong>lako hori bakoitzak nola pisatz<strong>en</strong><br />

du<strong>en</strong> da kontua; hain zuz<strong>en</strong> ere, saiakera, latineko «exagium» hitzetik baitator, eta<br />

«pisutan neurtzea» esan nahi du. Egiar<strong>en</strong> pisua or<strong>de</strong>a, hagitz pisu <strong>en</strong>gainagarria<br />

izaki.<br />

Niri, egia esan behar badut, nere nortasuna eta erom<strong>en</strong>a indarberritz<strong>en</strong> du<strong>en</strong><br />

egia huraxe iduritu izandu zait beti egiarik e<strong>de</strong>rr<strong>en</strong>a; edo beste modu batera<br />

esanez: nolahala neure egia finkatu huraxe txoil urratu eta beste gradu batera<br />

goitituz berriro zalantzan paratz<strong>en</strong> nau<strong>en</strong> egia e<strong>de</strong>r huraxe. Izan ere, irakurlea<br />

erabat <strong>en</strong>gaintzeko asmo osoan idazt<strong>en</strong> du<strong>en</strong>ak, bera ere askotan txoil <strong>en</strong>gainatua<br />

izana <strong>de</strong>la erakust<strong>en</strong> baitu, eta ondor<strong>en</strong>ez, har<strong>en</strong> izpirituak ez duela argitasunik eta<br />

indarrik batere inor<strong>en</strong> esana zalantzan paratzeko.<br />

Al<strong>de</strong> honetatik, zera esan<strong>en</strong> nuke: letorea nolako, idazlea halako. Badira letore<br />

batzuk, ber<strong>en</strong> egian ixteko bestetako leitz<strong>en</strong> ez dut<strong>en</strong>ak, eta ondorioz, ber<strong>en</strong> egia<br />

ixteko baiz<strong>en</strong> idazt<strong>en</strong> ez dut<strong>en</strong>ak. Berehala nabari ohi dira halakoak. Bi<strong>de</strong>nabar<br />

esan, sekulan ez dira izandu nere gogokoak. Gaitz bat<strong>en</strong> inguruko negarra<br />

berritzea baitute lema bakar. Eta mailaketa exotikoak besterik ez dituzte egit<strong>en</strong><br />

lema horri itxura exotiko berri bat<strong>en</strong> axalpean leh<strong>en</strong>goan eusteko. Konparazio<br />

41


atera, etorriko zaizkizu zakurrar<strong>en</strong> ipurditik, hizkuntza gaixo<strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>tsar<strong>en</strong><br />

iz<strong>en</strong>ean, eta euskaraganako errukiari buruzko tesiak plazaratuko dizkizute, esan<br />

bezela, mailakatze hagitz exotikoak eginez. Nola diagnostikatu euskarar<strong>en</strong> gaitza?<br />

Horra, leh<strong>en</strong>goak aski ez, gaurko botika xuri berria, horra gaitzar<strong>en</strong> literatura<br />

numerotan: euskara norberagan, euskara familian, euskara lanean, euskara<br />

gizarteko harremanetan, euskara herrian, eta azk<strong>en</strong>ik euskara nazio osoan,<br />

hitzegin dadinean. Horietako maila numeratu batean, agian aurr<strong>en</strong>ekoan, zipo<br />

egit<strong>en</strong> badu, akabo om<strong>en</strong> <strong>de</strong>la euskara, muturrez aurrera erori eta kopeta hautsiko<br />

om<strong>en</strong> duela.<br />

Horra euskaldun guziak xoraturik, saiogile apal arrotzari laudorioka. Izan ere,<br />

halako saiakerak baitira hem<strong>en</strong> aho betean goraipatuak, eskolaz eskola salduak,<br />

erakun<strong>de</strong>z erakun<strong>de</strong> promozionatuak, etxez etxe erosiak, eta hitzaldirik hitzaldi<br />

aztertuak. Gaitza eta negarra zabalduz gero, euskaldun<strong>en</strong> gogo xikina kont<strong>en</strong>tu<br />

beti. P<strong>en</strong>tsalari nafar batek hagitz ongi esat<strong>en</strong> du<strong>en</strong> bezala, funtsean horixe baita<br />

euskaldunak aspaldian egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> eskaera: «nigandik gor<strong>de</strong> nazazue». Horregatik<br />

hitzegit<strong>en</strong> da hainbeste, eta idazt<strong>en</strong>, gure artean, «herriar<strong>en</strong> al<strong>de</strong>», «ekologiar<strong>en</strong><br />

onerako», «pakear<strong>en</strong> gorantzan»,«euskarar<strong>en</strong> ezinaz», «argiar<strong>en</strong> gaurkotasunaz»,<br />

eta beste lelo antzu nortasun or<strong>de</strong>zkatzaile askotaz.<br />

Niri or<strong>de</strong>a, ez iruditz<strong>en</strong> hori saiakera <strong>de</strong>nik, baizik eta euskaldunok eltzaburutzat<br />

jo bi<strong>de</strong>nabar, kanpotarrak dirua erraz irabazteko modua. Edo, ez al duzue uste<br />

zuek, esate bateko, euskarar<strong>en</strong> salbaziorako Txepetxek atera du<strong>en</strong> diskurtso hori<br />

guzia eta azk<strong>en</strong>eko mailaketa pollit hori <strong>de</strong>na, aspaldian larrean dabil<strong>en</strong> gure<br />

astoak ere bazeki<strong>en</strong> gauza ez <strong>de</strong>nik? Nik behintzat, bai. Ez gainera, zuek<br />

p<strong>en</strong>tsatuko duzu<strong>en</strong> bezela, guzi<strong>en</strong> kontrara ibiltzeak emat<strong>en</strong> du<strong>en</strong> atsegin hutsagatik.<br />

Al<strong>de</strong>rantziz esan<strong>en</strong> nuke kasik. Hola ibili beharrak emat<strong>en</strong> didan minagatik.<br />

Euskarak par egit<strong>en</strong> die Txepetxek eta gisako beste askok urterik urte hari buruz<br />

asmatz<strong>en</strong> dituzt<strong>en</strong> ergelkeriei. Euskara, joan <strong>de</strong>n aspaldiskoan, hartaz negarrez ari<br />

<strong>de</strong>n orori par eginez bizi da. Ez al duzue aditz<strong>en</strong> har<strong>en</strong> algara gozoa ? Ezetz ? Ez<br />

dakizue ongi orduan zer galtz<strong>en</strong> duzu<strong>en</strong>.<br />

Kontu hon<strong>en</strong> muina leh<strong>en</strong> aipatz<strong>en</strong> nu<strong>en</strong> gaitza da. Gaitzak jotako letoreak<br />

bere gaitzari buruz errespetoz eta ongi hitzegin<strong>en</strong> du<strong>en</strong> saikera nahi dizu, nahiz<br />

betiko ergelkeriak beste modu exotikoago batera esat<strong>en</strong> segi, betiere negarra<br />

<strong>de</strong>nak batera egiteko doinuan paratako letraxopa xuria. Hori Txepetxek ongi<br />

daki<strong>en</strong> gauza da, eta beste euskal idazle loriatu askok ere bai. Baina, kontuz inork<br />

esan, negar horri par gozoa egin<strong>en</strong> dion egia zakarragorik eta e<strong>de</strong>rragorik! Jainko<br />

egiteko herriarekin batera negar egitea baino bi<strong>de</strong> errazagorik ez baita. Munduko<br />

erlijio monoteista guzietako buruak hala jainkotuak baitira. Euskaldunak ere, ageri<br />

<strong>de</strong>nez, jainkoak eskatz<strong>en</strong> ditu. Herriarekin batera negar egit<strong>en</strong> besterik ez dakit<strong>en</strong><br />

jainko gaixoak, hitz xuriz begi<strong>en</strong> bistakoa estaliko diot<strong>en</strong> profetak.<br />

Gaitz hon<strong>en</strong> hariak, behiala bi leitzarrek izandako disputa dakarkit gogora:<br />

—Ni, oraintxe, Jainkoarekin besterik ez nauk fiatz<strong>en</strong>.<br />

—Ba, ni, harekin fiatz<strong>en</strong> nauk gutxina.<br />

42 GALEUZCA


— Ze ba?<br />

— Jainkoak nahi du<strong>en</strong>a egit<strong>en</strong> dik, eta nahi du<strong>en</strong>a egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong>akin etzeok<br />

fiatzerik!<br />

Jainkoa bakarra eta sakratua z<strong>en</strong> garaiko arrazoipi<strong>de</strong> e<strong>de</strong>r hauek adierazgarriak<br />

dira hagitz. Gaur badirudi ez luketela halako baliorik, baina, ongi p<strong>en</strong>tsatz<strong>en</strong> jarriz<br />

gero, gaurko jainkoez, beste horr<strong>en</strong>beste esateko kapaz ez <strong>de</strong>n jakintsuz estalia<br />

daukagu euskal literatura xuri guzia. Goiko diskusio horretan ongi erreparatuz<br />

gero, ikus daiteke e<strong>de</strong>rki, batek nola Jainkoar<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>ean betiko negar erraza egit<strong>en</strong><br />

du<strong>en</strong>, eta besteak berriz, Jainkotasun triste hori larrutuz, nola emat<strong>en</strong> dion bi<strong>de</strong><br />

z<strong>en</strong>tzuzko irri lasaiari. Horr<strong>en</strong> eskasi izugarria sumatz<strong>en</strong> dut euskal literaturan.<br />

Buruargitasun lasaia, kasik ahoa istera eragit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> ironia gozoa, oso belar<br />

bakana da gure letr<strong>en</strong> larrean; gail<strong>en</strong>du egin baitzaio , beste belar klase bat: azpitik<br />

negar xikina darion irri lehor xitala.<br />

Kontu honek, euskal nobelagile mo<strong>de</strong>rno bat<strong>en</strong> ahotik jasoa dudan esaldi<br />

ezaguna dakarkit berriz burura. «Tradizioa ongi ezagutu behar <strong>de</strong>n gauza da, ahal<br />

du<strong>en</strong> guzian gezurra esanez <strong>en</strong>gaintz<strong>en</strong> baigaitu» . Mo<strong>de</strong>rno batek esana behar<br />

zu<strong>en</strong> izan; eta handik ehun urtera, beste mo<strong>de</strong>rno ileurdin batek ahotan hartua.<br />

Kontuz or<strong>de</strong>a! mo<strong>de</strong>rnismoar<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>ean sortz<strong>en</strong> baitira tradiziorik haundi<strong>en</strong>ak. Nik<br />

al<strong>de</strong>rantziz paratuko nuke esaldi zelebre hori. «Tradizioa ongi ezagutu behar <strong>de</strong>n<br />

kontua da, gu, mo<strong>de</strong>rno ergelok ohartz<strong>en</strong> ez gar<strong>en</strong>eko egia e<strong>de</strong>r asko gor<strong>de</strong>tz<strong>en</strong><br />

baitu» . Horixe da, egungo euskal literaturak bizi du<strong>en</strong> beste gaitza: sexua, burua,<br />

sabela, gorputza, osasuna, arrazoia, espazioa, zerua, lurra, argia,... mo<strong>de</strong>rnismoak<br />

gauetik goizera sortu dituela uste izatea; hots, mo<strong>de</strong>rnitatean sinistea. Esan nahi<br />

dut, mo<strong>de</strong>rnismoar<strong>en</strong> tradizio ergelak itoa daukagula egungo p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>dua.<br />

Konparazio batera, euskal usarioan, -tradizioan beraz-, bada esanera, nolabaitean<br />

gaitz hon<strong>en</strong> adierazgarri <strong>de</strong>na. Hala dio esanerak: kukuak zazpi urtez eskola<br />

ikast<strong>en</strong> aritu eta gero, kuku esat<strong>en</strong> besterik ez om<strong>en</strong> zu<strong>en</strong> ikasi. Gaurko euskaldun<br />

karreradun<strong>en</strong> karnetetan, unibertsitateko tituludun<strong>en</strong> diplometan, eta beste ohorezko<br />

agiri guzietan, inprimaturik egon beharko luk<strong>en</strong> esaldia <strong>de</strong>la iduritz<strong>en</strong> zait. Batez<br />

ere, jakin <strong>de</strong>zat<strong>en</strong>, jakitatea eta munduko sekretuak ez direla, gauetik goizera,<br />

haiek aurkituak izan. Al<strong>de</strong>rantziz, baizik, hai<strong>en</strong> mo<strong>de</strong>rnismo ergela <strong>de</strong>la medio,<br />

izan <strong>de</strong>la ahaztua, leh<strong>en</strong>dik jakina z<strong>en</strong> jakituria e<strong>de</strong>r guzia. Bestela esanik, herri<br />

batek z<strong>en</strong>bat eta j<strong>en</strong><strong>de</strong> karreradun gehiago ukan, orduan eta buruargitasun<br />

eskasagoa eta kultura maila ustelagoa izat<strong>en</strong> duela, eta Euskalerria ere, orain ari<br />

<strong>de</strong>la sekulan baino azkarrago kulturagabetz<strong>en</strong>, et<strong>en</strong>gabe kanpotik datorkion<br />

kontzi<strong>en</strong>tzi kanta antzu bat<strong>en</strong> gorantzan.<br />

Estadistikak, portz<strong>en</strong>taiak, probabilitate kalkuluak, gehi<strong>en</strong>goak, gutxi<strong>en</strong>goak,<br />

hiztegi urriak, kontzeptu eskasiak... Lumeroa da gaurko jakituriar<strong>en</strong> oinarri.<br />

Lumeroz neurtz<strong>en</strong> dira herri<strong>en</strong> arteko al<strong>de</strong>ak. Gogoar<strong>en</strong> <strong>en</strong>tropia, p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>duar<strong>en</strong><br />

ahulezia, jainkozko lumerotara bihurtuz frogatz<strong>en</strong> dira mo<strong>de</strong>rnismoar<strong>en</strong> aurkikuntza<br />

ergel guziak. Eta ergelkeria zi<strong>en</strong>tifiko, sikologiko, soziologiko guzi hori<strong>en</strong> morroi<br />

bihurtu da, inoiz ez bezela, gaur puntakotzat jotz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n euskal literatura ere,<br />

GALEUZCA<br />

43


ehiala egit<strong>en</strong> z<strong>en</strong> gisan, egia ergel hori<strong>en</strong> barr<strong>en</strong> hutsa erakust<strong>en</strong> saia beharrean.<br />

Hau idazt<strong>en</strong> ari naiz<strong>en</strong> txokotik lau pausora dago<strong>en</strong> Nafarroako Areso herrixkan<br />

Aita Damaso Intzakoak jasotako esaldi xoragarri hura datorkit bapatean burura:<br />

«Buru batek milla balio du, eta millak batere ez» . Zinez xoragarria, esaldia. Ni ere,<br />

erabat esaldi hon<strong>en</strong> al<strong>de</strong>koa nauzu. Descartes zaharrak ere gauza berbera esat<strong>en</strong><br />

zu<strong>en</strong> beste modu batera: z<strong>en</strong>tzuzkoago da pertsona buruzkoak bere bakarrean<br />

aurki <strong>de</strong>zan egia, eta ez nahaspilan dabil<strong>en</strong> milaka z<strong>en</strong>tzugabek, egungo gizarte<br />

mod<strong>de</strong>rnoan egit<strong>en</strong> <strong>de</strong>n bezala. Lumeroa da nagusi, bai. Giza gogoak asmatu du<strong>en</strong><br />

kontzepturik abstraktu<strong>en</strong>a. Mundu zaharrean, guziz subjetiboa z<strong>en</strong> lumeroa; egun<br />

or<strong>de</strong>a, guziz objetiboa; orduan, z<strong>en</strong>tzuan oinarritutako arrazoi irekiari grazia pittin<br />

bat emateko balio zu<strong>en</strong> lumeroak; orain or<strong>de</strong>a, lumerotan oinarritutako arrazoi<br />

itxiari egiantxa pittin bat emateko bestetako ez da erabiltz<strong>en</strong> z<strong>en</strong>tzua.<br />

Nafarroan gau<strong>de</strong>nez, eta p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>tuaz mintzo gar<strong>en</strong>ez, ez nuke aipatu gabe<br />

utzi nahi, nafar bat<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>a. Nik esan behar banu, euskal literaturak eman du<strong>en</strong><br />

aurr<strong>en</strong>eko idazle sanoa baita. Horregatik dago hain baztertua eta zokoratua.<br />

Horregatik ez du inork leitz<strong>en</strong> bere <strong>en</strong>tsegurik. Horregatik ez du inork aztertz<strong>en</strong><br />

bere idazlanik: bere gisa p<strong>en</strong>tsatzeko kapaz <strong>de</strong>n idazle bakarra <strong>de</strong>lakotz. Eduardo<br />

Gil Beraz ari naiz, bai.<br />

Aita xurikatz<strong>en</strong> ari <strong>de</strong>n haurra ez naizela ikus <strong>de</strong>zazu<strong>en</strong>, kontzi<strong>en</strong>tziari buruzko<br />

har<strong>en</strong> pasarte batzuk ekarriko ditut hona. Nere idurikoz, hagitz kontuan izateko<br />

gogoetak baitira gaurko edozein idazler<strong>en</strong>dako. Izan ere, ba ote dugu kontzi<strong>en</strong>tziaz<br />

bestetaz zer kezkaturik? Zer kezkatua bai, baina, atz<strong>en</strong>ean ez ote ditugu har<strong>en</strong><br />

bizkar uzt<strong>en</strong> gure kezka guziak? Izan ere, beti ardailan gara, kontzi<strong>en</strong>tzia goiti eta<br />

kontzi<strong>en</strong>tzia behiti. Baina zer da kontzi<strong>en</strong>tzia? Adi:<br />

«Kontzi<strong>en</strong>tzia eritasuna dugu, giza eritasuna. Har<strong>en</strong> <strong>de</strong>finizioa ximple xamarra<br />

dugu: beti errateko prest egotea. Hon<strong>en</strong> ondorioak itxuratz<strong>en</strong> du gaurko<br />

gizakiar<strong>en</strong> gakoa. Edo, gauza bera baita, beti errateko prest egotea eta honek<br />

beronek suposatz<strong>en</strong> du<strong>en</strong>a, egungo gizakiar<strong>en</strong> ezaugarri nagusiak dira. Hori da,<br />

prezeski, kontzi<strong>en</strong>tziar<strong>en</strong> eginkizuna: geure buruar<strong>en</strong> lekukoar<strong>en</strong>a egin beharra.<br />

Baina, gogoar<strong>en</strong> gorabehera eta ekintzetarik kontzi<strong>en</strong>tziara iragait<strong>en</strong> <strong>de</strong>na gauza<br />

fitsa da, izpirik xeh<strong>en</strong>a; eta areago <strong>de</strong>na, <strong>de</strong>sgisatua eta moldatua, arruntatua eta<br />

batua, adierazp<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> mol<strong>de</strong>ra murriztua baita.<br />

Gauza fits honek, hala ere, gizartean gar<strong>en</strong>az bezainbatean, axola guziak eta<br />

bortz eskatz<strong>en</strong> ditu. Z<strong>en</strong>bat doakigun fits horretan... Hark markatz<strong>en</strong> digu gure<br />

tokia artal<strong>de</strong>an, hartaz <strong>de</strong>f<strong>en</strong>ditz<strong>en</strong> dugu geure burua, hari buruz geure antsia eta<br />

nekerik gehi<strong>en</strong>a. Hori da hutsik gabe eduki behar dugun diru mota. Beti ausarki<br />

eta eskupean behar dugun sosa. Atse<strong>de</strong>nean sekulan izan ez <strong>de</strong>zakegun ahalm<strong>en</strong>a.<br />

Tal<strong>de</strong>ari, tal<strong>de</strong>koak izateko, ordaintz<strong>en</strong> diogun zerga nagusia da aipatu<br />

kontzi<strong>en</strong>tzia, eta erdi aroko azk<strong>en</strong> petxeroar<strong>en</strong> gisan, egun eta eguzki, egun eta<br />

sekulako, lanari lotuak izan behar gara zergabiltzaileari sosak eman ahal izateko.<br />

Hori da gure nekea, hori gure gaixotasuna; hori higatz<strong>en</strong> eta bertzelakatz<strong>en</strong><br />

gaitu<strong>en</strong>a.<br />

44 GALEUZCA


Egungo gizakiak gehiago lantz<strong>en</strong> du bere kontzi<strong>en</strong>tzia, sozialagoa da iduri.<br />

Gauza gehiago errateko prest egon behar du. Honek ahalegin haundiago eskatz<strong>en</strong><br />

dio, honek arruntago egit<strong>en</strong> du, manukorrago. Kontzi<strong>en</strong>tzia landu eta prestatu<br />

behar du<strong>en</strong>ez, asti osoa tal<strong>de</strong>ari zor dio. Baina, p<strong>en</strong>tsaketa hori, gertakariez<br />

ohartzea, kontzi<strong>en</strong>tzian jasotzea, gehigarrizko lana da, z<strong>en</strong>tzu hertsian,<br />

bizitzarako alfer alferrikako lana. Hori, sozialak izateko eskatz<strong>en</strong> zaigun lan<br />

extra da.<br />

Ekintza guziak kontzi<strong>en</strong>tzian jasotzean, erran nahi baita, hitzetara ekartzean,<br />

aipatzean, erratean, galdu egit<strong>en</strong> dute ber<strong>en</strong> izakera bakarra eta aldaezina.<br />

Sailkapean gelditz<strong>en</strong> dira, makurtuak eta kategoria bat<strong>en</strong> barr<strong>en</strong>ean. Horixe da,<br />

hain zuz<strong>en</strong> ere, komunikazioar<strong>en</strong> funtsa: gertakariar<strong>en</strong> zatirik haundi<strong>en</strong>ari<br />

uko egitea, erabilgarri eta adigarri egitear<strong>en</strong> truk. Ohargarria dugu, nola gaurregun<br />

komunikaziorik eza giza ondikorik handi<strong>en</strong>a bezela aditz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n, edota,<br />

komunikabi<strong>de</strong><strong>en</strong> informazio manipulatzeaz j<strong>en</strong><strong>de</strong> oro nola kexu <strong>de</strong>n. Halabaina,<br />

<strong>de</strong>nek eman nahi dizute ber<strong>en</strong> bertsioa.<br />

Baina, alferrik da inor salatzea, kontzi<strong>en</strong>tzian hartzea, errateko bi<strong>de</strong>an jartzea<br />

da, egitate<strong>en</strong> bigarr<strong>en</strong> bertsio erabilgarria egitea, eta honekin leh<strong>en</strong>bizikoa ezabatu<br />

egit<strong>en</strong> da ezinbertzean; aurr<strong>en</strong>eko hura eskura ezina baitzaigu, egitateak ezin<br />

baitira inolatan inola ere ber<strong>en</strong> osoan hitzetara jaso; nornahik jasotz<strong>en</strong> duela ere,<br />

nahiz borondaterik on<strong>en</strong>az, har<strong>en</strong> fits bat baizik ez du jasoko bere hitzetara.<br />

Zehazkiago errateko, gertakariak ez dira eskuragarriak inor<strong>en</strong>dako; eta hau,<br />

berez bere arazo ez <strong>de</strong>na, arazo nagusi bihurtz<strong>en</strong> da tal<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> barr<strong>en</strong>ean gar<strong>en</strong><br />

ber. Horretarako kontzi<strong>en</strong>tzia.<br />

Prolema hon<strong>en</strong> kariaz gizakiari egit<strong>en</strong> zaion leh<strong>en</strong>biziko burla, orakuloar<strong>en</strong><br />

«heure burua ezagut» ospetsua dugu. Nork bere burua ezagutzeko egin ditzake<strong>en</strong><br />

esfortzu eta behaketa guziek <strong>de</strong>us berera joko dute: errangarri <strong>de</strong>na, tal<strong>de</strong>ak uler<br />

<strong>de</strong>zak<strong>en</strong>a, neurtu edo juzka <strong>de</strong>zak<strong>en</strong>a... hitz batez, nork bere du<strong>en</strong>a, tal<strong>de</strong>ar<strong>en</strong><br />

eskura bihurtzea. Nork bere buruar<strong>en</strong> funtsa atxeki nahiz Tantalor<strong>en</strong>a egit<strong>en</strong> du.<br />

Z<strong>en</strong>bat eta xehekiago, z<strong>en</strong>bat eta artoskiago ari baita bere burutik, hainbat eta<br />

urr<strong>en</strong>tz<strong>en</strong>ago da beregandik. Zer<strong>en</strong> bere kontzi<strong>en</strong>tziara egit<strong>en</strong> baitu, eta han<br />

tal<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> formula eta err<strong>en</strong>bi<strong>de</strong>rik bertzerik ez baita. Oror<strong>en</strong> gain eta bereziki,<br />

«heure burua ezagut» horrek soilik lagun sozialduari, bere burua ez <strong>de</strong>nari,<br />

tal<strong>de</strong>ki<strong>de</strong>ari mintzatzeko balio du. Lagun bakunari ezin dakioke horrela mintzo,<br />

ezinp<strong>en</strong>tsatuzkoa baita. Lagun bakunak ez du batere kontzi<strong>en</strong>tzia beharrik.<br />

Harritzekoa da <strong>de</strong>na errateko prest egoteak noraino jo <strong>de</strong>zake<strong>en</strong>: gure ekintz<strong>en</strong><br />

izakera pertsonal eta berezia galtzera haietaz ohartzear<strong>en</strong> truk. Ohartzea,<br />

modu murriztaile eta agortzaile batez aritzea da; izan ere, tal<strong>de</strong>ak ezarritako<br />

zerga gogoan, nork bere burua estutuz aritzea baita. Beti bere buruaz informea<br />

egiteko prest dago<strong>en</strong>a, huraxe da kontzi<strong>en</strong>tziazko eritasuna du<strong>en</strong>a. Eta hem<strong>en</strong><br />

jotz<strong>en</strong> dugu kontzi<strong>en</strong>tziak asmatu iduri nagusira: indibiduoa. Baina, indibiduoa<br />

tal<strong>de</strong>ak asmatu izatea ez da batere harritzeko gauza. Lagun bakunak ez zu<strong>en</strong><br />

kontzeptu horr<strong>en</strong> premiarik batere. Indibiduoak tal<strong>de</strong>ki<strong>de</strong> erran nahi du.<br />

Tal<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> neurri betea da. Behiala, bakoitzar<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>a bera ez zitzaion beste bati<br />

GALEUZCA<br />

45


aipatz<strong>en</strong>, eta horrek erran nahi du, tal<strong>de</strong>ar<strong>en</strong> kontzeptua orain baino ahulagoa<br />

zela, eta egungo kontzi<strong>en</strong>tziari dagokiona: nortasuna eta abar, tal<strong>de</strong>ar<strong>en</strong><br />

m<strong>en</strong>pekotasunez kanpoan zela. Baz<strong>en</strong> horregatik, nortasuna, eta gaur ez bezain<br />

nabaria gainera, hain zuz<strong>en</strong> ere, gaur bezain kontzi<strong>en</strong>te ez zelakotz.»<br />

Nere iduriko, munduko katedratikorik sonatu<strong>en</strong>ari ere <strong>de</strong>us<strong>en</strong> zorrik ez diot<strong>en</strong><br />

pasarteak dira horiek. Hon<strong>en</strong> gisara ikertutako gaiak erruz baditu Eduardo Gil<br />

Berak, oraindik kasik inork ezagutz<strong>en</strong> ez ditu<strong>en</strong>ak.<br />

Bukatzeko, gogoeta hauxe bakanduko nuke bereziki goiko horietatik, euskal<br />

zera guzietan kontzi<strong>en</strong>tzia eske dabiltzan ergel horiek kontuan har<br />

<strong>de</strong>zat<strong>en</strong>:«Harritzekoa da, kontzi<strong>en</strong>tzia hartzeak, hots, <strong>de</strong>na errateko prest<br />

egoteak, noraino jo <strong>de</strong>zake<strong>en</strong>: gure ekintz<strong>en</strong> izakera pertsonal eta berezia<br />

galtzeraino haietaz ohartzear<strong>en</strong> truk». Gaitz honek bete betean jotz<strong>en</strong> du<strong>en</strong><br />

herririk baldin bada egungo munduan, Euskal Herria g<strong>en</strong>uke hura. Euskal Herria,<br />

oraintxe ari da, <strong>de</strong>na eta ez <strong>de</strong>na kontzi<strong>en</strong>tzia bihurtz<strong>en</strong>, oraintxe bere nortasun<br />

pixarra arruntean galtz<strong>en</strong>. Alor guzietan nabari du kontzi<strong>en</strong>tzia kontu hori.<br />

Literaturarekin zer ikusirik baluk<strong>en</strong> alor bat aukeratzekotan, bertsolaritzan ikust<strong>en</strong><br />

da hori nabarm<strong>en</strong><strong>en</strong>. Gure nortasunar<strong>en</strong> sinbolo nagusitzat lau haizetara aupatz<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>n berezitasuna bera bihurtu zaigu normaltasunar<strong>en</strong> adierazlerik garbi<strong>en</strong>a<br />

kontzi<strong>en</strong>tzi konttua <strong>de</strong>la medio. Eska ahala guzian bere eritzia emateko prest duzu<br />

bertsolaria gaur. Are gehiago, eskatu egit<strong>en</strong> zaio bertsolariari gaur, gal<strong>de</strong> ahala<br />

guzia erantzuteko al<strong>de</strong>z aurretik presta dadin.<br />

Garai batean gure herrietan, hirulau jauntxo besterik ez zir<strong>en</strong> izat<strong>en</strong><br />

kontzi<strong>en</strong>tzidunak. Eta nortasun e<strong>de</strong>r bat<strong>en</strong> sinale, j<strong>en</strong><strong>de</strong>ak par egit<strong>en</strong> zu<strong>en</strong> hai<strong>en</strong><br />

kontzi<strong>en</strong>tziaz. Gaur or<strong>de</strong>a, nortasunik ap<strong>en</strong>as dugunean, <strong>de</strong>nak bihurtu gara<br />

kontzi<strong>en</strong>tzidun. Gainera, historiak aspaldian frogatua du, herri batek z<strong>en</strong>bat eta<br />

kontzi<strong>en</strong>tzia haundiago, orduan eta nortasun urriagoa.<br />

Bertsolari bat<strong>en</strong> berriroko hitzak nere gisara erabiliz, haundi <strong>de</strong>la ez jakitean<br />

datza herri bat<strong>en</strong> haunditasuna. Horra gure gaitza: euskaldunak haundi eta<br />

difer<strong>en</strong>t <strong>de</strong>la uste dizu. Kontzi<strong>en</strong>tziak tipi ez<strong>de</strong>usak ere haundi usteko bihurtz<strong>en</strong><br />

baititu, eta halaxe ondatz<strong>en</strong>, murrizt<strong>en</strong>, sorgortz<strong>en</strong> eta antzutz<strong>en</strong> herri bat<strong>en</strong><br />

nortasun bihurria.<br />

Zinez diot hau: ber<strong>en</strong> buruar<strong>en</strong> kontzi<strong>en</strong>tziaz gaindik bizi dir<strong>en</strong> euskaldunak<br />

baizik ez ditut maite. Haietan bakarrik sumatz<strong>en</strong> baitut nortasun pixarr<strong>en</strong> bat<br />

bizirik. Besteak, euskaldun kontzi<strong>en</strong>tzidun homologatuak, nahinongo hiztunak<br />

baino ez baitira. Are gehiago: inoiz baino hobeki ikust<strong>en</strong> dut gaur, edozein euskal<br />

zeratan kontzi<strong>en</strong>tzia eskatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n honetan, azpikontzi<strong>en</strong>tziari esker bizi izan<br />

direla munduko herri guziak; eta azpikontzi<strong>en</strong>tziari esker euskal nortasuna. Eta<br />

nago, ez ote zu<strong>en</strong> Jon Miran<strong>de</strong>k ere gaitz bera sumatz<strong>en</strong> gugan. Nikolas Ormaetxeak<br />

ere bai agian. Biak era banatara, baina, biak adim<strong>en</strong>ez haruztik, kontzi<strong>en</strong>tziaz<br />

gaindik, sumatz<strong>en</strong> baitzut<strong>en</strong>, nere idurikoz, gizakiar<strong>en</strong> indarrik ezkutu<strong>en</strong>a, indarrik<br />

zinezko<strong>en</strong>a.<br />

46 GALEUZCA


El <strong>en</strong>sayo, <strong>en</strong>tre la literatura y la filosofía<br />

(Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l original <strong>en</strong> euskara)<br />

Es lógico que semejante título no sugiera<br />

nada interesante. No ti<strong>en</strong>e ningún s<strong>en</strong>tido<br />

com<strong>en</strong>zar ahora a discutir sobre la poltrona<br />

que le correspon<strong>de</strong> al <strong>en</strong>sayo <strong>en</strong> la <strong>de</strong>mocracia<br />

parlam<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> la literatura. Toda obra<br />

literaria, tanto escrita como oral, es un pequeño<br />

<strong>en</strong>sayo. El eterno <strong>en</strong>sayo humano por<br />

configurar su «verdad». La clasificación <strong>de</strong><br />

dicha configuración es lo que m<strong>en</strong>os importa;<br />

aunque hoy <strong>en</strong> día se pregone, precisam<strong>en</strong>te,<br />

todo lo contrario.<br />

A nosotros, <strong>de</strong>sgraciadam<strong>en</strong>te, nos ha<br />

tocado vivir la era <strong>de</strong> la Miseria M<strong>en</strong>tal. Hoy,<br />

cada vez que abre la boca uno, abre para<br />

hablar <strong>de</strong> patologías. Así, claro está, se inv<strong>en</strong>tan<br />

cada vez más patologías ficticias,<br />

cada vez se habla más <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s imaginarias,<br />

y por consigui<strong>en</strong>te, a qui<strong>en</strong> no llora<br />

neciam<strong>en</strong>te, a qui<strong>en</strong> habla sanam<strong>en</strong>te, ya ni<br />

se le escucha, o lo que es peor tadavía, ya ni<br />

se le trata como ser humano a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta.<br />

Por poner un ejemplo común <strong>de</strong> aquí y<br />

ahora, imaginemos que vi<strong>en</strong>e cualquier señoritingo<br />

(eso sí: doctorado <strong>en</strong> mil ci<strong>en</strong>cias<br />

exactas) <strong>de</strong> casa cristo <strong>de</strong> la frontera, y nos da<br />

una lección <strong>de</strong> nuestra salvación, haci<strong>en</strong>do,<br />

cómo no, una clasificación lo más exóticam<strong>en</strong>te<br />

estructurada sobre la <strong>en</strong>fermedad que<br />

pa<strong>de</strong>ce nuestra l<strong>en</strong>gua, el euskara, y su patología<br />

social. He ahí la tipología <strong>de</strong> nuestro<br />

único <strong>en</strong>sayista. Porque a <strong>de</strong>cir verdad, son<br />

este tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos (para colmo escritos <strong>en</strong><br />

español chavacano) los que aprecia la g<strong>en</strong>te<br />

vascófona <strong>de</strong> este pueblo, y no me refiero<br />

sólo al pueblo llano, sino también a los más<br />

GALEUZCA<br />

Toda literatura es <strong>en</strong>sayo<br />

PATZIKU PERURENA<br />

prestigiosos intelectuales euskaldunes.<br />

Hablemos pues, <strong>de</strong> nuestra <strong>en</strong>fermedad,<br />

<strong>de</strong> nuestros pobres y pequeños pueblos que<br />

se están muri<strong>en</strong>do, lloremos todos juntos al<br />

unísono, emborrachémonos <strong>de</strong> efímeras lágrimas<br />

<strong>de</strong> hipocresía, y que, nunca mejor<br />

dicho, viva la vieja madre que nos parió!<br />

Aquí y ahora, es este cáncer <strong>en</strong>sayístico el<br />

que se imprime y se vuelve a imprimir;<br />

primeras y segundas ediciones; charlas <strong>de</strong><br />

instituto <strong>en</strong> instituto, confer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ikastola<br />

<strong>en</strong> ikastola, v<strong>en</strong>tas y promociones <strong>de</strong> asociación<br />

<strong>en</strong> asociación, mesas redondas, cuadradas<br />

y rectangulares <strong>en</strong> salas <strong>de</strong> cultura y<br />

obsequio <strong>de</strong> Euscadíco Huchas, etc, etc, etc.<br />

Cualquier tema <strong>de</strong> mierda que <strong>en</strong>salce y<br />

propague cualquiera <strong>de</strong> nuestras infinitas<br />

patologías m<strong>en</strong>tales, bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ido sea, y si se<br />

inv<strong>en</strong>tan nuevas patologías exóticas para disfrazar<br />

nuestra vieja hipocresía, mejor todavía;<br />

porque, para alabar esa labor están, precisam<strong>en</strong>te,<br />

nuestros mo<strong>de</strong>rnos y prestigiosos<br />

catedráticos ignacianos y toda una manada<br />

<strong>de</strong> inútiles crey<strong>en</strong>tes.<br />

Como muy bi<strong>en</strong> ha dicho reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

un gran p<strong>en</strong>sador navarro, aquí lo que pi<strong>de</strong> la<br />

g<strong>en</strong>te aficionada a los memos <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong><br />

boga, es lo sigui<strong>en</strong>te: «sálv<strong>en</strong>me uste<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

mí» . Sea como sea, pero sálv<strong>en</strong>me <strong>de</strong> mi<br />

abulia, <strong>de</strong> mi pusilanimidad. Y para eso,<br />

nada mejor que llorar todos juntos sobre<br />

nuestras patologías sociales, echándole la<br />

culpa siempre a un supuesto y extraño fantasma<br />

imaginario. Esta postura perezosa y mísera<br />

que se da <strong>en</strong> la sociología euskaldun <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral, es pat<strong>en</strong>te tambi<strong>en</strong> <strong>en</strong> la literatura.<br />

El lector <strong>en</strong>fermo, quiere que el <strong>en</strong>sayista le<br />

hable <strong>de</strong> las mil y una patologías que ha<br />

inv<strong>en</strong>tado la sociedad <strong>en</strong> él. Es un círculo<br />

47


vicioso que conoce mejor que nadie el escritor<br />

mediocre. Este sabe que, para convertirse<br />

<strong>en</strong> Dios le basta con llorar al unísono con el<br />

<strong>de</strong>sgraciado pueblo anémico. Así han nacido<br />

los Dioses <strong>de</strong> todas las religiones <strong>de</strong>l mundo;<br />

así los intelectuales <strong>de</strong> cátedra <strong>en</strong> la sociedad<br />

actual. Al <strong>en</strong>sayista euskaldun le ocurre lo<br />

mismo: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que perdió el norte, busca a un<br />

Dios afeminado e híbrido <strong>en</strong> el Suroeste.<br />

Hablando <strong>de</strong> Dios, me vi<strong>en</strong>e a la memoria,<br />

una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia rural que antaño se hizo<br />

popular <strong>en</strong> mi pueblo, Leiza, Navarra. Según<br />

cu<strong>en</strong>ta la ley<strong>en</strong>da, dos campesinos tuvieron<br />

la sigui<strong>en</strong>te discusión:<br />

– Yo ya no me fío más que <strong>de</strong> Dios<br />

– Pues yo, <strong>de</strong>l que m<strong>en</strong>os me fío, es <strong>de</strong><br />

Dios.<br />

– ¿Porqué dices eso?<br />

– Porque, según dic<strong>en</strong>, Dios hace lo que<br />

le da la gana, y nunca se pue<strong>de</strong> fiar<br />

uno <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> hace siempre lo que le<br />

da la gana.<br />

Para la m<strong>en</strong>talidad rural vasca <strong>de</strong> aquellos<br />

tiempos que, ni siquiera podía poner <strong>en</strong><br />

duda la omnipot<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Dios, parec<strong>en</strong> reveladoras<br />

dichas elucubraciones. Esa discusión,<br />

a primera vista, podría parecer un tanto<br />

caduca para la m<strong>en</strong>talidad literaria actual; sin<br />

embargo, casi toda la literatura euskaldun<br />

actual carece <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l humor y vigor<br />

espiritual sufici<strong>en</strong>te para <strong>de</strong>cir otro tanto,<br />

sobre tantos y tantos Dioses Sociales Afeminados<br />

que se vi<strong>en</strong><strong>en</strong> mitificando ridículam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> la segunda mitad <strong>de</strong> este siglo. Si<br />

nos fijamos <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> esa pequeña<br />

controversia que mantuvieron los dos campesinos<br />

leitzarras arriba m<strong>en</strong>cionados, nos<br />

daremos cu<strong>en</strong>ta inmediatam<strong>en</strong>te que, uno<br />

lloriqueaba abúlica y futílm<strong>en</strong>te al amparo<br />

<strong>de</strong> Dios; el otro interlocutor, <strong>en</strong> cambio,<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>mascarando ese triste lloriqueo<br />

diocesano, abre camino a un lúcido y<br />

condun<strong>de</strong>nte mundo humorístico, sin confundir,<br />

claro está, el auténtico humor con la<br />

tontería lacrimosa.<br />

Esa s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia popular, sabe dios porqué,<br />

se <strong>en</strong>laza <strong>en</strong> mi m<strong>en</strong>te con otra frase universal,<br />

que dice, más o m<strong>en</strong>os así: «La tradición<br />

es una cosa que hay que conocer bi<strong>en</strong>, porque<br />

siempre que pue<strong>de</strong> nos <strong>en</strong>gaña ocultando<br />

una m<strong>en</strong>tira». Es significativo que dijera<br />

esto hace ci<strong>en</strong> años un <strong>en</strong>sayista mo<strong>de</strong>rno, y<br />

lo repita reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te otro literato vasco <strong>de</strong><br />

los llamados mo<strong>de</strong>rnos. De todas formas, es<br />

<strong>de</strong>masiado confuso para mí, el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> esa<br />

frase. En honor a la transpar<strong>en</strong>cia, yo la<br />

convertiría <strong>en</strong> esta otra: «La tradición es una<br />

cosa que hay que conocer bi<strong>en</strong>, porque oculta<br />

muchas verda<strong>de</strong>s s<strong>en</strong>cillas que trata <strong>de</strong><br />

ocultar la compleja e idiota mo<strong>de</strong>rnidad<br />

actual». Esta es otra <strong>de</strong> las patologías que<br />

pa<strong>de</strong>ce la literatura vasca: creer que la sexualidad,<br />

la intelig<strong>en</strong>cia, la higi<strong>en</strong>e, la razón, el<br />

cielo, y la milésima dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> la m<strong>en</strong>te<br />

humana, han sido <strong>de</strong>scubiertas <strong>de</strong> la noche<br />

a la mañana por la gran ci<strong>en</strong>cia mo<strong>de</strong>rna.<br />

Dicho <strong>de</strong> otra forma: creer <strong>en</strong> la mo<strong>de</strong>rnidad,<br />

y <strong>en</strong> la salvación mágica que ha <strong>de</strong><br />

ofrecer ella a todo lo euskaldun. ¡Dios nos<br />

libre <strong>de</strong> tanto psicologillo, sexologillo,<br />

sociologillo, y mo<strong>de</strong>rnillo iluso! ¡Por Dios y<br />

por todos los santos! Queremos vivir<br />

sanamante con las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s más simples,<br />

más reales y más antiguas, y no complicarnos<br />

la muerte diaria inv<strong>en</strong>tando y propagando<br />

día a día miles <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> efímera imaginería.<br />

Y si no gusta la ruda verdad antigua,<br />

hablaré <strong>de</strong> m<strong>en</strong>tiras. Porque para mí, las<br />

azarosas y tranquilas m<strong>en</strong>tiras antiguas <strong>en</strong>cumbran<br />

también mayores y más auténticas<br />

verda<strong>de</strong>s que las anémicas m<strong>en</strong>tiras relámpago<br />

actuales. Para poner un ejemplo básteme<br />

con m<strong>en</strong>cionar otra s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la tradición<br />

popular vasca. Actualizándola al español,<br />

v<strong>en</strong>dría a <strong>de</strong>cir algo así: «dic<strong>en</strong> que el cuclillo,<br />

<strong>de</strong>spues <strong>de</strong> haber asistido a la universidad<br />

durante siete años, no apr<strong>en</strong>dió más que<br />

a repetir cucu, cucu, cucu! ». El eco <strong>de</strong> la<br />

terminación <strong>de</strong> esta maravillosa s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia,<br />

refleja el gran nivel cultural <strong>de</strong> los<br />

euskaldunes mo<strong>de</strong>rnos. Siete años <strong>de</strong> carrera<br />

48 GALEUZCA


universitaria para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a atontar a todo<br />

un pueblo. Pero a pesar <strong>de</strong> todo, el euskaldun<br />

mo<strong>de</strong>rno, nunca ha estado más conv<strong>en</strong>cido<br />

<strong>de</strong> que, la fuerza espiritual, la personalidad y<br />

la peculiaridad cultural <strong>de</strong> nuestro pueblo, es<br />

directam<strong>en</strong>te proporcional al número <strong>de</strong> cuclillos<br />

doctorados <strong>en</strong> dicer cucu, cucu, cucu,<br />

... Dicho <strong>de</strong> otra forma: este pueblo ha perdido<br />

ya su instinto vital; adora al cuclillo y al<br />

petirrojo con la misma b<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia, y <strong>de</strong><br />

todos es sabido lo que significan el uno para<br />

el otro.<br />

Esta reflexión, tan evi<strong>de</strong>nte por otra parte,<br />

me hace recordar aquella otra s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia<br />

que el Padre Dámaso <strong>de</strong> Intza, (Navarra),<br />

recogió <strong>de</strong> boca <strong>de</strong> un campesino <strong>de</strong> Areso,<br />

otro <strong>de</strong> los muchos pueblos euskaldunes <strong>de</strong><br />

Navarra. Vertido al castellano, dice algo así:<br />

«Una m<strong>en</strong>te sana vale por mil, pero mil<br />

necios no val<strong>en</strong> nada». Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, es<br />

una maravillosa s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia que va contra toda<br />

ci<strong>en</strong>cia mo<strong>de</strong>rna, porque, <strong>de</strong> hecho, rechaza<br />

su argum<strong>en</strong>to básico, que es el número:<br />

estadísticas, porc<strong>en</strong>tajes, mayorías, minorías,<br />

y cualquier otra semejante idiotez m<strong>en</strong>tal<br />

refr<strong>en</strong>dada por el número. Descartes <strong>de</strong>cía<br />

casi lo mismo, hace muchísimos años:<br />

«es mucho más s<strong>en</strong>sato que un hombre solo<br />

dé con la verdad <strong>en</strong> su soledad, y no un<br />

conglomerado <strong>de</strong> miles y miles <strong>de</strong> idiotas<br />

juntos <strong>en</strong> revolución». Cosa que nadie pue<strong>de</strong><br />

tragar hoy día, porque, por poner un ejemplo,<br />

casi todo el mundo está conv<strong>en</strong>cido <strong>de</strong> que se<br />

pue<strong>de</strong> saber perfectam<strong>en</strong>te cómo viv<strong>en</strong> todas<br />

las embarazadas <strong>de</strong> España, haci<strong>en</strong>do una<br />

<strong>en</strong>cuesta a ci<strong>en</strong> vírg<strong>en</strong>es quinceañeras <strong>en</strong> un<br />

barrio <strong>de</strong> San Sebastián.<br />

Es hora ya <strong>de</strong> ce<strong>de</strong>r la palabra a un<br />

p<strong>en</strong>sador solitario, navarro por cierto, que<br />

amistosam<strong>en</strong>te un bu<strong>en</strong> día le bauticé con el<br />

seudónimo <strong>de</strong> Montaigne el Zancudo. Aprovechando<br />

la abundosa y rica obra <strong>en</strong>sayística<br />

<strong>de</strong> este noble p<strong>en</strong>sador, podríamos m<strong>en</strong>cionar<br />

cualquier tema; pero esta vez le ce<strong>de</strong>mos<br />

la palabra, para que nos instruya sobre el<br />

tema <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia, por ser un concepto<br />

que nos afecta directam<strong>en</strong>te a los literatos, y<br />

GALEUZCA<br />

por ser el concepto más tergiversado <strong>de</strong> nuestros<br />

tiempos. Porque, hoy <strong>en</strong> día, parece ser<br />

que todo es cuestion <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia. Pero,<br />

¿qué es exactamante eso que llamamos conci<strong>en</strong>cia<br />

?<br />

Escuchemos, pues, la voz <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sador<br />

navarro antes m<strong>en</strong>cionado:<br />

«La conci<strong>en</strong>cia es una <strong>en</strong>fermedad, una<br />

<strong>en</strong>fermedad humana. Su <strong>de</strong>finición es bastante<br />

s<strong>en</strong>cilla: estar siempre dispuesto a<br />

hablar. Este hecho, y su consecu<strong>en</strong>cia, es lo<br />

que caracteriza al hombre actual. Es ésta,<br />

precisam<strong>en</strong>te, la tarea primordial <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia:<br />

t<strong>en</strong>er que hacer <strong>de</strong> testigo <strong>de</strong> nosotros<br />

mismos. Pero, <strong>de</strong> nuestros p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos<br />

y actos no pasa a la conci<strong>en</strong>cia sino una<br />

parte ínfima, y lo que es más: esa infinitésima<br />

parte pasa ya <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erada y <strong>de</strong>snaturalizada<br />

a la conci<strong>en</strong>cia, porque necesariam<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e<br />

que ser normalizada y homologada para<br />

que se convierta <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> expresión o<br />

medio <strong>de</strong> comunicación social.<br />

Pero esta ínfima parte <strong>de</strong> nuestro ser,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> que somos seres sociales, requiere<br />

toda una <strong>de</strong>dicación incom<strong>en</strong>surable. Aquello<br />

que repres<strong>en</strong>tamos <strong>en</strong> esa ínfima parte,<br />

configura nuestro lugar <strong>en</strong> el rebaño, con<br />

esa ínfima parte nos <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>en</strong> la sociedad,<br />

a esa ínfima parte le <strong>de</strong>dicamos nuestra<br />

máxima preocupación. Esa es nuestra <strong>en</strong>fermedad,<br />

ese continuo torm<strong>en</strong>to que <strong>de</strong>vora<br />

todo la gran<strong>de</strong>za <strong>de</strong> nuestra personalidad.<br />

A pesar <strong>de</strong> ello, el hombre actual cultiva<br />

más que nunca su conci<strong>en</strong>cia, parece ser que<br />

le preocupa más su sociabilidad. Esto, claro,<br />

le requiere más <strong>de</strong>dicación, le hace mas<br />

normal, más obedi<strong>en</strong>te. Como ti<strong>en</strong>e que cultivar<br />

continuam<strong>en</strong>te su conci<strong>en</strong>cia, se <strong>de</strong>dica<br />

todo el tiempo a la labor social, al rebaño.<br />

Pero, ese continuo cultivo <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia,<br />

esto es, t<strong>en</strong>er que dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> todas sus<br />

acciones, es una labor suplem<strong>en</strong>taria, que<br />

<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto, no sirve para nada <strong>en</strong> su<br />

vida. Es como un trabajo extra que se nos<br />

pi<strong>de</strong> a cambio <strong>de</strong> ser sociales.<br />

Cualquiera <strong>de</strong> nuestras acciones, al ser<br />

49


trasladadas a la conci<strong>en</strong>cia, esto es, al ser<br />

convertidas a las palabras, pier<strong>de</strong>n su único<br />

e insondable carácter; pues quedan clasificadas<br />

y homologadas bajo una categoría<br />

<strong>de</strong>terminada. Ese es, precisam<strong>en</strong>te, el fundam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la comunicación: negar la parte<br />

más importante <strong>de</strong> cualquiera <strong>de</strong> nuestras<br />

acciones, a cambio <strong>de</strong> ser inteligibles y<br />

compr<strong>en</strong>sibles. Sin embargo, es <strong>de</strong> notar<br />

que, hoy día, todo el mundo se queja por falta<br />

<strong>de</strong> comunicación como si fuera la mayor<br />

<strong>de</strong>sgracia humana, y <strong>de</strong> la misma forma,<br />

todo el mundo se queja <strong>de</strong> la tergiversación<br />

<strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación. Pero,<br />

paradójicamante, todo el mundo está dispuesto<br />

a dar su versión inevitablem<strong>en</strong>te tergiversada<br />

y mermada <strong>de</strong> las acciones.<br />

Pero, esta queja es totalm<strong>en</strong>te inverosímil,<br />

porque, tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algo, es<br />

estar dispuesto a hablar, estar dispuesto a<br />

dar una segunda versión <strong>de</strong> los hechos, <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erando<br />

inevitablem<strong>en</strong>te la primera, por<br />

ser esta inescrutable. Dicho <strong>de</strong> otra forma:<br />

las acciones nunca jamás son m<strong>en</strong>surables<br />

para nadie; y aunque esto, <strong>de</strong> por sí, no<br />

conlleve ningún problema, se convierte <strong>en</strong><br />

problema principal <strong>en</strong> cuanto somos seres<br />

sociales; <strong>de</strong> ahí la conci<strong>en</strong>cia, para comp<strong>en</strong>sarla.<br />

La primera burla que se le hace al hombre<br />

mediante este problema <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia,<br />

refleja muy bi<strong>en</strong> la archiconocida s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l oráculo: «conócete a tí mismo».<br />

Todos los esfuerzos y quebra<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> cabeza<br />

que sufra uno por conocerse a sí mismo, se<br />

reduc<strong>en</strong> a la nada; porque, cuanto más se<br />

esfuerce <strong>en</strong> conocerse a sí mismo, tanto más<br />

se aleja <strong>de</strong> sí mísmo; esto es, no hace sino<br />

cultivar su conci<strong>en</strong>cia, y ésta no pue<strong>de</strong> ser<br />

sino propiedad <strong>de</strong> la sociedad. Por tanto, el<br />

concepto <strong>en</strong>gañoso «conócete a tí mismo»<br />

sólo sirve para socializar más al individuo,<br />

para <strong>de</strong>spersonalizarlo más. El solitario<br />

nunca echa <strong>en</strong> falta a la conci<strong>en</strong>cia.<br />

Es terrible p<strong>en</strong>sar hasta dón<strong>de</strong> nos pue<strong>de</strong><br />

llevar la postura <strong>de</strong> estar siempre dispuestos<br />

a hablar: justam<strong>en</strong>te, a per<strong>de</strong>r el s<strong>en</strong>tido<br />

peculiar y personal <strong>de</strong> nuestras acciones a<br />

cambio <strong>de</strong> tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ellas. Actuar<br />

cons- ci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, significa actuar <strong>de</strong><br />

un modo restrictivo, pues significa actuar<br />

reprimiéndo- se uno a sí mismo por imperativo<br />

<strong>de</strong>l susodi- cho impuesto social».<br />

He ahí un botón <strong>de</strong> muestra <strong>de</strong> cómo<br />

pi<strong>en</strong>sa el solitario p<strong>en</strong>sador navarro. Pero no<br />

crean uste<strong>de</strong>s que se pi<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> este modo<br />

<strong>en</strong>tre los prestigiosos p<strong>en</strong>sadores<br />

euskaldunes. Nada más lejos <strong>de</strong> la realidad.<br />

Si existe <strong>en</strong> el mundo un pueblo afectado por<br />

la <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia, ése es, sin<br />

duda, el pueblo euskaldun. Hoy y aquí todo<br />

es cuestión <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia. Todo se mi<strong>de</strong> con<br />

el dilatado parámetro <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia. Nada<br />

más significativo para ver que estamos perdi<strong>en</strong>do<br />

nuestra personalidad, nuestra espiritualidad,<br />

nuestra fuerza vital inconsci<strong>en</strong>te.<br />

En todos los ámbitos <strong>de</strong> la sociedad su<strong>en</strong>a la<br />

maldita canción <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia. Para m<strong>en</strong>cionar<br />

uno <strong>de</strong> los campos que afectan a la<br />

literatura y al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to euskaldun, no<br />

hay más que observar, por ejemplo, lo que<br />

ocurre con la inflación <strong>de</strong>l bertsolarismo. Lo<br />

que hasta ahora ha sido uno <strong>de</strong> los símbolos<br />

más cotizados <strong>de</strong> nuestra marginada peculiaridad<br />

cultural euskaldun, el bertsolarismo se<br />

ha puesto a la cabeza <strong>en</strong> lo que respecta a la<br />

actualización <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia social y la<br />

afeminada y anémica normalidad <strong>de</strong>mocrática.<br />

El bertsolari, se ha convertido <strong>en</strong> la señorita<br />

oficial conci<strong>en</strong>zuda por excel<strong>en</strong>cia que<br />

está dispuesta a hablar siempre que se le<br />

pida; o lo que es peor aún, al bertsolari se le<br />

pi<strong>de</strong> cultive su conci<strong>en</strong>cia según la normativa<br />

vig<strong>en</strong>te, para que, <strong>de</strong> antemano t<strong>en</strong>ga<br />

correctam<strong>en</strong>te elaborada su respuesta.<br />

Para terminar, hablaré ya <strong>en</strong> serio: no<br />

amo sino a los euskaldunes inconsci<strong>en</strong>tes.<br />

Sólo <strong>en</strong> ellos intuyo un instinto euskaldun<br />

vivo. Los <strong>de</strong>más, los euskaldunes normalizados<br />

y castrados con tanta conci<strong>en</strong>cia, no creo<br />

que sean ya euskaldunes ni personalida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> ninguna parte. Aún diría más: me doy<br />

cu<strong>en</strong>ta mejor que nunca, que todos los pueblos<br />

<strong>de</strong>l mundo han sobrevivido gracias a su<br />

inconsci<strong>en</strong>cia, y que por consigui<strong>en</strong>te, todos<br />

los pueblos <strong>de</strong>l mundo están muri<strong>en</strong>do ahora,<br />

precisam<strong>en</strong>te, cuando se están sustray<strong>en</strong>do<br />

a la conci<strong>en</strong>cia los últimos reductos <strong>de</strong> la<br />

inconsci<strong>en</strong>cia. Por eso <strong>de</strong>testo a Freud y a<br />

todos sus seguidores mo<strong>de</strong>rnillos. Por eso<br />

amo a Orixe, Miran<strong>de</strong> y otros trágico-romántico-místicos<br />

que han vivido su romance con<br />

el g<strong>en</strong>io euskaldun más allá <strong>de</strong> cualquier<br />

conci<strong>en</strong>cia normalizadora y aniquiladora.<br />

50 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

POESIA TRADIZIOA ETA<br />

HAUSTURA ARTEAN…<br />

TRADICIÓN Y RUPTURA EN LA<br />

POESÍA CONTEMPORÁNEA<br />

p. 53<br />

Lluis Alpera<br />

Tradicio i ruptura <strong>en</strong> la poesia contemporania<br />

p. 55<br />

Margalida Pons<br />

El Nom <strong>de</strong> L'<strong>en</strong>emic<br />

p. 57<br />

Juan Maria Lekuona<br />

Aurkezp<strong>en</strong>a / Pres<strong>en</strong>tación<br />

p. 60<br />

Joxé Maria Alvarez Cáccamo<br />

Tradición e ruptura na poesia galega do século XX<br />

p. 72<br />

Manuel Forca<strong>de</strong>la<br />

O Bardo Pondaliano, Tradición e Mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong><br />

p. 77<br />

Aurelia Arkotxa<br />

Izpirituar<strong>en</strong> artekak / Fisuras <strong>de</strong>l espíritu<br />

p. 81<br />

Iñigo Arambarri<br />

Fotokopiagailua daukagu bihotzar<strong>en</strong> or<strong>de</strong>z<br />

Somos poetas con corazón <strong>de</strong> fotocopiadora<br />

51


52 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Tradizio i ruptura <strong>en</strong> la poesia<br />

contemporania<br />

LLUIS ALPERA<br />

Em sembla que els escriptors quan <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>ix<strong>en</strong> trespassar els límits més <strong>en</strong>llà <strong>de</strong><br />

les primeres provatures i embarcar-se <strong>en</strong> la procellosa mar <strong>de</strong>l compromís escrit,<br />

el veritable compromís amb lectors i crítica, aleshores es planteg<strong>en</strong> si els cal acollirse<br />

a un grup ja format o a una certa estètica ja sacralitzada o bé, si pel contrari,<br />

tr<strong>en</strong>car d’una manera iconoclasta amb els motlles anteriors i fins i tot amb les seues<br />

vaques sagra<strong>de</strong>s, i ll<strong>en</strong>çar-se <strong>de</strong>cididam<strong>en</strong>t a abrandar uns nous cànons literaris,<br />

que <strong>en</strong> molts <strong>de</strong>ls casos s’opos<strong>en</strong> als anteriors. És, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, la sístole/diàstole<br />

<strong>de</strong> la història <strong>de</strong> la literatura i, per tant, <strong>de</strong> les estètiques.<br />

En realitat, la ruptura <strong>de</strong>ls contestataris, <strong>de</strong>ls «poetae novi» com diri<strong>en</strong> d’un Catul<br />

a la Roma clàssica, sempre acostuma a fer-se <strong>en</strong>front d’una tradició, <strong>en</strong> el més clar<br />

i <strong>de</strong>cidit s<strong>en</strong>tit <strong>de</strong> ruptura. Poques vega<strong>de</strong>s, em sembla, al llarg <strong>de</strong> la història, s’ha<br />

aprofitat el bagatge literari <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>eració anterior -o <strong>de</strong> l’estètica que es refusaper<br />

tal d’incorporar algun que altre elem<strong>en</strong>t que interesse al nou i<strong>de</strong>ari literari que<br />

es <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

En tot cas, és b<strong>en</strong> cert que per molta innovació que una g<strong>en</strong>eració –o un<br />

escriptor– haja pretés als seus escrits, mai no haurà <strong>de</strong>ixat <strong>de</strong> recolzar-se –i<br />

apr<strong>en</strong>dre, naturalm<strong>en</strong>t– <strong>en</strong> la història <strong>de</strong> la literatura. De vega<strong>de</strong>s, amb mo<strong>de</strong>ls<br />

força llunyans. Recor<strong>de</strong>m, si més no, els humanistes <strong>de</strong>l R<strong>en</strong>aixem<strong>en</strong>t recreant i<br />

revivint els mo<strong>de</strong>ls clàssics greco-llatins.<br />

Ara bé, d’altra banda, sempre hi ha hagut algun que altre cas, com hem<br />

ass<strong>en</strong>yalat abans que mostra una veritable ambició <strong>de</strong> recerca i <strong>de</strong> síntesi <strong>de</strong> totes<br />

–o d’una bona part– <strong>de</strong> les estètiques anteriors, la qual cosa es veurà, in<strong>de</strong>fectiblem<strong>en</strong>t,<br />

reflectida <strong>en</strong> la seua obra.<br />

En la poesia contemporània, l’ambició <strong>de</strong> síntesi ha estat més freqü<strong>en</strong>t i sovint<br />

amb resultats consi<strong>de</strong>rables. Tot i que, a casa nostra, durant els segles XIX i el XX,<br />

la lluita <strong>de</strong> cadascuna <strong>de</strong> les g<strong>en</strong>eracions per imposar la seua estètica ha estat <strong>de</strong><br />

vega<strong>de</strong>s <strong>de</strong>spietada. Recor<strong>de</strong>m, si <strong>de</strong> cas, els <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sors aferrissats <strong>de</strong>l Mo<strong>de</strong>rnisme,<br />

<strong>de</strong>l Nouc<strong>en</strong>tisme, <strong>de</strong>l Vanguardisme, <strong>de</strong>l Post-Simbolisme, <strong>de</strong>l Realisme Social o<br />

<strong>de</strong>l Formalisme <strong>de</strong>ls 70.<br />

Estic conv<strong>en</strong>çut que una lectura at<strong>en</strong>ta, apassionada i crítica alhora <strong>de</strong> les<br />

literatures <strong>de</strong>l passat, i per supost <strong>de</strong>l passat més immediat, <strong>en</strong>s ajudaria molt a fer<br />

la disecció <strong>de</strong>ls elem<strong>en</strong>ts que més <strong>en</strong>s po<strong>de</strong>n interessar <strong>en</strong> la creació <strong>de</strong>ls nostres<br />

53


motlles literaris. La qual cosa es traduiria <strong>en</strong> una major anàlisi <strong>de</strong> la nostra personal<br />

creació literària, sobretot <strong>en</strong> allò que estem innovant –i que pot es<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir una<br />

veritable ruptura amb tot l’anterior– i allò que sintetitzem <strong>de</strong>l passat, que<br />

arrepleguem <strong>de</strong> la història <strong>de</strong> la literatura i principalm<strong>en</strong>t <strong>de</strong> les grans creacions que<br />

es<strong>de</strong>v<strong>en</strong><strong>en</strong>, s<strong>en</strong>se tòpics, la font perman<strong>en</strong>t <strong>de</strong> la inspiració o <strong>de</strong> la imitació. O siga<br />

la «traditio» <strong>de</strong>ls medievalistes.<br />

Precisam<strong>en</strong>t a l’Edat Mitjana, l’originalitat o millor dit el valor que li atorgav<strong>en</strong><br />

a la creació literària es trobava sovint <strong>en</strong> la capacitat <strong>de</strong> reiteració i <strong>de</strong> síntesi <strong>de</strong>l<br />

que savi<strong>en</strong> els altres, l’acumulació <strong>de</strong> la «traditio». La ruptura significava el <strong>de</strong>sficaci,<br />

la manca <strong>de</strong> s<strong>en</strong>y davant el saber acumulatiu, el saber <strong>en</strong>ciclòpedic. Evi<strong>de</strong>ntm<strong>en</strong>t,<br />

el temps i les estètiques canviari<strong>en</strong> les òptiques.<br />

He volgut donar una <strong>de</strong> cal i una altra <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a <strong>en</strong> aquest curt paper. No cal que<br />

certifique que tots dos elem<strong>en</strong>ts –tradició i ruptura– són sumam<strong>en</strong>t importants –<br />

i fins i tot indisp<strong>en</strong>sables– <strong>en</strong> la bona factura <strong>de</strong> la creació literària, sobretot <strong>en</strong> la<br />

poesia. Personalm<strong>en</strong>t, ja ho sabeu, he mirat <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tar-los <strong>en</strong> la meua praxi<br />

literària, sobretot <strong>en</strong> la darrera fase <strong>de</strong> la meua poesia.<br />

54 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

El Nom <strong>de</strong> L'<strong>en</strong>emic<br />

MARGALIDA PONS<br />

Una nova interpretació <strong>de</strong> la literatura contemporània hauría <strong>de</strong> replantejar-se els<br />

conceptes <strong>de</strong> tradició i ruptura o bé abandonar-los <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>t. D’<strong>en</strong>çà que el<br />

<strong>de</strong>scrèdit <strong>de</strong> l’estètica <strong>de</strong> la mimesi arribà, amb les avantguar<strong>de</strong>s, al seu punt més<br />

alt, po<strong>de</strong>m parlar, amb Octavio Paz, <strong>de</strong> la tradició <strong>de</strong> la ruptura. El tr<strong>en</strong>cam<strong>en</strong>t<br />

<strong>de</strong> la preceptiva s’ha integrat <strong>en</strong> l’ortodòxia fins a l’extrem que la percepció d’allò<br />

que és rupturista pot limitar-se a una qüestió <strong>de</strong> memòria: com més llarg és l’abast<br />

<strong>de</strong>l record, més refer<strong>en</strong>ts comuns amb els <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>t hi trobam. D’altra banda, <strong>de</strong><br />

diàleg amb la tradició, n’hi ha sempre, potser perquè, com <strong>de</strong>i<strong>en</strong> els antics, res no<br />

es pot crear a partir <strong>de</strong>l no res. Que aquest diàleg es <strong>de</strong>scab<strong>de</strong>lli amb un joc <strong>de</strong> veus<br />

assossega<strong>de</strong>s o que sigui un seguit d’imprecacions és una altra qüestió, d’altra<br />

banda poc important.<br />

Si tota apar<strong>en</strong>ça <strong>de</strong> ruptura és una mera qüestió formal, és licit que el lector es<br />

pregunti pel s<strong>en</strong>tit <strong>de</strong> la creació literària –especialm<strong>en</strong>t poètica– i per la viabilitat<br />

<strong>de</strong> la r<strong>en</strong>ovació. Int<strong>en</strong>tar esbrinar com és possible a les acaballes <strong>de</strong>l segle XX,<br />

produir una literatura que t<strong>en</strong>gui un cert impacte <strong>en</strong> el receptor és, amb tota<br />

seguretat abocar-se a un carreró s<strong>en</strong>se sortida. L’error prové, em sembla, <strong>de</strong> la<br />

voluntat d’equiparar literatura i arts plàstiques –i, més mo<strong>de</strong>rnam<strong>en</strong>t, mitjans<br />

audiovisuals– paral.lelisme que ha es<strong>de</strong>vingut, <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong>ls realismes posteriors a<br />

la segona guerra mundial, <strong>de</strong>l tot impossible. Avui la literatura no pot inscriure’s<br />

a la cursa <strong>de</strong>ls mitjans <strong>de</strong> comunicació <strong>de</strong> massa s<strong>en</strong>se resultar mortalm<strong>en</strong>t<br />

perjudicada i ha estat irremissiblem<strong>en</strong>t exclosa <strong>de</strong>l que po<strong>de</strong>m anom<strong>en</strong>ar comunicació<br />

<strong>de</strong> la immediatesa. Quan ha int<strong>en</strong>tat posar-se a l’altura d’aquests mitjans<br />

<strong>de</strong> comunicació ha es<strong>de</strong>vingut un producte híbrid i insegur o bé l’expressió <strong>de</strong>l<br />

costumisme més anacrònic. Tot i que això pot valer-me, <strong>en</strong>tre els sectors que<br />

creu<strong>en</strong> que la normalitat <strong>de</strong> les cultures am<strong>en</strong>aça<strong>de</strong>s s’aconsegueix mitjançant el<br />

sèguim<strong>en</strong>t rabiós i incodicional <strong>de</strong> les mo<strong>de</strong>s, el qualificatiu <strong>de</strong> reaccionària, he <strong>de</strong><br />

dir que <strong>de</strong>sconfio absolutam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> la poètica que basa els seus assolim<strong>en</strong>ts <strong>en</strong> la<br />

sorpresa, <strong>en</strong> l’<strong>en</strong>giny o <strong>en</strong> el servilisme <strong>en</strong>vers els media. Ja ho <strong>de</strong>ia fa prop <strong>de</strong> vinti-cinc<br />

anys, John Barth al seu mític article The Literature of Exhaustion: resulta molt<br />

més popular parlar <strong>de</strong> tècnica que no fer art. A més, <strong>en</strong> un estat que cada cop es<br />

molesta m<strong>en</strong>ys a dissimular el seu caràcter policial dir que l’<strong>en</strong>emic és la tradició<br />

literària repres<strong>en</strong>ta una irresponsabilitat injustificable.<br />

Crec, per tant, que, més que la ruptura amb el propi passat, la literatura hauria<br />

d’int<strong>en</strong>tar la resposta al pres<strong>en</strong>t. Al cap i a la fi, els morts no po<strong>de</strong>n <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sar-se.<br />

I aquesta resposta hauria <strong>de</strong> ser formulada amb procedim<strong>en</strong>ts específicam<strong>en</strong>t<br />

55


literaris respectant les seves limitacions però també –i sobretot– amb pl<strong>en</strong>a<br />

consciència <strong>de</strong> la seva singularitat. Resituar la literatura <strong>en</strong> l’espai que li pertoca és,<br />

avui, un repte díficil i <strong>en</strong>voltat d’abismes. Que això és factible, tanmateix, <strong>en</strong>s ho<br />

<strong>de</strong>mostr<strong>en</strong> novel.les com La festa <strong>de</strong> Gerald. <strong>de</strong> Robert Coover construïda a partir<br />

<strong>de</strong> la repres<strong>en</strong>tació figurativa <strong>de</strong>l caos i la fragm<strong>en</strong>tació, o, <strong>en</strong> la poesia catalana,<br />

la sintaxi alterada <strong>de</strong>ls poemes d’Albert Roig. Potser la postura <strong>de</strong>l poeta, <strong>en</strong><br />

aquesta fi <strong>de</strong> segle s’hauria d’acostar a la manifestada <strong>en</strong> unes ratlles <strong>de</strong>l qua<strong>de</strong>rn<br />

<strong>de</strong> notes d’Andreu Vidal: «Cada vegada que em veig inevitablem<strong>en</strong>t <strong>en</strong>frontat a<br />

l’apegalosa i poc interessant qüestió <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnitat post, etc., record aquelìs<br />

mots que O.W. <strong>de</strong> Lubiez Milosz adreçà als seus contemporanis: «Vosaltres anau<br />

rera el temps, jo esper que el temps em segueixi.»<br />

56 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

AURKEZPENA<br />

JUAN MARIA LEKUONA<br />

Boas noites á todo los meus amigos <strong>de</strong> Galeuzca.<br />

Sei que o meu ac<strong>en</strong>to ó expresarme <strong>en</strong> galego non é <strong>de</strong> rescibo.<br />

E verda<strong>de</strong> que razóna <strong>de</strong> cortesía xustificarán o meu atrevem<strong>en</strong>to.<br />

Mais teño unha razón persoal que me leva a <strong>en</strong>xergar unhas verbas <strong>en</strong><br />

galego.<br />

Era paisana miña, nada <strong>en</strong> Oiarzun, unha Murguia, sogre da gran<strong>de</strong><br />

Rosalia <strong>de</strong> Castro, tan i<strong>de</strong>ntificado ela, Concha Murguia, con Galiza.<br />

D<strong>en</strong><strong>de</strong> o meu amor a Euskadi, istas miñas verbas <strong>en</strong> galego quer<strong>en</strong><br />

simbolizar o meu respeto e admiración á pátria adoptiva da miña<br />

paisana Murguia, que emigrou cara Galiza no sèculo dazanove (XIX)<br />

MINTZALDIGILEA : XOSE MARIA ALVAREZ CACCAMO<br />

Sasoiko gizona <strong>de</strong>la esan behar, 1950 urtean jaio z<strong>en</strong>ez Vigoko hirian. Xose<br />

Mariar<strong>en</strong> oroitzap<strong>en</strong>ean ez du arrastorik utzi urte hark. Niretzat, or<strong>de</strong>a, akordagarri<br />

geratu da, orduan hasi zir<strong>en</strong>ez liburu<strong>en</strong> z<strong>en</strong>tsura k<strong>en</strong>tz<strong>en</strong>; eta orduan Donostian<br />

antolatu zir<strong>en</strong>ez gerrondoko leh<strong>en</strong><strong>en</strong>go literatur lehiaketak, «Educacion y Descanso»<br />

zelakoar<strong>en</strong> eskutik. Eta ordurako, egia da, argitaraturik neukala poema xorta<br />

bat.<br />

Hem<strong>en</strong> dugun Xose Maria Alvarez Cáccamo-k bere etxetik du galiziar kulturarekiko<br />

lotura, apeta eta erantzukia. Alvarez Blazquez familiakoa dugu; eta honek<br />

esan nahi du bere aurrekoak Galiziako kulturar<strong>en</strong> al<strong>de</strong> borrokatu zir<strong>en</strong> horietakoak<br />

zirela. Gogoratu besterik ez dago «Editorial Castrelos» argitaletxeak eginiko<br />

lana, gailegoz argitaratz<strong>en</strong> hasi z<strong>en</strong>ez liburuak «Longa Noite <strong>de</strong> piedra» <strong>de</strong>ituriko<br />

garaietan, hau da «Harrizko gau luzea» zeritzan haietan.<br />

Bere nortasun poetikoaz ere bag<strong>en</strong>uke zeresanik. Xose Mariar<strong>en</strong> poetika heldua<br />

da eta ongi hornitua. Gogotsu irakurria dut «Arquitecturas <strong>de</strong> c<strong>en</strong>iza» (Herrautsezko<br />

arkitekturak, 1985). Eta miretsi dut liburuar<strong>en</strong> poetika osoa. Eta gaurko mintzaldigilea<br />

aurkezteko ordu honetan esan <strong>de</strong>zaket nolako berritasuna dakarr<strong>en</strong> bere<br />

olerkigintzak, eta gainera, zein<strong>en</strong> aukera ona egin digun poesia berria plazaratzekoan.<br />

Esan liteke bere poesia, mo<strong>de</strong>rnitatean ez ezik, gaurko s<strong>en</strong>tiberatasunean<br />

eta estetikan sarturik dagoela. Eta hau ez <strong>de</strong>la dohain txarra gaur hartu du<strong>en</strong> gaiari<br />

57


ere ikuspegi interesgarria eman diezaion.<br />

IRAKASLE BATEN IKUSPEGI TEKNIKOA<br />

Literaturako irakaslea dugu bera,«Longa Noite <strong>de</strong> piedra»-r<strong>en</strong> argitaraldi berria<br />

paratu du<strong>en</strong>a, oharrak eta iruzkinak eginez.<br />

Poesi gaietan autoreak daukan trebakuntza eta gaitasuna ikusiz, gaia bera da<br />

gaur, <strong>en</strong>tzun-mina sortu didana. Uste baitut uste, bere ikuspegi diakronikoak asko<br />

argitu dituela, ez bakarrik Galiziako poesi arazoak, baita Euskal Herrikoak, antzeko<br />

historia dugunez azk<strong>en</strong> urteotan eta ez alperrik! Abertzale planteiam<strong>en</strong>tua, urrutiko<br />

iturri zaharrak aro post-erromantikoan, mo<strong>de</strong>rnitatear<strong>en</strong> hasierak, gudu zibila eta<br />

hon<strong>en</strong> ondorioko poesigintza sozial-errealismo, eredu unibertsaletara irtetzea,<br />

normalkuntza poetikoa post-nazionalista ...<br />

Tradizioa eta haustura: uste dut bir<strong>en</strong> beharrean gau<strong>de</strong>la. Ikerkuntza estetiko<br />

bat<strong>en</strong> ondorio ikust<strong>en</strong> dut, beti ikast<strong>en</strong> ari <strong>de</strong>nar<strong>en</strong> sorm<strong>en</strong>a. Tradizioa behar dugu<br />

inspirazio-iturri <strong>de</strong>n neurrian eta ondare kolektiboan harrobi <strong>de</strong>n neurrian. Eta<br />

haustura, berriz, etorkizunari begira, –edota zehatzago: gaurkoari begira– abangoardiatik<br />

hasi eta s<strong>en</strong>tiberatasun berrietara zabalik dago<strong>en</strong> poesigintzarako<br />

premiari amore eman beharretan.. Aipatz<strong>en</strong> dizuet gaiar<strong>en</strong> gaurkotasun betiko ...<br />

Ez naiz, or<strong>de</strong>a, ni mintzaldigilea. Nik aurkeztu dizkizuet gaurko saio hon<strong>en</strong><br />

autorea: gizona, poeta, aztertzailea ...<br />

R<strong>en</strong> máis pola miña banda. Cedo con moito gosto a palavra ó noso companeiro<br />

Xosé Maria Alvarez Cáccamo.<br />

58 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Pres<strong>en</strong>tación<br />

JUAN MARIA LEKUONA<br />

Boas noites á todo los meus amigos <strong>de</strong> Galeuzca.<br />

Sei que o meu ac<strong>en</strong>to ó expresarme <strong>en</strong> galego non é <strong>de</strong> rescibo.<br />

E verda<strong>de</strong> que razóna <strong>de</strong> cortesía xustificarán o meu atrevem<strong>en</strong>to. Mais teño unha<br />

razón persoal que me leva a <strong>en</strong>xergar unhas verbas <strong>en</strong> galego.<br />

Era paisana miña, nada <strong>en</strong> Oiarzun, unha Murguia, sogre da gran<strong>de</strong> Rosalia <strong>de</strong><br />

Castro, tan i<strong>de</strong>ntificado ela, Concha Murguia, con Galiza.<br />

D<strong>en</strong><strong>de</strong> o meu amor a Euskadi, istas miñas verbas <strong>en</strong> galego quer<strong>en</strong> simbolizar o<br />

meu respeto e admiración á pátria adoptiva da miña paisana Murguia, que emigrou<br />

cara Galiza no sèculo dazanove (XlX)<br />

PONENTE:<br />

XOSE MARIA ALVAREZ CACCAMO<br />

Nace <strong>en</strong> Vigo <strong>en</strong> 195O. Esta fecha nos lleva a<br />

tres consi<strong>de</strong>raciones: primera, que es un hombre<br />

<strong>en</strong> pl<strong>en</strong>as faculta<strong>de</strong>s tanto para la creación<br />

como para la crítica poéticas. Segunda: aun<br />

cuando Xosé Maria no t<strong>en</strong>ga conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ello<br />

<strong>en</strong> esa fecha se permite por primera vez la<br />

publicación <strong>de</strong> libros <strong>en</strong> euskara. Tercera: Educación<br />

y Descanso organiza <strong>en</strong> esa fecha un<br />

certám<strong>en</strong> <strong>de</strong> literatura <strong>en</strong> el que yo tomé parte.<br />

Según he sabido a Xosé Maria Alvarez Cáccamo<br />

le vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> familia, –los Alvarez Blázquez–,<br />

su vinculación así como su empeño y<br />

responsabilidad hacia la cultura gallega. No<br />

hay mas que recordar la labor pionera <strong>de</strong> la<br />

Editorial Castrelos, editando <strong>en</strong> gallego durante<br />

la época <strong>de</strong> la «Longa Noite <strong>de</strong> piedra». El<br />

trabajo editorial <strong>de</strong> su familia, con todo su<br />

historial, su fondo bibliográfico a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la<br />

rica información sobre autores y obras, creo que<br />

le ha proporcionado un bagaje cultural <strong>de</strong> <strong>en</strong>orme<br />

interés para hablarnos hoy y aquí <strong>de</strong> la<br />

poesía gallega <strong>de</strong>l siglo XX.<br />

Lo poco que conozco <strong>de</strong> la obra poética <strong>de</strong><br />

Alvarez Cáccamo me basta para apreciar su<br />

importancia estética. He leído complacido sus<br />

libros <strong>de</strong> poemas «Arquitecturas <strong>de</strong> cinza»,<br />

(1985), y he admirado su poética personal.<br />

En mi pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l confer<strong>en</strong>ciante diría<br />

que este libro da la impresión <strong>de</strong> estar muy<br />

arraigado <strong>en</strong> la tradición, y sin embargo es<br />

actual al mismo tiempo. Ti<strong>en</strong>e la visión y el<br />

s<strong>en</strong>tir <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno y una simbología telúrica<br />

mo<strong>de</strong>rna.<br />

Para terminar quiero sugerir a los aquí pres<strong>en</strong>tes,<br />

que una visión diacrónica <strong>de</strong> la poesía<br />

gallega <strong>de</strong>l siglo XX pue<strong>de</strong> arrojar no poca luz<br />

sobre la historia <strong>de</strong> las otras literaturas, y concretam<strong>en</strong>te<br />

sobre la vasca. Pi<strong>en</strong>so que Euskal<br />

Herria Sur, Galicia y Cataluña, compartimos<br />

una historia parecida.<br />

Sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuestra literatura, <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> lo que sería un planteami<strong>en</strong>to abertzale<br />

patriótico, el resum<strong>en</strong> sería el sigui<strong>en</strong>te: durante<br />

el post-romanticismo siguieron resonando<br />

estilos <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes antiguas. Más tar<strong>de</strong> se pa<strong>de</strong>ce<br />

el trauma <strong>de</strong> la guerra civil y sus repercusiones<br />

involucionistas <strong>en</strong> la poesía En los años 60se da<br />

el social realismo y ya <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la dictadura<br />

surge un planteami<strong>en</strong>to más autónomo <strong>de</strong> poesía<br />

universal hecha <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la propia i<strong>de</strong>ntidad.<br />

Sin duda, a los vascos nos será <strong>de</strong> gran utilidad<br />

el asistir a este <strong>de</strong>bate con Alvarez Cáccamo<br />

sobre la tradición y la ruptura durante el siglo.<br />

Pues es, también, nuestro problema.<br />

59


Tradición e ruptura<br />

na poesia galega do século XX<br />

XOSÉ MARIA ALVAREZ CÁCCAMO<br />

I<br />

Para aqueles que consi<strong>de</strong>ran valor fundam<strong>en</strong>tal na história dunha Literatura a maior<br />

abundáncia <strong>de</strong> acontecim<strong>en</strong>tos revolucionários talvez o panorama diacrónico da nosa<br />

nos lles provoque asombro. Unha ollada <strong>en</strong> perspectiva ao proceso da Poesia <strong>Galega</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> o século XIX ap<strong>en</strong>as amostra tres ou catro fitos que levantan o balbordo dunha<br />

voz iconoclasta por riba dun rumor <strong>en</strong>ganosam<strong>en</strong>te uniforme. Viciados pola tradición<br />

da ruptura que caracteriza ao século pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> as vanguardas clásicas (<strong>en</strong><br />

instantánea precisa <strong>de</strong> Octavio Paz) aínda teiman na procura da ac<strong>en</strong>tos disonantes<br />

como clave valorativa primordial.<br />

No extremo contrário, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores da fi<strong>de</strong>lida<strong>de</strong> a ultranza, perseguidores das liñas<br />

<strong>de</strong> continuida<strong>de</strong> que supoñ<strong>en</strong> conectan a queixa vital <strong>de</strong> Rosalia co ferido testemuño<br />

exist<strong>en</strong>cialista <strong>de</strong> posguerra ou a palabra civil <strong>de</strong> Curros Enríquez coa dicción<br />

belixerante do social-realismo, non sab<strong>en</strong> distinguir a árbore s<strong>en</strong>lleira no c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

fraga. Esta visión continuista organiza un complexo tecido <strong>de</strong> escolas angustiosam<strong>en</strong>te<br />

cinguidas, abafante re<strong>de</strong> que non <strong>de</strong>ixa respirar mais que a aqueles pulmóns<br />

conectados à máquina do sistema clasificatório. Con frecuéncia semella que os<br />

escritores traballamos para cubrir os espazos baleiros dun esquema trazado previam<strong>en</strong>te<br />

pola man do historiador soberano, qu<strong>en</strong> dirixe <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a biblioteca ucrónica do Alén<br />

non só o relato do pasado s<strong>en</strong>ón inclusive o pronóstico obrigatório do porvir.<br />

O edifício dunha Literatura resulta do concurso dunha complexa série <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s<br />

apaixonadas. Cada escritor fala <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a sua privada emoción, a do seu tempo<br />

interior e a da xeira histórica na que está inmerso. O labor criativo é as mais das veces<br />

produto <strong>de</strong> escuro impulso, fonte explosiva que non sabe fluir por canles prefixadas.<br />

O traballo organizativo do historiador e do crítico, o tecido <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s e conexións, o<br />

<strong>de</strong>seño <strong>de</strong> f<strong>en</strong>das e lóstregos <strong>de</strong> cortocircuito, po<strong>de</strong> ser útil sempre e cando se saiba<br />

preservar a paixón privada do poeta que, cando interroga ao mundo, non sabe<br />

preocupar-se con ciéncia racional pola instalación do seu idiolecto no código histórico<br />

da língua literária.<br />

A história da continuida<strong>de</strong> e das rupturas <strong>de</strong>sa liña <strong>de</strong> alta t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> que consiste<br />

a poesia <strong>de</strong>be ser seguida con at<strong>en</strong>ción específica <strong>en</strong> cada unha das literaturas<br />

nacionais. Específico da nosa é, por exemplo, o <strong>de</strong>rrubam<strong>en</strong>to da luminosa cida<strong>de</strong><br />

levantada polos poetas medievais, unha urbe que medrou arredor das solemnes<br />

quintanas do amor cortés, das prazas familiares on<strong>de</strong> se daban cita <strong>en</strong> alba os<br />

namorados e do labirinto <strong>de</strong> ruas, calellas e calexóns por on<strong>de</strong> transitaba o rumor ou<br />

ecoaba o escándalo do escárnio e maldicer. Aquel espl<strong>en</strong>doroso inxénio que prometia<br />

séculos <strong>de</strong> firme canto foi logo ruina durante longas estacións <strong>de</strong> escurida<strong>de</strong>. Rosalia,<br />

60 GALEUZCA


Pondal e Curros, a finais do XIX, escreb<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a inocéncia. As tres gran<strong>de</strong>s voces do<br />

Rexurdim<strong>en</strong>to camiñan por unha chaira on<strong>de</strong> ap<strong>en</strong>as albiscan os bultos intuidos da<br />

tradición culta ou a próxima alcoba da lírica popular. Eles ergueron un novo edifício<br />

sobre o baseam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tres vonta<strong>de</strong>s –rebel<strong>de</strong>s <strong>de</strong> rebeldia íntima, testimonial ou<br />

visionária– que as<strong>en</strong>tan a sua dicción e a sua filosofia no discurso e no p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

falas próximas ou remotas (o Romantismo español ou alemán, os textos ossiánicos)<br />

máis non nas basas da própria tradición escrita, que fóra interrumpida pola noite dos<br />

séculos sil<strong>en</strong>ciosos e constituia só unha difusa referéncia.<br />

A literatura galega mo<strong>de</strong>rna nace, pois, nas ribeiras dun océano mudo. O<br />

Postromantismo, o Realismo e o Formalismo finiseculares constru<strong>en</strong>-se s<strong>en</strong> a memória<br />

das disputas <strong>en</strong>tre culteranos e conceptistas ou da brillante exibición <strong>de</strong> agu<strong>de</strong>zas <strong>de</strong><br />

inxénio. Tampouco a nosa língua pudo aportar no seu mom<strong>en</strong>to a ollada racional para<br />

o discurso ilustrado. Duas das mais importantes voces do Neoclasicismo español, Feijoó<br />

e Sarmi<strong>en</strong>to, galegos <strong>de</strong> orixe, falan <strong>en</strong> castellano.<br />

Este siléncio interminábel tivo que condicionar non só a conciéncia fundacional<br />

daquel fin <strong>de</strong> século s<strong>en</strong>ón tamén todo o proceso literário da pres<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>túria. Cumpre<br />

perguntarmo-nos se non vivimos ainda hoxe constrinxidos pola fraxilida<strong>de</strong> da nosa<br />

tradición, pola quebra da continuida<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre a Ida<strong>de</strong> Média e o Postromantismo.<br />

Se a esta necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> reconstrución da memória <strong>en</strong>gadimos o empuxe exterior<br />

e interior do aparato cultural español compr<strong>en</strong><strong>de</strong>remos mellor a <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong> do conflicto<br />

x<strong>en</strong>eracional <strong>en</strong> certos mom<strong>en</strong>tos do século XX, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que se por unha parte<br />

colaborou para o afortalam<strong>en</strong>to da conciéncia solidária nacionalista ou galeguista por<br />

outra dificultou a prática dun diálogo contrastado <strong>en</strong>tre pais e fillos. Un dos efeitos do<br />

cons<strong>en</strong>so é a <strong>de</strong>mora no <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> liñas innovadoras pero tamén unha maior<br />

firmeza para a protección do património comunal, cercado sempre polo perigo da<br />

escurida<strong>de</strong>, do siléncio e da minusvaloración.<br />

A nosa língua e a nosa cultura viv<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o século XIX <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> liberda<strong>de</strong><br />

vixiada, o que non t<strong>en</strong> impedido s<strong>en</strong>ón incluso pot<strong>en</strong>ciado un <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>nte, mais notábel <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas etapas da história. Seria inxénuo, s<strong>en</strong><br />

embargo, crer que o proceso da Poesia galega do século XX foi <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvido à marxe<br />

da tradición e da presión da sua fronteira española. S<strong>en</strong> dúbida, o peso daquela cultura<br />

t<strong>en</strong> exercido a sua forza con empeño frecu<strong>en</strong>te, provocando às veces actitu<strong>de</strong>s<br />

asimilacionistas e acríticas pero noutras ocasións leituras indiscutíbelm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>riquecedoras.<br />

Pero tampouco hai que minimizar a importáncia das solucións in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes<br />

–mais abundantes do que se adoita recoñecer– ou as que <strong>de</strong>rivan do achegam<strong>en</strong>to a<br />

tradicións mais lonxanas (no espazo, non no espíritu) como a europea ou a americana,<br />

ou muito mais próximas, como a portuguesa.<br />

Asi pois, cando falamos <strong>de</strong> tradición e ruptura como procesos aplicábeis ao<br />

panorama lírico do século, non po<strong>de</strong>mos per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista unha série <strong>de</strong> factores que<br />

singularizan o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o na nosa mais rec<strong>en</strong>te história : a discontinuida<strong>de</strong> da língua<br />

literária durante catro séculos, a sua recuperación, impulsada por tres po<strong>de</strong>rosas voces<br />

a finais do XIX, a conciéncia solidária da necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> reinv<strong>en</strong>tar unha tradición, o<br />

peso da literatura española cronolóxicam<strong>en</strong>te paralela ou anterior, as solucións<br />

GALEUZCA<br />

61


autóctonas e a conexión da nosa Poesia co mundo s<strong>en</strong> mediación das oficinas líricas<br />

<strong>de</strong> Madrid.<br />

O seguim<strong>en</strong>to do combate <strong>en</strong>tre tradición e ruptura po<strong>de</strong>ria constituir a base para<br />

un panorama porm<strong>en</strong>orizado da Poesia <strong>Galega</strong> do século XX. Pero, para este tipo <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>contros, non me parece útil a mostra exaustiva e tediosa <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tários, que se<br />

pres<strong>en</strong>tan às veces como a catálogo publicitário <strong>de</strong> produtos exportábeis. Consi<strong>de</strong>ro<br />

preferíbel con<strong>de</strong>nsar no com<strong>en</strong>tário da obra duns poucos autores dos que eu son leitor<br />

agra<strong>de</strong>cido as liñas básicas da nosa evolución contemporánea, t<strong>en</strong>do <strong>en</strong> conta o seu<br />

posicionam<strong>en</strong>to, expreso ou tácito, a respeito da tradición.<br />

II<br />

É Ramón Cabanillas (1876-1959), poeta que <strong>en</strong>che coa sua ext<strong>en</strong>sa produción as<br />

primeiras décadas do século, o <strong>en</strong>carregado <strong>de</strong> conectar os ecos do Rexurdim<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>cimonónico coas afirmacións rupturistas da vanguarda. Na sua obra multiforme<br />

topan espazo tradicións <strong>de</strong> diversa procedéncia (o celtismo e o ossianismo que xa<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvera Pondal, a matéria <strong>de</strong> Bretaña, ac<strong>en</strong>tos do <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ntismo prerrafaelista e<br />

o influxo da música e dos c<strong>en</strong>ários mo<strong>de</strong>rnistas) incorporadas nun discurso sincrético.<br />

A sua dicción ocupa, acarón dun grupo <strong>de</strong> autores <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or <strong>en</strong>tida<strong>de</strong> ( Noriega Varela,<br />

Lopez Ab<strong>en</strong>te, Alvarez Limeses), o espazo que <strong>en</strong> outras literaturas próximas foi<br />

habitado polo Mo<strong>de</strong>rnismo. No seu código poético houbo tamén un amplo lugar para<br />

o cultivo dunha poesia belixerante e reivindicativa que conecta co rexistro civil <strong>de</strong><br />

Curros Enríquez e que non se voltaria escoitar na Galiza até que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o exílio<br />

americano ou na escurida<strong>de</strong> interior, as primeiras voces do socialrealismo e da épica<br />

comprometida <strong>de</strong>ix<strong>en</strong> ouvir a sua queixa, mui lonxe xa do espíritu <strong>de</strong> Cabanillas.<br />

Se facemos excepción da sua obra, a poesia dos seus contemporáneos, integrados<br />

na que se v<strong>en</strong> chamando «Xeración <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre dous séculos», conforma unha liña <strong>de</strong> l<strong>en</strong>ta<br />

continuida<strong>de</strong> a respeito da inaugural triloxia finisecular.<br />

Haberá que agardar a 1922, data <strong>de</strong> publicación do manifesto «Mais alá», <strong>de</strong><br />

responsabilida<strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tal do poeta Manuel Antonio, para po<strong>de</strong>r s<strong>en</strong>tirnos xa unha<br />

<strong>de</strong>claración <strong>de</strong> consci<strong>en</strong>te mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong> e, sobre todo, <strong>de</strong> asumido rupturismo. Até<br />

<strong>en</strong>tón os poetas galegos non chegaran a exercer leituras sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te críticas da obra<br />

dos seus maiores. O vanguardismo europeu, interpretado, asumido como algo próprio<br />

e incorporado à cosmovisión e à s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong> persoal, acha na obra <strong>de</strong> Manuel Antonio<br />

(1900-1930) extraordinários resultados. A sua morte prematura impediu o pl<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to dunha voz que se anunciaba como a mais mo<strong>de</strong>rna do século,<br />

consi<strong>de</strong>rada a instalación cronolóxica da sua figura. Rexeitando s<strong>en</strong> pudor a tradición<br />

literária próxima afirmou a necesida<strong>de</strong> dun cultivo monolíngüe e foi qu<strong>en</strong> <strong>de</strong>n conciliar<br />

unha conciéncia política radical e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntista cunha pràtica literária non populista<br />

n<strong>en</strong> falsam<strong>en</strong>te pedagóxica. Adiantando-se várias décadas ao seu tempo alcanzou a<br />

clarividéncia <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que o compromiso cívico do home non obriga ao poeta<br />

a unha escrita lineal s<strong>en</strong>ón, pola contra, à procura <strong>de</strong> solucións artísticas progresistas<br />

e complexas. Complexo foi s<strong>en</strong> dúbida o proceso que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a asunción do<br />

criacionismo, o cubismo literário ou a leitura <strong>de</strong> Reverdy, levou a Manuel Antonio à<br />

construción dunha fala poética pat<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te orixinal e na que a imaxe polipétala, a<br />

62 GALEUZCA


mecánica obxectivizadora da natureza, o peso autónomo da imaxe, <strong>en</strong>tre outros<br />

procedim<strong>en</strong>tos caracterizadores das vanguardas, non agachan un agudo s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

soida<strong>de</strong> ontolóxica radical, o mar sempre como protagonista im<strong>en</strong>so. Consegue o noso<br />

primeiro poeta vanguardista algo que non foi frecu<strong>en</strong>te no seu tempo, nestas e <strong>en</strong> outras<br />

latitu<strong>de</strong>s lingüísticas: que a <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa do carácter autónomo do texto artístico non dilúa<br />

até eliminar a vibración emotiva.<br />

Pola altura da sua obra <strong>en</strong>cabeza Manuel Antonio a Xeración <strong>de</strong> 1925, à que pert<strong>en</strong>ce<br />

tamén Amado Carballo (1901-1928), qu<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>ta mellor que n<strong>en</strong>gún outro poeta<br />

do século o compromiso, certam<strong>en</strong>te b<strong>en</strong> resolto, <strong>en</strong>tre tradición e ruptura. Da cultura<br />

paisaxística <strong>de</strong>cimonónica, através da liña que pasa por Cabanillas e Noriega Varela,<br />

parte o ingredi<strong>en</strong>te tradicional da poesia <strong>de</strong> Amado Carballo, afianzado na expresivida<strong>de</strong><br />

musical da lírica popular. Das vanguardas, prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te do ultraismo, extrae<br />

o poeta o culto <strong>de</strong> idolatria pola imaxe como c<strong>en</strong>tro x<strong>en</strong>erador dos significados. Pero<br />

o que incorpora <strong>de</strong> colleita própria o autor <strong>de</strong> Proel (1927) a esta cociña binária é un<br />

procedim<strong>en</strong>to fantástico <strong>de</strong> animación da natureza que os críticos teñ<strong>en</strong> bautizado<br />

«hilozoismo». A realida<strong>de</strong> natural é interpretada non <strong>en</strong> clave obxectual, como acontece<br />

con algúns autores do 27, s<strong>en</strong>ón como un universo humanizado no que cada elem<strong>en</strong>to,<br />

nun cuadro <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> disgregación, vive a sua própria esfera <strong>de</strong> vida.<br />

Amado Carballo, como Manuel Antonio, tampouco tivo tempo para resolver <strong>en</strong><br />

profundida<strong>de</strong> a sua proposta. Morreu aos 27 anos. Pero a sua fórmula (o hilozoismo,<br />

animismo ou imaxinismo, segundo distintas <strong>de</strong>nominacións da crítica), tanto polo<br />

<strong>en</strong>gado da música fácil como pola seducción inoc<strong>en</strong>te da festiva maquinária natural,<br />

foi motor dunha dilatada tradición. A nómina dos seus seguidores alcanza à década dos<br />

60. Manuel Antonio, muito mais atrevido, compositor <strong>de</strong> músicas atonais, ap<strong>en</strong>as<br />

haberia <strong>de</strong> <strong>de</strong>ixar pegadas inmediatas, a non ser nos primeiros libros <strong>de</strong> Alvaro<br />

Cunqueiro e <strong>en</strong> algúns versos <strong>de</strong> Aquilino Iglesia Alvariño. A sua tradición chegou a<br />

nós serodiam<strong>en</strong>te, cando a proclama vanguardista era xa história nos manuais. Refirome<br />

a certos ecos do autor <strong>de</strong> De catro a catro (1928), através dun brinco <strong>de</strong> cincu<strong>en</strong>ta<br />

anos, <strong>en</strong> algunhas voces poéticas dos 80.<br />

Tampouco Luis Pim<strong>en</strong>tel (1895-1958), o terceiro poeta da Xeración do 25 a qu<strong>en</strong><br />

quero facer referéncia, obtivo eco no seu tempo. Home <strong>de</strong> agudísimo espíritu<br />

autocrítico, só publicou <strong>en</strong> vida un libro, Triscos (1950), ainda que colaboraba<br />

asiduam<strong>en</strong>te nas revistas da época. O seu mais importante poemário, Sombra do aire<br />

na herba, apareceu postumam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> 1959.<br />

En relación coa dialéctica tradición/ruptura é a sua unha posición singular, pois<br />

nutríndose do herdo do simbolismo, do <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ntismo e do diàlogo int<strong>en</strong>so coa voz <strong>de</strong><br />

Rosalia, quer dicer portanto <strong>de</strong> tres fontes relativam<strong>en</strong>te lonxanas, incorpora unha<br />

dicción irracionalista que conecta coa s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong> do surrealismo. Aquelas tradicións<br />

finiseculares son incorporadas a un discurso quebrado, <strong>de</strong> difícil música, <strong>de</strong> personalísimo<br />

ac<strong>en</strong>to.<br />

Pim<strong>en</strong>tel non é, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> logo, un rupturista. Pero a sua amiza<strong>de</strong> coa tradición provoca<br />

unha conversa secreta da que obtén o poeta provinciano o código privado da sua ferida<br />

introspección, certam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciada.<br />

GALEUZCA<br />

63


Ficou xa apontado que o hilozoismo <strong>de</strong> Amado Carballo inaugura unha auténtica<br />

escola <strong>de</strong> interminábel melodia, unha nova tradición.<br />

Foi tamén responsabilidadè dun poeta da Xeración do 25, Fermin Bouza Brey, a<br />

posta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> outra liña estética <strong>de</strong> <strong>de</strong>longados froitos e que, como o hilozoismo,<br />

serve <strong>de</strong> ponte <strong>en</strong>tre o traballo <strong>de</strong> aqueles autores e o dos seus <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes, os<br />

membros <strong>de</strong> Xeración do 36. Refiro-me ao neotrovadorismo, unha t<strong>en</strong>déncia que<br />

retoma a tradición medieval das cantigas <strong>de</strong> amigo e <strong>de</strong> amor <strong>en</strong> canles <strong>de</strong> expresivida<strong>de</strong><br />

actualizada polo concurso da imaxineria vanguardista. Trata-se outra vez do compromiso<br />

<strong>en</strong>tre tradición e mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong> pero, a difer<strong>en</strong>cia do que ocorreu coa escola <strong>de</strong><br />

Amado Carballo, os mellores resultados da neotrovadoresca (que son os que se<br />

manifestan <strong>en</strong> Cantiga nova que se chama riveira e Dona do corpo <strong>de</strong>lgado <strong>de</strong> Alvaro<br />

Cunqueiro) trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>n os límites da conciliación para constituir exemplos <strong>de</strong> alta<br />

poesia. Resulta interesante observar cómo as duas opcións que con mais clarida<strong>de</strong><br />

tratan <strong>de</strong> emparellar o herdo tradicional (paisaxismo finisecular, cancioneiro medieval)<br />

coa linguaxe das vanguardas son tamén as que inauguran escolas <strong>de</strong> mais contínua<br />

obediéncia, excepción feita da inacabábel fala mimética do social-realismo. Pois b<strong>en</strong>,<br />

o neotrovadorismo, apontado xa <strong>en</strong> algunhas composicións <strong>de</strong> Xoan Vic<strong>en</strong>te Viqueira<br />

(nos anos 18 e 19) e sobre todo <strong>en</strong> Nao s<strong>en</strong>lleira (1933) <strong>de</strong> Fermín Bouza Brey, é unha<br />

das formas expresivas da Xeración <strong>de</strong> 1936, conxunto <strong>de</strong> poetas que, ainda que<br />

consolidan as suas voces <strong>de</strong>spois da guerra civil, xa se <strong>de</strong>ran a coñecer na década dos<br />

30.<br />

Despois do foso criado polo levantam<strong>en</strong>to fascista e os primeiros anos da Ditadura,<br />

que impuxo un arrepiante siléncio <strong>de</strong>ntro da casa da nosa fala, a<strong>de</strong>mais do hilozoismo,<br />

o neotrovadorismo e o omnipres<strong>en</strong>te ruralismo, duas liñas estéticas <strong>de</strong> nova criación<br />

comezan a <strong>de</strong>ixar-se ouvir: un clasicismo <strong>de</strong> afondam<strong>en</strong>to na intimida<strong>de</strong> persoal e o<br />

socialrealismo. Non vou pasar revista aqui aos procedim<strong>en</strong>tos ou resultados <strong>de</strong> cada<br />

unha <strong>de</strong>stas opcións s<strong>en</strong>ón que me cinxirei à obra <strong>de</strong> tres autores <strong>de</strong> forte personalida<strong>de</strong><br />

e que consi<strong>de</strong>ro sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tativos daquelas poéticas. Refiro-me a<br />

Aquilino Iglesia Alvariño, Alvaro Cunqueiro e Celso Emilio Ferreiro.<br />

A obra <strong>de</strong> Aquilino Iglesia Alvariño (1909-1961) constitue un caso paradigmático <strong>de</strong><br />

asimilición ecléctica <strong>de</strong> vellas tradicións às que, mui <strong>de</strong> vagar, vai incorporando a óptica<br />

do seu tempo, <strong>en</strong>riquecida polo uso dunha fala abundante, por veces excesivam<strong>en</strong>te<br />

verbalista. Na produción anterior à guerra civil resoan ecos <strong>de</strong> Rosalia, Pondal e<br />

Cabanillas, do mo<strong>de</strong>rnismo hispano e do simbolismo, do saudosismo portugués<br />

exportado a Galiza por Teixeira <strong>de</strong> Pascoais, mesmo <strong>de</strong> Bécquer e Antonio Machado.<br />

L<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te ingresan no seu coro as voces <strong>de</strong> Amado Carballo e da vanguarda, o<br />

neopopularismo lorquino e as solucións neotrovadorescas. O mais persoal da sua<br />

poética está conformado por un tratam<strong>en</strong>to solemne <strong>en</strong> ritmos clásicos da temática<br />

paisaxística e rural. Trata-se dun paisaxismo trasc<strong>en</strong>dido polo labor lingüístico. O seu<br />

léxico foi labrado co instrum<strong>en</strong>to do difícil equilíbrio <strong>en</strong>tre a recolleita do vocabulário<br />

popular e a procura dun discurso culto. En Lanza <strong>de</strong> soledá (1961), o libro <strong>de</strong> Alvariño<br />

on<strong>de</strong> se manifestan as liñas clasicistas e intimistas da posguerra, consegue o poeta o<br />

seu ac<strong>en</strong>to mais reflexivo para a interrogación sobre o tránsito do tempo e a vivéncia<br />

da morte.<br />

64 GALEUZCA


A sua figura interesa hoxe sobre todo pola significación histórica: a obra <strong>de</strong> Aquilino<br />

foi un mar excesivo on<strong>de</strong> afluiron fontes <strong>de</strong> case toda a tradición autóctona, vellas augas<br />

do clasicismo grecolatino e as novas do intimismo e do paisaxismo r<strong>en</strong>ovado. S<strong>en</strong><br />

embargo, no seu tempo e logo, houbo outros poetas que expresaron <strong>en</strong> algúns dos seus<br />

títulos con mais eficaces logros aquelas poéticas. P<strong>en</strong>so, por exemplo, no intimismo<br />

dolorido <strong>de</strong> Xosé Maria Alvarez Blázquez <strong>en</strong> Canle segredo (1976), <strong>en</strong> parte da poesia<br />

paisaxística <strong>de</strong> Diaz Castro e no s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>to da natureza na obra <strong>de</strong> Uxio Novoneyra.<br />

Non quero <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> manifestar agora o meu aprezo pola obra <strong>de</strong> qu<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ro<br />

o mais gran<strong>de</strong> poeta do século, Alvaro Cunqueiro (1911-1981), o escritor galego que<br />

con conciéncia mais <strong>de</strong>sperta soubo manter o diálogo coas vellas sombras e os novos<br />

cantos da tradición universal, conversa que fructificou na recepción por parte dos<br />

poetas mais novos na Galiza <strong>de</strong> hoxe.<br />

Com<strong>en</strong>za o poeta beb<strong>en</strong>do <strong>en</strong> fontes non sempre próximas: Valery, Cocteau, Paul<br />

Eluard, Huidobro, Manuel Antonio <strong>en</strong>tra tamén no universo acristalado <strong>de</strong> Mar ao nor<strong>de</strong><br />

(1932), libro que fala <strong>en</strong> rexistros dun vanguardismo vital, poesia pura con raices na<br />

impura lama da emoción. Tanto este libro como a segunda <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> Cunqueiro,<br />

Poemas do si e non (1933), andaban na procura dun cosmos simbólico mui particular,<br />

a construción dun código persoal que os títulos posteriores irán <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volv<strong>en</strong>do con<br />

segurida<strong>de</strong>.<br />

O neotrovadorismo <strong>de</strong> Cantiga nova que se chama riveira (1ª edición 1933, 2ª ed.<br />

1957) e Dona do corpo <strong>de</strong>lgado (1950) trasc<strong>en</strong><strong>de</strong> asimesmo as dim<strong>en</strong>sións <strong>de</strong> calquera<br />

código <strong>de</strong> escola. Está por matizar o s<strong>en</strong>tido innovador <strong>de</strong>sta opción estética, que non<br />

constituiu ao meu ver, na maior parte dos casos, unha simples recriación arqueolóxica<br />

da s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong> medieval s<strong>en</strong>ón unha fórmula nova para o vello diálogo da mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong><br />

coa tradición. En Cunqueiro a fórmula foi asumida no interior dunha cosmovisión<br />

int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te persoal.<br />

En Dona do corpo <strong>de</strong>lgado apontan-se xa, xunto às xoias do neotrovadorismo, os<br />

rexistros mais suxer<strong>en</strong>tes e fructíferos da poesia cunqueira: o culturalismo viv<strong>en</strong>ciado,<br />

o diálogo expreso coa intertextualida<strong>de</strong> <strong>de</strong> diversas literaturas, a asunción da obra<br />

própria como fragm<strong>en</strong>to do Texto Universal. Pero vai ser Herba aquí e acolá, un libro<br />

<strong>de</strong> mui <strong>de</strong>spaciosa escrita –mais <strong>de</strong> vinte anos <strong>en</strong> sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes aparicións xornalísticas–,<br />

incorporado ao volume da sua Poesia Completa <strong>en</strong> 1980, o título que provoque<br />

un impacto mais luminoso nas novas s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong>s leitoras. Cunqueiro, un poeta da<br />

Xeración do 36, colaborou <strong>de</strong>cisivam<strong>en</strong>te para o cámbio <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación da nosa poesia<br />

nos 80. O culturalismo, o uso dun discurso cuidadoso sobre o soporte fundam<strong>en</strong>tal da<br />

música, o manexo dunha sintaxe flexíbel, con lixeiros ac<strong>en</strong>tos conversacionais ou<br />

dialoxísticos, a volta ao ton confi<strong>de</strong>ncial próprio da poesia da experiéncia, son algúns<br />

dos aspectos técnicos que conforman ese código común <strong>en</strong>tre a produción última <strong>de</strong><br />

Cunqueiro e a dos poetas que se estreaban a comezos da pasada década.<br />

Coa mesma habilida<strong>de</strong> con que operara cos prodíxios transpar<strong>en</strong>tes da imaxe<br />

vanguardista nas suas primeiras <strong>en</strong>tregas soubo o vello Cunqueiro trasladar os herois<br />

da mitoloxia universal às terras <strong>de</strong> Galiza. Evocando sombras e siluetas que coñeceu<br />

<strong>en</strong> Dante, na Bíblia, na literatura clásica grega, na poesia céltica, pero tamén no tránsito<br />

das viaxes por Lleida, Prov<strong>en</strong>za, o Rosellón, Cop<strong>en</strong>hague ou Sicilia, o poeta procurou<br />

GALEUZCA<br />

65


a amiza<strong>de</strong> con qu<strong>en</strong> ian ser compañeiros da nova e difinitiva av<strong>en</strong>tura, a da morte.<br />

Recuperando e reinterpretando a memória precisa da consustancialización do corpo<br />

co pó primixénio, escorr<strong>en</strong>tou o medo e consolidou a fe no prodíxio dunha<br />

resurrección que é unha metamorfose, unha comunión telúrica.<br />

É Cunqueiro un rupturista ? Creo que non. Qué papel lle tocou xogar, pois, ao mais<br />

importante poeta do noso século, no contrastado movim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tradición e ruptura ?<br />

Eu <strong>en</strong>t<strong>en</strong>do que a sua obra supera os límites da dubidosa contradicción: asimila, <strong>en</strong><br />

b<strong>en</strong>efício próprio, as linguaxes rupturistas que lle son necesárias para unha leitura mui<br />

persoal da tradición.<br />

Un papel mui difer<strong>en</strong>te do que <strong>de</strong>sempeñou o seu compañeiro <strong>de</strong> Xeración, Celso<br />

Emilio Ferreiro (1912-1979), <strong>de</strong>terminado básicam<strong>en</strong>te pola transc<strong>en</strong>déncia da voz<br />

política, inflexión responsábel –mais non culpábel– dun monopólio excesivo ao longo<br />

<strong>de</strong> perto <strong>de</strong> 15 anos: o socialrealismo. Como xa se t<strong>en</strong> aclarado non é Ferreiro o poeta<br />

que ac<strong>en</strong><strong>de</strong> na posguerra o facho da poesia cívica. Des<strong>de</strong> o exílio americano Luis<br />

Seoane e Lor<strong>en</strong>zo Varela e no interior Manuel Maria –con Docum<strong>en</strong>tos personaes, <strong>de</strong><br />

1958– poñ<strong>en</strong> os cim<strong>en</strong>tos daquel canto belixerante, épico ou int<strong>en</strong>cionadam<strong>en</strong>te<br />

prosaista. Pero hoxe resulta xa incuestionábel a <strong>de</strong>cisiva forza <strong>de</strong> estoupido, tanto pola<br />

<strong>de</strong>rivación <strong>en</strong> escola como polos valores próprios <strong>de</strong> sua fala, que tivo a publicación<br />

<strong>en</strong> 1962 <strong>de</strong> Longa noite <strong>de</strong> pedra. Tamén parece hoxe verda<strong>de</strong> aceitada pola crítica a<br />

ubicación da poesia <strong>de</strong> Ferreiro no cimo mais alto da poética civil. Porque a palabra<br />

do celanovés nace dun s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> radical aut<strong>en</strong>ticida<strong>de</strong>, da fonda comunión coa<br />

sua terra e co seu tempo. No c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> todos os seus poemas, elexíacos ou épicos,<br />

confesionais ou satíricos, latexa unha s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>talida<strong>de</strong> <strong>de</strong> base moral, o protesto, a<br />

esperanza ou o <strong>en</strong>tusiasmo como voces resoltas <strong>en</strong> palabras <strong>de</strong> sauda<strong>de</strong>, soida<strong>de</strong>, amor<br />

ou ironia.<br />

Pero alén da resolución do seu íntimo s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>to ético <strong>en</strong> textos <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />

social, cumpre valorar tamén a fondura do discurso exist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> O soño sulagado<br />

(1955), a aut<strong>en</strong>ticida<strong>de</strong> da conversa amorosa <strong>en</strong> On<strong>de</strong> o mundo se chama Celanova<br />

(1975), a pronúncia musical para a interpretación da paisaxe <strong>en</strong> Terra <strong>de</strong> ningures<br />

(1969) ou a poténcia crítica da sátira <strong>en</strong> Cim<strong>en</strong>tério privado (1973) ou Cantigas <strong>de</strong><br />

escarnio e mal<strong>de</strong>cir (1968).<br />

Todos aqueles rexistros, porén, nac<strong>en</strong> ou <strong>de</strong>sembocan no remuiño dunha posición<br />

<strong>de</strong> compromiso, a «Antropoética» que reiteradam<strong>en</strong>te esgrimiu o escritor, <strong>en</strong> actitu<strong>de</strong><br />

combativa, contra os que el chamou poetas «da arqueoloxía estéril e do ruralismo<br />

pedáneo». Esta é a clave da sua particular actitu<strong>de</strong> rupturista. Ferreiro propón a quebra<br />

das poéticas paisaxísticas, ruralizantes, neotrovadorescas e imaxinistas que alongaban<br />

unha tradición nacida nos anos 20 ou mesmo antes. Animaba aos seus contemporáneos<br />

–e son palabras textuais– a «mergullarse con <strong>de</strong>sesperado esforzo no mundo social da<br />

nosa terra; nos problemas vivos do noso tempo; nas angurias das nosas x<strong>en</strong>tes». Pero<br />

tal posicionam<strong>en</strong>te non sempre se resolveu a base <strong>de</strong> solucións innovadoras na prática<br />

textual.<br />

Na obra <strong>de</strong> Ferreiro <strong>de</strong>bemos apreciar hoxe, a<strong>de</strong>mais da actitu<strong>de</strong> ética e da<br />

trasc<strong>en</strong>déncia colectiva do seu canto, un fondo <strong>de</strong> auténtico poeta. A sua ollada sobre<br />

o mundo, teimosam<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>trada na fi<strong>de</strong>lida<strong>de</strong> à terra e na participación afectiva coa<br />

66 GALEUZCA


dor allea, nunca po<strong>de</strong>ria ter sido expresada <strong>de</strong> outro xeito s<strong>en</strong>ón através <strong>de</strong>se discurso<br />

áxil, apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te natural, organizado nun universo <strong>de</strong> imaxes básicas e <strong>de</strong> ritmos<br />

familiares.<br />

Se para o retrato da Xeración <strong>de</strong> 1936 pudimos <strong>de</strong>señar algunhas liñas básicas,<br />

quebradas, como é natural, na prática poética dos seus mais altos escritores, <strong>en</strong> cámbio<br />

o <strong>de</strong>seño xeral da 2ª Xeración <strong>de</strong> posguerra –Promoción <strong>de</strong> Enlace, na terminoloxia <strong>de</strong><br />

Ferrín– resulta mui difícil. Trata-se <strong>de</strong> escritores que, nacidos na década dos 20, ap<strong>en</strong>as<br />

viviron con conciéncia pl<strong>en</strong>a os acontecim<strong>en</strong>tos da Repùblica e, pola contra, tiveron<br />

que sofrer a travesia do <strong>de</strong>serto cultural e literário da inmediata posguerra, mom<strong>en</strong>to<br />

fundam<strong>en</strong>tal da sua formación. Fechadas as fronteiras a Europa e paralisada a escrita<br />

<strong>en</strong> galego até finais da década dos 40, o pouso fundam<strong>en</strong>tal das suas poéticas proce<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> leituras <strong>en</strong> español. De feito, a maior parte dos membros da Promoción <strong>de</strong> Enlace<br />

publican poucos libros <strong>en</strong> galego, ainda que durante as décadas 60 e 70 van-se<br />

incorporando progresivam<strong>en</strong>te a un uso monolíngüe do noso idioma e produc<strong>en</strong> o mais<br />

importante da sua obra.<br />

Dous autores <strong>de</strong> mui difer<strong>en</strong>tes presupostos estéticos e resultados case contrários<br />

respres<strong>en</strong>tan o mais <strong>de</strong>stacábel <strong>de</strong>sta promoción: Antón Tovar e Luz Pozo Garza.<br />

A poesia <strong>de</strong> Antón Tovar (1922) está marcada, para b<strong>en</strong> e para mal, por unha<br />

particular obsesión comunicativa, às veces resolta nun discurso próximo ao do socialrealismo,<br />

e na maior parte das ocasións como consecuéncia da necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> fuxir da<br />

abafante angústia persoal. É a sua a voz mais <strong>de</strong>sgarradam<strong>en</strong>te confesional, dolorida<br />

e sincera <strong>de</strong> cantas se teñan escoitado na Galiza <strong>de</strong> posguerra, actitu<strong>de</strong> que, se non<br />

resulta sufici<strong>en</strong>te para o logro <strong>de</strong> aceptábeis resultados estéticos, polo m<strong>en</strong>os serviu<br />

como marca <strong>de</strong> contraste fronte ao hermetismo <strong>de</strong> algúns poetas contemporáneos e à<br />

vacuida<strong>de</strong> dos social-realistas ecoicos.<br />

Nas primeiras <strong>en</strong>tregas tovarianas o poeta dialogaba co neopopularismo imaxinista<br />

dos seus maiores e mesmo t<strong>en</strong> usado falas mo<strong>de</strong>rnistas e machadianas. Pero o seu<br />

código prefer<strong>en</strong>te está constituido por unha língua <strong>de</strong> significados <strong>de</strong>notativos e dicción<br />

espida que <strong>en</strong> Calados esconxuros (1980) fai-se mais suxer<strong>en</strong>te, s<strong>en</strong> per<strong>de</strong>r o selo<br />

constante da cosmovisión <strong>de</strong> Tovar: a ferida autointerrogación.<br />

A <strong>de</strong> Luz Pozo Garza (1922) é unha disposición que se situa nas antípodas <strong>de</strong> Tovar,<br />

a pesar da coincidéncia na preocupación exist<strong>en</strong>cial. Porque as sondas que a poeta<br />

mergulla nas trevas regresan bañadas <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sualida<strong>de</strong> e cuidadoso s<strong>en</strong>tido musical. De<br />

feito, a música constitue <strong>en</strong> muitos dos seus poemas un motivo complem<strong>en</strong>tário aos<br />

significados c<strong>en</strong>trais e pres<strong>en</strong>ta-se-nos como instrum<strong>en</strong>to incitador para a comunicación<br />

máxima do home coa natureza. Aínda que a interrogación <strong>de</strong> Luz Pozo arredor das<br />

verda<strong>de</strong>s es<strong>en</strong>ciais do home, amor, vida, morte, nace <strong>en</strong> muitas ocasións do <strong>de</strong>sacougo<br />

e da nostálxia, a tonalida<strong>de</strong> que unifica o seu discurso é reflexiva e ser<strong>en</strong>a.<br />

A sua primeira poética conecta coas versións interiorizadas do surrealismo <strong>en</strong><br />

Pim<strong>en</strong>tel e Aleixandre. As <strong>en</strong>tregas publicadas na década dos 80, Concerto <strong>de</strong> outono<br />

(1981) e Códice calixtino (1986), están mais próximas da última voz <strong>de</strong> Cunqueiro e<br />

alongan ponlas <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong> que foron mui b<strong>en</strong> acollidas polos poetas dos 80.<br />

O diálogo relativam<strong>en</strong>te interrumpido <strong>en</strong>tre a Promoción <strong>de</strong> Enlace e a tradición<br />

galega vai-se reiniciar na colaboración política e intelectual que estabelece un grupo<br />

GALEUZCA<br />

67


<strong>de</strong> novos escritores, nacidos na década dos 30, cos seus maiores da Xeración do 36.<br />

Trata-se da Chamada «Escola da Tebra», «Xeración <strong>de</strong> La Noche», ou «Xeración das Festas<br />

Minervais», ou sexa a 3ª promoción <strong>de</strong> posguerra. Os seus integrantes, a<strong>de</strong>mais da<br />

recuperación da liña <strong>de</strong> continuida<strong>de</strong> co seu herdo cultural mais próximo, abr<strong>en</strong> os ollos<br />

a Europa e América conectan co p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to do exist<strong>en</strong>cialismo, coas fórmulas<br />

expresivas da beat g<strong>en</strong>eration e, nun primeiro mom<strong>en</strong>to, cos modos do surrealismo.<br />

Nesta inicial andaina estética foi <strong>de</strong>cisiva a publicación <strong>en</strong> 1950 do libro <strong>de</strong> Manuel María<br />

Muiñeiro <strong>de</strong> brétemas e <strong>de</strong> Fabulario novo (1952), obra <strong>de</strong> Manuel Cuña Novás, un<br />

poeta <strong>de</strong> obra mui reducida pero mui int<strong>en</strong>sa, pert<strong>en</strong>c<strong>en</strong>te à Promoción <strong>de</strong> Enlace.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te recollerán <strong>de</strong> Celso Emilio a proposta social-realista para, <strong>en</strong> algúns<br />

casos, <strong>de</strong>rivar cara unha poesia política <strong>de</strong> t<strong>en</strong>déncia expresionista, épica, e mesmo <strong>de</strong><br />

dicción salmódica. A aportación mais innovadora da Xeración no seu conxunto<br />

produciu-se no terreo da narrativa coa importancia dos xeitos da novelística europea<br />

e americana contemporáneas e, no eido da poesia, através das estéticas particulares <strong>de</strong><br />

algúns dos seus membros.<br />

Asi, por exemplo, nos ac<strong>en</strong>tos escuros, surreais ou exist<strong>en</strong>cialistas da producción<br />

inicial <strong>de</strong> Manuel María (1930). Na sua ext<strong>en</strong>sa obra tiveron cabida logo falas <strong>de</strong> mui<br />

diversa tonalida<strong>de</strong>: o paisaxismo humanizado, a sátira, o prosaismo crítico (con<br />

intelix<strong>en</strong>te incorporación do tecnolecto das leis), a interrogación relixiosa, a conversa<br />

íntima e mesmo os ritmos musicais do neotrovadorismo. Pero foi a linguaxe do socialrealismo<br />

a que ocupou mais páxinas na bibliografia do poeta chairego, <strong>de</strong> qu<strong>en</strong> cumpre<br />

valorar o seu papel como precursor <strong>de</strong> muitas das liñas estéticas da sua xeración, a<br />

insist<strong>en</strong>te e x<strong>en</strong>erosa <strong>en</strong>trega ao exercício dun discurso e dunha activida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

efectivida<strong>de</strong> inmediata e o po<strong>de</strong>r dunha obra que conviria hoxe escolmar.<br />

Tamén Uxío Novoneyra (1930) t<strong>en</strong> pronunciado por mom<strong>en</strong>tos palabras da fala<br />

exist<strong>en</strong>cial do seu tempo e recolleu unha vez mais os ecos do neotrovadorismo anterior.<br />

Pero a sua mais int<strong>en</strong>sa personalida<strong>de</strong> foi <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volta no código es<strong>en</strong>cialista dunha<br />

singular poesia da terra ou através da forza sinfónica, nunca lineal, viol<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te<br />

fragm<strong>en</strong>tária, no collage vivo do canto político.<br />

Son duas as tradicións recollidas, reinterpretadas e <strong>de</strong>cididam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sobe<strong>de</strong>cidas no<br />

verso <strong>de</strong> Novoneyra, o herdo paisaxístico que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a literatura popular chega à obra<br />

<strong>de</strong> Aquilino através <strong>de</strong> Pondal e Noriega e o mais próximo da poesia cívica <strong>de</strong><br />

posguerra. En ambos rexistros obtén o poeta do Courel marcas <strong>de</strong> po<strong>de</strong>roso estilo. O<br />

ac<strong>en</strong>to telúrico <strong>de</strong> Os eidos (várias edicións <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1955 <strong>en</strong> <strong>de</strong>spacioso crecim<strong>en</strong>to)<br />

serve-lle para t<strong>en</strong>tar unha comunicación total co universo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o diálogo co <strong>en</strong>torno<br />

da montaña nativa. Un asombrado proceso <strong>de</strong> autorrecoñecim<strong>en</strong>to nos espellos<br />

interiores da mística unión coa natureza fai trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r o seu verso <strong>de</strong> calquera<br />

semellanza coa estética <strong>en</strong>xebre do ruralismo paisaxístico. A poesia da terra <strong>en</strong><br />

Novoneyra nace dunha visión primitiva, colosal, granítica, pero se expresa <strong>en</strong> liñas <strong>de</strong><br />

conc<strong>en</strong>trado siléncio.<br />

A sua é unha actitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> reinterpretación e estilización do herdo paisaxístico escrito<br />

pero <strong>de</strong> consci<strong>en</strong>te obediéncia a outra tradición viva: a da realida<strong>de</strong> natural que<br />

conformou <strong>de</strong>cisivam<strong>en</strong>te a sua ollada. Tal débeda con aquel legado <strong>de</strong> pedra e<br />

bosques mil<strong>en</strong>ários foi recoñecida polo próprio poeta neste versos:<br />

68 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

«Serra aberta<br />

inm<strong>en</strong>sa antiga her<strong>en</strong>cia».<br />

Aquel asombro contemplativo, <strong>en</strong> éxtase, que caracteriza a relación <strong>de</strong> Uxio cos seus<br />

eidos contrasta coa fusión dinámica, activa, <strong>de</strong> Bernardino Graña (1932) no magma<br />

oceánico <strong>de</strong> Profecia do mar (1966). A natureza primordial do poeta do Courel é para<br />

ser nomeada na sua eséncia cósmica. A <strong>de</strong> Bernardino Graña, <strong>en</strong> cámbio, incita à<br />

participación. Asi contrasta o predomínio do estilo nominal <strong>en</strong> Novoneyra co<br />

dinamismo verbal e a <strong>en</strong>umeración caótica <strong>de</strong> Profecía do Mar. Visionário, apocalíptico<br />

e paradóxicam<strong>en</strong>te adámico é o home que habita a ladaiña profética, <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volta <strong>en</strong><br />

ritmos que lembran o discurso da poesia da beat g<strong>en</strong>eration, <strong>de</strong>ste libro, unha das mais<br />

importantes aportacións da sua xeración à história da nosa poesia.<br />

O caso <strong>de</strong> Xoana Torres (1931) –vinte anos <strong>de</strong> siléncio <strong>en</strong>tre sua primeira <strong>en</strong>trega<br />

e a segunda– coinci<strong>de</strong> coa traxectória <strong>de</strong> outros autores pert<strong>en</strong>c<strong>en</strong>tes a diversos grupós<br />

xeracionais: Avilés <strong>de</strong> Taramancos, Luz Pozo Garza ou Alvaro Cunqueiro, por citar só<br />

tres <strong>en</strong>tre os poetas que interromp<strong>en</strong> durante longos espazos a continui<strong>de</strong> das suas<br />

conversas co público. O regreso <strong>de</strong>stes escritores do seu mutismo poético coinci<strong>de</strong>,<br />

como terei ocasión <strong>de</strong> com<strong>en</strong>tar mais adiante, coa r<strong>en</strong>ovación da poesia galega a finais<br />

dos 70 e comezos dos 80, proceso no que colaboraron diversos membros das catro<br />

xeracións vivas <strong>en</strong>tón.<br />

Pois b<strong>en</strong>, a collida <strong>de</strong> Estacións ao mar (1980) por parte dos poetas que <strong>en</strong>tón<br />

comezaban a dar-se a coñecer é unha amostra <strong>de</strong>sa colaboración r<strong>en</strong>ovadora. O<br />

afondam<strong>en</strong>to nos significados simbólicos, a complexida<strong>de</strong> imaxinativa, a abertura a<br />

múltiples interpretacións, a aura máxica dos ámbitos, o alongam<strong>en</strong>to do verso a base<br />

<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>a <strong>de</strong> imaxes <strong>en</strong> conexión matizadam<strong>en</strong>te irracional, son algúns dos aspectos da<br />

poética da Xoana Torres que resultaron atractivos para o leitor-poeta dos 80.<br />

Avilés <strong>de</strong> Taramancos (1935), autor prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scoñecido polos mais novos<br />

até a sua volta da emigración americana (que o poeta noiés viviu <strong>en</strong> emocionada<br />

av<strong>en</strong>tura e dolorida distáncia), comezara a sua obra no c<strong>en</strong>tro da década dos 50 cunha<br />

ori<strong>en</strong>tación clasicista, logo transformada <strong>en</strong> ópticas <strong>de</strong> vanguarda e <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te<br />

resolta, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> os anos <strong>de</strong> Colómbia, nun discurso vitalista e rotundo, próximo da<br />

<strong>en</strong>tonación xigantesca <strong>de</strong> Pablo Neruda. Os Cantos caucanos (1985) e As torres no ar<br />

(1989) constitu<strong>en</strong> o mais int<strong>en</strong>so e seductor da sua voz. No último libro Galiza modula<br />

as hipérboles do anterior cos ac<strong>en</strong>tos íntimos do espazo natal do poeta, as serras do<br />

Barbanza e Outes, on<strong>de</strong> se van tec<strong>en</strong>do as re<strong>de</strong>s dun universo simbólico mui suxer<strong>en</strong>te,<br />

trasc<strong>en</strong>dido da memória da n<strong>en</strong>ez. Des<strong>de</strong> estas rec<strong>en</strong>tes aportacións Avilés está<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ndo unha ponte <strong>de</strong> diálogo mui claro cos autores mais novos.<br />

A conversa interx<strong>en</strong>eracional, prantexada como incitación para o cámbio <strong>de</strong> falas<br />

e actitu<strong>de</strong>s, fóra iniciada xa por Xosé Luis Mén<strong>de</strong>z Ferrín (1938) coa publicación <strong>en</strong> 1976<br />

<strong>de</strong> Con pólvora e magnolias. O libro viña a sumar a unha dicción indisimulábelm<strong>en</strong>te<br />

política e radical o arrec<strong>en</strong>do <strong>de</strong> algunhas matérias <strong>de</strong>licadas e, sobre todo, a<br />

preocupación polo discurso dunha intertextualida<strong>de</strong> aberta à literatura universal. Estas<br />

son as marcas <strong>de</strong> estilo que presi<strong>de</strong>n o mellor do traballo poético <strong>de</strong> Ferrín <strong>de</strong>spois da<br />

Voce na néboa (1957), texto obedi<strong>en</strong>te à escolla exist<strong>en</strong>cialista do seu tempo. O rexistro<br />

político expresa-se logo <strong>en</strong> fórmulas <strong>de</strong> alcance épico nun par <strong>de</strong> novas <strong>en</strong>tregas até<br />

69


que <strong>en</strong> Con pólvora e magnolias (1976) e O fin dun canto (1982) o poeta conc<strong>en</strong>tra e<br />

int<strong>en</strong>sifica as cualida<strong>de</strong>s do seu código: o culturalismo como conversa viv<strong>en</strong>ciada –e<br />

non a xeito <strong>de</strong> exibición diletante– e como integración a un mesmo nivel <strong>de</strong> matérias<br />

mui diversas (literatura medieval, europea contemporánea, cultura urbana e cinematográfica...),<br />

a evi<strong>de</strong>nte preocupación polo tratam<strong>en</strong>to da linguaxe, ou a radicalida<strong>de</strong><br />

do discurso político <strong>en</strong> contraste co ton nostálxico da inflexión elexíaca.<br />

Algunhas das solucións expresivas realizadas por Con pólvora e magnolias e, sobre<br />

todo, a toma <strong>de</strong> posición <strong>en</strong> favor dunha literatura formalm<strong>en</strong>te progresista fronte á<br />

elem<strong>en</strong>talida<strong>de</strong> do discurso político dominante -pero non exclusivo, como vimos <strong>de</strong><br />

ver- na década, foi algo <strong>de</strong>cisivo para a r<strong>en</strong>ovación da poesia galega a fins dos 70. O<br />

social-realismo iniciado por Longa noite <strong>de</strong> pedra provocara sobre algúns poetas da<br />

xeración <strong>de</strong> Ferrín e <strong>en</strong> bastantes mais da seguinte (muitos <strong>de</strong>les convertidos logo <strong>en</strong><br />

narradores ou participantes no xiro r<strong>en</strong>ovador da lírica) un eco seguidista que, se<br />

históricam<strong>en</strong>te po<strong>de</strong> resultar xustificabel, cando facemos balance global das liñas<br />

estéticas do século, <strong>de</strong>bemos rexeitar. Entre os autores que, t<strong>en</strong>do comezado a sua<br />

andaina literária polos itinerários do social-realismo, sumaron o esforzo do seu canto<br />

ao dos poetas dos 80, cumpre <strong>de</strong>stacar dun xeito b<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>te a Dario Xoan Cabana.<br />

Con pólvora e magnolias e Mesteres (1976) <strong>de</strong> Arcadio López Casanova, pero tamén<br />

Herba aquí e acolá, os últimos títulos <strong>de</strong> Luz Pozo Garza, Xoana Torres, Avilés <strong>de</strong><br />

Taramancos, as releituras <strong>de</strong> Aquilino Iglesia Alvariño, Manuel Antonio e Pim<strong>en</strong>tel, a<br />

revisión das obras <strong>de</strong> Ferreiro e Uxío Novoneyra, a irrupción, esa sí rupturista,<br />

sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte e conmovedora <strong>de</strong> Manuel Vilanova con E direivos eu do mister das<br />

cobras (1980), o revulsivo que prantexou o Grupo <strong>de</strong> Comunicación Poética Romp<strong>en</strong>te,<br />

o claro rexeitam<strong>en</strong>to da estética social-realista, son algúns dos elem<strong>en</strong>tos interiores que<br />

colaboraron co traballo dos poetas dos 80 para o cámbio <strong>de</strong> rumbo.<br />

Coa heteroxénea nómina anterior, referida exclusivam<strong>en</strong>te à tradición galega<br />

lonxana ou próxima, quero suxerir que non <strong>de</strong>bemos continuar insistindo na<br />

responsabilida<strong>de</strong> exclusiva <strong>de</strong> dous poemários Con pólvora e magnolias e Mesteres e<br />

no limiar do ano 1976 para a interpretación e valoración do que haxa <strong>de</strong> innovación,<br />

ruptura ou continuismo nas poéticas dos 80. A<strong>de</strong>mais do que elas aportan da persoal<br />

cosmovisión e experiéncia, que é muito, e alén daquelas fontes específicam<strong>en</strong>te<br />

galegas, cumpre ter <strong>en</strong> conta a formación cultural <strong>en</strong>riquecida por unha mais int<strong>en</strong>sa<br />

abertura à literatura europea, latinoamericana, portuguesa, a preparación lingüística<br />

mais crítica, ou a promíscua convivéncia dun ext<strong>en</strong>so abano <strong>de</strong> solucións estéticas,<br />

característica esta última que parece <strong>de</strong>finir à arte do noso fin <strong>de</strong> século.<br />

Se na análise dos procesos rupturistas ou conservadores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Cabanillas a Mén<strong>de</strong>z<br />

Ferrín preferín c<strong>en</strong>trar-me no com<strong>en</strong>tário da obra <strong>de</strong> algunhas figuras que me parec<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>cisivas, <strong>en</strong> cámbio agora, no mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> afrontar o retrato da miña própria xeración,<br />

a dos 80, consi<strong>de</strong>ro mais pru<strong>de</strong>nte bocexar as liñas xerais dun esquema do que, no paso<br />

<strong>de</strong> algúns anos, surxirá a <strong>de</strong>buxo nítido das personalida<strong>de</strong>s mais singulares.<br />

Para caracterizar dun xeito global as liñas estéticas das xeracións anteriores pudimos<br />

<strong>de</strong>señar algúns esquemas <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre os seus membros. Para a Xeración dos<br />

80, pola contra, non parece fácil, <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>to, a formulación duns presupostos que<br />

sirvan ao retrato do grupo como conxunto. As coincidéncias produc<strong>en</strong>-se mais no nivel<br />

70 GALEUZCA


das actitu<strong>de</strong>s fronte ao texto que no que atinxe às solucións expresivas ou às matérias<br />

e temas das suas literaturas. Os poetas da última xeración coinci<strong>de</strong>n no que rexeitan:<br />

a linguaxe pedagóxica do social-realismo, a cárrega abafante das ópticas <strong>en</strong>xebre e<br />

ruralistas ou a consi<strong>de</strong>ración do traballo poético como simples catarse emotiva. Pero<br />

tamén concordan no seu posicionam<strong>en</strong>to activo e crítico diante do labor <strong>de</strong> selección<br />

léxica ou no cuidado estructural e na conciéncia <strong>de</strong> estar iniciando unha nova xeira<br />

lírica.<br />

A ampliación dos mundos significativos e simbólicos, o sincretismo culturalista, a<br />

reinterpretación do herdo cultural galego –leitura crítica ap<strong>en</strong>as resolta <strong>en</strong> xestos <strong>de</strong><br />

rebeldia rupturista– conforman tamén un espazo <strong>de</strong> contacto. Algúns dos integrantes<br />

do grupo x<strong>en</strong>eracional teñ<strong>en</strong> confesado preferéncias leitoras que amostran certa<br />

comunida<strong>de</strong> formativa: Neruda, Vallejo e Borges, Pessoa, Herberto Hel<strong>de</strong>r e Eugénio<br />

<strong>de</strong> Andra<strong>de</strong>, Eliot, Pound, Rilke, a Xeración do 27 e os poetas españois dos 50, Höl<strong>de</strong>rlin<br />

ou Whitman, constitu<strong>en</strong> unha aproximación ao catálogo <strong>de</strong> autores non galegos que<br />

<strong>de</strong>ixan algún pouso na formación colectiva.<br />

Pero o resultado daquelas pesíbeis coincidéncias manifesta-se logo <strong>en</strong> poéticas e<br />

discursos certam<strong>en</strong>te divesos. Conviv<strong>en</strong> hoxe nos territórios da nova poesia galega os<br />

códigos interrogativos e sóbrios da experiéncia revelada por Ramiro Fonte co rio<br />

musical e terrestre <strong>de</strong> Fernán Vello, os complexos universos míticos da língua épica <strong>de</strong><br />

Vítor Vaqueiro coa dicción conversacional e irónica <strong>de</strong> Manuel Rivas, a sonorida<strong>de</strong><br />

luxosa e estremecida <strong>en</strong> estrofas clásicas que domina Baxeiras co tecido conciso <strong>de</strong><br />

caladas iluminacións <strong>en</strong> Cesáreo Sánchez, a gozosa recriación <strong>de</strong> motivos culturais<br />

asumidos como av<strong>en</strong>tura viva <strong>en</strong> Forca<strong>de</strong>la coa íntima voz exist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> Pilar Pallarés,<br />

a asombrada inquisición simbólica <strong>de</strong> Francisco Salinas coa transpar<strong>en</strong>te pronúncia<br />

nominal do cántico amoroso <strong>en</strong> Xavier Seoane, a nostálxica e fluida convocatória <strong>de</strong><br />

estáncias do pasado que manexa Xulio Valcárcel co rigor constructivo para a fondura<br />

dos gran<strong>de</strong>s significados <strong>en</strong> Román Raña.<br />

E a nómina fica aberta para que do plano panorámico seleccione o leitor os retratos<br />

particulares que mais o inquiet<strong>en</strong> ou gratifiqu<strong>en</strong>.<br />

III<br />

À vista do panorama anterior po<strong>de</strong>mos tirar unha conclusión, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> logo non<br />

novedosa pero que convén lembrar <strong>de</strong> cando <strong>en</strong> vez: a obra dos poetas singulares<br />

supera sempre os límites do elem<strong>en</strong>tal <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre tradición e ruptura. Por via<br />

dunha interpretación mui persoal da memória herdada, através da incorporación<br />

sincrética das matérias tradicionais, no <strong>en</strong>contro <strong>de</strong> fórmulas conciliatórias <strong>en</strong>tre<br />

tradición e mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong> ou <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a leitura, asumida como património próprio, da<br />

intertextualida<strong>de</strong> universal, os mais importantes poetas galegos do século situan-se <strong>en</strong><br />

actitu<strong>de</strong>s certam<strong>en</strong>te innovadoras <strong>de</strong>ntro das coor<strong>de</strong>nadas das suas respectivas<br />

xeracións ou <strong>de</strong>sbordando os límites das mesmas. Non repit<strong>en</strong> miméticam<strong>en</strong>te o eco<br />

que recib<strong>en</strong> dos seus antepasados ainda que, con poucas excepcións, tampouco abr<strong>en</strong><br />

f<strong>en</strong>das sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes na liña <strong>de</strong> continuida<strong>de</strong> coa história, s<strong>en</strong>ón que inícian <strong>en</strong> cada<br />

mom<strong>en</strong>to novas vias <strong>de</strong> leitura, inaugurando às veces versións da tradición que son<br />

continuadas polos seus her<strong>de</strong>iros.<br />

Non <strong>de</strong>bemos esqu<strong>en</strong>cer, a<strong>de</strong>mais, que todos eles se rebelaron, con notábeis<br />

resultados, contra a forza dunha história que lles v<strong>en</strong> feita <strong>de</strong>s<strong>de</strong> os arrabaldos da cida<strong>de</strong><br />

am<strong>en</strong>azada. A sua <strong>en</strong>trega à causa da Literatura <strong>Galega</strong> nace dunha consci<strong>en</strong>te actitu<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> rebeldia coa tradición formativa imposta, a educación <strong>en</strong> castellano e a presión do<br />

aparato cultural español. Asi consi<strong>de</strong>rada a Literatura <strong>Galega</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o século XIX<br />

caracteriza-se globalm<strong>en</strong>te por unha <strong>de</strong>cidida e x<strong>en</strong>erosa vocación rupturista.<br />

GALEUZCA<br />

71


O Bardo Pondaliano, tradición e<br />

Mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong><br />

MANUEL FORCADELA<br />

Sabido é que unha das características fundam<strong>en</strong>tais do romantismo foi o culto que<br />

nel se fixo á rebeldía individual. O heroe romántico <strong>de</strong>bía <strong>en</strong>contrar as súas marcas<br />

psicolóxicas predominantes na hipers<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong>, nas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias patolóxicas, na<br />

rebeldía, na fatalida<strong>de</strong> (tanto <strong>de</strong>ntro como fóra <strong>de</strong> si). A <strong>en</strong>erxía infinita do Eu e<br />

a procura do absoluto, por unha banda, e, por outra, a imposibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

transc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> modo total o finito e o continx<strong>en</strong>te son os dous gran<strong>de</strong>s pólos <strong>en</strong>tre<br />

os que se <strong>de</strong>sdobra a av<strong>en</strong>tura do Eu romántico. «Por todas partes procuramos o<br />

absoluto e non <strong>en</strong>contramos s<strong>en</strong>ón obxectos» escribira Novalis nun dos seus<br />

Fragm<strong>en</strong>tos1 . Os mitos <strong>de</strong> Prometeo, Satán, Caín, Don Juan e as figuras, caracterizadas<br />

pola rebeldia e a x<strong>en</strong>erosida<strong>de</strong>, do bandido, o pirata, o fóra-da-lei,<br />

constituiranse nos mo<strong>de</strong>los a seguir. O home fatal do romantismo imitará moitas<br />

das súas características, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a fisionomía ata o temperam<strong>en</strong>to e as actitu<strong>de</strong>s<br />

psicolóxico-morais e fará disto un estandarte da súa rebelión contra as conv<strong>en</strong>cións<br />

sociais e artísticas e da súa vindicación da verda<strong>de</strong> do eu <strong>en</strong> oposición á socieda<strong>de</strong>.<br />

A visión que <strong>de</strong> si mesmo nos ofrece Eduardo Pondal nos seus poemas, a través<br />

da figura do bardo, é claram<strong>en</strong>te un herdo do romantismo, se b<strong>en</strong> é posible advertir<br />

xa unha ac<strong>en</strong>tuación dos aspectos interiores t<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes á conexión do poeta coa<br />

voz <strong>de</strong> terra, un exercicio telúrico que <strong>en</strong> Pondal adquirirá principal importancia.<br />

Nos Queixumes dos pinos son <strong>de</strong>zaoito os poemas que conteñ<strong>en</strong> alusións ao<br />

bardo, todas elas moi significativas por canto a través <strong>de</strong>sa figura Pondal elabora<br />

unha poética camuflada, un discurso estético sobre o que <strong>de</strong>be ser a poesía e sobre<br />

o oficio do poeta mesmo. A relación <strong>en</strong>tre Pondal e a figura do bardo exposta s<strong>en</strong><br />

esmacaram<strong>en</strong>tos nin proce<strong>de</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ocultación haina que procurar fóra dos<br />

Queixumes, <strong>en</strong> concreto no poema titulado Rumores dos pinos que figura á cabeza<br />

dos Versos iñorados ou esquecidos publicados por Ricardo Carballo Calero2 . E alí<br />

on<strong>de</strong> o poeta ao rememorar a paisaxe da súa infancia <strong>de</strong>nominarase a si mesmo<br />

«bardo adolesc<strong>en</strong>te».<br />

Con certa fr<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>cia Pondal proce<strong>de</strong> a <strong>de</strong>sdobrar a figura do bardo a través<br />

doutros personaxes para arqueoloxizala e, ao mesmo tempo, establecer un<br />

distanciam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> xeito que a voz dos seus poemas, filtrada moitas veces por<br />

medio da voz <strong>de</strong> personaxes, é case sempre un eu lírico distanciado ou, se se<br />

prefire a terminoloxía, un eu escénico, a voz dun actor preparado para <strong>en</strong>fatizar o<br />

seu discurso nun esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> ruínas do pasado, adquirindo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> xeito unha carga<br />

dramática connatural á súa propia concepción da poesía. Así, cando isto acontece,<br />

Pondal bautiza aos seus bardos con nomes que indican a vinculación á terra.<br />

72 GALEUZCA


Gundar, Lugar e Margari<strong>de</strong> serán todos eles antropónimos tirados dos topónimos<br />

do mesmo nome da terra <strong>de</strong> Bergantiños. Gundar forma parte do concello <strong>de</strong> Laxe,<br />

Lugar non precisa esclarecem<strong>en</strong>to, Margari<strong>de</strong> é un topónimo do concello <strong>de</strong><br />

Cabana e unicam<strong>en</strong>te Toimil, tomado <strong>de</strong> Ossián, afástase <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lei xeral.<br />

A primeira <strong>de</strong>finición que <strong>en</strong>contramos nos Queixumes referida ais bardos é a<br />

<strong>de</strong> que son aqueles aos que «punza a le fatal do canto3 «. O poete pert<strong>en</strong>ce, pois,<br />

a outro estado, para alén da terra, e é víctima da súa lei, por canto esta só lle procura<br />

fatalida<strong>de</strong>.<br />

En xeral, e baseándonos exclusivam<strong>en</strong>te<br />

nos textos pondalianos,<br />

po<strong>de</strong>ríamos caracterizar ao bardo<br />

seguindo o seguinte esquema:<br />

CARACTERISTICAS FISICAS<br />

1. O ROSTRO<br />

1.1. De negros ollos.<br />

1.2. Cabeza <strong>de</strong> pesar escurecido.<br />

1.3. Intonsa barba.<br />

1.4. Cinxido por coroa <strong>de</strong> espiños<br />

punzantes.<br />

2. A VOZ<br />

2.1. Semellante ao v<strong>en</strong>to nos altos<br />

pinos.<br />

2.2. Xem<strong>en</strong>te.<br />

2.3. Singular e s<strong>en</strong> igual.<br />

2.4. De ac<strong>en</strong>to nunca oido.<br />

3. O ASPECTO FISICO.<br />

3.1. Nobre o garrido andar.<br />

3.2. A<strong>de</strong>mán esquivo.<br />

3.3. Ru<strong>de</strong>za producida polo longo<br />

GALEUZCA<br />

camiño.<br />

4. LUGARES DE LOCALIZACION<br />

HABITUAL.<br />

4.1. Soñando <strong>en</strong>tre as uces irtas.<br />

4.2. A soida<strong>de</strong> agreste.<br />

4.3. Apoiado na harpa.<br />

CARACTERISTICAS ESPIRITUAIS<br />

1. POSITIVAS.<br />

1.1. Maravilloso.<br />

1.2. Vagabundo.<br />

1.3. Soñador.<br />

1.4. Sapi<strong>en</strong>te.<br />

1.5. Interlocutor das anduriñas.<br />

1.6. Nobre.<br />

1.7. Escuro<br />

1.8. De alma semellante á arboradura<br />

dunha gran<strong>de</strong> nave.<br />

1.9. De alma <strong>en</strong>érxica e ousada que só<br />

soña coa liberda<strong>de</strong>.<br />

1.10 De alma soberba e grandiosa.<br />

1.11 Divino.<br />

1.12 Escravo das i<strong>de</strong>as que esquiva<br />

todo honor.<br />

2. NEGATIVAS.<br />

2.1 Portador <strong>de</strong> fonda tristura.<br />

2.2 Cautivo do barro.<br />

2.3 Lanzado fóra da súa condición pola lei fatal.<br />

2.4 Bardo dos servos e ilotas.<br />

2.5 Tratado indignam<strong>en</strong>te pola patria e martirizado polos seus.<br />

Aínda que sust<strong>en</strong>tamos a teoría <strong>de</strong> que o texto literario é portador por si mesmo<br />

<strong>de</strong> todos os significados que precisa o crítico para conseguir esclarecelo s<strong>en</strong><br />

necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> botar man daqueles aspectos persoais dos que nos fornece a<br />

biografía do autor, non <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> resultar curioso que nunha das cartas que<br />

73


conforman o epistolario <strong>en</strong>tre o poeta e Rosalia <strong>de</strong> Castro esta trate <strong>de</strong> <strong>de</strong>sculpar<br />

coa calida<strong>de</strong> dos seus versos o seu aspecto «<strong>de</strong>saliñado»:<br />

«Aún cuanfo por mero <strong>de</strong>scuido sea V. algunas veces <strong>de</strong>salinado, sus versos<br />

siempre son versos, y versos <strong>de</strong> ese género que no pue<strong>de</strong> m<strong>en</strong>os que impresionar» 4 .<br />

Outras páxinas do seu epistolario ofréc<strong>en</strong>nos interesantes mostras <strong>de</strong> como ese<br />

mo<strong>de</strong>lo xeral, imposto polo romantismo, era seguido polo autor no seu<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to persoal e social na vida diaria. O carácter errante do bardo<br />

pondaliano, tan pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> moitos dos seus poemas, é, contra o que poi<strong>de</strong>ra<br />

p<strong>en</strong>sarse da sùa actitu<strong>de</strong> formal e <strong>de</strong> distanciam<strong>en</strong>to con respecto á súa obra, un<br />

vivo reflexo da súa personalida<strong>de</strong>. Diríamos que, curiosam<strong>en</strong>te, á hora <strong>de</strong> elaborar<br />

o personaxe global do bardo, Pondal foi s<strong>en</strong>sible á súa propia figura e á súa propia<br />

biografía por máis que estas coincidis<strong>en</strong> dun xeito extremo coa i<strong>de</strong>alización<br />

romántica do poeta dos celtas.<br />

Das catro características sali<strong>en</strong>tables do bardo pondaliano (<strong>de</strong> negros ollos,<br />

cabeza <strong>de</strong> pesar escurecido, intonsa barba, cinxido por coroa <strong>de</strong> espiños punzantes)<br />

todas parec<strong>en</strong> estar a chamar a at<strong>en</strong>ción para a exist<strong>en</strong>cia dun mundo íntimo<br />

obsesionante que conduce ao poeta a fecharse á realida<strong>de</strong>. Tal e como tiñan<br />

manifestado os románticos alemáns «é para o interior que se dirixe o camiño<br />

misterioso. En nós ou <strong>en</strong> parte ninghuna están a eternida<strong>de</strong> e os seus mundos, o<br />

futuro e o pasado. O mundo exterior é o universo das sombras» 5 . Así, o bardo<br />

pondaliano aparece <strong>de</strong>sasistido do mundo, a súa viaxe errante é, <strong>en</strong> realida<strong>de</strong>,<br />

unha viaxe interior, un percurso ao que sobrarán as paraxes e as x<strong>en</strong>tes e que está<br />

dirixido ao mesmo c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> si mesmo. Seguindo o prototipo elaborado polos<br />

románticos, Pondal preséntanos un heroe vertido para a<strong>de</strong>ntro e os seus atributos<br />

non son outros que os do louco, os do visionario. Se a literatura clásica aspirou a<br />

captar o abstracto (a Verda<strong>de</strong>, o B<strong>en</strong>), ou o home como creación divina á procura<br />

da harmonía social, no período romántico prodúcese unha mudanza rep<strong>en</strong>tina e<br />

a at<strong>en</strong>ción céntrase no individuo <strong>en</strong> tanto que individuo, no home coas súas<br />

necesida<strong>de</strong>s, os seus <strong>de</strong>sexos e os seus <strong>de</strong>reitos morais, todo o que o constitúe<br />

nunha <strong>en</strong>tida<strong>de</strong> peculiar, valiosa e única. Antes o home existía para servir a Deus<br />

e á súa socieda<strong>de</strong>; agora, o home romántico esixe que a socieda<strong>de</strong> e xustiza divina<br />

o sirvan a el. O home ponse a si mesmo no c<strong>en</strong>tro, non só da at<strong>en</strong>ción literaria<br />

s<strong>en</strong>ón do universo <strong>en</strong>teiro; e esta conci<strong>en</strong>cia inaugurou a expansión do seu <strong>en</strong>orme<br />

ego. Así o bardo pondaliano está, antes <strong>de</strong> nada e <strong>en</strong> tanto que reflexo claro da<br />

herda<strong>de</strong> do romantismo, ollando para si, sumido na turbul<strong>en</strong>cia da súa propia<br />

experi<strong>en</strong>cia íntima, <strong>de</strong>itado sobre o leito da súa peculiarida<strong>de</strong> e tratando <strong>de</strong><br />

converter a súa experi<strong>en</strong>cia humana e literaria nunha indagación das súas propias<br />

tebras.<br />

A negritu<strong>de</strong> dos ollos non será s<strong>en</strong>ón un aspecto da vinculación nocturna da<br />

imaxinación pondaliana. O bardo, sumido na interiorida<strong>de</strong>, vive a av<strong>en</strong>tura máxica<br />

da súa propia noite. Os ollos, como espello da súa alma, reflexarán por tanto aquel<br />

estado e imitarán un <strong>de</strong>stelo negro. Trátase da ‘luz escura’. Como o poeta é, sobre<br />

todo, un vi<strong>de</strong>nte, un vate, un profeta, a súa revelación <strong>de</strong>berá proce<strong>de</strong>r do mesmo<br />

c<strong>en</strong>tro da tebras. Así a súa cabeza terá un pesar escurecido, sinal <strong>de</strong> que esa dor<br />

74 GALEUZCA


(versión galega da weltschmerz alemá e do mal du siècle francés) proce<strong>de</strong> do<br />

c<strong>en</strong>tro máis noitébrego do espírito. A vinculación co corvo, os ollos negros, o pesar<br />

escurecido, todo parece estar a facer refer<strong>en</strong>cia á proximida<strong>de</strong> da negritu<strong>de</strong> da<br />

noite da alma.<br />

Mais á cabeza do bardo,<br />

<strong>de</strong> pesar escurecido,<br />

coa alegre primavera<br />

non volve o verdor antigo;<br />

A pres<strong>en</strong>cia da barba intonsa non fai máis que remarcar o aspecto «<strong>de</strong>saliñado»<br />

a que antes facíamos m<strong>en</strong>ción citando unha carta <strong>de</strong> Rosalía, síntoma da<br />

<strong>de</strong>spreocupación polo mundo exterior. O home vinculado á natureza, o home que<br />

trata <strong>de</strong> vivir segundo as regras da moral da paisaxe 6 , o emboscado, aquel que por<br />

asix<strong>en</strong>cias do seu propio <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to interior precisa botarse fóra das leis do<br />

mundo á procura dun <strong>en</strong>contro real coa natureza, terá sempre, como ornato<br />

fundam<strong>en</strong>tal do seu aspecto, a barba intonsa. O bardo, como figura l<strong>en</strong>daria que<br />

xor<strong>de</strong> no romantismo7 , retoma as figuras e as formas di anacoreta, do eremita, e<br />

a súa actitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> misticismo panteísta extremo conlevará sempre o <strong>de</strong>scoido e a<br />

inelegancia. Aínda que Pondal <strong>de</strong>f<strong>en</strong>da o seu «nobre e garrido andar», o seu aspecto<br />

físico estará principalm<strong>en</strong>te connotado polo «a<strong>de</strong>mán esquivo» e a «ru<strong>de</strong>za<br />

producida polo longo camiño».<br />

Diríamos que moitas dos gran<strong>de</strong>s interrogantes pondalianos aparec<strong>en</strong> como<br />

producto da perplexida<strong>de</strong> perante o propio canto. A ollada cara ao interior vírase<br />

cara á natureza á procura <strong>de</strong> máis indicios, <strong>de</strong> máis probas sobre aquilo que se intúe<br />

<strong>de</strong>ntro, e a grandiosida<strong>de</strong> do mundo natural non será s<strong>en</strong>ón un reflexo da<br />

infinitu<strong>de</strong> da propia alma. Unha alma que é <strong>de</strong>finida sempre con gran<strong>de</strong> aparato<br />

<strong>de</strong> adxectivos e epítetos, semellante á arboradura dunha gran<strong>de</strong> nave, <strong>en</strong>érxica e<br />

ousada, soberba e grandiosa, soñadora da liberda<strong>de</strong>.<br />

En xeral po<strong>de</strong>ríamos falar <strong>de</strong> que está pres<strong>en</strong>te o que David T. Gies8 <strong>de</strong>nomina<br />

tema do alleam<strong>en</strong>to e que consi<strong>de</strong>ra un dos temas que dominan o sistema <strong>de</strong><br />

imaxes do romantismo europeo, <strong>en</strong> xeral, e hispánico, <strong>en</strong> particular. O heroe<br />

romántico vive fóra da socieda<strong>de</strong>. A súa marxinalida<strong>de</strong> aparece con frecu<strong>en</strong>cia<br />

expresada a través <strong>de</strong> narración das súas orixes e por un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> misterio que<br />

escurece a súa verda<strong>de</strong>ira i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>. O afestam<strong>en</strong>to do heroe, recluído nalgún<br />

lugar da natureza, fechado no seu ámbito natural, cheo <strong>de</strong> abruptas paisaxes e<br />

impon<strong>en</strong>tes rochas, no caso <strong>de</strong> Pondal, outras veces <strong>en</strong>carcerado, morando nun<br />

mosteiro, nunha cova ou, mesmo, nunha mansión infernal, no caso doutros<br />

autores, son síntomas <strong>de</strong>ste sistema imaxinativo, como b<strong>en</strong> <strong>de</strong>mostran os lugares<br />

<strong>de</strong> ubicación habitual do bardo <strong>de</strong>ntro do conxunto da poesía lírica <strong>de</strong> Eduardo<br />

Pondal. A soida<strong>de</strong> agreste, as uces irtas, tan frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionadas nos seus<br />

poemas, son o ámbito, pois, <strong>de</strong>sa procura.<br />

Igualm<strong>en</strong>te está pres<strong>en</strong>te o que Gies <strong>de</strong>nomina tema da fatalida<strong>de</strong>. En ocasións<br />

o bardo aparece caracterizado pola súa mala fortuna, polo seu fado adverso,<br />

con<strong>de</strong>nado pola ira divina e s<strong>en</strong> posibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> salvación, tal e como esixía a<br />

GALEUZCA<br />

75


Weltanschauung romántica. Así, portador <strong>de</strong> fonda tristura, tratado indignam<strong>en</strong>te<br />

pola patria e martirizado polos seus, lanzado fóra da súa condición pola lei fatal,<br />

cautivo do barro, cantor dos servos e ilotas, o bardo pondaliano dará expresión a<br />

un dos temas máis apaixonantes do romantismo e do simbolismo: le mal du siècle.<br />

Acaso a mellor <strong>de</strong>finición do bardo pondaliano estea no poema número 5 dos<br />

Queixumes cando o propio bardo, no medio dun diálogo cunha rapaciña que se<br />

afasta <strong>de</strong>l por temor, <strong>de</strong>bido ao seu estraño aspecto (barba non coidada, pálida<br />

color, mal vestido, mancado <strong>de</strong> xuízo), acerta a explicarlle o es<strong>en</strong>cial da súa<br />

personalida<strong>de</strong>:<br />

xeróglifico ousado<br />

do limo soñador,<br />

vou, e ignoto a min mismo<br />

escuro <strong>en</strong>igma eu son 9<br />

A esc<strong>en</strong>a non <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> aportar un significado alegórico pres<strong>en</strong>te no conxunto<br />

do poema por canto a rapariga, a ‘sinxela rapaceta’, non é máis que a personificación<br />

da inx<strong>en</strong>uida<strong>de</strong>. O bardo sapi<strong>en</strong>te, nobre, ousado, posuído pola lei fatal do<br />

canto, non po<strong>de</strong> producirlle s<strong>en</strong>ón medo e estrañeza, como se Pondal estivese<br />

antecipándose a facer unha versión propia daquela i<strong>de</strong>a que anos máis tar<strong>de</strong> Reiner<br />

María Rilke <strong>de</strong>ixará escrita na primeira das súas elexías:<br />

«D<strong>en</strong>n das Schöne ist nichts<br />

als <strong>de</strong>s Sherechlich<strong>en</strong> Anfang, <strong>de</strong>r wir noch gra<strong>de</strong> ertrag<strong>en</strong>,<br />

und wir bewun<strong>de</strong>rn es so, weil es gelass<strong>en</strong> werchmächt,<br />

uns zu zerstör<strong>en</strong>» 10<br />

«Pois o belo non é máis<br />

que o comezo do terrible que aínda po<strong>de</strong>mos soportar<br />

e se o admiramos tanto é porque, sereo, rexeita<br />

esnaquizarnos»<br />

Pondal apreséntanos ao bardo como un excluído da socieda<strong>de</strong>, a dureza da súa<br />

vida vagabunda e montesía é semellante á que o mar <strong>en</strong>crespado manifesta cos<br />

náufragos, o cal non <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> ser unha proba <strong>de</strong> que vive fiel aos ditados do seu<br />

panteísmo extremo e aos rigores da súa ‘moral <strong>de</strong> paisaxe’. Non <strong>en</strong> van, o tema do<br />

fracaso amoroso, moi pres<strong>en</strong>te na súa obra, está ligado ao tema do fracaso do<br />

galeguismo. De xeito que po<strong>de</strong>ríamos postular unha dobre reacción: por unha<br />

banda, fr<strong>en</strong>te ao fracaso amoroso e plítico a soida<strong>de</strong> dos montes bergantiños; por<br />

outra banda, a solución a eses fracasos é a viol<strong>en</strong>cia, o exército dos celtas disposto<br />

sobre as abas das montañas a loitar, a muller atrapada no medio do bosque e<br />

sometida a vexacións físicas.<br />

Raza escura galaica<br />

<strong>de</strong> rústicos instintos<br />

que inxusta sacrificas<br />

os teus mellores fillos. 11<br />

1. Tomo a cita <strong>de</strong> AGUIAR E SILVA, Vitor<br />

Manuel, Teoria da Literatura, Livraria Almeida,<br />

Coimbra, 1984, que á súa vez cita Les romantiques<br />

alleman<strong>de</strong>s, páx. 206.<br />

2. PONDAL, Eduardo, Queixumes dos pinos e<br />

outros poemas, Ed. Castrelos, Vigo, 1970, pàx. 168.<br />

3. Opus cit. páx. 15.<br />

4. FERREIRO, Manuel, Pondal Do dandysmo á<br />

loucura (Biografía e correspondéncia), Ed.<br />

Laiov<strong>en</strong>to Santiago <strong>de</strong> Compostela, <strong>1991</strong>, páx. 86-<br />

87.<br />

5. Tomo a cita <strong>de</strong> AGUIAR E SILVA, Vitor<br />

Manuel, Teoria da Literatura, Livraria Almeida,<br />

Coimbra, 1984, que á súa vez cita Les romantiques<br />

alleman<strong>de</strong>s, páx. 206.<br />

6. HONOUR, Hugh, El Romanticismo, Alianza<br />

Forma, Madrid, 1979. Tomamos a refer<strong>en</strong>cia do<br />

título do segundo dos capítulos do libro.<br />

7. Non <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> ser curiosa a contemplación do<br />

cadro <strong>de</strong> John Martin O bardo que Hugh Honour<br />

<strong>en</strong>prega para teorizar na obra antes citada.<br />

8. T GIES, David, «Imág<strong>en</strong>es y la imaginación<br />

románticas» in El romanticismo, El Escritor y la<br />

crítica, Taurus, Madrid, 1989, páx. 141.<br />

9. Opus cit, páx. 18.<br />

10. RILKE, Rainer María, Elegías <strong>de</strong> Duíno, Ed.<br />

Lum<strong>en</strong>, Barcelona, 1984, páx. 26.<br />

11. Opus cit. páx. 111.<br />

76 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Izpirituar<strong>en</strong> artekak<br />

AURELIA ARKOTXA<br />

Goizeko leh<strong>en</strong> hatsa, sabel ilunean arratsean itoko <strong>de</strong>na, iluntasunar<strong>en</strong> segurtasun<br />

goxoak ixtante jan<strong>en</strong> du<strong>en</strong>a. Jan, i<strong>de</strong>tsi, ezeztu. Ateratz<strong>en</strong> ez bada.<br />

Goizeko leh<strong>en</strong> hatsak utzi du sabela. Iraganik ez daki ba<strong>de</strong>nik ere. Ikasi behar<br />

berriz hatsa hartz<strong>en</strong> ximixt eta ortots barrunb<strong>en</strong> artean. Bizia bizi.<br />

Goizeko leh<strong>en</strong> hatsa min bilakatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>larik.<br />

Karraxi. Odol. Xilko-hertzea gure litagin berriekin mozt<strong>en</strong> dugularik. Ahantzi<br />

zaigu sabela. Hatsa ez dakigu oraindik, mundu arrotz huntan, hartz<strong>en</strong>. Ximixt<strong>en</strong><br />

urradurek, ortots<strong>en</strong> burrunbek erakust<strong>en</strong> dauzkigut<strong>en</strong> mundu bete, mundu huts<br />

honetan.<br />

Hatsetik hitza ixurtz<strong>en</strong> da. Ene hitza munduko leh<strong>en</strong>a baita. Sekulan ez <strong>en</strong>tzuna.<br />

Ahantzia daukat nolakoa <strong>de</strong>n sabela. Bakarrik ezagutz<strong>en</strong> dut urradurar<strong>en</strong> gostu<br />

minberatsua. Eta alaitasun ikaragarri bat. Hitz. Pitz. Hitza. Piztu. Da.<br />

Ene hitza. Sekulan <strong>en</strong>tzun ez <strong>de</strong>n betiereko hitza. Ni baino leh<strong>en</strong>, garai<br />

frangoetako espiralean jadanik <strong>en</strong>tzuna. Berdina eta halere beti leh<strong>en</strong>a. Amodioa<br />

bezalaxe.<br />

Euskarar<strong>en</strong> «e<strong>de</strong>rtasunean» gor<strong>de</strong>tz<strong>en</strong> ez <strong>de</strong>n hitz metafisikoa. Euskara hitz bera<br />

atz<strong>en</strong>tz<strong>en</strong> baitzaigu hizkuntzar<strong>en</strong> ortzadarrezko itsas-bazterretara ailegatz<strong>en</strong> gar<strong>en</strong>ean.<br />

Ongia eta Gaizkiar<strong>en</strong> eremutik at <strong>de</strong>n hitz metafisikoa. Azk<strong>en</strong> eduzki<br />

printzea goizeko leh<strong>en</strong>bizikoarekin solasean ari <strong>de</strong>larik... Hizkuntza baitoa ilargi<br />

bete eta hutsar<strong>en</strong> pultsoan.<br />

Itsas zolan batasunezko kutxak eta ere euskalki<strong>en</strong> altxorrak. Axularr<strong>en</strong> itzala,<br />

Oih<strong>en</strong>art<strong>en</strong> neurt-hitza, Arestir<strong>en</strong> zuhaitz/harria... Hizkuntza baitoa, tasunak kerituz,<br />

keriak tasunduz.<br />

Haur sortu berriek ber<strong>en</strong> litagin xorrotxekin loturak moztu dituzte. Hizkuntza<br />

baitoa. Hizkuntza D<strong>en</strong>bora baita.<br />

Hitza, paper mutur urratuan. Hitza, haragi, zorne, askazi, umegai, umetoki, erro,<br />

orro eta irri. Irria preseski, irri ikara garria...<br />

Euskaraz eginez m<strong>en</strong>diko xilo ilun eta gor<strong>de</strong> batetik ura askatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n bezalaxe.<br />

Behar dir<strong>en</strong> bezalakotasunak udazk<strong>en</strong>eko osto iñartuek aberast<strong>en</strong> dut<strong>en</strong> buztin-lur<br />

gorrilunar<strong>en</strong> legear<strong>en</strong> arabera taxutuz eta ez preseski gramatika liburuetan tasunak<br />

beti keritz<strong>en</strong> dira geldia geldikeri bihurtz<strong>en</strong> <strong>de</strong>larik ... Eta sasiak murru. Eta<br />

murruak espetxe.<br />

77


Poetar<strong>en</strong> lumatik <strong>de</strong>nbora dario. D<strong>en</strong>borar<strong>en</strong> untzitik ixurtz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n urak<br />

grabitazioneko legeari obeditz<strong>en</strong> ote dio bakarrik ?<br />

Horregatik oldarra da beharrezko, haragi eta izpirituar<strong>en</strong> oldarra, espetxetako<br />

paretak botatzeko.<br />

Bainan bizitzeko da haust<strong>en</strong>, hitz-espetxe<strong>en</strong> urdindurak itotz<strong>en</strong> gaitu<strong>en</strong>ean,<br />

hitzak gure ez direlarik gehiago.<br />

Horregatik da erotasuna beharrezko... Biziar<strong>en</strong> iturriak agortuak direlarik<br />

sobera aspalditik. Eroa izan behar baita m<strong>en</strong>turaz bizitzeko. Nahi izateko. Osoki.<br />

Hausturak ez direla bakarrik kaltegarri ametitzeko. Bakarrik hori onartzeko<br />

segurkerian bizi garelarik, tradizio<strong>en</strong>, ohitur<strong>en</strong> sabel beltzean ...<br />

Erotasuna da beharrezko herioar<strong>en</strong> kontra altxatzeko. Kontura nadin noiz<br />

gelditasunak heriotzar<strong>en</strong> zomorroa hartu du<strong>en</strong>. Noiz keritu <strong>de</strong>n, noiz muga pasatu<br />

<strong>de</strong>n, du<strong>en</strong>, dudan. Hori baita kontua. Eta ez bertzerik.<br />

Eta erotasuna ez dadin erokeri bilaka, m<strong>en</strong>turaz hor da leh<strong>en</strong> hitza : poesia.<br />

Eroak ainitzetan espetxe xuri <strong>de</strong>sinfektatuetan <strong>en</strong>tzerratz<strong>en</strong> baitituzte edo igortz<strong>en</strong><br />

untzi beltz<strong>en</strong> gainean, hirietatik urrun, herrietatik urrun, urak azk<strong>en</strong>ean i<strong>de</strong>ts<br />

ditzan... Nehor kutsatu gabe ...<br />

Kontsolagarri ez <strong>de</strong>n hitza, pausatzeko ez <strong>de</strong>n hitza intelektual<strong>en</strong> jostagailu,<br />

z<strong>en</strong>akulo literario<strong>en</strong> gogoeta bilakatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>larik, zer ? Gal<strong>de</strong>ra airean dabila Antonin<br />

Artaud-<strong>en</strong> karrasiarekin batera:<br />

« A! sekulan iz<strong>en</strong>datz<strong>en</strong> ez dir<strong>en</strong> arimar<strong>en</strong> joera horiek, arimar<strong>en</strong> gaineko<br />

egoera horiek, izpirituar<strong>en</strong> arteka horiek (...) ez du iduri <strong>en</strong>e p<strong>en</strong>tsam<strong>en</strong>duan<br />

hainbeste nabilanik, bainan, egia erran, zuek baino gehiago mugitz<strong>en</strong><br />

naiz, zuek, asto andana, zerri eleketari, sasi-hitzar<strong>en</strong> maisu, potreta<br />

ebasle, ostokadalari, beheko-solairu, belar-jale, <strong>en</strong>tomologo. Zuek <strong>en</strong>e hizkuntzar<strong>en</strong><br />

zauri».<br />

78 GALEUZCA


Primer ali<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la mañana que quedará<br />

ahogado <strong>en</strong> el vi<strong>en</strong>tre t<strong>en</strong>ebroso <strong>de</strong> la tar<strong>de</strong><br />

don<strong>de</strong> perecerá <strong>de</strong>vorado por la cálida y<br />

oscura seguridad. Lo aniquilará, si no huye<br />

él...<br />

El primer ali<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la mañana ha <strong>de</strong>jado<br />

el s<strong>en</strong>o materno. Desconoce incluso si<br />

ha habido un pasado. Debe reapr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a<br />

respirar <strong>en</strong>tre relámpagos y fragor <strong>de</strong><br />

tru<strong>en</strong>os. Vivir la vida.<br />

Cuando el primer ali<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la noche se<br />

vuelve dolor. Grito. Cuando cortamos el<br />

cordón umbilical con nuestros colmillos<br />

nuevos. Hemos olvidado el s<strong>en</strong>o materno,<br />

todavía no sabemos respirar <strong>en</strong> este mundo<br />

aj<strong>en</strong>o. En este mundo ll<strong>en</strong>o, <strong>en</strong> este mundo<br />

vacío que me muestra las brechas <strong>de</strong> los<br />

relámpagos y el fragor <strong>de</strong> los tru<strong>en</strong>os.<br />

El ali<strong>en</strong>to <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> la palabra. Porque<br />

mi palabra es la primera <strong>de</strong>l mundo. Jamás<br />

oída. He olvidado cómo era el s<strong>en</strong>o materno.<br />

Sólo conozco el doloroso sabor <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>sgarros. Y una trem<strong>en</strong>da alegría. Palabra.<br />

La palabra ha nacido.<br />

Mi palabra. Palabra eterna que no me ha<br />

sido jamás escuchada . Lo fue sin embargo<br />

<strong>en</strong> la espiral <strong>de</strong> otras épocas. La misma y<br />

sin embargo siempre nueva. Como el amor.<br />

Palabra metafísica que se sitúa más allá<br />

<strong>de</strong>l Bi<strong>en</strong> y <strong>de</strong>l Mal. Cuando el último rayo<br />

<strong>de</strong> sol empieza a juguetear con el primero...<br />

Porque la l<strong>en</strong>gua fluye al pulso <strong>de</strong> la<br />

luna ll<strong>en</strong>a y <strong>de</strong> la luna vacía.<br />

En el fondo <strong>de</strong>l mar el arca <strong>de</strong> la unificación<br />

con el tesoro <strong>de</strong>l euskara y sus dialec-<br />

GALEUZCA<br />

Fisuras <strong>de</strong>l espíritu<br />

AURELIA ARKOTXA<br />

tos. La sombra <strong>de</strong> Axular, el verso <strong>de</strong><br />

Oih<strong>en</strong>arte, el árbol/piedra <strong>de</strong> Aresti porque<br />

la l<strong>en</strong>gua fluye transformando lo positivo<br />

<strong>en</strong> negativo y vice-versa.<br />

Los recién nacidos han cortado sus ataduras<br />

con afilados colmillos. La l<strong>en</strong>gua<br />

sigue su curso, porque la l<strong>en</strong>gua es también<br />

tiempo.<br />

La palabra <strong>en</strong> un recorte <strong>de</strong> papel cualquiera.<br />

La palabra carne, pus, sem<strong>en</strong>, feto,<br />

útero, raíz, alarido y risa. Precisam<strong>en</strong>te la<br />

risa, la risa trem<strong>en</strong>da.<br />

Del mismo modo que al escribir <strong>en</strong> euskara<br />

brota el agua <strong>de</strong> la oquedad <strong>de</strong>l monte,<br />

el «cómo se <strong>de</strong>be escribir» basado <strong>en</strong> la ley<br />

<strong>de</strong> la arcilla rojioscura va nutri<strong>en</strong>do las<br />

hojas marchitas, y no forzosam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

manuales <strong>de</strong> gramática. Lo positivo se<br />

vuel- ve negativo cuando la inmovilidad se<br />

vuelve rigi<strong>de</strong>z... y los matorrales pare<strong>de</strong>s y<br />

las pare<strong>de</strong>s cárceles.<br />

La pluma <strong>de</strong>l poeta segrega tiempo. El<br />

agua que rezuma el barco <strong>de</strong>l tiempo, obe<strong>de</strong>ce<br />

únicam<strong>en</strong>te a la ley <strong>de</strong> la gravitación<br />

universal ?<br />

Por eso es necesaria la rebeldía, la rebeldía<br />

<strong>de</strong> la carne y <strong>de</strong>l espíritu para tirar<br />

abajo las pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las cárceles.<br />

Se <strong>de</strong>struy<strong>en</strong> las pare<strong>de</strong>s para vivir,<br />

cuando el moho <strong>de</strong> las palabras-cárcel ya<br />

nos ahogan; cuando la palabra ya no es<br />

nuestra.<br />

Por eso, cuando las fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> vida se<br />

secaron hace tiempo, es necesaria la locura.<br />

Porque quizá haya que estar loco para<br />

79


vivir. Para querer vivir pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te. Para<br />

admitir que no son siempre perjudiciales<br />

las rupturas. Admitirlo cuando vivimos <strong>en</strong><br />

la seguridad, constreñidos por el tradicionalismo<br />

<strong>en</strong> el vi<strong>en</strong>tre oscuro <strong>de</strong> los hábitos.<br />

Es necesaria la locura para rebelarse<br />

contra la muerte... Para po<strong>de</strong>r ver el mom<strong>en</strong>to<br />

exacto <strong>en</strong> que la inmovilidad adoptó<br />

la careta <strong>de</strong> la muerte. Para ver cuando se<br />

volvió negativa y cuando cruzamos la frontera<br />

(cuando la atravesó él, cuando la atravesé<br />

yo)... Porque ese es el problema fundam<strong>en</strong>tal<br />

y no otro.<br />

Y para que la locura no se vuelva negativa<br />

quizá la solución esté <strong>en</strong> la palabra<br />

fundam<strong>en</strong>tal: poesía. El loco es <strong>en</strong>cerrado<br />

<strong>en</strong>tre pare<strong>de</strong>s blancas y <strong>de</strong>sinfectadas <strong>de</strong>l<br />

manicomio, o expulsado <strong>en</strong> negras naves<br />

lejos <strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s, lejos <strong>de</strong> los pueblos,<br />

y que al final los tragu<strong>en</strong> las aguas... Sin<br />

contagiar a nadie. ...<br />

¿Y qué <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> la palabra que no es ni<br />

consuelo ni reposo cuando se vuelve juego<br />

<strong>de</strong> intelectuales? La pregunta todavía está<br />

<strong>en</strong> el aire con el grito <strong>de</strong> Antonin Artaud:<br />

«Ah! esos estados nunca nombrados,<br />

esas situaciones <strong>de</strong> alma exhaltada, ah!<br />

esas fisuras <strong>de</strong>l espíritu, (...) aunque mi<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to parezca inmóvil, <strong>en</strong> realidad<br />

me muevo más que vosotros cuadrilla <strong>de</strong><br />

burros, cerdos impertin<strong>en</strong>tes, maestros <strong>de</strong><br />

verbo falso, usurpadores <strong>de</strong> retratos, folletinistas,<br />

habitantes <strong>de</strong> los bajos fondos,<br />

comedores <strong>de</strong> hierbajos, <strong>en</strong>tomólogos.<br />

Vosotros herida <strong>de</strong> mi l<strong>en</strong>gua» ...<br />

80 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Fotokopiagailua daukagu<br />

bihotzar<strong>en</strong> or<strong>de</strong>z<br />

IÑIGO ARAMBARRI<br />

Aitortz<strong>en</strong> dut. Ez naiz A tradizioa eta B haustura <strong>de</strong>n eritzikoa. Ez dut uste<br />

tradizioar<strong>en</strong> akaboa eta hausturar<strong>en</strong> hasiera adierazt<strong>en</strong> eta horrekin batera gure<br />

hiru errealitate poetikoetarako baliagarri <strong>de</strong>n norma bakarra dago<strong>en</strong>ik. Uste ez<br />

dudan bezala m<strong>en</strong><strong>de</strong> honetako poesiako mugarritzat ditugunak berritzaile<strong>en</strong>ak<br />

izan dir<strong>en</strong>ik. Tradizioaz eta hausturaz ari garelarik, neurri batean behintzat,<br />

beharrezkoagoa da jarraip<strong>en</strong> pertsonala literatura nazional<strong>en</strong>a baino. Bangoardia<br />

norberarekiko. Poetak, inor harrapatzekotan, bere burua harrapatu behar du<br />

ezustean.<br />

Aitortz<strong>en</strong> dut. E<strong>de</strong>rretsi egit<strong>en</strong> ditut begirada garbiko poetak. Ez argiko.<br />

Norberar<strong>en</strong> buruari <strong>en</strong>tzunda ing<strong>en</strong>uitatear<strong>en</strong> maila behean utzi dut<strong>en</strong>ak. Hau da<br />

neretzat norberar<strong>en</strong> poetikari bota dakioke<strong>en</strong> erronkarik e<strong>de</strong>rr<strong>en</strong>a. Ez da errukirik<br />

hem<strong>en</strong> poesia ing<strong>en</strong>uoar<strong>en</strong>tzat. Egin ditzagun komeriak beraz. Arazoa erritmoa<br />

galtzean datza or<strong>de</strong>a. Higatuak dau<strong>de</strong> gure makina hortzak, eta klank, elkarri ezin<br />

eutsian dabiltza, orain bai, orain ez. Kutsatuta gau<strong>de</strong>. Ezaguna zaigu poesiar<strong>en</strong><br />

artea, zer <strong>de</strong>n onartua eta zer infernurakoa. Daiteke<strong>en</strong>a da ezein itsutzeko moduko<br />

poemak idaztea baina ahoa bete gezurrez harrapatzea. Ezagutu egit<strong>en</strong> ditu<br />

tradizioar<strong>en</strong> klabeak. Ez dabil hausturar<strong>en</strong> bila, ez dabil bere burua ezustean<br />

harrapatu nahian, etxeko <strong>en</strong>patea irabaztea da berar<strong>en</strong>tzat. Fotokopiagailua dugu<br />

bihotzar<strong>en</strong> or<strong>de</strong>z. Perfektoa. Japonesa. Ars poetica-r<strong>en</strong> legerik borobil<strong>en</strong>ak ditugu<br />

betetz<strong>en</strong>, behar beharrezko aliteraziodun poetak, metafora ikusgarridunak. Lexiko<br />

orbaingabedun poetak. Poeta poetak. Poeta <strong>de</strong>licatess<strong>en</strong>ak.<br />

Deskripzio perfektodun poetak. Leh<strong>en</strong> toma. Barr<strong>en</strong>a. Arratsal<strong>de</strong>a. Krema<br />

koloreko ezkaratze zabala du<strong>en</strong> lan<strong>de</strong>txea. Gantxilozko estalkiz jantzitako mahitxoa.<br />

Argi ahular<strong>en</strong> pean, esku zurail batek larrosa pausatz<strong>en</strong> du horitutako<br />

gutunar<strong>en</strong> gainean. Tristezia. Kezkatu egit<strong>en</strong> nau gaur egun poeta gazteek<br />

horrelako giroak azaltzea. Gorroto diogu Dariori, baina bere hilotzarekin egunero<br />

ohera. M<strong>en</strong>ia garaietan bizi gara, ez dago poetika propio bat<strong>en</strong> al<strong>de</strong> burrukatzerik.<br />

Gure arazoa ez da tradizioari lokiko tiroa ematea, berarekin bizi beharra baizik.<br />

Euskal literaturar<strong>en</strong>tzat Salvat Papasseit abiz<strong>en</strong> grekoa du<strong>en</strong> martiztarra da. Manoel<br />

Antoniok iz<strong>en</strong> barregarriegia du aintzakotzat hartua izateko. Eta Lauaxeta, lau<br />

haizeetara ai<strong>de</strong>ratutako gure poetak, jaiotzez eta heriotzez bi bi<strong>de</strong>r bizkaitar, izan<br />

zu<strong>en</strong> susmo bi<strong>de</strong>rako lagunik. Milanoko liburu<strong>de</strong>nda batetik jasotz<strong>en</strong> zu<strong>en</strong> irakur<br />

bazka. Esan nahi dut betaurreko biribildun komisario politikoa ez zuela afusilatu<br />

zu<strong>en</strong>ak kon<strong>de</strong>natu, poesia zuhurrar<strong>en</strong> al<strong>de</strong>rdiak baizik.<br />

81


Ez da haustura formalak izatea. Poema-building-ak ez dira poetak bizitzeko. Ez<br />

errimarik ez puntuaziorik gabe idazteak ez dakar hausturarik. Hain dira teknika<br />

erabiliak ezer gutxi dute untzi izotzausletik. Horregatik, uste dut hausturaz ari<br />

gar<strong>en</strong>ean beste zerbait<strong>en</strong> gainean ari garela. Begi garbiez. Zintasunaz esan nahi da.<br />

Kamuflaje uniformedun poeta bat nekez mintzatuko da bere ahotsez. Poetok:<br />

kiratsa dario poesiari. Bigarr<strong>en</strong> milakoar<strong>en</strong> hondarretan, nola erreibindikatu<br />

zintasuna eta horrekin batera canon-ar<strong>en</strong> txipa gure mezaliburu<strong>en</strong> kontra zapuztu?<br />

D<strong>en</strong>a esanda dago. Modako esaera izan da gurean. Ez zait ardura. B<strong>en</strong>az. Ez<br />

dakit horrela <strong>de</strong>n. Izanda ere, artear<strong>en</strong> lana da norberak bere ahotsez esatea.<br />

Amics catalans. Amigos galegos. Anai-arreba eta etsai euskaldunok. Kezkagarria<br />

da gure hizkuntza. Kezkagarria da gure euskalki sanskritoar<strong>en</strong> bila aritzea poesia<br />

egiterakoan. Kobar<strong>de</strong> mulkoa gara. Mulkoa gara m<strong>en</strong><strong>de</strong> honetan bertan sortutako<br />

hitz bakarra ez darabilgun poetak. Kantutegiek txikitu gabeko poetak nahi ditut,<br />

erritmo borobileko sonetoak asasinatu gabekoak, uda ikastaroetara gonbidatu<br />

gabeko poetak.<br />

Esan zu<strong>en</strong> Manoel Antoniok: «Os vellos no son os que escrebiron fai moitos anos<br />

aqueles son os <strong>de</strong>vanceiros. Os vellos son os que escreb<strong>en</strong> hoxe como si vives<strong>en</strong><br />

no antonte dos séculos».<br />

Ikusitakoak ikusita, gaitzagoa da poesian sinestea ezein jainkotan baino.<br />

Eskerrak badir<strong>en</strong> boligrafoak lanean jartzeko adinako fe<strong>de</strong>ak.<br />

82 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Somos poetas con corazón <strong>de</strong> fotocopiadora<br />

Lo confieso. No creo que A sea tradición y<br />

B ruptura. No creo que exista una norma<br />

única que marque el fin <strong>de</strong> la tradición y el<br />

inicio <strong>de</strong> la ruptura y que sirva para nuestras<br />

tres realida<strong>de</strong>s poéticas. Ni creo que los libros<br />

que más han marcado la poesía <strong>de</strong> este siglo<br />

hayan sido precisam<strong>en</strong>te los abiertam<strong>en</strong>te<br />

innovadores. Al hablar <strong>de</strong> tradición y ruptura<br />

creo que <strong>en</strong> cierta manera es necesario hacer<br />

un seguimi<strong>en</strong>to personal y no <strong>de</strong> literaturas<br />

nacionales. Vanguardia consigo mismo. El<br />

poeta <strong>de</strong>be <strong>de</strong> sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse sobre todo a sí<br />

mismo.<br />

Lo confieso. Admiro a los poetas sinceros.<br />

Los poetas que oyéndose a sí mismos han<br />

rebasado el listón <strong>de</strong> la ing<strong>en</strong>uidad. Este es<br />

para mí uno <strong>de</strong> los más difíciles retos <strong>de</strong> la<br />

ruptura con la poética propia. No hay perdón<br />

para la poesía ing<strong>en</strong>ua. Hagamos piruetas.<br />

Sin embargo el problema radica <strong>en</strong> per<strong>de</strong>r el<br />

ritmo. Nuestro <strong>en</strong>granaje ti<strong>en</strong>e los di<strong>en</strong>tes<br />

gastados, y saltamos cada dos por tres. Estamos<br />

viciados. Conocemos el arte <strong>de</strong> la poesía,<br />

lo aceptado y lo inadmitido. Un poeta pue<strong>de</strong><br />

escribir auténticas virguerías, y sin embargo<br />

m<strong>en</strong>tir como un bellaco. Conoce las claves <strong>de</strong><br />

la tradición. Conoce las claves <strong>de</strong> la traición.<br />

No se busca una ruptura, no busca sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse,<br />

se juega sobre seguro. Somos poetas<br />

con corazón <strong>de</strong> fotocopiadora. Perfectos. Japoneses.<br />

Cumplimos todas y cada una <strong>de</strong> las<br />

intangibles pero notables leyes <strong>de</strong>l ars poetica,<br />

poetas <strong>de</strong> aliteración imprescindible, <strong>de</strong><br />

metáfora vistosa. Poetas <strong>de</strong> léxico incorrupto.<br />

Poetas inmaculados. Poetas <strong>de</strong>licatess<strong>en</strong>.<br />

Poetas <strong>de</strong> <strong>de</strong>scripción perfecta. Toma uno.<br />

IÑIGO ARAMBARRI<br />

Interior. Tar<strong>de</strong>. Casa con porche amplio <strong>en</strong><br />

color crema. Taza <strong>de</strong> café sobre mesa-camilla<br />

cubierta con mantel <strong>de</strong> ganchillo. Una rosa<br />

<strong>de</strong>scansa bajo una luz t<strong>en</strong>ue aplastada contra<br />

una carta amarill<strong>en</strong>ta. Tristeza. Me preocupa<br />

que hoy <strong>en</strong> día los poetas jóv<strong>en</strong>es aún <strong>de</strong>scribamos<br />

ambi<strong>en</strong>tes así. Odiamos a Darío pero<br />

morreamos con su cadáver. Vivimos <strong>en</strong> épocas<br />

<strong>de</strong> tregua, no hay posibilidad <strong>de</strong> combatir<br />

por una poética innovadora propia. Nuestro<br />

problema no es acabar con la tradición, sino<br />

t<strong>en</strong>er que vivir con ella. Para la literatura<br />

vasca Salvat Papasseit es un marciano <strong>de</strong><br />

apellido griego. Manoel Antonio ti<strong>en</strong>e un<br />

nombre artístico <strong>de</strong>masiado gracioso para ser<br />

tomado <strong>en</strong> serio. Y Lauaxeta, nuestro poeta<br />

oreado a los cuatro vi<strong>en</strong>tos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser<br />

vizcaino <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to y bizkaitarra <strong>de</strong> muerte,<br />

tuvo la <strong>de</strong>sgracia <strong>de</strong> recibir paquetes postales<br />

sospechosos remitidos directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

librerías italianas. Quiero <strong>de</strong>cir que incluso<br />

este nuestro García Lorca <strong>de</strong> gafas ovaladas y<br />

comisario político fue con<strong>de</strong>nado no por qui<strong>en</strong>es<br />

lo fusilaron, sino por el partido <strong>de</strong> la<br />

poesía s<strong>en</strong>sata.<br />

El problema no radica <strong>en</strong> rupturas formales.<br />

Los poemas-building no pue<strong>de</strong>n ser habitados<br />

por poetas. No por escribir sin rimas ni<br />

puntuación un poema rompe. Son aspectos<br />

formales tan <strong>en</strong> uso que poco ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> rompehielos.<br />

Por ello creo que cuando hablamos<br />

<strong>de</strong> ruptura hablamos <strong>de</strong> algo más simple. De<br />

sinceridad. Un poeta con traje <strong>de</strong> camuflaje<br />

rara vez hablará con voz propia. La poesía<br />

huele a farsa. ¿Cómo reivindicar a finales <strong>de</strong>l<br />

mil<strong>en</strong>io la sinceridad o al mismo tiempo<br />

83


aplastar el chip <strong>de</strong> la canon contra nuestros<br />

misales poéticos?<br />

El viejo dilema <strong>de</strong> ya está todo dicho no me<br />

preocupa. En serio. Ignoro si lo está. Pero aún<br />

estándolo, creo que es necesario que cada uno<br />

lo diga con su propia voz.<br />

Amigos catalanes. Amigos galegos. Hermanos<br />

y <strong>en</strong>emigos vascos. Es preocupante<br />

nuestro idioma. Es preocupante la búsqueda<br />

<strong>de</strong> nuestro dialecto sánscrito para expresarnos<br />

poéticam<strong>en</strong>te. Somos un atajo <strong>de</strong> cobar<strong>de</strong>s.<br />

Somos legión extranjera los poetas que<br />

no usamos palabra alguna acuñada <strong>en</strong> este<br />

siglo. Busco poetas no <strong>de</strong>scuartizados por<br />

cancioneros, poetas no asesinados por sonetos<br />

<strong>de</strong> ritmo redondo, poetas no con<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

con cursos <strong>de</strong> verano.<br />

Ya lo dijo Manoel Antonio: «Os vellos no<br />

son os que escrebiron fai moitos anos - aqueles<br />

son os <strong>de</strong>vanceiros. Os vellos son os que<br />

escreb<strong>en</strong> hoxe como si vives<strong>en</strong> no antonte<br />

dos séculos».<br />

Visto el panorama, creer <strong>en</strong> la poesía es<br />

más dificil que creer <strong>en</strong> cualquier dios. M<strong>en</strong>os<br />

mal que hay fes que muev<strong>en</strong> bolígrafos.<br />

84 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

IRAKURLE ARRUNTA<br />

ALA KULTOARENTZAKO IDATZI?<br />

¿NOVELA DE MASAS &<br />

NOVELA DE MINORÍAS?<br />

p. 87<br />

Vic<strong>en</strong>ç Llorca<br />

La Literatura ni es crea ni es <strong>de</strong>strueix,<br />

es transforma<br />

p. 90<br />

Lois Dieguez<br />

Novela <strong>de</strong> masas & novela <strong>de</strong> minorías<br />

p. 92<br />

Manuel Riveiro<br />

¿Qué masas?<br />

p. 94<br />

Mikel Hernan<strong>de</strong>z Abaitua<br />

Gutxi<strong>en</strong>go eta gehi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>tzako nobela<br />

Novela <strong>de</strong> masas y novela <strong>de</strong> minorías<br />

p. 99<br />

Inazio Mujika<br />

Irakurlear<strong>en</strong> peskisan<br />

El lector me la ti<strong>en</strong>e tomada<br />

p. 103<br />

Ramon Saizarbitoria<br />

Aurkezp<strong>en</strong>a / Pres<strong>en</strong>tación<br />

p. 109<br />

Bernardo Atxaga<br />

Nor<strong>en</strong>tzat idatzi, gehi<strong>en</strong>go<br />

ala gutxi<strong>en</strong>go bat<strong>en</strong>tzat?<br />

Novela <strong>de</strong> masas versus novela <strong>de</strong> minorías<br />

85


86 GALEUZCA


La Literatura ni es crea ni es <strong>de</strong>struix,<br />

es transforma<br />

GALEUZCA<br />

VICENÇ LLORCA<br />

El 1962 apareixia l´assaig <strong>de</strong> Marshall McLuhan « La galàxia Gut<strong>en</strong>berg «. A la llum<br />

<strong>de</strong> la relació establerta <strong>en</strong>tre literatura i mitjà d´expressió, McLuhan veia <strong>en</strong> la<br />

inv<strong>en</strong>ció <strong>de</strong> la impremta l´<strong>en</strong>cetam<strong>en</strong>t d´una nova galàxia històrica, ya que el pas<br />

<strong>de</strong>l manuscrit al llibre, el text tipogràfic, anava a provocar una visió revolucionària<br />

<strong>de</strong>l món y la psicologia humana. Aixi va es<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir-se la gran Revolució Filológica<br />

<strong>de</strong> l´ Humanisme que es convertiria <strong>en</strong> la causa directa <strong>de</strong>l R<strong>en</strong>aixem<strong>en</strong>t.<br />

El llibre mo<strong>de</strong>rn es<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ia el verta<strong>de</strong>r motor <strong>de</strong> la nova Era Mecànica, <strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

la qual Descartes proposaria una compr<strong>en</strong>sió racionalista <strong>de</strong> la natura, i on la Nova<br />

Ciència trobaria la seva base <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupam<strong>en</strong>t i el fonam<strong>en</strong>t per el progrés<br />

tecnològic. Ara bé, McLuhan fixaba el 1905 com a data simbòlica <strong>de</strong> la mort <strong>de</strong><br />

l´Homo typographicus amb el <strong>de</strong>scobrim<strong>en</strong>t <strong>de</strong> l´espai corb. Sorgia llavors una<br />

nova galàxia : l´Electrónica. Sota la tesi que «el mitjà és el missatge», l´adv<strong>en</strong>im<strong>en</strong>t<br />

<strong>de</strong> l´electricitat afectava no ja a la prolongació d' un s<strong>en</strong>tit –l´auditiu abans <strong>de</strong><br />

Gut<strong>en</strong>berg i el visual <strong>de</strong>sprés–, sinó <strong>de</strong> tot el sistema nerviós c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> l´home.<br />

La creació d´un gènere<br />

Les conseqü<strong>en</strong>cies d´aquesta obra van ser <strong>de</strong>terminants els anys 60 <strong>en</strong> aparèixer<br />

un s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>t apocaliptic pel qual hom creia que la fi <strong>de</strong> la literatura i el seu objecte,<br />

el llibre, corria paral.lela a la <strong>de</strong>saparició <strong>de</strong>l món <strong>de</strong> la mecànica pel <strong>de</strong><br />

l´electrónica. Temps <strong>de</strong>sprés, passat l´esglai inicial, po<strong>de</strong>m constatar que l´únic<br />

que realm<strong>en</strong>t ha mort són les formes <strong>de</strong> la literatura popular, és a dir, per un cantó<br />

la poesia <strong>de</strong> caràcter oral transmesa <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eració <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eració a través <strong>de</strong> la<br />

tradició i, per un altre, la novel.la <strong>de</strong> fulletó d´orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>cimonònic. Totes aquestes<br />

formes han estat substituï<strong>de</strong>s pel consum <strong>de</strong>l film i <strong>de</strong>l telefilm. La literatura i el<br />

llibre segueix<strong>en</strong> el seu camí, perquè no tan sols la seva activitat es difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

la visual, sinó que ess<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>t l´home, <strong>en</strong> tant que ésser simbólic, s<strong>en</strong>t una<br />

necessitat visceral d´objectivar-se <strong>en</strong> el paper.<br />

Gosariem parlar, doncs, <strong>de</strong> «Galaxies <strong>en</strong> contacte», ja que ambdues g<strong>en</strong>eran<br />

creacions artistiques que, per una banda, no s´interfereix<strong>en</strong> i, per una altra,<br />

s´interrelacion<strong>en</strong>. Aquest <strong>en</strong>creuam<strong>en</strong>t es fa possible gràcies a una <strong>de</strong>ls f<strong>en</strong>òm<strong>en</strong>s<br />

culturals més importants <strong>en</strong> l´actualitat : l´ampliació <strong>de</strong>ls conceptes <strong>de</strong> text i<br />

narració a tota aquella manifestació artística que fabuli alguna cosa, que conti una<br />

87


història d´una manera <strong>de</strong>terminada. Com a conseqü<strong>en</strong>cia, ha nascut la narratologia,<br />

l´estudi teóric <strong>de</strong>l text narratiu <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>en</strong>t com a tal qualsevol or<strong>de</strong>nació tramada <strong>en</strong><br />

un argum<strong>en</strong>t i plasmada <strong>en</strong> un medi expressiu, bé sigui una novel.la, un còmic, una<br />

pel.lícula... De fet, aixó no repres<strong>en</strong>ta cap novetat <strong>en</strong> termes absoluts, perqué el<br />

text, al llarg <strong>de</strong> la história literària, ha sofert nombroses modificacions a partir <strong>de</strong>l<br />

mitjà tipogràfic fins arribar a l´esc<strong>en</strong>a –teatre– o al cant esc<strong>en</strong>ificat –ópera–,<br />

verta<strong>de</strong>res transformacions <strong>de</strong> la literatura que no han significat la fi <strong>de</strong> res, sinó<br />

la seva vida <strong>en</strong> variadas formes i posibilitats.<br />

En aquest context, parlar <strong>de</strong> « novel.les <strong>de</strong> masses », tal com va ser <strong>de</strong>finida <strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> la conv<strong>en</strong>ció realista <strong>de</strong>l segle XlX, resulta, <strong>de</strong> cada cop més, un anacronisme.<br />

La raó és que els seus lectors pot<strong>en</strong>cials han preferit <strong>en</strong> les darreres dèca<strong>de</strong>s el<br />

<strong>de</strong>curs ficcional d´una pel.licula o, més rec<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>t, d´una sèrie televisiva. Aquest<br />

canvi d´ori<strong>en</strong>tació <strong>en</strong> la <strong>de</strong>manda, ha provocat l´auge d´un nou gènere : el guió<br />

cinematogràfic, el cual, tant si es tracta d´una adaptació novel.lìstica com d´una<br />

i<strong>de</strong>a creativa original, es<strong>de</strong>vé sempre el verta<strong>de</strong>r organitzador <strong>de</strong>l material<br />

cinematogràfic, el <strong>de</strong>miürg <strong>de</strong> les imatges. Es aixi com es converteix <strong>en</strong> un nou<br />

gènere literari, <strong>en</strong> un nou art narratiu capaç <strong>de</strong> tansformar el text <strong>en</strong> pantalla. Més<br />

<strong>en</strong>cara, al qual se li <strong>de</strong>mana que actuï com a verta<strong>de</strong>r substitut <strong>de</strong> les « novel.les<br />

<strong>de</strong> masses ». La constitució sòcio-cultural <strong>de</strong> la nostra època reclama el conreu<br />

d´aquest gènere que ha tingut el seu naixem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> l´esclat <strong>de</strong>l cinema i la televisió.<br />

Un gènere que té ja una història pròpia, <strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Hollywood daurat fins a les grans<br />

sèries televisives, i noms clàssics com el <strong>de</strong> Billy Wil<strong>de</strong>r, col.laborador <strong>de</strong> directors<br />

com Lubitsch o Howard Hawks.<br />

El Best-seller culte<br />

Si, llavors, tota la creació narrativa <strong>de</strong> « masses » passa pel guió visual, ¿com cal<br />

catalogar el f<strong>en</strong>om<strong>en</strong> d´aquelles novel.les que, al llarg <strong>de</strong>ls vuitanta, han arribat a<br />

ser llegi<strong>de</strong>s per un gran nombre <strong>de</strong> lectors ? Ens sembla excessiu el terme « <strong>de</strong><br />

masses », ja que, al capdavall, la seva influència damunt els lectors és consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>t<br />

inferior a la que han exercit diversos productes filmics al llarg <strong>de</strong>l mateix<br />

perio<strong>de</strong>. En canvi, sí que les po<strong>de</strong>m consi<strong>de</strong>rar novel.les « d´exit » molt lligadas<br />

al tipus <strong>de</strong> lector que, <strong>en</strong> els darrers anys, viu també <strong>en</strong> la galàxia Gut<strong>en</strong>berg. I qui<br />

és aquest lector ? Av<strong>en</strong>turem a imaginar-nos una persona culte, amb un bon<br />

coneixem<strong>en</strong>t <strong>de</strong> la tradició artística i que, per tant, pot accedir a un producte que<br />

s´allunyi <strong>de</strong> la ing<strong>en</strong>uïtat compositiva per arribar a gaudir d´una combinació b<strong>en</strong><br />

executada <strong>en</strong>tre els ingredi<strong>en</strong>ts més atractius <strong>de</strong>l « best-seller » i l´assaborim<strong>en</strong>t d´un<br />

tal<strong>en</strong>t <strong>en</strong>ginyós posat <strong>en</strong> funció <strong>de</strong> joc cultural.<br />

S<strong>en</strong>se voler, <strong>en</strong> imaginar-nos aquest tipus <strong>de</strong>l lector, estem marcant també el<br />

limit màxim <strong>de</strong> la novel.la <strong>en</strong> els nostres dies, allò que s´ha arribat a anom<strong>en</strong>ar el<br />

« best-seller culte ». I, si no, fixem-nos <strong>en</strong> l´habilitat extrema que mostra Umberto<br />

Eco quan escriu «El nom <strong>de</strong> la Rosa», o <strong>de</strong> la substitució <strong>de</strong> la filosofia <strong>en</strong> l´obra<br />

<strong>de</strong> Kun<strong>de</strong>ra o <strong>en</strong> la fascinació que <strong>de</strong>spert<strong>en</strong> els personatges <strong>de</strong> Yourc<strong>en</strong>ar. Són<br />

tres exemples, no pas els únics, d´alts in<strong>de</strong>xs <strong>de</strong> v<strong>en</strong>da, però també <strong>de</strong> qualitat<br />

88 GALEUZCA


literària. Malgrat tot, acceptariem el fet que <strong>en</strong> tradicions lectores més establertes<br />

com l´anglosaxona <strong>en</strong>cara és possible trobar un <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupam<strong>en</strong>t, <strong>en</strong> el seu s<strong>en</strong>tit<br />

clàssic, <strong>de</strong>l best-seller, tal i com ho ha <strong>de</strong>mostrat rec<strong>en</strong>tm<strong>en</strong>t «Scarlett». Però <strong>en</strong> tot<br />

cas, és un f<strong>en</strong>om<strong>en</strong> que anirà <strong>de</strong>sapareix<strong>en</strong>t donant pas al predomini <strong>de</strong>l « bestseller<br />

culte » com a limit màxim <strong>de</strong> la novel.la <strong>de</strong>vant les masses.<br />

També queda clar que, <strong>en</strong> aquest context, aquelles novel.les que segueix<strong>en</strong> els<br />

rumbs <strong>de</strong> l´experim<strong>en</strong>tació, el lirisme o la conceptualització, <strong>en</strong> un mot, que<br />

focalitz<strong>en</strong> el caràcter simbólic <strong>de</strong>l ll<strong>en</strong>guatge, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ix<strong>en</strong> a situar-se <strong>en</strong> paràmetres<br />

« minoritaris», i repres<strong>en</strong>tari<strong>en</strong> així el mínim <strong>de</strong> la novel.lització <strong>de</strong>vant el públic.<br />

Sigui com sigui, la literatura no només contempla al llarg <strong>de</strong> la historia la<br />

permanència <strong>de</strong> les seves formes, sinó que, a més, pot adaptar-se al mom<strong>en</strong>t<br />

concret mitjançant la dialèctica <strong>de</strong> la creació i la <strong>de</strong>strucció <strong>de</strong> gèneres. En aquest<br />

s<strong>en</strong>tit, el guió visual –verta<strong>de</strong>ra « novel.la <strong>de</strong> masses « <strong>de</strong>ls nostres<br />

dies– <strong>en</strong>s situa <strong>de</strong>vant la possibilitat <strong>de</strong> crear un nou gènere textual <strong>en</strong> virtut <strong>de</strong>l<br />

caràcter interartistic <strong>de</strong> la narració. Per això, la literatura, com l´<strong>en</strong>ergia –i per ser<br />

ella mateixa una <strong>en</strong>ergia verbal–, ni es crea ni es <strong>de</strong>strueix, es transforma.<br />

GALEUZCA<br />

89


Novela <strong>de</strong> masas & novela <strong>de</strong><br />

minorias<br />

LOIS DIEGUEZ<br />

D<strong>en</strong>tro da varieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>foques con que se po<strong>de</strong> analisar un tema <strong>de</strong> tan ampla<br />

perspectiva, consi<strong>de</strong>ro necesario c<strong>en</strong>tra-lo nos pontos obxectivos que inci<strong>de</strong>n e<br />

<strong>de</strong>terminan a novela como <strong>de</strong> masas ou minorias. Estes pontos, múltiples tamén,<br />

po<strong>de</strong>n agrupar-se nos seguintes:<br />

a) A situación político-cultural internacional mediatizada dun xeito cada vez<br />

máis inquedànte polos EE.UU.<br />

b) Predominio da técnica audiovisual sobre calquera outra.<br />

c) Incidéncia do po<strong>de</strong>r económico-i<strong>de</strong>olóxico a través das editorais e outros<br />

ax<strong>en</strong>tes controladores da produción literária.<br />

d) Pot<strong>en</strong>ciación, nos Estados plurinacionais, da literatura criada no «C<strong>en</strong>tro» (<strong>en</strong><br />

español), fr<strong>en</strong>te á da «periféria» (nos outros idiomas).<br />

É indubidábel que os meios <strong>de</strong> comunicación son hoxe por hoxe os que van<br />

<strong>de</strong>terminar os «gostos» da maioria, e que estes meios son subsidiários nun tanto por<br />

c<strong>en</strong>to elevado da produción nor<strong>de</strong>-americana. Bastará, polo tanto, que unha<br />

eterminada novela mereza as suas louvanzas para que axiña a<strong>de</strong>quira v<strong>en</strong>das<br />

masivas. Se estes meios van mo<strong>de</strong>lando o cerebro <strong>de</strong> «masa» segundo os intereses<br />

<strong>de</strong> qu<strong>en</strong> os goberna, non excluirán tampouco o tipo <strong>de</strong> novela que mellor serva<br />

os seus obxectivos. A cultura que hoxe «predican» non e precisam<strong>en</strong>te a que poda<br />

ter máis valores humanos ou máis calida<strong>de</strong>, s<strong>en</strong>on a que serva para adormecer,<br />

<strong>de</strong>spersonalizar, robotizar..., <strong>en</strong> fin, a que faga persoas embrutecidas no cultural,<br />

obedi<strong>en</strong>tes e sil<strong>en</strong>ciosas no social. Neste s<strong>en</strong>tido, as editorais, como ax<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r, <strong>de</strong>terminarán tamén os gostos editando aquilo que elas mesmas programan<br />

e impoñ<strong>en</strong> <strong>de</strong> xeitos diversos aos criadores e criadoras. Dirá-se que este tipo <strong>de</strong><br />

intereses sempre funcionou, pero xamais se fixo como neste mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que o<br />

control das <strong>de</strong>mocrácias occi<strong>de</strong>ntais sobre o indivíduo chega a extremos <strong>de</strong><br />

verda<strong>de</strong>ira e crua ditadura.<br />

A novela <strong>de</strong> masas será a máis v<strong>en</strong>dida, polo tanto a máis leída. A que gosta máis,<br />

xa que logo. Non digo que non poda ser, nalguns casos, unha novela <strong>de</strong> calida<strong>de</strong>,<br />

pero resulta óbvio que non o é nun tanto por c<strong>en</strong>to importante. Servan como<br />

exemplo moitos dos prémios Nóbel, dos Nadal, dos Xerais, dos «Nacionais», etc. Se<br />

o gosto v<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminado polos ax<strong>en</strong>tes antes m<strong>en</strong>cionados quer dicer que non<br />

<strong>de</strong>fine a «masa», pois n<strong>en</strong> è libre para a eleición n<strong>en</strong> po<strong>de</strong>rá ler o que non se publica<br />

ou, inda publicando-se, non se poténcia. Neste mom<strong>en</strong>to, na Galiza, <strong>de</strong>sbotan-se<br />

90 GALEUZCA


orixinais coa frase <strong>de</strong>: «Isto non vale, amigo. Pero se escrebes un tema policiaco<br />

edita-se mañá mesmo». E as próprias editoriais que hoxe se serv<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

dos institutos <strong>de</strong> Ensino para as v<strong>en</strong>das, aproveitando a introdución do<br />

idioma neste campo, pi<strong>de</strong>n temas, ext<strong>en</strong>sión e xénero programados, pois din que<br />

os alunos (a masa maior <strong>de</strong> consumidores) quer<strong>en</strong> sexo, av<strong>en</strong>tura, evasión,<br />

divertim<strong>en</strong>to e, todo isto, escrito nas m<strong>en</strong>os páxinas posíbeis.<br />

Se a situación social é asi, e eu p<strong>en</strong>so que si, o escritor ou escritora non o t<strong>en</strong><br />

doado. Haberá <strong>de</strong> elexir, someterse e facer o que realm<strong>en</strong>te non <strong>de</strong>sexa. Se o<br />

inqueda a sona, o camiño queda claro. Se o que int<strong>en</strong>ta é facer algo novo, superar<br />

o exist<strong>en</strong>te, revolucionar o campo narrativo da sua história literária concreta, facer,<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, o que <strong>de</strong>sexa, os atrancos serán duros e a sona limitada. Aqui aparece,<br />

xa que logo, a novela <strong>de</strong> minorias, a m<strong>en</strong>os coñecida nun mom<strong>en</strong>to, pero a que<br />

oferece máis futuro se p<strong>en</strong>samos na história como unha espiral <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volv<strong>en</strong>do-se.<br />

Os escriotres-as das nacións s<strong>en</strong> estado, <strong>de</strong> idiomas próprios e sometidos, sabemos<br />

b<strong>en</strong> disto, pois n<strong>en</strong>gun contou co recoñecim<strong>en</strong>to do Estado n<strong>en</strong> contará xamais,<br />

ao m<strong>en</strong>os ao nível que o fai cos que escreb<strong>en</strong> na sua língua. Chegará antes a ser<br />

traducido a un idioma europeo que ao próprio español. E non obstante, isto non<br />

nos botou para atrás. Continuamos coa teima <strong>de</strong> expulsar os nosos fantasmas,<br />

fantasias ou histórias que queremos arexar, compartir e universalizar. Por iso p<strong>en</strong>so<br />

que non po<strong>de</strong>mos ser vítimas da «programación» que se nos apres<strong>en</strong>ta co<br />

sempiterno esquema do mo<strong>de</strong>rno ou europeo ou oci<strong>de</strong>ntal, curiosos adxetivos que<br />

naceron nos parlam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> estrea.<br />

Cada un terá o seu próprio campo criativo; diverx<strong>en</strong>te, por suposto. Para o autor<br />

ou autora o termo «masa» ou «minoria» na sua obra <strong>de</strong>be ser secundário. É certo que<br />

tamén ha loitar para que sexa leído, pero nesta loita sairán-lle miles <strong>de</strong> problemas<br />

que non po<strong>de</strong>rá controlar. Mais po<strong>de</strong>, non obstante, controlar o que quere facer,<br />

o que lle gosta, e combatir consigo mesmo até a superación. Só asi po<strong>de</strong>remos<br />

seguir coa nosa literatura nacional, co seu ritmo, coa sua in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>déncia, pois o<br />

contrário levará-nos á absorción polas literaturas do «C<strong>en</strong>tro», alleas a nós. Será o<br />

mellor xeito <strong>de</strong> aportar unha perspectiva própria, rica e dinámica á literatura<br />

universal. Dalgun xeito os escritores-as das nacións oprimidas e tamén aqueles que<br />

quer<strong>en</strong> construir algo novo, aturamos xa o samb<strong>en</strong>ito <strong>de</strong> minoritários. Somo-lo,<br />

realm<strong>en</strong>te, obxectivam<strong>en</strong>te, se miramos a espácios máis amplos. A nosa loita é<br />

doble fr<strong>en</strong>te á dos escritores-as dos países e idiomas normalizados. Non se nos<br />

escapa, tampouco, a crisè <strong>de</strong> criación que se sofre globalm<strong>en</strong>te. Esta crise da novela<br />

actual a nível internacional, t<strong>en</strong> moito que ver coa <strong>de</strong>sori<strong>en</strong>tación e<br />

instrum<strong>en</strong>talización do indivíduo. Tamén pasou noutras épocas históricas, e a<br />

r<strong>en</strong>ovación, curiosam<strong>en</strong>te, veu tamén <strong>de</strong> autores que non pert<strong>en</strong>ecian aos mundos<br />

normalizados (p<strong>en</strong>semos no boom da literatura sudamericana). Non quero afirmar<br />

categoricam<strong>en</strong>te que imos ser nós os que rematemos con tal crise. Pero tampouco<br />

o nego. Por que os escritores e escritoras galegos, vascos ou cataláns non po<strong>de</strong>mos<br />

aportar algo novo ao mundo?. Porque o din os do «C<strong>en</strong>tro», precisam<strong>en</strong>te os que<br />

nos <strong>de</strong>scoñec<strong>en</strong>?. O noso <strong>en</strong>foque non <strong>de</strong>be estar mediatizado pola obsesión da<br />

novela <strong>de</strong> masas, pois a história di-nos que esta (falando <strong>en</strong> termos <strong>de</strong> calida<strong>de</strong> e<br />

r<strong>en</strong>ovación) comezou s<strong>en</strong>do minoritária. A história non e o mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que<br />

vivemos, s<strong>en</strong>ón un proceso dinámico cara adiante, ainda que non conveña admitilo<br />

na práctica concreta do noso traballo.<br />

GALEUZCA<br />

91


¿Qué masas?<br />

MANUEL RIVEIRO<br />

Na literatura galega actual estase a borrar <strong>de</strong> todo a clásica liña divisoria <strong>en</strong>tre os<br />

poetas e os narradores. Supoño que isto non é cousa grave, pero non podo m<strong>en</strong>os<br />

que doerme por que <strong>de</strong>sapareza a vella distinción <strong>de</strong> sempre <strong>en</strong>tre os poetas,<br />

supostam<strong>en</strong>te seres puros e soñadores das alturas celestiais, e os narradores, tamén<br />

supostam<strong>en</strong>te donos da realida<strong>de</strong> e cos pés afirmados no chan.<br />

Neste prosaico mundo da prosa on<strong>de</strong> nos remexemos con dificulta<strong>de</strong>, vénse<br />

manifestando xa hai tempo unha certa alarma pola irrupción dos poetas no eido<br />

da narrativa. Cada qu<strong>en</strong> <strong>de</strong> nós anda rosmando para o seu colo que «eramos<br />

poucos, e aínda por riba veñ<strong>en</strong> estes». Certam<strong>en</strong>te que é así, pois que cada vez som<br />

máis os que se pasan a esta banda fac<strong>en</strong>do máis dura a compet<strong>en</strong>cia. Porque<br />

asema<strong>de</strong> hai que recoñecer que se como versificadores eran bos, como prosistas<br />

non o son m<strong>en</strong>os, como b<strong>en</strong> o acreditan nas súas novas publicacións.<br />

Paréceme lam<strong>en</strong>table que mingüe <strong>de</strong> tal xeito o número dos rapsodos estrictos,<br />

esclusivos e incontaminados. A cada paso son m<strong>en</strong>os, e coido han ser xa<br />

pouquechos os que poidan chamarse poetas puros. Na medida das miñas cativas<br />

posibilida<strong>de</strong>s, estou disposto a correxir esta situación. E incluso a darlle a volta,<br />

virándoa do revés.<br />

Así foi que, nas celebracións da rec<strong>en</strong>te Feira do Libro aquí na Coruña,<br />

manifestei publicam<strong>en</strong>te a miña int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> abandonar-la narrativa e pasarme<br />

esteiriño ó eido da poesía. Mais velaí que, para o meu pasmo, ninguén se amosou<br />

abraiado, escandalizado, alarmado ou <strong>de</strong>solado perante tan transc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>de</strong>cisión.<br />

E ata incluso me pareceu que <strong>en</strong>tre o público pres<strong>en</strong>te xurdiron algunhas risas<br />

pouco ou nada disimuladas. Pero a miña ameaza non foi <strong>en</strong> baluto, e calquera día<br />

se verá o mundo estarrecido cando eu <strong>de</strong>a un paso que vai causa-lo asombro, o<br />

<strong>de</strong>sconcerto, a inquedanza, e finalm<strong>en</strong>te o <strong>en</strong>fervorizam<strong>en</strong>to das masas.<br />

As masas, velaí. A iso era, ás masas, a on<strong>de</strong> eu quería chegar con ese longo<br />

exordio <strong>de</strong> moita codia e pouco miolo.<br />

As masas, propiam<strong>en</strong>te as masas <strong>de</strong> lectores, disque as hai por algures. Xa que<br />

logo teño que crer nelas aínda que nunca as vise, talm<strong>en</strong>te coma o artigo <strong>de</strong> fe dun<br />

voluntarista culturismo literario.<br />

O tema do que compría falar era xusto ese, ó que <strong>de</strong> feito xa r<strong>en</strong>unciei: novela<br />

<strong>de</strong> masas - novela <strong>de</strong> minorías.<br />

92 GALEUZCA


¿Pero houbo algunha vez unha novela <strong>de</strong> masas?<br />

Soam<strong>en</strong>te os folletíns que lían as (ou que lles lían ás) nosas avoas, aqueles<br />

ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega semanal con títulos chamadoiros <strong>de</strong> insinuadas trucul<strong>en</strong>cias,<br />

po<strong>de</strong>rían calificarse <strong>en</strong> xustiza <strong>de</strong> novelas <strong>de</strong> masas. E podían, dado o gran<strong>de</strong><br />

espallam<strong>en</strong>to que acadaban e mailas elásticas dim<strong>en</strong>sións que tiñan, como<br />

antecesoras que <strong>de</strong> certo foron dos culebróns <strong>de</strong> radio, e logo <strong>de</strong> tele.<br />

Porque o que é nestes tempos, ¿u-la novela <strong>de</strong> masas? E aínda máis: ¿u-las<br />

masas?<br />

Cando moito haberá masas <strong>de</strong> compradores para certos productos <strong>de</strong> éxito<br />

prefabricado <strong>en</strong> oportunas operacións publicitarias, coma esa «Escarlata» feita <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>cargo para os consumidores da mitoloxía cinematográfica ianqui. Pero falar aquí<br />

<strong>en</strong>tre nós <strong>de</strong> novela <strong>de</strong> masas, é falar dunha <strong>en</strong>telequia, dunha ilusión por <strong>de</strong>mais<br />

irrealizable, coma a que se leva exposto con sobexo optimismo na primeira meta<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>ste escrito.<br />

Coas tiradas <strong>de</strong> tres mil exemplares, con tan escasos compradores, s<strong>en</strong> falar xa<br />

<strong>de</strong> lectores, a producción novelística galega t<strong>en</strong> asegurado s<strong>en</strong> falta o seu<br />

calificativo honroso <strong>de</strong> Novela <strong>de</strong> Minorías. D<strong>en</strong><strong>de</strong> logo que maiorías non hai para<br />

ela, póñase como se poña, m<strong>en</strong>tres sexa a súa lingua minorizada como ata hoxe.<br />

GALEUZCA<br />

93


Gutxi<strong>en</strong>go eta gehi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>tzako<br />

nobela<br />

MIKEL HERNANDEZ ABAITUA<br />

Gai bihurri honi ekiteko orduan, gehiagoar<strong>en</strong>tzako nobela eta gutxi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>tzakoa<br />

zer dir<strong>en</strong> ados jarri behar g<strong>en</strong>uke ezer baino leh<strong>en</strong>. Ugari saltz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n nobela al<br />

da gehi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>tzakoa ala salm<strong>en</strong>ta-arrakastari begira idatzitako «best-seller»<br />

<strong>de</strong>lakoa? Ez dirudite oso egokiak irizpi<strong>de</strong> hauek, zer<strong>en</strong> diru asko irabazteko<br />

asmotan idatzi eta pot egit<strong>en</strong> du<strong>en</strong> nobela mordoa baitago, minoritariotzat hartu<br />

eta erruz saltz<strong>en</strong> dir<strong>en</strong> nobelak dau<strong>de</strong>n bezala.<br />

Baina ez noa itsas hondar gabe horretara sartzera, beste arrazoi batzur<strong>en</strong> artean,<br />

kontu horrek batere arduratz<strong>en</strong> ez nauelako. Askoz erakargarriagoa iruditz<strong>en</strong> zait<br />

gure artean bizirik dirau<strong>en</strong> polemika zaharra: gehi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong> gustokoa izat<strong>en</strong> <strong>de</strong>n<br />

nobela errealista eta (<strong>de</strong>itura hoberik ezean) nobela eruditoa <strong>de</strong>i g<strong>en</strong>ezake<strong>en</strong>a<br />

aurrez-aurre jartz<strong>en</strong> ditu<strong>en</strong> eztabaida, alegia.<br />

Badirudi errealismoak polemiko izat<strong>en</strong> jarraitz<strong>en</strong> duela idazle eta kritiko<strong>en</strong><br />

artean, baina irakurleei ez zaie horrelakorik gertatz<strong>en</strong>, atsegin handiz onartz<strong>en</strong><br />

baitituzte lan errealistak. Idazle eta kritiko askor<strong>en</strong>tzat, or<strong>de</strong>a, errealismoa arruntegia<br />

da aintzat hartzeko. Idazle errealistek beti izan dituzte zailtasun handiak ber<strong>en</strong><br />

lanak serio har ditzat<strong>en</strong>. Kasu paradigmatikoa da Dick<strong>en</strong>s<strong>en</strong>a, XX. m<strong>en</strong><strong>de</strong>an oraino<br />

gaitzetsita zego<strong>en</strong>a bere herriko unibertsitate handi<strong>en</strong>etan. Gogora <strong>de</strong>zagun,<br />

halaber, Tom Wolfer<strong>en</strong> The bonfire of vanities-<strong>en</strong> argitarap<strong>en</strong>ak sortutako polemika<br />

eta Anthony Burgess bezalako idazleek egindako kritika gogorrak.<br />

Errealismoa, leh<strong>en</strong>dabizi, XIX. m<strong>en</strong><strong>de</strong>an pinturar<strong>en</strong> alorrean sortu zela gogoratzea<br />

kom<strong>en</strong>iko litzateke, nahiz eta iz<strong>en</strong> <strong>de</strong>segokia izan berau, zer<strong>en</strong> pintura Pizkun<strong>de</strong><br />

garaitik gutxi<strong>en</strong>ez ari baitz<strong>en</strong> errealitatea isladatz<strong>en</strong> (betidanik, egia esan). 1885ean<br />

gaitzetsi zizkion Gustave Courbet pintore frantsesari Parisko Saloiko tal<strong>de</strong><br />

aukeratzaileak Ornanseko lurperaketa eta Pintorea bere estudioan obrak, «arte<br />

frantseserako biziki kaltegarriak izan zitezke<strong>en</strong> joera haiek leh<strong>en</strong>-bait-leh<strong>en</strong><br />

lagatzeko» adierazt<strong>en</strong> ziotelarik, pintoreak berak A. Bruyas bere lagun babesleari<br />

idatzi bezala. «Duintasunik eza», «karikatura fe<strong>de</strong>gabe eta doilorra» izatea leporatu<br />

zitzaion; areago, pertsonai<strong>en</strong> gehiegizko zatartasuna egotzi ziot<strong>en</strong>. Izan ere, hau<br />

«ez da jadanik begietarako festa» (Delacroix), Erromantizismoar<strong>en</strong> lurperaketa<br />

baizik. Jakina <strong>de</strong>nez, Courbet-ek ez zu<strong>en</strong> etsi bere lanek sortutako gaitzesp<strong>en</strong>ar<strong>en</strong><br />

aurrean, eta zurezko eraikuntza bat eginarazi zu<strong>en</strong> Saloiar<strong>en</strong> Erakusketa<br />

Unibertsaletik gertuan, horrela zio<strong>en</strong> errotulu batez horniturik: «Errealismoaz. G.<br />

94 GALEUZCA


Courbet», non bere lanetarik berrogei erakust<strong>en</strong> zir<strong>en</strong>. Horrela hasi z<strong>en</strong> errealismoa,<br />

gerora literaturara iragan<strong>en</strong> z<strong>en</strong>a. Hau <strong>de</strong>la-eta Balzac-<strong>en</strong> esaldia gogora <strong>de</strong>zagun,<br />

zeinek esan baitzu<strong>en</strong> j<strong>en</strong><strong>de</strong>a «espainolismoz, Ekial<strong>de</strong>az eta Walter Scott-<strong>en</strong> estiloko<br />

frantziar historiaz» nazkaturik zegoela.<br />

Harrigarria da errealista eta antierrealist<strong>en</strong> arteko polemikak gaur arte bizirik<br />

irautea. Nahiz eta, dirudi<strong>en</strong>ez, bere Madame Bovary-r<strong>en</strong>gatik Flaubert kon<strong>de</strong>natu<br />

zut<strong>en</strong> bezalako epailerik ez daukagun gaur egun, zeintzuk –hitzez hitz aldatz<strong>en</strong><br />

dugu hona– «pertsonai<strong>en</strong> pinturar<strong>en</strong> errealismo narratsa eta maiz asko higuingarria»<br />

egotzi ziot<strong>en</strong>. Hor dago, or<strong>de</strong>a, inmoral eta matxista izatea leporatu zaion Bret<br />

Easton Ellis<strong>en</strong> American Psycho nobelak Estatu Batuetan sortutako polemika<br />

sutsua. Edo beste adibi<strong>de</strong> bat jartzearr<strong>en</strong>, alda <strong>de</strong>zagun hona Anjel Lertxundik<br />

behin idatzitakoa: «errealitateari masaileko bat emat<strong>en</strong> dionean bakarrik hartz<strong>en</strong> du<br />

bere b<strong>en</strong>etako neurria fikzioak. (...) Aitzitik, fikzioar<strong>en</strong> beharrik ez dauka<br />

errealitatear<strong>en</strong> mahaitik ogi apur miserableak jan nahi ditu<strong>en</strong>ak» 1 .<br />

Bestal<strong>de</strong>, orain <strong>de</strong>la hamabost urteko Wolferi <strong>en</strong>tzunda, irudi luke ez<strong>en</strong> XIX.<br />

m<strong>en</strong><strong>de</strong>ko errealismoa mugim<strong>en</strong>du kaskarin eta amorala izan zela. Egia, or<strong>de</strong>a, oso<br />

bestelakoa da. «Erromantiko<strong>en</strong> «l’art pour l’art» <strong>de</strong>lakoar<strong>en</strong> kontrakoa izanik, bere<br />

«egiteko sozialaz» kontzi<strong>en</strong>tziatu beharra daukan artear<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ia, itzalgaizka, isilka<br />

eta poliki agertz<strong>en</strong> da 1830etik aurrera, mugim<strong>en</strong>du erromantikoar<strong>en</strong> itzalpean<br />

edo, baina ezingo da eskola errealistaz berba egin 1848ko errebolta odoltsuek<br />

publikoari eta z<strong>en</strong>bait artistari bere z<strong>en</strong>tzu osoa ulertarazi diezaiet<strong>en</strong> arte, zeintzuk<br />

hortik aurrera ulertuko baitute maisu handi<strong>en</strong> arte-tradizioak eta garaiko errealitate<br />

soziala konbinatzeko ezin berandutuzko mom<strong>en</strong>tua iritsia zela» 2 . Izan ere, ez da<br />

ahaztu behar Courbet eta bere garaiko artista askor<strong>en</strong> hizkeran «i<strong>de</strong>ia errealistak<br />

dituzt<strong>en</strong>ak» <strong>de</strong>lako esaldia «progresista», «<strong>de</strong>mokrata» eta «sozialista» hitz<strong>en</strong> sinonimoa<br />

zela. Tom Wolfer<strong>en</strong> adierazp<strong>en</strong> batzu gorabehera, har<strong>en</strong> leh<strong>en</strong> nobela errealista<br />

luzea irakurtzean, nabarm<strong>en</strong> konproba daiteke ez dirudiela axolagabea z<strong>en</strong>bait<br />

injustizia soziali dagoki<strong>en</strong>ez. Eskuindar izateaz harrotz<strong>en</strong> da, baina New Yorkeko<br />

z<strong>en</strong>bait dirudunez trufatzeko modua, z<strong>en</strong>bait pertsonaia beltz txiro <strong>de</strong>skribatzean<br />

erakust<strong>en</strong> di<strong>en</strong> sinpatia ez da oso ondo ezkontz<strong>en</strong> bere ustezko eskuindartasunaz.<br />

Errealismoa ez z<strong>en</strong> jaio eskuindarra izateko asmoz. Courbet-ek berak esan zu<strong>en</strong><br />

behin soilki errealismoa zela <strong>de</strong>mokratikoa, eta pintore batek har zitzake<strong>en</strong><br />

eredurik noble<strong>en</strong>ak laborariak eta langileak zirela. Honek ez du esan nahi<br />

errealismo sozialista bere egit<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>ik. Erromantizismoar<strong>en</strong> kontra erreakzionatz<strong>en</strong><br />

ari z<strong>en</strong> soilki.<br />

Bestal<strong>de</strong>, bizi dir<strong>en</strong> gizarteaz idazteko interesaturik dau<strong>de</strong>n idazleak kritikatz<strong>en</strong><br />

dituzt<strong>en</strong>ak oker dau<strong>de</strong> nire ustez. Azk<strong>en</strong> finean istorioak oso antzekoak dira beti,<br />

aldakin eta konbinaketa ezberdinez beterik egon arr<strong>en</strong>; horregatik dira xehetasunak<br />

hain inportanteak. Baina istorioak beti berberak izan arr<strong>en</strong>, azala da aldatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>na,<br />

gizartear<strong>en</strong> bizitzeko modua et<strong>en</strong>gabe ari baita bilakatz<strong>en</strong>. Beraz ez zait hain asmo<br />

eroa iruditz<strong>en</strong> betiko istorio<strong>en</strong> azpian kostumbrismo garaiki<strong>de</strong>a eraikitzea.<br />

Badau<strong>de</strong>, oraindik ere, betiko istorioak (aldatuta edo berrituta) gaurko moduan<br />

GALEUZCA<br />

95


konta diezaizkietela gustatz<strong>en</strong> zai<strong>en</strong> pertsonak, idazleak barne. Maitasunak,<br />

lukurreriak, gorrotoak, biol<strong>en</strong>tziak, arrazakeriak, eskala handian edo txikian<br />

egindako lapurreta legalak eta ilegalak, naiftasunak, materialismoak, sexoak,<br />

heriotzak, injustizia sozialek, jelosiek... istorio berdinak sortuko dituzte funtsean.<br />

Errealismoa, fantasia, literatura eruditoa, herri literatura, gutxi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>tzako<br />

nobela, gehi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>tzakoa... Niri <strong>de</strong>nak gustatz<strong>en</strong> zaizkit. Arerioak bailiran<br />

mutur joka jar ditzat<strong>en</strong> da gustatz<strong>en</strong> ez zaidana. Zergatik bata al<strong>de</strong>zteak inplikatu<br />

behar du, nahitaez, besteaz begiram<strong>en</strong> handiagoa «literaturar<strong>en</strong> ministro<br />

sakratu<strong>en</strong>gandik» ?<br />

OHARRAK<br />

1. Anjel Lertxundi, «Dupont eta Dupont», <strong>en</strong> El mundo <strong>de</strong>l País Vasco, 20 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> <strong>1991</strong>.<br />

2. Erika Bornay, Historia universal <strong>de</strong>l arte. El siglo XIX. Planeta, Barcelona, 1986, 259.or.<br />

96 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Novela <strong>de</strong> masas y novela <strong>de</strong> minorías<br />

Para abordar el tema que nos ocupa habría que<br />

empezar por ponerse <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> la peliaguda<br />

cuestión <strong>de</strong> qué es una novela <strong>de</strong> masas y qué<br />

una <strong>de</strong> minorías. ¿Se trata la primera <strong>de</strong> una<br />

novela que v<strong>en</strong><strong>de</strong> mucho, o nos referimos más<br />

bi<strong>en</strong> al tipo <strong>de</strong> «best-seller» escrito p<strong>en</strong>sando<br />

sólo <strong>en</strong> el éxito comercial? No parec<strong>en</strong> <strong>de</strong>l todo<br />

satisfactorios estos criterios, puesto que hay<br />

muchas novelas escritas con int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> hacerse<br />

millonarias que fracasan estrepitosam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong> la misma manera que hay novelas que<br />

podrían suponerse minoritarias y que<br />

sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te llegan a v<strong>en</strong><strong>de</strong>rse mucho.<br />

Pero no voy a av<strong>en</strong>turarme por ese espinoso<br />

camino, ya que, <strong>en</strong>tre otras cosas, la cuestión no<br />

me preocupa <strong>en</strong> absoluto. Me resulta mucho<br />

más atractiva la antigua polémica, que sigue<br />

vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestros días, <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong>tre lo que podríamos llamar la novela realista,<br />

que ha sido y sigue si<strong>en</strong>do a m<strong>en</strong>udo <strong>de</strong> masas,<br />

y la que podríamos llamar erudita o culta a falta<br />

<strong>de</strong> un término mejor.<br />

El realismo parece seguir si<strong>en</strong>do polémico<br />

<strong>en</strong>tre los escritores y los críticos, pero <strong>de</strong> ninguna<br />

manera <strong>en</strong>tre los lectores, a qui<strong>en</strong>es por lo<br />

g<strong>en</strong>eral les <strong>en</strong>canta. Sin embargo, para muchos<br />

escritores y críticos el realismo sigue si<strong>en</strong>do un<br />

tipo <strong>de</strong> literatura <strong>de</strong>masiado «bajo» para tomarlo<br />

<strong>en</strong> serio. Los escritores realistas siempre han<br />

<strong>en</strong>contrado gran dificultad para que su obra<br />

estuviera bi<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rada. Un caso paradigmático<br />

es el <strong>de</strong> Dick<strong>en</strong>s, qui<strong>en</strong> todavía era<br />

<strong>de</strong>spreciado a principios <strong>de</strong> este siglo <strong>en</strong> las más<br />

prestigiosas universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su país. Recor<strong>de</strong>mos<br />

también la polémica suscitada por la publicación<br />

<strong>de</strong> La hoguera <strong>de</strong> las vanida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Tom<br />

Wolfe y la dura crítica realizada por autores<br />

como Anthony Burgess.<br />

Conv<strong>en</strong>dría recordar que el movimi<strong>en</strong>to<br />

MIKEL HERNANDEZ ABAITUA<br />

realista surgió primeram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> la<br />

pintura, <strong>en</strong> el siglo XIX, aunque tal <strong>de</strong>nominación<br />

no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser ina<strong>de</strong>cuada, ya que la pintura<br />

estaba int<strong>en</strong>tando reproducir la realidad por lo<br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to, o tal vez habría<br />

que <strong>de</strong>cir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> siempre. Fue <strong>en</strong> 1855 cuando el<br />

pintor francés Gustave Courbet vio rechazadas<br />

por el comité <strong>de</strong> selección <strong>de</strong>l Salón <strong>de</strong> París <strong>de</strong><br />

aquel año sus obras Entierro <strong>en</strong> Ornans y El<br />

pintor <strong>en</strong> su estudio, con la indicación, según<br />

escribe el pintor a su amigo y protector A.<br />

Bruyas, «<strong>de</strong> que abandonara pronto aquellas<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias que podían ser <strong>de</strong>sastrosas para el<br />

arte francés». Entierro <strong>en</strong> Ornans fue acusada<br />

<strong>de</strong> carecer <strong>de</strong> «dignidad», <strong>de</strong> «caricatura innoble<br />

e impía», e incluso se le recriminó la acusada<br />

«fealdad <strong>de</strong> los personajes». En efecto, esto<br />

«ya no es una fiesta para los ojos» (Delacroix),<br />

sino el <strong>en</strong>tierro <strong>de</strong>l Romanticismo.<br />

Como es bi<strong>en</strong> sabido, Courbet no se dio por<br />

v<strong>en</strong>cido ante el rechazo <strong>de</strong> sus obras, e hizo<br />

construir un barracón <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, no lejos <strong>de</strong> la<br />

Exposición Universal <strong>de</strong>l Salón, con un gran<br />

rótulo que rezaba: «Du Réalisme. G. Courbet»,<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> exponía cuar<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> sus obras. Así<br />

com<strong>en</strong>zó oficialm<strong>en</strong>te el realismo, que luego se<br />

ext<strong>en</strong><strong>de</strong>ría a la literatura. A este respecto recor<strong>de</strong>mos<br />

la frase <strong>de</strong> Balzac, qui<strong>en</strong> dijo que la g<strong>en</strong>te<br />

estaba harta <strong>de</strong> «españolismos, <strong>de</strong> Ori<strong>en</strong>te y <strong>de</strong><br />

la historia <strong>de</strong> Francia al estilo <strong>de</strong> Walter Scott».<br />

Es curioso que la discusión <strong>en</strong>tre realistas y<br />

antirrealistas siga viva hasta nuestros días. Aunque<br />

parece que ya no t<strong>en</strong>emos jueces como los<br />

que con<strong>de</strong>naron a Flaubert por su madame<br />

Madame Bovary a causa <strong>de</strong> –transcribimos<br />

textualm<strong>en</strong>te– «el realismo vulgar y a m<strong>en</strong>udo<br />

chocante <strong>de</strong> la pintura <strong>de</strong> los personajes». Sin<br />

embargo, ahí está la fragorosa polémica y las<br />

duras críticas que <strong>en</strong> Estados Unidos provocó la<br />

97


novela American Psycho <strong>de</strong> Bret Easton Ellis,<br />

la cual ha sido tachada <strong>de</strong> inmoral y machista. O<br />

por poner otro ejemplo, transcribamos lo que el<br />

escritor vasco Anjel Lertxundi escribió no hace<br />

mucho <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> sus artículos: «sólo cuando la<br />

ficción se libera <strong>de</strong> la realidad adquiere aquélla<br />

su verda<strong>de</strong>ra dim<strong>en</strong>sión. (...) Por el contrario,<br />

no ti<strong>en</strong>e necesidad <strong>de</strong> ficción qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>see alim<strong>en</strong>tarse<br />

<strong>de</strong> las miserables migajas <strong>de</strong> la mesa<br />

<strong>de</strong> la realidad» 1 .<br />

Por otra parte, escuchando al Wolfe <strong>de</strong> hace<br />

más <strong>de</strong> quince años, uno parece sacar la impresión<br />

<strong>de</strong> que el realismo <strong>de</strong>l siglo XIX fue un<br />

movimi<strong>en</strong>to frívolo y amoral. Sin embargo, se<br />

trata <strong>de</strong> todo lo contrario. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> «un arte<br />

que <strong>de</strong>be tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su «misión social»<br />

–i<strong>de</strong>a antagónica a la <strong>de</strong> «l’art pour<br />

l’art» <strong>de</strong> los románticos– aparece <strong>de</strong> forma<br />

marginal y discreta, l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te, a partir <strong>de</strong><br />

1830, como a la sombra <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to romántico,<br />

pero no se podrá hablar <strong>de</strong> escuela realista<br />

antes <strong>de</strong> que las sangri<strong>en</strong>tas revueltas <strong>de</strong> 1848<br />

hagan captar su completo s<strong>en</strong>tido al público y a<br />

una parte <strong>de</strong> artistas que, a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces,<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rán que había llegado el mom<strong>en</strong>to<br />

inaplazable <strong>de</strong> conciliar las realida<strong>de</strong>s sociales<br />

<strong>de</strong> su época con las tradiciones <strong>de</strong>l arte <strong>de</strong> los<br />

gran<strong>de</strong>s maestros» 2 .<br />

Efectivam<strong>en</strong>te, no hay que olvidar que <strong>en</strong> el<br />

l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> Courbet y <strong>de</strong> muchos artistas <strong>de</strong> su<br />

tiempo «los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> i<strong>de</strong>as realistas» es sinónimo<br />

<strong>de</strong> progresistas, <strong>de</strong>mócratas, socialistas.<br />

A pesar <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> las afirmaciones <strong>de</strong> Tom<br />

Wolfe, cuando uno lee su larga novela realista<br />

pue<strong>de</strong> comprobar que no es tan indifer<strong>en</strong>te a<br />

ciertas injusticias sociales. Él presume <strong>de</strong> ser <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>rechas, pero la forma <strong>en</strong> que se mofa <strong>de</strong><br />

algunas <strong>de</strong> las clases acomodadas <strong>de</strong> Nueva<br />

York, la simpatía con que <strong>de</strong>scribe a algunos <strong>de</strong><br />

sus personajes <strong>de</strong> raza negra pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a<br />

las clases más necesitadas etc., no casan muy<br />

bi<strong>en</strong> con sus presunciones <strong>de</strong>rechosas. El realismo<br />

no nació como movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechas.<br />

El mismo Courbet proclamó que sólo el realismo<br />

era g<strong>en</strong>uinam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>mocrático y que los<br />

más nobles mo<strong>de</strong>los que un pintor podía tomar<br />

eran los campesinos o los trabajadores. Esto no<br />

significa que haya que i<strong>de</strong>ntificarlo con el realismo<br />

socialista, s<strong>en</strong>cillam<strong>en</strong>te estaba arremeti<strong>en</strong>do<br />

contra el romanticismo.<br />

Por otra parte, creo que es una equivocación<br />

criticar a los autores que se interesan por escribir<br />

sobre la sociedad <strong>en</strong> la que viv<strong>en</strong>. Al fin y al<br />

cabo las historias son siempre muy parecidas,<br />

aunque ll<strong>en</strong>as <strong>de</strong> numerosas variantes y combinaciones<br />

difer<strong>en</strong>tes. Por eso son tan importantes<br />

los <strong>de</strong>talles. Pero si las historias son siempre<br />

casi las mismas, es el <strong>en</strong>voltorio lo que cambia,<br />

pues las formas <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> la sociedad evolucionan<br />

continuam<strong>en</strong>te.<br />

Por tanto, no me parece una i<strong>de</strong>a tan <strong>de</strong>scabellada<br />

hacer constumbrismo actual sobre historias<br />

<strong>de</strong> siempre.<br />

Sigue habi<strong>en</strong>do muchas personas –incluidos<br />

los escritores– a las que les gusta que les<br />

cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> historias <strong>de</strong> siempre más o m<strong>en</strong>os alteradas<br />

o r<strong>en</strong>ovadas, pero <strong>en</strong> forma contemporánea.<br />

El amor, la codicia, los celos, el odio, la<br />

viol<strong>en</strong>cia, las injusticias sociales, el racismo, el<br />

robo legal o ilegal a pequeña y a gran escala, la<br />

ing<strong>en</strong>uidad, el materialismo, el sexo, la muerte...<br />

van a inspirar, <strong>en</strong> es<strong>en</strong>cia, las mismas<br />

historias.<br />

Realismo, fantasía, literatura erudita, literatura<br />

popular, novela <strong>de</strong> minorías, novela <strong>de</strong><br />

masas... A mí todas me gustan. Lo que me<br />

disgusta es que las <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> como si fueran<br />

<strong>en</strong>emigas. ¿Por qué <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r una ti<strong>en</strong>e que<br />

implicar obligatoriam<strong>en</strong>te burlarse <strong>de</strong> la otra?<br />

Las dos han dado muy bu<strong>en</strong>a literatura a lo largo<br />

<strong>de</strong> la historia. ¿Por qué, <strong>en</strong>tonces, ese <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to?<br />

¿Tal vez porque, <strong>en</strong> el fondo, una <strong>de</strong>sea<br />

un público más amplio, y la otra pret<strong>en</strong><strong>de</strong> mayor<br />

reconocimi<strong>en</strong>to por parte <strong>de</strong> los «sagrados ministros<br />

<strong>de</strong> la literatura»?<br />

NOTAS<br />

1. Anjel Lertxundi, «Dupont eta Dupont» <strong>en</strong> El Mundo<br />

<strong>de</strong>l País Vasco , 20 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> <strong>1991</strong>. (La traducción es<br />

nuestra)<br />

2. Erika Bornay, Historia Universal <strong>de</strong>l arte. El siglo<br />

XIX. Planeta, Barcelona, 1986, pág. 259.<br />

98 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Irakurlear<strong>en</strong> peskisan<br />

INAZIO MUJIKA IRAOLA<br />

Gogora datorkit abuztuko goiz sargori horietako bat, hura izan baitz<strong>en</strong> niretzat<br />

estraineko topaketa irakurlearekin. Gogoratz<strong>en</strong> hasita esango dut Kontxako<br />

pasealekutik nindoala, parte zaharra eta hango itzalpea utzita Londres hotelera<br />

heldu gabe artean, hondartza zale ez gar<strong>en</strong>ok gehiegi maite ez dugun parajean<br />

beraz, asko sufritz<strong>en</strong> baitugu, eguzkia <strong>de</strong>la medio, taberna faltak ere baduelarik<br />

zerikusia arbuio zelebrezko honetan.<br />

Hondarrezko labe garai haietarako leh<strong>en</strong> jaitsiera parean izan z<strong>en</strong>. Han dago,<br />

ongi gogoratz<strong>en</strong> bazarete, farola handi bat H<strong>en</strong>ry Ford-ek egunero, jaiki orduko,<br />

ikusiko du<strong>en</strong>a bere bitrinetan erreprodukzio kitch gisa (Betty Davis-<strong>en</strong> ondor<strong>en</strong>goek<br />

eta Anthony Perckins-ek bezala, bestal<strong>de</strong>). Areago luzatu gabe, esan<br />

<strong>de</strong>zadan, balizko irakurle hori neska gazte ile horia zela, lirain askoa, nire<br />

oroim<strong>en</strong>ak tranparik egit<strong>en</strong> ez badit, eta ez da nire oroim<strong>en</strong>a hartarainoko tranpa<br />

zalea. Har<strong>en</strong> eskuetan ikusi nu<strong>en</strong>, bada, sei hilabete leh<strong>en</strong>ago argitaraturiko nire<br />

liburua.<br />

Aitortu behar dut, lotsa ikaragarri bat jabetu zela nitaz eta nire burutik pasa zela<br />

liburua bera esku artetik k<strong>en</strong>tzea ere. Eta ez z<strong>en</strong> gutxiagorako. Ehun eta hirurogeita<br />

hamar orri hai<strong>en</strong> barruan gor<strong>de</strong>ta zeu<strong>de</strong>n eskuerki intimoak iz<strong>en</strong>datz<strong>en</strong> ditugun<br />

j<strong>en</strong>erotako kontu ugari. Izu ikararik bortitz<strong>en</strong>ak astindu nindu<strong>en</strong>, p<strong>en</strong>tsatu nu<strong>en</strong>ean,<br />

zer esango ote zu<strong>en</strong> hark halako eta halako pasarteak irakurri eta. Biluzik<br />

s<strong>en</strong>titu nintz<strong>en</strong>. Lotsatuta, eskolako kaperan Aita Konstantinok aitorlekuan tokami<strong>en</strong>toak<br />

aipatz<strong>en</strong> zizkidanean bezala.<br />

Zorionez, ez nindu<strong>en</strong> neska hark liburuar<strong>en</strong> egiletzat ezagutu, eta esan beharrik<br />

ez dago, ez niola xehetasun hori nik argitu, eta horrelakoxe era ergelean galdu<br />

nu<strong>en</strong>, seguru asko, irakurle espontaneo horietako batekin harremanetan jartzeko<br />

aukera urrezkoa. Zer<strong>en</strong> irakurleak izan, banitu<strong>en</strong> <strong>en</strong>kontru hura baino leh<strong>en</strong>, baina<br />

gehi<strong>en</strong>ak gure errepublika literariokoak, eta ez dira horiek neurri berean estimatz<strong>en</strong>.<br />

Hau guztia kontatz<strong>en</strong> dut, nire irakurlear<strong>en</strong>ganako arroztasunar<strong>en</strong> adibi<strong>de</strong>tzat.<br />

Era honetan adierazi nahi nuke eraginik ez duela behar irakurleak sorkuntzar<strong>en</strong><br />

baitan.<br />

Uste oso-osoa dut, irakurleak ez duela lekurik idazlear<strong>en</strong> idazmahaian, ez bada<br />

egiazkotasuna eta prestutasuna eskatzeko, kontatz<strong>en</strong> ari <strong>de</strong>n gauzetan. Irakurlear<strong>en</strong><br />

bi<strong>de</strong>ak, alabaina, On Konstantino zaharrar<strong>en</strong> Jaunar<strong>en</strong> haiek bezala, igartezinak<br />

dira, baina guztiarekin ere liburua kaleratu eta gero ibil daitezke, ez leh<strong>en</strong>ago.<br />

Ordurarte, iruditz<strong>en</strong> zait, bere xe<strong>de</strong>a irakurlear<strong>en</strong>gan jartz<strong>en</strong> du<strong>en</strong> idazleak bere<br />

99


urua <strong>en</strong>gainatz<strong>en</strong> duela.<br />

Era berean <strong>en</strong>gainatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>la iruditz<strong>en</strong> zait, ezaguera betean gehi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>tzat<br />

idazt<strong>en</strong> du<strong>en</strong>a, elitear<strong>en</strong>tzat idazt<strong>en</strong> du<strong>en</strong>a bezala.<br />

Topikoa izango litzateke esatea, 27-28 urteko tipo bat<strong>en</strong>tzat idazt<strong>en</strong> dudala,<br />

metroa eta larogeita zortzir<strong>en</strong> bat z<strong>en</strong>timetro, giz<strong>en</strong>tzeko joera berezkoa du<strong>en</strong>a eta<br />

begi ñabar batzu<strong>en</strong> jabea, her<strong>en</strong>tziazko ber<strong>de</strong>a eta marroi ez oso pertsonal bat<strong>en</strong><br />

nahasketar<strong>en</strong> ondorioa.<br />

Alegia, niretzat idazt<strong>en</strong> dudala, hitz batean.<br />

Horrela balitz, zaila izango litzateke ulertzea zer arraiotarako emat<strong>en</strong> ditudan<br />

nire orijinalak inpr<strong>en</strong>tarako. Eta On Konstantinor<strong>en</strong> Jaunak daki bekatu horr<strong>en</strong><br />

uretatik edana naizela. Hala ere, ez zait egokia iruditz<strong>en</strong> idazleak eragin nabarm<strong>en</strong>egiak<br />

baditu z<strong>en</strong>bait iritzi eta aburur<strong>en</strong>gatik. Zer<strong>en</strong>, gainera, ez baitira normalean<br />

irakurlear<strong>en</strong>ak berar<strong>en</strong>ak izat<strong>en</strong>, ez bada ezar<strong>en</strong> arkitekto laureatuak dir<strong>en</strong><br />

kritiko<strong>en</strong>ak.<br />

Esango didate, seguru asko arrisku hurkoa <strong>de</strong>la ditxosozko marfileko dorrea.<br />

Ohituak gau<strong>de</strong> nola edo hala orriak zikintzera emanak bizi gar<strong>en</strong>ok. Esango didate<br />

errealitatear<strong>en</strong> trataera garrantzi handikoa <strong>de</strong>la, idatzitakoak arrakasta izan <strong>de</strong>zan<br />

ondor<strong>en</strong>. Baina ez dira, antza, konturatz<strong>en</strong>, z<strong>en</strong>bat gizabanako hainbat errealitate<br />

ezberdin dagoela, eta marfilezko dorre horretara begira <strong>de</strong>nak.<br />

Gertatz<strong>en</strong> <strong>de</strong>na da errealitate ezberdinak ez direla bat etortz<strong>en</strong>, eta Sánchez<br />

Ostizek esango luke<strong>en</strong> bezala, horrek ez du esan nahi idazlea bizitzaz kanpo<br />

dago<strong>en</strong>ik, bizitza beste era batera bizi duela baizik. Eta gaur egun ugari dir<strong>en</strong><br />

fiskaltxo edo, hobe esanda, edozein kausa ilunetako polizia brigada horiek gaurko<br />

arazoei aurre egiteko esat<strong>en</strong> dizut<strong>en</strong>ean, b<strong>en</strong>az esan nahi dut<strong>en</strong>a da berai<strong>en</strong><br />

ekintza garrantzi, komilla artean, handiko<strong>en</strong> kronika hutsa egin behar duzula.<br />

Errealitateak argazkigintzak bezala egin <strong>de</strong>zake fatxada e<strong>de</strong>r bat<strong>en</strong> erretratua.<br />

Nik, hala ere, nahiago dut <strong>de</strong>taile bat: leihoa, farola, arropa esegirik, pintura<br />

harrotua.<br />

Errealitatea tratatzeko dudan moduak gaur egungo kokap<strong>en</strong> bat izan <strong>de</strong>zake,<br />

edo ez. Koka <strong>de</strong>zaket nire ekintza Ingalaterra Viktorianoan, Erroma augustoan edo,<br />

antzinago jotzeagatik, Europa zahar megalitikoan. Zergatik ez? Eta hala ere<br />

errealitateaz arituko naiz gainera. Oso garbi dudana zera da, ez dudala idazt<strong>en</strong><br />

inongo arazori atarram<strong>en</strong>dua emateagatik, ez bada neure espresibitatear<strong>en</strong>ari. Ez<br />

zait okurritu ere egit<strong>en</strong> tesi nobela bat egitea nire munduar<strong>en</strong> tajukera azaltze<br />

al<strong>de</strong>ra edo nire herriko arazoak tratatzeko. Ez zait hala ere gaizki iruditz<strong>en</strong> beste<br />

inork bestela egit<strong>en</strong> badu. Izan ere, ez baitut ezer frogatzeko idazt<strong>en</strong>, <strong>de</strong>na hobeto<br />

ulertzeko baizik.<br />

Euskal literaturari dagokionean, esan beharra dago kaso egingo bag<strong>en</strong>io<br />

irakurle gehi<strong>en</strong>go bati, literatura erraz sinple bat<strong>en</strong> atzetik ibiliko ginatekela arima<br />

erratu modura, beste ezelango pret<strong>en</strong>tsiorik ez luke<strong>en</strong>a: hots, euskaltegietan<br />

erabilia izatea. Eta hori z<strong>en</strong>bait erreseina ustez literarioak irakurri ditugunok<br />

badakigu, nola gero eta gehiago eskatz<strong>en</strong> zaigun euskara erraza eta light bat.<br />

100 GALEUZCA


Recuerdo una mañana calurosa <strong>de</strong> agosto, símbolo<br />

<strong>de</strong> mi primer contacto con el lector. Paseaba<br />

por el paseo <strong>de</strong> la Concha, <strong>en</strong> San Sebastián,<br />

justo por la zona <strong>en</strong> la que los no amantes <strong>de</strong> la<br />

playa sufrimos más, <strong>en</strong>tre el casco viejo repleto<br />

<strong>de</strong> acogedores bares y estrechas calles por don<strong>de</strong><br />

no se atreve el sol a transitar, y el hotel <strong>de</strong><br />

Londres don<strong>de</strong> por fin te vuelve a acoger la<br />

sombra y la posibilidad <strong>de</strong> alguna taberna, más<br />

espaciosa quizá y elegante.<br />

Fue a la altura <strong>de</strong>l primer acceso al brasero<br />

<strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a, don<strong>de</strong> se alza una farola cuya reproducción<br />

kitch y <strong>de</strong> bastante mal gusto <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

estar contemplando H<strong>en</strong>ry Ford, los here<strong>de</strong>ros<br />

<strong>de</strong> Betty Davis, y últimam<strong>en</strong>te Anthony Perckins.<br />

La presunta lectora <strong>en</strong> cuestión era una<br />

chica rubia, alta, <strong>de</strong> las que <strong>en</strong> argot posmo<strong>de</strong>rno<br />

llamaríamos pija. En sus manos, y cerrado<br />

todavía, llevaba mi primer libro publicado 6<br />

meses antes.<br />

He <strong>de</strong> reconocer que una inm<strong>en</strong>sa vergü<strong>en</strong>za<br />

se apo<strong>de</strong>ró <strong>de</strong> mí, y que mi imaginación<br />

hirvió <strong>en</strong> unas ganas irrefr<strong>en</strong>ables <strong>de</strong> arrebatarle<br />

aquel mi libro. La chica iba a leer cosas que<br />

para mí t<strong>en</strong>ían gran importancia. Cosas que<br />

comúnm<strong>en</strong>te solemos <strong>de</strong>nominar íntimas, y que<br />

correspon<strong>de</strong>n a la materia <strong>de</strong> la memoria particular.<br />

Me atorm<strong>en</strong>taba p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> lo que pudiera<br />

<strong>de</strong>cir al leer tal fragm<strong>en</strong>to, o tal otro. Me s<strong>en</strong>tía<br />

<strong>de</strong>snudo y me estremecí <strong>de</strong> la misma guisa que<br />

nos solíamos estremecer cuando el padre Constantino<br />

nos preguntaba por los tocami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />

el confesionario <strong>de</strong> aquella capilla colegial.<br />

Afortunadam<strong>en</strong>te ni ella reconoció <strong>en</strong> mí al<br />

autor <strong>de</strong> aquel libro, ni yo evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te me dí<br />

a conocer, perdiéndo así una oportunidad <strong>de</strong> oro<br />

para intimar con un lector/a <strong>de</strong> los que <strong>de</strong>nominamos<br />

espontáneos. Porque lectores los tuve<br />

antes <strong>de</strong> aquel <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, pero todos relaciona-<br />

GALEUZCA<br />

El lector me la ti<strong>en</strong>e jurada<br />

INAZIO MUJIKA IRAOLA<br />

dos <strong>de</strong> alguna manera con esta república literaria<br />

pequeña y mal av<strong>en</strong>ida que es la vasca.<br />

Pues bi<strong>en</strong>, cu<strong>en</strong>to todo esto para simbolizar<br />

<strong>de</strong> alguna manera lo extraño que se me hace el<br />

tema <strong>de</strong>l lector y <strong>de</strong> su influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la concepción<br />

<strong>de</strong> cualquier obra escrita.<br />

Pi<strong>en</strong>so sinceram<strong>en</strong>te que el lector no <strong>de</strong>be<br />

t<strong>en</strong>er sitio <strong>en</strong> la mesa <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> un escritor,<br />

salvo para exigirle verosimilitud y honra<strong>de</strong>z <strong>en</strong><br />

lo que escribe. Los caminos <strong>de</strong>l lector, como los<br />

<strong>de</strong>l señor <strong>de</strong>l padre Constantino, me parec<strong>en</strong><br />

ciertam<strong>en</strong>te inescrutables, pero <strong>en</strong> todo caso<br />

comi<strong>en</strong>zan el día que un libro se pone <strong>en</strong> circulación.<br />

Hasta <strong>en</strong>tonces me parece a mí que el<br />

escritor que pi<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>masiado <strong>en</strong> sus lectores<br />

se <strong>en</strong>gaña a sí mismo.<br />

He <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que se <strong>en</strong>gaña <strong>de</strong> igual forma el<br />

que escribe consci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te para mayorías,<br />

como el que lo hace <strong>de</strong> igual manera para<br />

minorías.<br />

Sería un tópico <strong>de</strong>cir que escribo para un<br />

tipo <strong>de</strong> unos 27-28 años, <strong>de</strong> 1,88 <strong>de</strong> estatura, con<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a la obesidad, y propietario <strong>de</strong> unos<br />

ojos <strong>de</strong> un color pardo, mezcla <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong><br />

heredado y un marrón no muy personal.<br />

O sea que escribo para mí, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva.<br />

Porque, si así fuera, sería poco <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dible la<br />

<strong>en</strong>trega <strong>de</strong> mis originales a la impr<strong>en</strong>ta. Y ese es<br />

un pecado <strong>de</strong>l que el <strong>de</strong> los caminos inescrutables<br />

pue<strong>de</strong> efectivam<strong>en</strong>te juzgarme. Ahora bi<strong>en</strong>,<br />

no me parece bu<strong>en</strong>o que el escritor se <strong>de</strong>je<br />

influ<strong>en</strong>ciar <strong>de</strong>masiado por unas opiniones y<br />

juicios que a<strong>de</strong>más no suel<strong>en</strong> ser <strong>de</strong>l lector sino<br />

<strong>de</strong> esos plumbeos arquitectos <strong>de</strong> nada que se<br />

<strong>de</strong>nominan igual que los disi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> los partidos<br />

políticos: es <strong>de</strong>cir, críticos.<br />

Se me argüirá seguram<strong>en</strong>te el riesgo <strong>de</strong> la<br />

famosa torre <strong>de</strong> marfil, <strong>en</strong> la que todos los que<br />

101


nos da por <strong>en</strong>suciar cuartillas corremos el riesgo,<br />

<strong>en</strong>tre comillas, <strong>de</strong> <strong>en</strong>cerrarnos. Se me dirá<br />

que es importante el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la realidad<br />

para que lo que uno escriba pueda t<strong>en</strong>er éxito.<br />

Pero no se dan cu<strong>en</strong>ta que la realidad <strong>de</strong> cada<br />

individuo que señala hacia la torre <strong>de</strong> marfil es<br />

dife- r<strong>en</strong>te, y hay pocos <strong>de</strong>nominadores comunes.<br />

Suce<strong>de</strong> que las difer<strong>en</strong>tes realida<strong>de</strong>s no coinci<strong>de</strong>n,<br />

y como diría Sánchez Ostiz, suce<strong>de</strong><br />

que por eso el escritor no es que esté fuera <strong>de</strong> la<br />

vida sino que la vive <strong>de</strong> otra forma. Y cuando el<br />

fiscalillo, o lo que es peor, esa policía paralela<br />

<strong>de</strong> cualquier causa más o m<strong>en</strong>os turbia pi<strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>os escapismo, igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>trecomillado,<br />

o más reflejo <strong>de</strong> la realidad actual, que normalm<strong>en</strong>te<br />

suele ser <strong>de</strong>sastrosa y aciaga para ellos,<br />

cuando eso se nos pi<strong>de</strong>, digo, lo que <strong>en</strong> realidad<br />

<strong>de</strong>mandan es un cronista <strong>de</strong> sus na<strong>de</strong>rías para<br />

ellos sólos.<br />

La realidad, <strong>en</strong> literatura, es como la fotografía<br />

<strong>de</strong> una fachada. Pue<strong>de</strong>s <strong>en</strong>marcarla toda,<br />

o pue<strong>de</strong>s recoger un <strong>de</strong>talle: un farol, una v<strong>en</strong>tana,<br />

ropa colgada, y pintura <strong>de</strong>scascarillada.<br />

Mi manera <strong>de</strong> tratar la realidad pue<strong>de</strong> pasar<br />

evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te por una ambi<strong>en</strong>tación actual, o<br />

pue<strong>de</strong> no hacerlo. Puedo tratar la realidad ambi<strong>en</strong>tándome<br />

<strong>en</strong> la Inglaterra victoriana, <strong>en</strong> la<br />

Roma Augusta o, por poner un ejemplo más<br />

remoto aún, <strong>en</strong> la Europa megalítica. Lo que<br />

t<strong>en</strong>go claro es que no escribo para dar solución<br />

a ningún problema, salvo al <strong>de</strong> mi propia expresividad.<br />

Ni siquiera se me ocurre hacer una<br />

novela tesis <strong>en</strong> la que explique mi concepción<br />

<strong>de</strong>l mundo o <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> mi país, si bi<strong>en</strong><br />

me parece bi<strong>en</strong> que lo hagan otros. Y es que<br />

<strong>en</strong>tre otras cosas no escribo para <strong>de</strong>mostrar<br />

nada, sino para llegar a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo todo.<br />

En lo que concierne a la literatura vasca está<br />

claro que si tuvieramos que hacer caso a un tipo<br />

<strong>de</strong> lector quizá mayoritario, quemaríamos los<br />

párpados int<strong>en</strong>tando un tipo <strong>de</strong> literatura fácil y<br />

simplona, sin más pret<strong>en</strong>siones que las <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

ser utilizada <strong>en</strong> euskaltegis. Ese euskara erraza/<br />

euskara fácil que tantas veces se invoca <strong>en</strong><br />

algunas reseñas supuestam<strong>en</strong>te literarias que<br />

todavía abundan <strong>en</strong> nuestro país.<br />

102 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Aurkezp<strong>en</strong>a<br />

RAMON SAIZARBITORIA<br />

Ez dakit zertara datorr<strong>en</strong> aurkeztu beharrik ez du<strong>en</strong> pertsona bat aurkeztu behar<br />

hau. Euskal Idazle<strong>en</strong> elkarteburu <strong>de</strong>n Patri Urkizur<strong>en</strong> gauzak. Exz<strong>en</strong>triko samarra<br />

baita, ber<strong>en</strong> izate akrata modukoar<strong>en</strong> aginduz, arauak hausteko joera nabarm<strong>en</strong>arekin<br />

batera, hain zuz<strong>en</strong> ere, ohitura zaharkitu eta solemne modukoei eustea<br />

gustoko dut<strong>en</strong> hoietakoa.<br />

Ez naiz etorri or<strong>de</strong>a Patri Urkizutaz hitzegitera, Bernardo Atxaga aurkeztera<br />

baizik, lan, argi dago<strong>en</strong>ez, alperrikakoa, eta ezer baino leh<strong>en</strong>, neure burua<br />

agertzera behartz<strong>en</strong> nau<strong>en</strong>a, bestela esango baitu norbaitek ea nor <strong>de</strong>n Bernardo<br />

Atxaga famatua ezagutaraztera heldu <strong>de</strong>n bizardun ezezaguna.<br />

Ni Bernardo Atxagar<strong>en</strong> belaunaldi literarioar<strong>en</strong> aurretioko belaunaldikoa naiz,<br />

gai hauetaz om<strong>en</strong> dakit<strong>en</strong>ek diot<strong>en</strong>ez, euskal literatura mo<strong>de</strong>rnotasunera eraman<br />

zu<strong>en</strong> hartakoa.<br />

Ez dakit nik zer eraman edo ekarri g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>. Garai hartan euskarar<strong>en</strong> arloan<br />

mugitz<strong>en</strong> zir<strong>en</strong> erdiak baino gehiago apaizak edo apaiz modukoak zir<strong>en</strong>, eta<br />

gogoan dut nola neuk ere, Gasteiz<strong>en</strong>, nork esango zu<strong>en</strong> garaian Euskadiko<br />

hiriburua izatera iritxiko z<strong>en</strong>ik, Gasteiz<strong>en</strong> ba, interno n<strong>en</strong>goelarik, nola, euskara<br />

neure buruarekin hitzegiteko besterik erabiltz<strong>en</strong> ez banu<strong>en</strong> erabat erdoilduko<br />

zitzaidan kezkaz, irakurgai bila ibili ondor<strong>en</strong>, Orixer<strong>en</strong> Urte guztiko meza bezperak<br />

baino ez nu<strong>en</strong> aurkitu, eta noski, ulergarriago gertatz<strong>en</strong> zitzaidan latinezko testua<br />

euskarazkoa baino.<br />

Ez da harritzekoa beraz, urte batzuk gerora, nobela bat idazteari ekin banion,<br />

nobela normal bat, gazteleraz edo frantsesez irakurtz<strong>en</strong> g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong> haietako bat<strong>en</strong><br />

antzekoa, frantsesez irakurtz<strong>en</strong> g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong> haietako bat<strong>en</strong> antzekoa batez ere tajutu<br />

nahiean, eta ez, inondik ere ez, gure arerio kulturala osatz<strong>en</strong> zut<strong>en</strong> Joanixio eta<br />

konpainiar<strong>en</strong> antzekoa.<br />

Horrela esanda, badakit txoro xamarra dirudiela. Besterik gabe, esan nahi dut<br />

ezer esatekorik gabe, gauza berezirik ez behintzat, idazteari ekitea, baina hain<br />

zir<strong>en</strong> eskasak, aldrebesak eta aspergarriak argitaratz<strong>en</strong> zir<strong>en</strong> gauzak, erabat erraza<br />

zirudiela konparazioz, erakargarriak gerta zitezke<strong>en</strong> lanak sortzea.<br />

Arrazoi berdinak medio, teatroa egit<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>, garaian antzezt<strong>en</strong> zir<strong>en</strong>ak<br />

lotsagarriak zirelako, eta askotan p<strong>en</strong>tsatu izan dut, gutako asko euskaldunak jaio<br />

beharrean beste kultura aurreratuago eta normalizatu batean sortu bagina, ez<br />

zitzaigula burutik pasako luma hartuz idazlear<strong>en</strong>a egit<strong>en</strong> jartzea.<br />

Horregatik baita ere gutako askok gaizki eraman izan ohi du bere burua<br />

103


nobelagile edo poeta bezala azaltzea, kanpoko j<strong>en</strong><strong>de</strong>ar<strong>en</strong> aurrean batez ere.<br />

Idazleak gin<strong>en</strong>, baina euskarazkoak, hau da, ez b<strong>en</strong>etakoak, eta inondik ere ez<br />

profesionalak. Zaletuak, behe mailakoak, nolabait esateko. Erabat lotsatuko gin<strong>en</strong><br />

gure lanak itzuliak izan zitezkeela p<strong>en</strong>tsatze hutsarekin, hau da, gure esparrutik<br />

kanpoko kriterioekin gure helburu ez literario eta abertzaleak kontutan hartuko ez<br />

zitu<strong>en</strong> iritzi kritikoar<strong>en</strong> aurrean, egun argiz erakutsi zitezkeela p<strong>en</strong>tsatuz.<br />

Baina itzulp<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>a aitortz<strong>en</strong> ez g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> amets sekretua izan ohi z<strong>en</strong>. Zer gerta<br />

ziteke<strong>en</strong> gure lan haietako bat kultur hizkuntza homologatu batean argitaratu<br />

ezkero? Gure kultura eta gure Herria lotsa gorrian jarriko ote g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong>? Eta<br />

al<strong>de</strong>rantziz, mundu guztiar<strong>en</strong> literatur aldizkari garrantzitsu<strong>en</strong><strong>en</strong> begirunea lortuko<br />

bag<strong>en</strong>u, gure obrar<strong>en</strong>tzat, eta bi<strong>de</strong> batez, gure Herriar<strong>en</strong>tzat?<br />

Eta hara nola amets hori gauzatzea, ondor<strong>en</strong>go belaunaldiak lortu du<strong>en</strong>.<br />

Ez dut hem<strong>en</strong> nerear<strong>en</strong> eta ondor<strong>en</strong>go belaunaldiar<strong>en</strong> arteko berezitasun<br />

soziologiko<strong>en</strong> berri emango. Gauza ez naizelako esan beharko nuke, baina<br />

<strong>de</strong>nborarik ez dudalako esan <strong>de</strong>zaket, nere ezjakintasuna gor<strong>de</strong>tzeko. Aipa<br />

ditzadan hala eta guztiz ere bizpahiru difer<strong>en</strong>tzia nagusi:<br />

Leh<strong>en</strong>a, belaunaldi berriak ez duela jadanik literatura guk bezala egit<strong>en</strong>,<br />

aitzinakoar<strong>en</strong> lotsaz, eta aitzinakoa gainditzeko helburu abertzalearekin. Nolabait<br />

esateko, Bal<strong>en</strong>tin Berriotxoak obra onak egit<strong>en</strong> zitu<strong>en</strong> bezala, «Quiero ser santo<br />

para que un santo t<strong>en</strong>ga Bizkaia» esat<strong>en</strong> om<strong>en</strong> zu<strong>en</strong> hark, literatura egin nahi<br />

dutelako baizik. Besterik gabe.<br />

Bestal<strong>de</strong>, gureak, belaunaldi hiritarra izan nahi zu<strong>en</strong>. Pellokeriak gainditzea z<strong>en</strong><br />

gure asmoa. Gutako asko emigratuak edo exiliatuak gin<strong>en</strong> Europako unibertsitateetan<br />

eta Europako gazteriarekin homologatzear<strong>en</strong> bila g<strong>en</strong>biltzan.<br />

Al<strong>de</strong> hortatik bistakoa da nola garaiko lan adierazgarri<strong>en</strong>etakoak hiri europearretan<br />

kokatz<strong>en</strong> dir<strong>en</strong>, eta nola gure fikzioar<strong>en</strong> pertsonaia askok iz<strong>en</strong> atzerritarrak<br />

dituzt<strong>en</strong>. Trukoa z<strong>en</strong> noski, gure prosak berez ez zu<strong>en</strong> usain europear hori,<br />

nolabait esz<strong>en</strong>arioar<strong>en</strong> bi<strong>de</strong>z lortzeko, zaharr<strong>en</strong> baserritarkeria gorrotogarriari<br />

ihesean.<br />

Hori z<strong>en</strong> trukoa, atsegin ez zitzaigun errealitatear<strong>en</strong>gandik urruntzeko erabiltz<strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>a –horregatik, faltso usaina zeriot<strong>en</strong> gure lanetan azaldu ohi zir<strong>en</strong><br />

egoera, situazio eta pertsonaiak, beti ez baz<strong>en</strong>, ia beti– eta urruntze horr<strong>en</strong> bi<strong>de</strong>z<br />

lortz<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>, gehi<strong>en</strong>goar<strong>en</strong>gandik distantzia hartuz alegia, literaturar<strong>en</strong>tzat<br />

bilatz<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> prestigioa.<br />

Gogoan dut nola behin, antzerki obra bat antzeztu g<strong>en</strong>u<strong>en</strong> Azpeitin, euskaraz<br />

noski, eta amaitu ondor<strong>en</strong> emakume batek uste zu<strong>en</strong> gaztelaniaz <strong>en</strong>tzun zuela, al<strong>de</strong><br />

batetik pertsonaiak, arrotza egit<strong>en</strong> zitzaion euskara batuaz hitzegit<strong>en</strong> zutelako,<br />

baina baita ere Kate eta James bezalako iz<strong>en</strong>ez, esmokinez jantziak azaltz<strong>en</strong><br />

zirelako.<br />

Eta ez z<strong>en</strong> hori itzulp<strong>en</strong>ekin bakarrik gertatz<strong>en</strong>, errealitatear<strong>en</strong> eta kontagintzar<strong>en</strong><br />

arteko banakuntza esan nahi dut –z<strong>en</strong>tsurari ere, <strong>de</strong>na esateko, bere<br />

104 GALEUZCA


partetxoa zor ziona, baina ez naiz hortaz ari– gure obrak ere, gehi<strong>en</strong>etan erdaraz<br />

bizi izandako esperi<strong>en</strong>tziak zituelarik kontakizun, itzulp<strong>en</strong> hutsak baino ez<br />

baitzir<strong>en</strong>. Gutako asko euskaldun berriak zir<strong>en</strong>, gure her<strong>en</strong>tzia edo esperi<strong>en</strong>tzia<br />

linguistikoa sukal<strong>de</strong> hiritar bat<strong>en</strong> gurutzatz<strong>en</strong> dir<strong>en</strong> bostehun hitzez baino ez<br />

zego<strong>en</strong> osatua, erdaraz ikast<strong>en</strong> eta lana egit<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>, dibertitz<strong>en</strong> gin<strong>en</strong>, eta<br />

maitatz<strong>en</strong> g<strong>en</strong>u<strong>en</strong>. Laburki esateko, soziologikoki ez gin<strong>en</strong> euskaldunak.<br />

Belaunaldi berriak berriz, hobeto errepres<strong>en</strong>tatz<strong>en</strong> du euskaldungo zabala,<br />

egungo giroa ez da gurea z<strong>en</strong> bezain eskizog<strong>en</strong>oa, gaur, oraindik, hizkuntzar<strong>en</strong><br />

ikuspegitik ere, sukal<strong>de</strong>ak eta kaleak unibertsu sozial <strong>de</strong>sberdinak mugatz<strong>en</strong><br />

dituzt<strong>en</strong> arr<strong>en</strong>. Ez du tradizio lotsagarriarekin konturik ordaindu beharrik, kontu<br />

hoiek, modu batean edo bestean, guk konpondu g<strong>en</strong>itu<strong>en</strong>ez. Konplexurik gabe<br />

pasia <strong>de</strong>zakete oraingoek ber<strong>en</strong> euskalduntasuna, eta kasu askotan, euskara ber<strong>en</strong><br />

literatur hizkuntza jatorra da, ber<strong>en</strong> bizi esperi<strong>en</strong>tzia, guk gurea ez bezala,<br />

hizkuntza hortan gogoratz<strong>en</strong> eta irakurtz<strong>en</strong> dut<strong>en</strong>ez.<br />

Horregatik hitzegin <strong>de</strong>zakete haurtzaroaz era sinesgarri batean B.Atxagak eta,<br />

Ustela aldizkarian, literatura berriar<strong>en</strong> sorreran, lanki<strong>de</strong> izan zu<strong>en</strong> K.Izagirre<br />

bezalako idazleak. Idazlear<strong>en</strong> mundu pribatua eta euskal kulturar<strong>en</strong> eremua, leh<strong>en</strong><br />

guretzat zir<strong>en</strong> bezain kontraesankorrak ez dir<strong>en</strong>ez, bi hoi<strong>en</strong> literatura ez da jada<br />

itzulp<strong>en</strong> iharduera faltso eta p<strong>en</strong>osoa, eta ziur asko, ber<strong>en</strong> umetako esperi<strong>en</strong>tzia,<br />

sortze literarioar<strong>en</strong> iturburu <strong>de</strong>n fantasia mundua, euskara pres<strong>en</strong>tablean mintzo<br />

zaie.<br />

D<strong>en</strong>a dute beraz eta iritsi dir<strong>en</strong> lekura iritsi dira. Poesia arloan heldutasuna<br />

gaztetan lortu dut<strong>en</strong> poetak biak, poesiak bihotz xamurra eskatz<strong>en</strong> baitu. Poesiak<br />

pot<strong>en</strong>tzia eta prosak indarra. Horregatik diote, nobelagileak, berrogei urtetik<br />

aurrera mamitz<strong>en</strong> direla.<br />

B. Atxaga hasi baino ez da egin beraz. Erredimitu egin gaitu, gurea, iritxiko<br />

gar<strong>en</strong> lekura iristeko kate maila beharrezkoa zela egiaztatu baitu, eta orain,<br />

aurrejuiziorik gabe begira <strong>de</strong>zakegu atzera, agian, Juanixiok ere, bere papera bete<br />

zuela ziurtatzeko.<br />

Gizon hau <strong>en</strong>ara bat ez bada behintzat, badakizue, udararik ekartz<strong>en</strong> ez dut<strong>en</strong><br />

horietakoa.<br />

GALEUZCA<br />

105


Esta pres<strong>en</strong>tación inútil, puesto que se<br />

trata <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar a algui<strong>en</strong> que no necesita<br />

pres<strong>en</strong>tación, me vi<strong>en</strong>e impuesta por Patri<br />

Urkizu presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la <strong>Asociación</strong> <strong>de</strong> <strong>Escritores</strong>,<br />

tipo un tanto excéntrico y que<br />

combina, como otros ácratas <strong>de</strong> su especie,<br />

cierta afición transgresora con el gusto por<br />

las maneras solemnes y un tanto rancias.<br />

Pero no estoy aquí para hablar <strong>de</strong> Patri<br />

Urkizu sino para pres<strong>en</strong>tar a Bernardo Atxaga,<br />

tarea como digo inútil y que me obliga,<br />

antes que nada, a pres<strong>en</strong>tarme a mí mismo,<br />

puesto que si no lo hago, la mayoría <strong>de</strong> vds.<br />

se preguntará que quién es este <strong>de</strong>sconocido<br />

<strong>de</strong> barba que vi<strong>en</strong>e a pres<strong>en</strong>tarnos al<br />

famoso Bernardo Atxaga.<br />

Yo pert<strong>en</strong>ezco a la g<strong>en</strong>eración literaria<br />

anterior a la <strong>de</strong> Bernardo Atxaga, a aquella<br />

que, según los <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos, llevó a cabo la<br />

mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> la literatura vasca.<br />

No sé si habrá algo <strong>de</strong> cierto <strong>en</strong> eso. Lo<br />

que sí sé es que, <strong>en</strong> aquel tiempo, la mitad<br />

<strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te que se movía <strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong>l<br />

euskara eran curas y la otra mitad como<br />

curas, que es peor y recuerdo que, yo mismo,<br />

<strong>en</strong> mi juv<strong>en</strong>tud, estando interno <strong>en</strong><br />

Vitoria, convertida ahora <strong>en</strong> capital <strong>de</strong><br />

Euskadi, quién nos lo iba a <strong>de</strong>cir, temeroso<br />

<strong>de</strong> que si seguía utilizando el euskara únicam<strong>en</strong>te<br />

para hablar conmigo mismo se me<br />

iba a acabar oxidando, traté <strong>de</strong> buscar material<br />

<strong>de</strong> lectura y, lo único que <strong>en</strong>contré<br />

fué un misal traducido por Orixe, nuestro<br />

gran poeta clásico <strong>de</strong>l que <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día mejor<br />

los versículos latinos que los vascos.<br />

Pres<strong>en</strong>tación<br />

RAMON SAIZARBITORIA<br />

No es <strong>de</strong> extrañar que, unos años más<br />

tar<strong>de</strong>, me pusiera a escribir una novela<br />

normal, una <strong>de</strong> ésas que leíamos <strong>en</strong> castellano<br />

o <strong>en</strong> francés, <strong>de</strong> las que leíamos <strong>en</strong><br />

frances más bi<strong>en</strong> y no, sobre todo no, como<br />

una <strong>de</strong> ésas, Juanixio y compañía, que<br />

formaban nuestro legado cultural.<br />

Dicho así pue<strong>de</strong> parecer un poco, no sé,<br />

un poco estúpido eso <strong>de</strong> ponerse a escribir<br />

sin t<strong>en</strong>er nada que <strong>de</strong>cir, o al m<strong>en</strong>os nada<br />

<strong>en</strong> especial, pero es que, eran tan pobres y<br />

aburridas, tan anacrónicas las cosas que se<br />

hacían, que parecía una empresa perfectam<strong>en</strong>te<br />

abordable y sin mucho requerimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> esfuerzo y <strong>de</strong> tal<strong>en</strong>to, lo <strong>de</strong> escribir<br />

algo que resultase mínimam<strong>en</strong>te atractivo<br />

<strong>en</strong> terminos comparativos.<br />

Empujados por las mismas razones hacíamos<br />

teatro, porque las cosas que se<br />

repres<strong>en</strong>taban, tal y como se repres<strong>en</strong>taban,<br />

eran <strong>de</strong> vergü<strong>en</strong>za y, he llegado a<br />

p<strong>en</strong>sar que, a muchos <strong>de</strong> nosotros, si <strong>en</strong><br />

lugar <strong>de</strong> nacer vascos hubiésemos nacido<br />

<strong>en</strong> una cultura más avanzada, más normalizada,<br />

no se nos habría pasado por la<br />

cabeza asumir el papel <strong>de</strong> escritores.<br />

Precisam<strong>en</strong>te por eso, muchos <strong>de</strong> nosotros<br />

no hemos llevado muy bi<strong>en</strong> lo <strong>de</strong> ir <strong>de</strong><br />

novelistas o <strong>de</strong> poetas por la vida. Eramos<br />

escritores, pero vascos, <strong>en</strong> euskara quiero<br />

<strong>de</strong>cir, o sea, no auténticos y sobre todo no<br />

profesionales. Aficionados <strong>de</strong> categoría<br />

inferior, por <strong>de</strong>cirlo <strong>de</strong> alguna forma. Nos<br />

hubiésemos avergonzado sólo <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar<br />

que nuestras obras pudieran ser traducidas,<br />

106 GALEUZCA


esto es, expuestas a las miradas críticas <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>te que no tuviese <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los criterios<br />

extraliterarios y patrióticos que nos justificaban.<br />

Pero lo <strong>de</strong> ser traducidos era asímismo<br />

un sueño íntimo y secreto. P<strong>en</strong>sábamos <strong>en</strong><br />

lo que pasaría <strong>de</strong> traducirse una <strong>de</strong> aquellas<br />

obras nuestras a un idioma homologado.<br />

¿Sería nuestra vergü<strong>en</strong>za, la <strong>de</strong> nuestra<br />

literatura y la <strong>de</strong> nuestro idioma? ¿Y si por<br />

el contrario, lográbamos el respeto y la<br />

admiración para nuestra obra y para nuestro<br />

pueblo?<br />

Y he ahí cómo la sigui<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eración<br />

ha conseguido materializar el sueño.<br />

No voy a dar cu<strong>en</strong>ta aquí <strong>de</strong> las difer<strong>en</strong>cias<br />

sociológicas <strong>en</strong>tre mi g<strong>en</strong>eración y la<br />

sigui<strong>en</strong>te. T<strong>en</strong>dría que <strong>de</strong>cir que no lo hago<br />

por no s<strong>en</strong>tirme capacitado, pero también<br />

puedo aludir a la premura <strong>de</strong> tiempo y<br />

disimular así mi ignorancia. De cualquier<br />

forma, sí que voy a tratar <strong>de</strong> perfilar un par<br />

<strong>de</strong> matices.<br />

El primero: Que la nueva g<strong>en</strong>eración no<br />

hace ya literatura como nosotros, por rechazo<br />

<strong>de</strong> lo anterior, por el afán patriótico<br />

<strong>de</strong> construir algo más <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te a la manera<br />

<strong>de</strong>l beato Val<strong>en</strong>tín <strong>de</strong> Berriotxoa «quiero<br />

ser santo para que un santo t<strong>en</strong>ga Bizkaia»<br />

parece que <strong>de</strong>cía el hombre, sino que, sin<br />

más porque quiere hacer literatura simplem<strong>en</strong>te.<br />

Por otra parte, la nuestra, pret<strong>en</strong>día ser<br />

una g<strong>en</strong>eración urbana. Nos movía el <strong>de</strong>seo<br />

<strong>de</strong> superar la palur<strong>de</strong>z. Muchos <strong>de</strong><br />

nosotros éramos inmigrantes, o refugiados<br />

<strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s europeas y buscábamos<br />

la homologación con los jóv<strong>en</strong>es europeos.<br />

Por ese lado resulta ilustrativo que los<br />

argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> las obras más repres<strong>en</strong>tativas<br />

<strong>de</strong> la época se situas<strong>en</strong> <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s<br />

europeas, o que nuestros personajes <strong>de</strong><br />

GALEUZCA<br />

ficción llevas<strong>en</strong> nombres extranjeros. Naturalm<strong>en</strong>te<br />

se trataba <strong>de</strong> un truco para distinguirnos<br />

<strong>de</strong>l ruralismo prece<strong>de</strong>nte e insuflar<br />

a nuestra prosa ese aire europeo <strong>de</strong>l<br />

que carecía intrínsecam<strong>en</strong>te.<br />

Ese era el truco que utilizábamos para<br />

huir <strong>de</strong> una realidad que no nos gustaba –<br />

por eso apestaban a sucedáneo los personajes<br />

y situaciones que aparecían <strong>en</strong> la<br />

mayoría <strong>de</strong> nuestras obras– y mediante ese<br />

alejami<strong>en</strong>to, tomando distancias <strong>de</strong> la <strong>de</strong>nominada<br />

masa, lográbamos el prestigio<br />

que <strong>de</strong>seábamos para nuestra literatura.<br />

Recuerdo cómo una vez que repres<strong>en</strong>tamos<br />

una obra <strong>en</strong> Azpeitia, una señora<br />

esta- ba conv<strong>en</strong>cida <strong>de</strong> haberla visto y oído<br />

<strong>en</strong> castellano, <strong>en</strong> parte porque lo actores y<br />

actrices utilizaban un euskara <strong>en</strong>golado,<br />

que t<strong>en</strong>ía tan poco que ver con el suyo, que<br />

le parecía otro idioma, pero también porque<br />

aparecían <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a vestidos <strong>de</strong> esmokin,<br />

ellos naturalm<strong>en</strong>te, y ellas con pamelas,<br />

y t<strong>en</strong>ían nombres como Kate o James.<br />

Pero no ocurría sólo con las traducciones,<br />

me refiero a ese distanciami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre<br />

obra y realidad –por cierto que <strong>en</strong> la evasión,<br />

ti<strong>en</strong>e también algo que ver la c<strong>en</strong>sura,<br />

pero no estamos hablando <strong>de</strong> eso– sino que<br />

obe<strong>de</strong>cían también al hecho <strong>de</strong> que, si<strong>en</strong>do<br />

nuestra experi<strong>en</strong>cia vital básicam<strong>en</strong>te castellana,<br />

todo int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> expresión euskérica<br />

se convertía automáticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un<br />

ejercicio <strong>de</strong> traducción. En efecto, muchos<br />

<strong>de</strong> nosotros eran «euskaldun berris», nuestra<br />

her<strong>en</strong>cia y experi<strong>en</strong>cia lingüística se<br />

reducían a las quini<strong>en</strong>tas palabras que se<br />

cruzan <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> una cocina urbana,<br />

estudiábamos y trabajábamos <strong>en</strong> castellano,<br />

nos divertíamos y amábamos <strong>en</strong> esa<br />

l<strong>en</strong>gua. Por <strong>de</strong>cirlo quizá no bi<strong>en</strong>, pero<br />

pronto, no eramos socioló- gicam<strong>en</strong>te vascos.<br />

La nueva g<strong>en</strong>eración sin embargo, repres<strong>en</strong>ta<br />

mejor al universo vascohablante,<br />

107


su ambi<strong>en</strong>te no es lo esquizóg<strong>en</strong>o que era<br />

el nuestro aunque, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />

<strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> uso, la calle y la cocina<br />

continú<strong>en</strong> configurando mundos distintos.<br />

La nueva g<strong>en</strong>eración no ti<strong>en</strong>e que saldar<br />

cu<strong>en</strong>tas con la historia porque, <strong>de</strong> alguna<br />

forma, la nuestra liquidó las facturas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

Pue<strong>de</strong>n pasear su euskaldunidad<br />

sin complejos y, <strong>en</strong> algunos casos, o <strong>en</strong><br />

muchos, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que el euskara<br />

constituye su g<strong>en</strong>uino idioma literario, <strong>en</strong><br />

la medida que su experi<strong>en</strong>cia la viv<strong>en</strong>, la<br />

le<strong>en</strong> y la escrib<strong>en</strong>, <strong>en</strong> esa l<strong>en</strong>gua.<br />

Por esa razón g<strong>en</strong>te como B.Atxaga o<br />

K.Izagirre –su compañero <strong>en</strong> la revista<br />

Ustela punta <strong>de</strong> lanza <strong>de</strong> la reg<strong>en</strong>eración<br />

literaria– pue<strong>de</strong>n hablar <strong>de</strong> la infancia <strong>de</strong><br />

forma creíble. El ámbito privado <strong>de</strong>l escritor<br />

y el mundo literario han <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> ser<br />

contradictorios, como eran <strong>en</strong> nuestra épo-<br />

ca y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, su literatura no es ya<br />

un p<strong>en</strong>oso y falso ejercicio <strong>de</strong> traducción<br />

<strong>de</strong> manera que su experi<strong>en</strong>cia infantil, el<br />

mundo <strong>de</strong> la fantasía que constituye la base<br />

<strong>de</strong> la creación literaria les habla <strong>en</strong> un<br />

euskara pres<strong>en</strong>table.<br />

Por consigui<strong>en</strong>te lo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> todo, y así es<br />

como han podido llegar a don<strong>de</strong> han llegado.<br />

Se trata <strong>en</strong> ambos casos <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es<br />

poetas que han logrado la pl<strong>en</strong>a madurez<br />

pues ya se sabe que la poesía requiere un<br />

corazón tierno. La poesía pot<strong>en</strong>cia y la<br />

prosa fuerza. Por eso, dic<strong>en</strong>, los novelistas<br />

se hac<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong> los cuar<strong>en</strong>ta.<br />

B. Atxaga por consigui<strong>en</strong>te no ha hecho<br />

más que empezar. Nos ha redimido <strong>en</strong> la<br />

medida que ha <strong>de</strong>mostrado que nuestra<br />

g<strong>en</strong>eración constituía un eslabón necesario<br />

para llegar a don<strong>de</strong> hemos llegado y<br />

ahora po<strong>de</strong>mos echar la vista atrás sin<br />

prejuicios y darnos cu<strong>en</strong>ta que, incluso<br />

Juanixio, cumplió con su papel honradam<strong>en</strong>te.<br />

A no ser que este hombre sea una golondrina,<br />

ya sab<strong>en</strong>, <strong>de</strong> esas que no hac<strong>en</strong> verano.<br />

108 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Nor<strong>en</strong>tzat idatzi, gehi<strong>en</strong>go ala<br />

gutxi<strong>en</strong>go bat<strong>en</strong>tzat?<br />

BERNARDO ATXAGA<br />

Nere aurkezle bezala etorri <strong>de</strong>n Ramon Saizarbitoriari esan nahi nioke, nola nahi<br />

ere, <strong>de</strong>nborar<strong>en</strong> kurpila ez <strong>de</strong>la gelditu, eta oso gazte ikust<strong>en</strong> dudala, agian neroni<br />

ikust<strong>en</strong> naiz<strong>en</strong> baino gazteago; eta beraz, belaunaldiz hitzegitea, ez ote <strong>de</strong>n presa<br />

gehiegi hartzea, eta hitzegingo dugula hem<strong>en</strong>dik berrogeitamar urtera, biok ala<br />

biok beste zerbait argitaratu eta gero.<br />

Hitzaldiarekin hasiz, gogoan daukat behin, nere lagun bat, abeslaria bera, Ruper<br />

Ordorika, bazihoala eroetxe bat dago<strong>en</strong> Burgosko herri batetik, eta hor non<br />

etortz<strong>en</strong> zaion etxe hartan zego<strong>en</strong> mutil euskaldun bat, eta hor non gal<strong>de</strong>tz<strong>en</strong> dion:<br />

hik zein<strong>en</strong>tzat kantatz<strong>en</strong> duk, otso txuri<strong>en</strong>tzat ala otso beltz<strong>en</strong>tzat. Zer<strong>en</strong> antza<br />

<strong>de</strong>nez, izat<strong>en</strong> dira otso tal<strong>de</strong>etan otso zurik eta bereziak, gainontzeko anai-arreb<strong>en</strong><br />

bizimodua egit<strong>en</strong> ez du<strong>en</strong>ik. Eta beharbada, euskaldun hark, eroetxe hartan<br />

zego<strong>en</strong> euskaldunak Ruperri gal<strong>de</strong>tu nahi ziona, justu, hain zuz<strong>en</strong> ere, gaur neri<br />

hem<strong>en</strong> gal<strong>de</strong>tu didat<strong>en</strong> gauza berbera da. Nor<strong>en</strong>tzat idatzi behar da, gehi<strong>en</strong>go<br />

bat<strong>en</strong>tzat, ala gutxi<strong>en</strong>go bat<strong>en</strong>tzat ? Irakurle arruntar<strong>en</strong>tzat ala irakurle jakituna <strong>de</strong>n<br />

irakurlear<strong>en</strong>tzat. Nik hartu hasierako gal<strong>de</strong>ra hori eta eskilara batean sartuz, beste<br />

maila batetara eraman dut gal<strong>de</strong>ra : zein da ?, zein izan beharko luke ?, nolakoa<br />

gertatz<strong>en</strong> da azk<strong>en</strong>ean idazlear<strong>en</strong> eta publikoar<strong>en</strong> arteko harremana ? Jakina,<br />

batzuek hem<strong>en</strong>, idazle direlako asko, eta beste batzu irakurle direlako, bada,<br />

guztiek badute hem<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ia bat, eta beharbada nik ez dut gauza berririk esango.<br />

Bakarrik halako lur bat jarri nahi nuke, lur bat ezarri gero lur horr<strong>en</strong> gainean<br />

<strong>de</strong>nok, gal<strong>de</strong>rak egin edo kom<strong>en</strong>tarioak egin, edo iritziak eman ahal izateko.<br />

Bada, idazlear<strong>en</strong> eta publikoar<strong>en</strong> arteko harremanak direla-eta, zera gogoratu<br />

nahi nuke, orain <strong>de</strong>la m<strong>en</strong><strong>de</strong> asko, eta batez ere arlo oso berezi batean, herri<br />

kontalaritzar<strong>en</strong> arloan, nahi baduzue ipuigintza tradizionalar<strong>en</strong> arloan, ez zegoela<br />

inolako dudarik. Kontalariak, kasu honetan, ez zeukan bat ere askatasunik. Al<strong>de</strong><br />

batetik ezin zu<strong>en</strong> bere <strong>en</strong>tzulegoa aukeratu, zer<strong>en</strong>, hasieratik bukaeraino herri<br />

ipuin bat herri guztiar<strong>en</strong>tzat da, eta arlo honetan lekurik ere ez du guk hem<strong>en</strong> geure<br />

buruari egit<strong>en</strong> diogun gal<strong>de</strong>rak. Al<strong>de</strong> batetik, beraz, ezin zu<strong>en</strong> bere publikoa<br />

aukeratu, eta bestetik <strong>en</strong>tzule horr<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>de</strong> zego<strong>en</strong> erabat. Entzule horrek<br />

agintz<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>, eta <strong>en</strong>tzule horrek eskatutakoa bete behar zu<strong>en</strong> zintzo-zintzo.<br />

P<strong>en</strong>tsa <strong>de</strong>zakegu zer gertatu izango z<strong>en</strong> horietako kontalari batek, eman <strong>de</strong>zagun,<br />

Elurra bezain zuri kontatz<strong>en</strong> ari <strong>de</strong>n kontalari batek, hartu eta, ipuin horretako<br />

<strong>de</strong>skribap<strong>en</strong>ak luzatu nahi izan balitu. Bada, seguru<strong>en</strong>a, publikoak ez ziola uzt<strong>en</strong>,<br />

nola ez dakigu. Agian, harrika eginez, agian isiltzeko eskatuz, agian txistuka, agian<br />

zego<strong>en</strong> gela hartatik al<strong>de</strong>ginez. Baina segurua da inork ez ziola <strong>de</strong>skribap<strong>en</strong> luzeak<br />

109


egit<strong>en</strong> utziko herri kontalari horri. Hori <strong>de</strong>la-eta, esan <strong>de</strong>zakete horretaz dakit<strong>en</strong>ek,<br />

j<strong>en</strong>eralean errusiarrek, eta j<strong>en</strong>eralean formalistek, esan <strong>de</strong>zakete herri kontalaritzan<br />

ipuinar<strong>en</strong> sortzaile b<strong>en</strong>etakoa z<strong>en</strong>tsura <strong>de</strong>la, zer<strong>en</strong> z<strong>en</strong>tsura horr<strong>en</strong> bitartez<br />

kontalariari ezartz<strong>en</strong> dion legear<strong>en</strong> arabera sortu baitira munduan dau<strong>de</strong>n herri<br />

ipuin guztiak.<br />

Beraz, hor ez dugu inolako dudarik, hain zuz<strong>en</strong> gal<strong>de</strong>rarik ezin dugulako egin.<br />

Arlo horretatik atera, eta autorea du<strong>en</strong> literaturar<strong>en</strong> arlora pasatz<strong>en</strong> baldin bagara,<br />

berriz, aspaldiko publikoak izugarrizko boterea zuela ikust<strong>en</strong> dugu. Publikoak<br />

boterea zu<strong>en</strong> ez bakarrik herri kontalaritzar<strong>en</strong> arloan, baita literaturar<strong>en</strong> arloan ere.<br />

Horri buruz ez naiz luzatuko baina gogora ekarri nahi dizuet Dick<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kasua:<br />

Oliver Twist idazt<strong>en</strong> ari z<strong>en</strong>, eta argitaratz<strong>en</strong> aldika. Oliver gaixotu eta hiltzekotan<br />

jarri du eta orduan publikoak eskatz<strong>en</strong> dio Dick<strong>en</strong>si, manifestazioak eginez eta<br />

guzti, inondik ere ezin duela Oliver Twist hiltz<strong>en</strong> utzi. Horregatik azk<strong>en</strong><strong>en</strong> ez da<br />

hiltz<strong>en</strong> eta ez dakit nongo familia aberatsetako seme gertatz<strong>en</strong> da eta abar. Gauza<br />

bera esat<strong>en</strong> da, baita ere, nahiz gero Italiako kritikak beste zerbait dion,<br />

Pinotxotaz. Lei<strong>en</strong>dak hala dio, apustu edo jokuetan dirua galtz<strong>en</strong> zuela eta<br />

horregatik hasi zela Collodi Pinotxo idazt<strong>en</strong>. Halako batean irabazi du gizonak<br />

behar zu<strong>en</strong> diru guztia eta zuz<strong>en</strong>-zuz<strong>en</strong> erabakitz<strong>en</strong> du Pinotxo urkatzea. Urkatu<br />

egit<strong>en</strong> du, baina j<strong>en</strong><strong>de</strong>ak egunkarietara idazt<strong>en</strong> du esanez hori ezin <strong>de</strong>la horrela<br />

izan, eta <strong>de</strong>rrigorrez berpiztu behar du bere pertsonaia. Eta Collodik hala egin<br />

behar. Orduan, ez bakarrik herri kontalaritzan. Publikoak literaturar<strong>en</strong> arlo batean<br />

ere boterea bazu<strong>en</strong>. Orain gal<strong>de</strong>ra da, zailagoa noski, gauza bera gertatz<strong>en</strong> al da<br />

gaur egunean ? Hau da, leh<strong>en</strong> bezala estutz<strong>en</strong> al du publikoak idazlea ? Edo aldatu<br />

al dira publiko eta idazlear<strong>en</strong> arteko harremanak ? Ezbairik gabe, aldatu egin dira.<br />

Eta ez alperrik. Berrehun bat urte joan dira, berrehun urte horietan gertatutakoa<br />

asko da, –beharbada Antoni Marik nik baino hobeto esango zu<strong>en</strong>, asko ezagutz<strong>en</strong><br />

baitu mugim<strong>en</strong>du erromantikoa–, baina ni saiatuko naiz izpi batzu esat<strong>en</strong>. Ez nik<br />

nere kabuz jakin ditudanak, baizik eta, asko gustatz<strong>en</strong> zaidan egile batek<br />

idatzitakoak. Idazlea da Schücking iz<strong>en</strong>eko soziologo bat, eta horr<strong>en</strong> hitzak<br />

berrehun urte hauetan eman dir<strong>en</strong> aldaketez dira nik orain aipatuko ditudanak.<br />

Esat<strong>en</strong> du Schücking honek orain <strong>de</strong>la berrogeitamar urte idatzitako liburu<br />

batean:<br />

Sorketa artistikoar<strong>en</strong> konzepzio berriak al<strong>de</strong> batera uzt<strong>en</strong> du dago<strong>en</strong><br />

publikoa. Hori da hemeretzigarr<strong>en</strong> edo hemezortzigarr<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>de</strong>ar<strong>en</strong> bukaeran<br />

konzepzio berri bat sortz<strong>en</strong> hast<strong>en</strong> da eta konzepzio horrek al<strong>de</strong> batera<br />

uzt<strong>en</strong> du, baztertu egit<strong>en</strong> du dago<strong>en</strong> publikoa, normalean irakurtz<strong>en</strong> du<strong>en</strong><br />

publiko hori. Poetak irakurle i<strong>de</strong>alak hartz<strong>en</strong> du gogoan, eta bere uste eta<br />

iritzi propial<strong>en</strong> arabera idazt<strong>en</strong> du.<br />

Dirudi<strong>en</strong>ez, mugim<strong>en</strong>duak autonomoa izan nahi du, k<strong>en</strong>du egin nahi du bere<br />

bizkarretik publiko boteretsu horr<strong>en</strong> zama, bakarda<strong>de</strong> horretara abiatz<strong>en</strong> da. Eta<br />

hau, gertatu ere gertatz<strong>en</strong> da, batez ere mugim<strong>en</strong>du estetikoekin, gero <strong>de</strong>nok jakin<br />

izan dugun bezala Mugim<strong>en</strong>du estetikoak, Frantzian, oso ezaguna <strong>de</strong>n L’ art pour<br />

l’ art mugim<strong>en</strong>dua sortz<strong>en</strong> du, edo Ingalaterran Dante Daniel Rossetti eta<br />

110 GALEUZCA


Prerrafaelist<strong>en</strong> mugim<strong>en</strong>dua sortz<strong>en</strong> du. Dante Gabriel Rossetti esaterako, beti<br />

izkutuan bizi da, pintatu egit<strong>en</strong> du baina ez du erakusketarik egin nahi; idatzi egit<strong>en</strong><br />

du baino inori ez dio bere poemarik erakust<strong>en</strong>. S<strong>en</strong>titz<strong>en</strong> du literatura baso sakratu<br />

bat <strong>de</strong>la, eta ezin duela baso sakratu horretatik irt<strong>en</strong>. Egun batean, ateratz<strong>en</strong> da<br />

baso sakratu horretatik, argitaratu egit<strong>en</strong> ditu bere poemak, ditu<strong>en</strong> lagunak eta ez<br />

ditu<strong>en</strong>ak berealditako laudorioak egit<strong>en</strong> dizkiote egunkarietan, baina hor non beti<br />

izat<strong>en</strong> <strong>de</strong>n gaizto horrek, berealditako kritika txarra eta ezezkorra egit<strong>en</strong> dion eta<br />

zuz<strong>en</strong> zuz<strong>en</strong>ean Dante Gabriel Rossetti erotu egit<strong>en</strong> da, eta nahastu buruz eta hor<br />

bukatz<strong>en</strong> dira bere baso sakratu eta bere literatura guztiak. Baita ere, L’ Art pour<br />

l’ art mugim<strong>en</strong>du horrek dandy-<strong>en</strong> mugim<strong>en</strong>dua sortz<strong>en</strong> du, Théophile Gautier<br />

bat, edo Oscar Wil<strong>de</strong> bat bai jazkeraz eta bai idazkeraz, berezi egit<strong>en</strong> dira bere<br />

publikoar<strong>en</strong>gandik, eta gainera bereizketa hori hartz<strong>en</strong> dute fe<strong>de</strong> bezala. Batez ere<br />

berezi egin nahi dute, eta z<strong>en</strong>bat eta aukera gehiago eduki bereizteko dandy<br />

horiek, hartu egit<strong>en</strong> dute aukera hori, bereganatu egit<strong>en</strong> dute. Beraz, publikoar<strong>en</strong><br />

eta idazle<strong>en</strong> arteko zuloa urte horietan egit<strong>en</strong> da, bi m<strong>en</strong><strong>de</strong> hori<strong>en</strong> tarte horretan,<br />

eta hortik hast<strong>en</strong> da, hain zuz<strong>en</strong>, gaurko gure gal<strong>de</strong>ra b<strong>en</strong>etakoa izat<strong>en</strong>. Oscar<br />

Wil<strong>de</strong>, edo Gautier, edo Dante Gabriel Rosetti edo Stefan George, horrelako<br />

idazleek, gutxi batzu<strong>en</strong>tzat idaztea erabakitz<strong>en</strong> dut<strong>en</strong>ean, orduan sortz<strong>en</strong> da<br />

aukera eta orduan ere gal<strong>de</strong>ra. Schückingek dio, eta horrek pixka bat harritu nau,<br />

naturalismoa izan zela –Zola eta abarr<strong>en</strong> errealismo izugarri hori– publikoar<strong>en</strong> eta<br />

idazlear<strong>en</strong> artean et<strong>en</strong>a gehi<strong>en</strong>ik zabaldu zu<strong>en</strong> mugim<strong>en</strong>dua. Zer<strong>en</strong>, antza <strong>de</strong>nez,<br />

ordurarte, jakina, poetak bakarrik gauza nobleziaz betetakoaz hitzegin behar<br />

zu<strong>en</strong>. Zola eta bere lagunak etorri zir<strong>en</strong>, ezetz, egia esan behar zuela literaturak,<br />

eta zikinkerietaz hitzegin behar baldin bazu<strong>en</strong> zikinkerietaz hitzegin behar zuela<br />

arteak, eta dirudi<strong>en</strong>ez, eta Schückingek hala dio, oso j<strong>en</strong><strong>de</strong> gutxik onartz<strong>en</strong> zu<strong>en</strong><br />

naturalist<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ia hau garai hartan. Bakarrik idazleek eta z<strong>en</strong>bait kazetarik.<br />

Mem<strong>en</strong>tu horretan izugarri zabaltz<strong>en</strong> da publiko-irakurlear<strong>en</strong> arteko zulo hori.<br />

Bada, aldaketa horiek eman zir<strong>en</strong>, eta aldaketa horiek oraindik ere sumatu<br />

egit<strong>en</strong> dira. Eta oraindik ere gal<strong>de</strong>ra horr<strong>en</strong> aurrean bi tal<strong>de</strong> bezala sortz<strong>en</strong> dira. Eta<br />

nik, tal<strong>de</strong> hitza baino gehiago, nahiago dut kasu honetan familia hitza erabiltzea.<br />

Uste dut, idazleon artean nahiko garbi, batzuetan ez hain garbi baina, bi familia<br />

bezala gau<strong>de</strong>la. Eta idazle bat, behintzat idazt<strong>en</strong> jarraitzeko asmotan baldin bada,<br />

ezin da egon zein familiatan sartuko <strong>de</strong>n erabaki gabe. Hem<strong>en</strong> ere ezkontzarekin<br />

bezala erabaki beharko duzu andrar<strong>en</strong> familiarekin geldituko zar<strong>en</strong> ala zeure<br />

propialarekin.<br />

Nik, bi familia horiek direla-eta, bi idazle aukeratu ditut. Familia batetik Patricia<br />

Highsmith, eta beste familiatik Bau<strong>de</strong>laire hartu dut. Uste dut biak, nahiz eta<br />

Bau<strong>de</strong>laire aspaldiko poeta izan, ikust<strong>en</strong> dugu oraindik liburu <strong>de</strong>n<strong>de</strong>tan, eta,<br />

tradizioari buruzko iritzia <strong>de</strong>la-eta, uste dut gaurko idazle bat <strong>de</strong>la.<br />

Bau<strong>de</strong>laire, jakina, publikoar<strong>en</strong> aurka jartz<strong>en</strong> <strong>de</strong>n idazle bat da. Publikoari ez<br />

dio amore eman nahi, ez du aintzat hartu nahi. Gehi<strong>en</strong>goa mespretxatu egit<strong>en</strong> du,<br />

arrunta <strong>de</strong>lako, kultura gabea, errazkeri<strong>en</strong> maitalea; gehi<strong>en</strong>go bat<strong>en</strong>tzat idazteak,<br />

zuz<strong>en</strong>-zuz<strong>en</strong>, azk<strong>en</strong>ean literaturar<strong>en</strong> kalitate txarra ekarriko lukeelako. Gogorat-<br />

GALEUZCA<br />

111


z<strong>en</strong> du Lope <strong>de</strong> Vegak esandako koplatxo hura ( y escribo por el arte <strong>de</strong> los que<br />

el vulgar aplauso pret<strong>en</strong>dieron, porque como las paga el vulgo, es justo hablarle <strong>en</strong><br />

necio para darle gusto). Eta hau ikusirik, egile horr<strong>en</strong> aurrean, Bau<strong>de</strong>laire eta<br />

ber<strong>en</strong> familiakoak ezetz erabakitz<strong>en</strong> dute. Horretarako ez duela merezi idazteak.<br />

Hobe <strong>de</strong>la isiltzea. Isiltzear<strong>en</strong> beste al<strong>de</strong>a litzateke oso giro jakin baterako idaztea...<br />

Bau<strong>de</strong>lair<strong>en</strong> hitz batzu aipatu nahi nituzke orain. Zakurra eta perfumea<br />

iz<strong>en</strong>eko testu bat da. Bertan, zakur batekin egit<strong>en</strong> du hizketa, eta aurpegira<br />

botatz<strong>en</strong> dio perfume bat jarri diola bere sudurrean, eta zakurrak atzera egin duela,<br />

hasarretu egin <strong>de</strong>la eta zaunkaka hasi zaiola. Eta esat<strong>en</strong> dio zakurrari : aldiz, hiri,<br />

inkariak eman izan banizkik, seguru oso pozik jarriko hintzala, seguru itsatsa<br />

mugitu, eta beharbada, usaitu ezezik, jan ere jango hituake inkari horiek. Eta<br />

bukatz<strong>en</strong> du bere pasarte hau esanez, hau zakur mixerablea, antza daukak<br />

publikoarekin. Honi ere, ez eman gero perfumeak, baizik eta oso ondo aukeratutako<br />

zaborra.<br />

Jakina, gutxi<strong>en</strong>go bat<strong>en</strong>tzat idazt<strong>en</strong> zu<strong>en</strong> batek lortu zezake<strong>en</strong> gero, hurr<strong>en</strong>go<br />

belaunaldian, gehi<strong>en</strong>go batean idazle izatea. Bau<strong>de</strong>laire kasuan, lortu zu<strong>en</strong> eragina<br />

izatea gustu aldaketan. Baina nik ez dut erabiltz<strong>en</strong> hem<strong>en</strong> Bau<strong>de</strong>laire biografia<br />

bezala, baizik, familia bateko seinale bezala, edo tal<strong>de</strong> bateko mezulari bezala.<br />

Bere aurrean, Patricia Highsmith hartu dut, beste familia batetik. Eta jakina,<br />

publikoar<strong>en</strong> aurrean bere jarrera erabat <strong>de</strong>sberdina da. Patricia Highsmithek<br />

errespetoa dio publikoari, aintzat hartz<strong>en</strong> du, eta are gehiago, aintzat hartz<strong>en</strong> du<br />

publiko horr<strong>en</strong> iz<strong>en</strong>ean editorea bera ere.<br />

Patricia Highsmithek argitaratu zu<strong>en</strong> susp<strong>en</strong>se-ari buruzko liburu batean,<br />

etxekoandre batek bezala, baina nere ustetan oso modu azkar eta argian,<br />

literaturari buruzko gogoeta batzu egit<strong>en</strong> ditu. Ez dira batere pret<strong>en</strong>ziosoak,<br />

b<strong>en</strong>etan lezio bat dira. Neretzat behintzat hala izan zir<strong>en</strong>. Halako ondo idazt<strong>en</strong><br />

du<strong>en</strong> andre batek halako modu apalean hitzegitea. Eta horrela dio: harritu egit<strong>en</strong><br />

nau pertsonalki ezagutz<strong>en</strong> ditudan pintore batzuei <strong>en</strong>tzutea, alegia, nahikoa<br />

dutela berai<strong>en</strong>tzat pintatzearekin, ez dutela erakusketa bat<strong>en</strong> premiarik s<strong>en</strong>titz<strong>en</strong>;<br />

ez diela axola koadro bat saltzeak edo ez saltzeak. Antza <strong>de</strong>nez, lana perfekzionatzea<br />

dute plazer iturri bakarra, eta batez ere, bakar lanean. Ber<strong>en</strong> begi<strong>en</strong><br />

aurrean soil-soilik. Arraroa ere badirudi jokaera honek. Izan ere, pintore horiek<br />

edukiko dituzte lagunak, lagun intelij<strong>en</strong>teak ere, eta horiei ez erakustea... Nola<br />

nahi ere, –gaineratz<strong>en</strong> du–, nik uste, pintore edo idazle horiei, gustatz<strong>en</strong> zaiela<br />

ber<strong>en</strong> lanak erakustea, oso ikusiak edo irakurriak izatea nahi ez arr<strong>en</strong>. Emozionaltasunar<strong>en</strong><br />

ikuspegitik, harreman edo kontaktu inpresio hauek oso eragin<br />

handia eta ona dute kem<strong>en</strong>ean. Uste dut, oso aitorp<strong>en</strong> apala <strong>de</strong>la, baino oso<br />

b<strong>en</strong>etakoa, eta <strong>de</strong>nok irakurri egin dugu, edo ikusi egin dugu, zein poz haundia<br />

hartz<strong>en</strong> du<strong>en</strong> baita poetarik erromantikoar<strong>en</strong>ak ere, irakurle bat aurkitz<strong>en</strong> du<strong>en</strong>ean,<br />

nahiz eta gero ez onartu, Patricia Highsmithek onartz<strong>en</strong> du<strong>en</strong> bezala.<br />

Aitorp<strong>en</strong> hauetan zera ikust<strong>en</strong> da, idazle honek editoreari berealditako eskua<br />

uzt<strong>en</strong> diola, eta publikoari ere bai. Esate baterako, ari da bigarr<strong>en</strong> borradorez kontu<br />

batzu esat<strong>en</strong>, eta dio : gauza asko k<strong>en</strong>du behar izan nitu<strong>en</strong> , eta halere ,<br />

112 GALEUZCA


editoregana joan, eta beste berrogei k<strong>en</strong>du behar izan nizkion. Testu hura ehun eta<br />

bost orritan gelditu z<strong>en</strong>. Geroxeago dio: leh<strong>en</strong> borradoreaz hitzegin baino leh<strong>en</strong>,<br />

leh<strong>en</strong> orrial<strong>de</strong>az hitzegin nahi nuke. Garrantzi haundia du orrial<strong>de</strong> honek, ze bi<br />

ondorio eduki baititzake : irakurlea liburuan sartzea, ala irakurlea zapuztea.<br />

Konturatz<strong>en</strong> da, berak urte batzuek baditu eta, beharbada halako jokaera, batzuei,<br />

gazteei, kasu, gogorra egingo zaiela. Horregatik esat<strong>en</strong> du halako batean :<br />

harrigarria da, z<strong>en</strong>bat hasarretz<strong>en</strong> dir<strong>en</strong> idazle gazteak honelako huskeriekin,<br />

editoreak pertsonai bat k<strong>en</strong>tzeko edo berrogei orrial<strong>de</strong> k<strong>en</strong>tzeko esat<strong>en</strong> di<strong>en</strong>ean.<br />

Idazle batek, bere orguiloa adierazteko aukera asko izat<strong>en</strong> ditu bizitzan, egoera<br />

zailago eta garrantzitsuagotan.<br />

Beraz, nik uste dut bi familiak ondo bereizt<strong>en</strong> direla. Badakizue, hitzegiterakoan<br />

zorroztu egin behar <strong>de</strong>la, areagotu behar da txuria eta areagotu behar da beltza.<br />

Halere, nik nere iritzia eman beharko banu, –seguru asko dago<strong>en</strong>eko antzeman<br />

zait–, gaurko egunerako egokiagoa iruditz<strong>en</strong> zait Patricia Highsmith<strong>en</strong> jokaera<br />

Bau<strong>de</strong>lairek eduki om<strong>en</strong> zu<strong>en</strong>a, edo nik egozt<strong>en</strong> diodana baino. Jakina, leh<strong>en</strong>go<br />

m<strong>en</strong><strong>de</strong>an, idazle bati edo poeta bati, elite batekoa zela sinistea errezagoa zitzaion.<br />

Leh<strong>en</strong>go m<strong>en</strong><strong>de</strong>an, auskalo, beharbada j<strong>en</strong><strong>de</strong>ar<strong>en</strong> erdiak ez zeki<strong>en</strong> irakurtz<strong>en</strong> ere.<br />

Eta gaur egun, j<strong>en</strong><strong>de</strong>ak badaki irakurtz<strong>en</strong>, eta j<strong>en</strong><strong>de</strong>ak badaki batek historiaz,<br />

besteak kulturaz eta hurr<strong>en</strong>goak badaki zibernetikaz. Beraz, publikoarekiko tarte<br />

hori ikust<strong>en</strong> du<strong>en</strong>ak, gutxi<strong>en</strong>go bat<strong>en</strong> partai<strong>de</strong> s<strong>en</strong>titz<strong>en</strong> <strong>de</strong>nak, leh<strong>en</strong><strong>en</strong>goak baino<br />

askozaz lan gehiago dauka.<br />

Orain, luzatu egin nahi nuke azk<strong>en</strong> puntu honi buruz esandakoa. Zer<strong>en</strong> <strong>en</strong>e<br />

iritziz, <strong>de</strong>la Bau<strong>de</strong>lair<strong>en</strong> <strong>de</strong>la Patriciar<strong>en</strong> erantzuna, ez baita halabeharrez etortz<strong>en</strong>,<br />

baizik eta i<strong>de</strong>ologia literario bat<strong>en</strong> barruan.<br />

Aspaldi ez <strong>de</strong>la, Idazle Jainkotu<strong>en</strong> konstanteak iz<strong>en</strong>eko artikulua argitaratu<br />

nu<strong>en</strong>, eta orain errepikatu egingo dut han idatzitakoa. Zer<strong>en</strong>...ni seguru nago,<br />

Bau<strong>de</strong>lair<strong>en</strong> zale dir<strong>en</strong>ak, edo familia horr<strong>en</strong> barruan s<strong>en</strong>titz<strong>en</strong> dir<strong>en</strong>ak, gutxi<strong>en</strong>go<br />

bat<strong>en</strong> al<strong>de</strong> jokatzea aukeratz<strong>en</strong> dut<strong>en</strong>ak, konstante batzuk izat<strong>en</strong> dituztela. Seguru<br />

nago, kasu, artista hitza gustatu egit<strong>en</strong> zaiela, eta holako esaldi batzu aditz<strong>en</strong><br />

zaizkie batzuetan. «Ni ez naiz pintore, ze pintore edozein izan baitaiteke. Brotxa<br />

batekin etxeak pintatz<strong>en</strong> dabil<strong>en</strong>a ere bai. Horregatik, nahiago dut artista hitza».<br />

Ez da nik asmatutakoa hau, baizik euskal pintore batek <strong>de</strong>klarazioetan esandakoa.<br />

Maite dut<strong>en</strong> beste hitz bat sortzaile hitza da. J<strong>en</strong>eralean, pintore, edo idazle<br />

edo musiko huts baino zerbait gehiago direla adierazteko erabiltz<strong>en</strong> dute hitz hau.<br />

«Ni ez naiz idazlea bakarrik, sortzailea ere banaiz» esat<strong>en</strong> dute. Jakina, sortze hori<br />

zer <strong>de</strong>n esplikatu nahian egit<strong>en</strong> dituzte figurak eskuarekin, baina ez dugu jakit<strong>en</strong><br />

sortze hori zer <strong>de</strong>n berai<strong>en</strong>tzat. Hala eta guztiz ere, sortzaile izan nahi dute oro<br />

har, kosta lain kosta, halaber, oso arrunta da j<strong>en</strong><strong>de</strong> mota honek holako<br />

<strong>de</strong>klarazioak egitea: idaztea bakarda<strong>de</strong>a da, idazlea bakarda<strong>de</strong>ra kon<strong>de</strong>natuta<br />

dago. Esat<strong>en</strong> dute hau oso serio, gainerako j<strong>en</strong><strong>de</strong>a beti plazan dantzari ibiliko balitz<br />

bezala. Oro har arotzak eta mekanikoak baino gehiago hitzegit<strong>en</strong> dute bere lanaz,<br />

eta, okerragoa <strong>de</strong>na, ukitu esoterikoak ahaztu gabe. Aukera emat<strong>en</strong> badiete,<br />

inolako lotsarik gabe kontatz<strong>en</strong> dute ber<strong>en</strong> bizitza mahai-inguru bat aprobetxatuz<br />

GALEUZCA<br />

113


Familia hortakoak dir<strong>en</strong>ak, gainera, emozionatu egit<strong>en</strong> dira iragan garaietako<br />

esku izkribu bat ukitzerakoan. Baita erretratuz bakarrik ezagutz<strong>en</strong> zut<strong>en</strong> koadro<br />

bat bertatik bertara ikusteko aukera daukat<strong>en</strong>ean ere. Grabatu edo litografi<strong>en</strong><br />

erakusketek, berriz, ez diete halako graziarik egit<strong>en</strong>. Norbait m<strong>en</strong>dretu edo flakatu<br />

nahi dut<strong>en</strong>ean, <strong>de</strong>lako horr<strong>en</strong> obrari antzemat<strong>en</strong> zaizkion eraginak aipatz<strong>en</strong><br />

dituzte . Baino ez p<strong>en</strong>tsa txarrerako esat<strong>en</strong> diadanik, gaineratz<strong>en</strong> dute imintzioka,<br />

neri oso ondo iruditz<strong>en</strong> zaidak, <strong>de</strong>nok dizkiagu gure eraginak. Or<strong>de</strong>a, beraiei,<br />

antzeko kom<strong>en</strong>tario bat egit<strong>en</strong> zai<strong>en</strong>ean, zurbildu egit<strong>en</strong> dira eta ahalik eta<br />

lasterr<strong>en</strong>a aldatz<strong>en</strong> dute gaia. Z<strong>en</strong>baitetan, kausa haundir<strong>en</strong> bat besarkatz<strong>en</strong> dute,<br />

beraiei bat ere axola ez di<strong>en</strong> gehi<strong>en</strong>go horrekin harremanatua dago<strong>en</strong>a, eta hai<strong>en</strong><br />

poeta edo pintore-ikur bihurtz<strong>en</strong> dira. Fama lortz<strong>en</strong> badute, ondo, eta bestela,<br />

auskalo.<br />

Beraz, erantzuna nolakoak izan, halakoa familia eta halakoa, baita ere i<strong>de</strong>ologia.<br />

Neri ez zait gustatz<strong>en</strong>, egia esan, familia hori, eta onartu beharko nuke iritzi<br />

honetan dago<strong>en</strong> mania, z<strong>en</strong>tzurik txarr<strong>en</strong>ean nahi baldin bada. Baina uste dut,<br />

mugim<strong>en</strong>du honek idazlea <strong>de</strong>smunduratu egit<strong>en</strong> duela, z<strong>en</strong>tzu hertsian. Atera<br />

egit<strong>en</strong> du mundutik, eta normalean jartz<strong>en</strong> du mundutik haruntzago. Jartz<strong>en</strong> du<br />

zeruan eta harremanetan Jainkotasunarekin.<br />

Laburtzeko, ez zait familia hau asko gustatz<strong>en</strong>, zer<strong>en</strong> zuz<strong>en</strong>ean ekartz<strong>en</strong> baitu<br />

idazlear<strong>en</strong> <strong>de</strong>spolitizazioa, z<strong>en</strong>tzurik hertsi<strong>en</strong>ean. Despolitizazioa esan nahi dut...<br />

gainerako guztiak, aspaldian, eta esaldi famatua <strong>de</strong>la-eta animalia politikoak dir<strong>en</strong><br />

bitartean, hori da, neurri batean gizarte bat<strong>en</strong> ondorio, badirudi, idazleak konzepzio<br />

honetan ez duela gizarte hon<strong>en</strong> eraginik ametitz<strong>en</strong>. Neri, egia esan,<br />

konzepzio hau atzerakoia iruditz<strong>en</strong> zait.<br />

Nolanahi ere, ni ezin naiz, oraingoz behintzat, erabat ezkondu familia honekin.<br />

Ze, beste familian, Patricia Highsmth<strong>en</strong> familian, publiko zabalar<strong>en</strong>tzat idazt<strong>en</strong><br />

dut<strong>en</strong>ak badute gaur egun beste al<strong>de</strong> oso nabarm<strong>en</strong> bat... Duela hiru egun nere<br />

buzoian honoko txartel hau aurkitu nu<strong>en</strong>: nere lagun maitea: zuregana hurbiltz<strong>en</strong><br />

gara Planeta sariar<strong>en</strong> berrogeitabat garr<strong>en</strong> sariar<strong>en</strong> urteurr<strong>en</strong>a <strong>de</strong>la-eta. P<strong>en</strong>tsatz<strong>en</strong><br />

jarrita, ez da oso zifra borobila berrogeitabat garr<strong>en</strong>eko hau. Eta esat<strong>en</strong> didate<br />

halako hoteletan erregali batzu emango dizkidatela efemeri<strong>de</strong> hau ospatzearr<strong>en</strong>.<br />

Esan nahi da honekin, eta bizi gar<strong>en</strong> munduan bizi garela, ezin dugu inj<strong>en</strong>iutatez<br />

edo maitasunez jokatu, beraz ulertu behar dugu, beste familikoek gehi<strong>en</strong>goari<br />

buruz hitzegit<strong>en</strong> dut<strong>en</strong>ean, azk<strong>en</strong> batean, merkantziar<strong>en</strong> lojikan dau<strong>de</strong>la sartuak.<br />

Zergatik idazt<strong>en</strong> dute idazle askok nobela bat urtero ?, ber<strong>en</strong> esateko gogoak eta<br />

inspizarioak halako erregulartasuna izat<strong>en</strong> dutelako, ala beste lojika horr<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

dau<strong>de</strong>lako ? Beraz, beti bezala, naiz eta gauzak txuri ikusi nahi, hem<strong>en</strong> ezin dut<br />

txuria edo beltza aukeratu. Hala dio Arnold B<strong>en</strong>netek: egia zera da, publikoak bere<br />

nortasun osoan onar <strong>de</strong>zan eskatz<strong>en</strong> du<strong>en</strong> artista, publikoari bera <strong>de</strong>n modu<br />

berezi horretan onar <strong>de</strong>zan eskatz<strong>en</strong> diona, horietako bat: edo Jainko bat da edo<br />

uste haundiko ergel bat da eta mundutik aparte bizi da. Gehiegi eskatz<strong>en</strong> du.<br />

Edozein negoziok, baita artistikoak ere, bi al<strong>de</strong> ditu. Artista argiak bere burua<br />

errespetatz<strong>en</strong> du, baina baita publikoa ere. Ez dira hitz makalak.<br />

Hau da nik zirriborratu dudan gogoeta, orain hondar hon<strong>en</strong> gainean zuek zu<strong>en</strong><br />

iritzia azaldu <strong>de</strong>zakezue.<br />

114 GALEUZCA


GALEUZCA<br />

Novela <strong>de</strong> masas & novela <strong>de</strong> minorías<br />

A Ramón Saizarbitoria, que ha t<strong>en</strong>ido la<br />

amabilidad <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ir a pres<strong>en</strong>tarme, quiero<br />

<strong>de</strong>cirle que, sea como sea, la rueda <strong>de</strong>l tiempo<br />

sigue girando, y que le <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro muy<br />

jov<strong>en</strong>, posiblem<strong>en</strong>te mucho más jov<strong>en</strong> <strong>de</strong> lo<br />

que yo me veo a mí mismo; y que, por tanto,<br />

hablar <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eraciones tal vez sea precipitarse<br />

<strong>de</strong>masiado, y que ya volveremos a hablar<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cincu<strong>en</strong>ta años, cuando tanto uno<br />

como otro hayamos publicado algún otro<br />

trabajo.<br />

Ya <strong>en</strong>trando <strong>en</strong> materia, recuerdo que una<br />

vez un cantante amigo mío, Ruper Ordorika,<br />

iba por un pueblo <strong>de</strong> Burgos don<strong>de</strong> hay un<br />

manicomio, y va y se le acerca un chico<br />

euskaldun resi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> dicho c<strong>en</strong>tro y le<br />

pregunta: ¿tú para qué clase <strong>de</strong> lobos cantas,<br />

para los blancos o para los negros?. Y es<br />

que, según parece, <strong>en</strong> las manadas <strong>de</strong> lobos<br />

hay ejemplares blancos, especiales, que viv<strong>en</strong><br />

aparte <strong>de</strong>l resto. Y quizá, lo que aquel<br />

euskaldun <strong>de</strong>l manicomio quería preguntarle<br />

a Ruper, es exactam<strong>en</strong>te lo mismo que hoy se<br />

me pregunta a mí aquí. ¿Para quién escribir,<br />

para una mayoría o para una minoría? ¿Para<br />

el lector corri<strong>en</strong>te o para el <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido? Quiero<br />

volver a tomar esta pregunta inicial y<br />

situarla <strong>en</strong> otro peldaño: ¿Cuál es, cuál <strong>de</strong>bería<br />

ser, o cómo resulta ser finalm<strong>en</strong>te la<br />

relación <strong>en</strong>tre el escritor y el público? Ya sé<br />

que aquí <strong>en</strong>tre vosotros, bi<strong>en</strong> sea porque<br />

muchos sois escritores o bi<strong>en</strong> lectores, cada<br />

uno ti<strong>en</strong>e su i<strong>de</strong>a sobre este tema, y seguram<strong>en</strong>te<br />

no voy a po<strong>de</strong>r aportaros nada nuevo.<br />

Quisiera simplem<strong>en</strong>te establecer una especie<br />

<strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o común, sobre el cual luego<br />

podamos todos hacer preguntas o com<strong>en</strong>tarios,<br />

o aportar opiniones. Así pues, sobre el<br />

tema <strong>de</strong> las relaciones <strong>en</strong>tre el escritor y el<br />

BERNARDO ATXAGA<br />

público, hay que recordar que hace muchos<br />

siglos, y <strong>en</strong> el campo específico <strong>de</strong> la narrativa<br />

popular o tradicional, no había ninguna<br />

duda. En este caso, el narrador ap<strong>en</strong>as t<strong>en</strong>ía<br />

opción. Por una parte no le era posible elegir<br />

a sus oy<strong>en</strong>tes, ya que, un cu<strong>en</strong>to popular<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el comi<strong>en</strong>zo hasta el final está <strong>de</strong>stinado<br />

a todo el pueblo, es <strong>de</strong>cir, que <strong>en</strong> este<br />

campo la pregunta que nos estamos haci<strong>en</strong>do<br />

aquí no ti<strong>en</strong>e lugar. Por otra parte, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

no po<strong>de</strong>r elegir a su público, el narrador se<br />

<strong>en</strong>contraba totalm<strong>en</strong>te a merced <strong>de</strong>l oy<strong>en</strong>te.<br />

Era el oy<strong>en</strong>te el que mandaba, y al narrador<br />

no le quedaba más remedio que cumplir fielm<strong>en</strong>te<br />

lo que le pedía aquél. Imaginemos qué<br />

le hubiera sucedido a uno <strong>de</strong> esos narradores,<br />

pongamos por caso, al contador <strong>de</strong><br />

Blancanieves, si se hubiera tomado la libertad<br />

<strong>de</strong> alargar las <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong>l cu<strong>en</strong>to.<br />

No sabemos cómo, quizás a pedradas o exigiéndole<br />

a pitidos que se callara o abandonando<br />

la sala, pero lo cierto es que el público<br />

no le hubiera permitido ext<strong>en</strong>sas <strong>de</strong>scripciones.<br />

Por este motivo, los especia- listas, <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral los rusos, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral los formalistas,<br />

han llegado a <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong> la narrativa<br />

popular el verda<strong>de</strong>ro creador <strong>de</strong>l cu<strong>en</strong>to es la<br />

c<strong>en</strong>sura, ya que todos los cu<strong>en</strong>tos populares<br />

<strong>de</strong>l mundo han sido creados según un patrón<br />

que se va imponi<strong>en</strong>do al narrador por medio<br />

<strong>de</strong> esa c<strong>en</strong>sura.<br />

Por tanto, ahí, como no po<strong>de</strong>mos cuestionar<br />

nada, la duda está fuera <strong>de</strong> lugar. En<br />

cambio, si salimos <strong>de</strong> ese campo y pasamos<br />

al terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la literatura <strong>de</strong> autor, vemos que<br />

antiguam<strong>en</strong>te el público t<strong>en</strong>ía un gran po<strong>de</strong>r.<br />

No quiero alargarme sobre este punto, basta<br />

recordaros el caso <strong>de</strong> Dick<strong>en</strong>s: estaba escribi<strong>en</strong>do<br />

Oliver Twist, y lo iba publicando por<br />

115


<strong>en</strong>tregas. Oliver cae <strong>en</strong>fermo y está a punto<br />

<strong>de</strong> morir, pero <strong>en</strong>tonces el público le exige a<br />

Dick<strong>en</strong>s, incluso con manifestaciones, que<br />

no permita <strong>de</strong> ninguna manera la muerte <strong>de</strong>l<br />

personaje. Por eso al final Oliver no muere<br />

sino que es acogido como hijo adoptivo por<br />

una familia adinerada etc. Lo mismo se cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong> Pinocho, aunque luego la crítica italiana<br />

haya dicho lo contrario. La ley<strong>en</strong>da dice<br />

que Collodi malgastaba su dinero <strong>en</strong> el juego<br />

y las apuestas, y que por eso empezó a escribir<br />

Pinocho. Pero <strong>de</strong> pronto <strong>en</strong> un golpe <strong>de</strong><br />

fortuna el hombre consigue ganar todo el<br />

dinero que necesitaba e inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ci<strong>de</strong><br />

ahorcar a Pinocho. Lo ahorca, pero <strong>en</strong>tonces<br />

la g<strong>en</strong>te empieza a escribir a los periódicos<br />

dici<strong>en</strong>do que eso no pue<strong>de</strong> ser así, y<br />

Collodi se ve obligado a resucitar al personaje.<br />

No sólo, pues, <strong>en</strong> la narrativa popular,<br />

sino que también <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> la literatura<br />

<strong>de</strong> autor, el público ti<strong>en</strong>e un po<strong>de</strong>r. Ahora la<br />

pregunta, más complicada por supuesto, es,<br />

¿<strong>en</strong> la actualidad suce<strong>de</strong> lo mismo? ¿Acosa<br />

hoy como antes el público al escritor? O<br />

dicho <strong>de</strong> otra manera, ¿han cambiado las<br />

relaciones <strong>en</strong>tre el público y el escritor? Sin<br />

duda alguna sí. No <strong>en</strong> vano han pasado dosci<strong>en</strong>tos<br />

años ricos <strong>en</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos –<br />

Antoni Marì os lo habrá contado mejor que<br />

yo, como conocedor que es <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to<br />

romántico–, por mi parte int<strong>en</strong>taré exponer<br />

algunos rasgos. Y lo voy a hacer utilizando<br />

las palabras <strong>de</strong> un autor que estimo. Es un<br />

sociólogo llamado Schücking, y sus palabras<br />

se refier<strong>en</strong> a los cambios producidos durante<br />

los últimos dosci<strong>en</strong>tos años.<br />

En un libro escrito hace cincu<strong>en</strong>ta años<br />

Schücking dice así: «Una nueva concepción<br />

<strong>de</strong> la creación literaria <strong>de</strong>ja a un lado al<br />

público exist<strong>en</strong>te. A finales <strong>de</strong>l siglo dieciocho<br />

y durante el diecinueve empieza a surgir<br />

una nueva concepción que arrincona al público<br />

exist<strong>en</strong>te, a ese público que lee normalm<strong>en</strong>te.<br />

El poeta toma <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración a un<br />

lector i<strong>de</strong>al y escribe según sus propias cre<strong>en</strong>cias<br />

y opiniones.» Este movimi<strong>en</strong>to, según<br />

parece, pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ser autónomo, <strong>de</strong>sembarazarse<br />

<strong>de</strong>l lastre <strong>de</strong> ese po<strong>de</strong>roso público, y se<br />

<strong>en</strong>camina hacia el aislami<strong>en</strong>to. Esto mismo<br />

suce<strong>de</strong>, como todos sabemos, sobre todo con<br />

los movimi<strong>en</strong>tos estéticos. En Francia la vanguardia<br />

estética crea el movimi<strong>en</strong>to conocido<br />

como L´art pour l´art, o <strong>en</strong> Inglaterra con<br />

Dante Gabriel Rossetti y el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los Prerrafaelistas. Dante Gabriel Rossetti,<br />

por ejemplo, vive siempre oculto, pinta pero<br />

no expone; escribe pero a nadie <strong>en</strong>seña sus<br />

poemas. Si<strong>en</strong>te la literatura como un bosque<br />

sagrado <strong>de</strong>l que no pue<strong>de</strong> salir. Hasta que por<br />

fin un día abandona el bosque sagrado y<br />

publica sus poemas; sus amigos y los no tan<br />

amigos le <strong>de</strong>dican extraordinarios elogios <strong>en</strong><br />

los periódicos, pero, como siempre suce<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> estos casos, surge el malvado con una<br />

crítica terriblem<strong>en</strong>te negativa, y <strong>en</strong>tonces<br />

Dante Gabriel Rossetti <strong>en</strong>loquece, su m<strong>en</strong>te<br />

se transtorna, y así terminan todos sus bosques<br />

sagrados y su literatura. Igualm<strong>en</strong>te, el<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> L´art pour l´art g<strong>en</strong>era el<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los dandys, figuras como<br />

Teófilo Gautier u Oscar Wil<strong>de</strong> tanto <strong>en</strong> su<br />

forma <strong>de</strong> vestir como <strong>en</strong> su escritura se distancian<br />

<strong>de</strong> su público e incluso hac<strong>en</strong> suyo<br />

ese distanciami<strong>en</strong>to como una fe. Lo principal<br />

es que esos dandys se separan <strong>de</strong>l público<br />

consci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te y asum<strong>en</strong> esa opción como<br />

tal. Así pues, es <strong>en</strong> esos años, <strong>en</strong> ese intervalo<br />

<strong>de</strong> dos siglos, cuando se crea el foso <strong>en</strong>tre<br />

escritores y público, y es a partir <strong>de</strong> ahí que<br />

nuestra pregunta <strong>de</strong> hoy comi<strong>en</strong>za a hacerse<br />

real. Cuando escritores tales como Oscar<br />

Wil<strong>de</strong>, Gautier, Dante Gabriel Rossetti o<br />

Stefan George <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n escribir para unos<br />

pocos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to surge la posibilidad<br />

<strong>de</strong> optar y cuestionarse. Schücking dice,<br />

y me ha sorpr<strong>en</strong>dido un poco, que fue el<br />

naturalismo –ese trem<strong>en</strong>do realismo <strong>de</strong><br />

Zola y otros– el movimi<strong>en</strong>to que más agudizó<br />

la ruptura <strong>en</strong>tre el escritor y el público. Porque<br />

parece ser que hasta <strong>en</strong>tonces el poeta<br />

sólo podía hablar <strong>de</strong> temas nobles. Pero Zola<br />

y sus coetáneos se opusieron rotundam<strong>en</strong>te a<br />

116 GALEUZCA


ello y propugnaron que la literatura t<strong>en</strong>ía que<br />

<strong>de</strong>cir la verdad, y que si era necesario el arte<br />

<strong>de</strong>bería hablar <strong>de</strong> cosas sórdidas y, al parecer,<br />

según dice Schücking, <strong>en</strong> aquella época<br />

muy poca g<strong>en</strong>te admitía esta i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> los<br />

naturalistas. Unicam<strong>en</strong>te los escritores y algunos<br />

gaceteros. En ese mom<strong>en</strong>to el foso<br />

<strong>en</strong>tre público y escritor se ahonda <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te.<br />

Pues bi<strong>en</strong>, esos cambios se produjeron<br />

<strong>en</strong>tonces, pero aún son perceptibles. Y todavía<br />

hoy ante dicha cuestión se forman como<br />

dos grupos. Aunque <strong>en</strong> este caso, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong><br />

hablar <strong>de</strong> grupo, prefiero utilizar la palabra<br />

familia. Creo que <strong>en</strong>tre los escritores exist<strong>en</strong><br />

claram<strong>en</strong>te, aunque algunas veces no esté tan<br />

claro, como dos familias. Y un escritor, al<br />

m<strong>en</strong>os si ti<strong>en</strong>e la int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> seguir escribi<strong>en</strong>do,<br />

no pue<strong>de</strong> quedarse sin <strong>de</strong>cidir a qué<br />

familia pert<strong>en</strong>ecer. Como <strong>en</strong> el casami<strong>en</strong>to<br />

aquí también t<strong>en</strong>drás que <strong>de</strong>cidir <strong>en</strong>tre quedarte<br />

con la familia <strong>de</strong> la mujer o con la tuya<br />

propia.<br />

Para ilustrar estas dos familias, he elegido<br />

a dos escritores. He tomado <strong>de</strong> una familia<br />

a Patricia Highsmith, y <strong>de</strong> la otra a Bau<strong>de</strong>laire.<br />

Creo que, aunque Bau<strong>de</strong>laire no sea un poeta<br />

<strong>de</strong> hoy, si tomamos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

las librerías y sobre todo su opinión acerca <strong>de</strong><br />

la tradición, po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar a ambos<br />

como escritores actuales.<br />

Bau<strong>de</strong>laire, sin duda, repres<strong>en</strong>ta el caso<br />

<strong>de</strong>l escritor que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta al público. No<br />

quiere ce<strong>de</strong>r ante él, no quiere tomarlo <strong>en</strong><br />

consi<strong>de</strong>ración. Desprecia a la mayoría por<br />

vulgar, inculta, dada a simplificaciones; porque<br />

escribir para una mayoría acarrearía inevitablem<strong>en</strong>te<br />

una merma <strong>de</strong> calidad literaria.<br />

Recuerda aquella coplilla <strong>de</strong> Lope <strong>de</strong> Vega<br />

(...y escribo por el arte <strong>de</strong> los que el vulgar<br />

aplauso pret<strong>en</strong>dieron, porque como las paga<br />

el vulgo, es justo hablarle <strong>en</strong> necio para<br />

darle gusto). Ante lo cual, Bau<strong>de</strong>laire y los<br />

<strong>de</strong> su familia <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n que no. Que para eso no<br />

merece la p<strong>en</strong>a escribir. Que es mejor callarse.<br />

Así, el otro lado <strong>de</strong>l sil<strong>en</strong>cio sería escribir<br />

GALEUZCA<br />

para un <strong>de</strong>terminado círculo. Voy a citaros<br />

ahora unas palabras <strong>de</strong> Bau<strong>de</strong>laire. Es un<br />

texto titulado «El perro y el perfume». En él,<br />

el autor conversa con un perro, y le reprocha<br />

haber reculado y respondido con ladridos<br />

<strong>de</strong>sairados ante un perfume que le coloca<br />

<strong>de</strong>lante <strong>de</strong> su hocico. Y le dice al perro: «<strong>en</strong><br />

cambio, si te hubiera ofrecido excrem<strong>en</strong>tos,<br />

seguro que te hubieras alegrado, habrías<br />

movido el rabo y, tal vez, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> olfatearlos,<br />

hasta te los habrías comido. Y concluye<br />

el pasaje dici<strong>en</strong>do, ay miserable perro,<br />

te pareces al público. A éste también, <strong>en</strong> vez<br />

<strong>de</strong> perfumes, más vale ofrecerle basura bi<strong>en</strong><br />

seleccionada».<br />

Es cierto que uno que escribiera para una<br />

minoría, podía llegar a conseguir luego, <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eraciones posteriores, ser escritor <strong>de</strong> una<br />

mayoría. En el caso <strong>de</strong> Bau<strong>de</strong>laire efectivam<strong>en</strong>te<br />

consiguió influir <strong>en</strong> el cambio <strong>de</strong><br />

gusto. Pero yo no estoy utilizando aquí a<br />

Bau<strong>de</strong>laire con carácter biográfico, sino como<br />

expon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada familia <strong>de</strong><br />

escritores.<br />

Fr<strong>en</strong>te a él, he tomado a Patricia<br />

Highsmith como muestra <strong>de</strong> la familia opuesta.<br />

Es evi<strong>de</strong>nte que su actitud ante el público<br />

es totalm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te. Patricia Highsmith<br />

ti<strong>en</strong>e respeto al público, lo toma <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración,<br />

y más aún, <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> ese público<br />

toma <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración incluso al editor.<br />

En un libro que publicó acerca <strong>de</strong>l susp<strong>en</strong>se,<br />

Patricia Highsmith, al estilo <strong>de</strong> un<br />

ama <strong>de</strong> casa, pero <strong>en</strong> mi opinión <strong>de</strong> una<br />

manera muy intelig<strong>en</strong>te y lúcida, hace unas<br />

reflexiones <strong>en</strong> torno a la literatura. En nada<br />

pret<strong>en</strong>ciosas, son una auténtica lección. Así<br />

fueron para mí al m<strong>en</strong>os. Que una mujer que<br />

escribe tan bi<strong>en</strong> hable <strong>de</strong> una forma tan<br />

s<strong>en</strong>cilla...Dice así: me sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> escuchar a<br />

algunos pintores que conozco personalm<strong>en</strong>te,<br />

cuando dic<strong>en</strong> que les basta pintar para<br />

ellos, que no si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> la necesidad <strong>de</strong> una<br />

exposición; que no les importa v<strong>en</strong><strong>de</strong>r un<br />

cuadro o no v<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo. Por lo visto para ellos<br />

la única fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> placer consiste <strong>en</strong> perfec-<br />

117


cionar su obra, y, sobre todo, con su trabajo<br />

<strong>en</strong> solitario. Unicam<strong>en</strong>te ante sus ojos. Esta<br />

forma <strong>de</strong> actuar me resulta extraña. Porque<br />

esos pintores t<strong>en</strong>drán amigos, digo yo, amigos<br />

intelig<strong>en</strong>tes también, y no <strong>en</strong>señarles ni<br />

a ellos...no sé, <strong>de</strong> cualquier forma, –aña<strong>de</strong>–<br />

yo creo que a esos pintores o escritores,<br />

aunque no quieran ser <strong>de</strong>masiado vistos o<br />

leídos, también les gusta mostrar sus trabajos.<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista emocional, estos<br />

intercambios <strong>de</strong> impresiones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una gran<br />

influ<strong>en</strong>cia positiva <strong>en</strong> el ánimo». Creo que es<br />

una <strong>de</strong>claración muy llana, pero muy sincera,<br />

y a<strong>de</strong>más todos hemos visto o leído alguna<br />

vez qué gran satisfacción experim<strong>en</strong>ta<br />

hasta el poeta más romántico cuando se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

con un lector, aunque luego no lo<br />

quiera reconocer, como lo hace Patricia<br />

Highsmith.<br />

En estas <strong>de</strong>claraciones también se pue<strong>de</strong><br />

ver que la escritora conce<strong>de</strong> al editor, lo<br />

mismo que al público, una gran participación.<br />

Por ejemplo, va contando diversos aspectos<br />

sobre un segundo borrador, y dice:<br />

tuve que suprimir muchas cosas, y sin embargo,<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> ir al editor, todavía tuve<br />

que suprimir otros cuar<strong>en</strong>ta folios. Aquel<br />

texto se me quedó <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>to cinco folios... Un<br />

poco <strong>de</strong>spués aña<strong>de</strong>: antes <strong>de</strong> hablar <strong>de</strong>l<br />

primer borrador, quisiera hablar <strong>de</strong> la primera<br />

página. Esta página ti<strong>en</strong>e mucha importancia,<br />

porque pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er dos consecu<strong>en</strong>cias:<br />

o introducir al lector <strong>en</strong> el libro, o<br />

<strong>de</strong>cepcionarlo. Se da cu<strong>en</strong>ta, no <strong>en</strong> vano<br />

ti<strong>en</strong>e algunos años, <strong>de</strong> que quizás esta forma<br />

<strong>de</strong> actuar pue<strong>de</strong> resultar molesta a algunos,<br />

sobre todo, a los jóv<strong>en</strong>es. Por eso <strong>en</strong> un<br />

mom<strong>en</strong>to dice: es curioso cómo se <strong>en</strong>fadan<br />

los escritores jóv<strong>en</strong>es con semejantes pequeñeces;<br />

cuando el editor les dice que elimin<strong>en</strong><br />

un personaje o que supriman cuar<strong>en</strong>ta folios.<br />

Un escritor ti<strong>en</strong>e muchísimas oportunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> su vida <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar su orgullo, <strong>en</strong> situaciones<br />

más importantes y difíciles.<br />

Creo que las dos familias están sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

difer<strong>en</strong>ciadas. Ya sabéis que al ha-<br />

blar se exagera, se ac<strong>en</strong>túa el blanco y el<br />

negro. Ahora bi<strong>en</strong>, si tuviera que dar mi<br />

opinión, –seguro que para ahora ya se me<br />

habrá notado– a mí me parece que hoy <strong>en</strong> día<br />

es más apropiada la actitud <strong>de</strong> Patricia<br />

Highsmith que la que parece tuvo, o yo atribuyo<br />

a Bau<strong>de</strong>laire. Por supuesto que hace un<br />

siglo a un escritor o a un poeta le resultaba<br />

más fácil s<strong>en</strong>tirse parte <strong>de</strong> una élite. El siglo<br />

pasado, seguram<strong>en</strong>te la mitad <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te ni<br />

tan siquiera sabía leer, y hoy, <strong>en</strong> cambio, la<br />

g<strong>en</strong>te sabe leer, y la g<strong>en</strong>te <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>, el uno <strong>de</strong><br />

historia, el otro <strong>de</strong> cultura y el <strong>de</strong> más allá <strong>de</strong><br />

cibernética. De modo que qui<strong>en</strong> ve esa distancia<br />

para con el público, qui<strong>en</strong> se si<strong>en</strong>te<br />

parte <strong>de</strong> una minoría, lo ti<strong>en</strong>e mucho más<br />

crudo que antes.<br />

Ahora quisiera ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rme un poco sobre<br />

este último punto. Porque, <strong>en</strong> mi opinión,<br />

tanto la respuesta <strong>de</strong> Bau<strong>de</strong>laire como la <strong>de</strong><br />

Patricia, no se dan por casualidad sino <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ología literaria. No hace mucho<br />

publiqué un artículo titulado «Las constantes<br />

<strong>de</strong> los escritores <strong>en</strong>diosados», y ahora<br />

voy a repetir lo que escribí allí. Porque...yo<br />

estoy seguro que los amantes <strong>de</strong> Bau<strong>de</strong>laire,<br />

o los que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esa familia, los<br />

que elig<strong>en</strong> actuar al lado <strong>de</strong> una minoría, se<br />

rig<strong>en</strong> por varias constantes. Estoy seguro,<br />

por ejemplo, que les gusta la palabra artista,<br />

y se les oye <strong>de</strong>cir cosas como ésta: «Yo no soy<br />

pintor, porque pintor pue<strong>de</strong> ser cualquiera,<br />

hasta el pintor <strong>de</strong> brocha gorda. Por eso<br />

prefiero la palabra artista». Esto no me lo he<br />

inv<strong>en</strong>tado yo, son palabras textuales <strong>de</strong> un<br />

pintor vasco. Otra palabra que les gusta es la<br />

palabra creador. En g<strong>en</strong>eral, la utilizan para<br />

dar a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que son algo más que un mero<br />

pintor o escritor o músico. Suel<strong>en</strong> <strong>de</strong>cir: «Yo<br />

no soy sólo escritor, a<strong>de</strong>más soy creador».<br />

Claro que, cuando quier<strong>en</strong> explicar <strong>en</strong> qué<br />

consiste ese acto <strong>de</strong> creación, empiezan a<br />

hacer figuras con las manos, pero nunca<br />

llegamos a saber <strong>de</strong> qué se trata. No obstante,<br />

por lo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>sean ser creadores a toda<br />

costa; así mismo, es muy normal que este<br />

118 GALEUZCA


tipo <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te haga <strong>de</strong>claraciones tales como:<br />

escribir es soledad, el escritor está con<strong>de</strong>nado<br />

a la soledad. Suel<strong>en</strong> <strong>de</strong>cir esto muy serios,<br />

como si el resto <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te se pasara la<br />

vida bailando <strong>en</strong> la plaza. Normalm<strong>en</strong>te hablan<br />

sobre su trabajo mucho más que un<br />

carpintero o un mecánico, y lo que es peor,<br />

siempre con ciertos toques esotéricos. Si les<br />

dan la oportunidad, aprovechan cualquier<br />

mesa redonda para contarte su vida sin ningún<br />

rubor.<br />

Por lo <strong>de</strong>más, los miembros <strong>de</strong> esa familia<br />

se suel<strong>en</strong> emocionar al palpar un manuscrito<br />

antiguo. Igualm<strong>en</strong>te cuando ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la<br />

oportunidad <strong>de</strong> ver <strong>de</strong> cerca algún cuadro<br />

que conocían sólo <strong>en</strong> fotografía. Las exposiciones<br />

<strong>de</strong> grabados o litografía, por el contrario,<br />

no les hac<strong>en</strong> mucha gracia. Cuando<br />

quier<strong>en</strong> <strong>de</strong>sacreditar a algui<strong>en</strong>, acostumbran<br />

a m<strong>en</strong>cionar las influ<strong>en</strong>cias que aprecian <strong>en</strong><br />

su obra. Pero no creas que lo digo para mal,<br />

aña<strong>de</strong>n con aspavi<strong>en</strong>tos, me parece muy bi<strong>en</strong>,<br />

todos t<strong>en</strong>emos nuestras influ<strong>en</strong>cias. En cambio,<br />

cuando se les hace a ellos mismos algún<br />

com<strong>en</strong>tario similar, se pon<strong>en</strong> pálidos y cambian<br />

rápidam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tema. A veces, llegan a<br />

abrazar alguna gran causa, relacionada con<br />

esa mayoría que les trae sin cuidado, y se<br />

conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> su poeta o escritor-mascota. Si<br />

alcanzan la fama, bi<strong>en</strong>, y si no, vaya Ud. a<br />

saber.<br />

Así que a un <strong>de</strong>terminado tipo <strong>de</strong> respuesta<br />

correspon<strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada familia y<br />

también una i<strong>de</strong>ología. A mí la verdad no me<br />

gusta esa familia, y t<strong>en</strong>go que admitir que<br />

hay una especie <strong>de</strong> manía, <strong>en</strong> el peor s<strong>en</strong>tido<br />

si se quiere, <strong>en</strong> torno a esta opinión. Pero<br />

creo que este movimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estrict<br />

o, <strong>de</strong>smundaniza al escritor. Le aparta <strong>de</strong>l<br />

mundo, y le coloca <strong>en</strong> algún lugar más allá<br />

<strong>de</strong>l mundo. Le coloca <strong>en</strong> el cielo y <strong>en</strong> contacto<br />

con la divinidad.<br />

GALEUZCA<br />

Resumi<strong>en</strong>do, esta familia no me gusta, porque<br />

conlleva directam<strong>en</strong>te la <strong>de</strong>spolitización<br />

<strong>de</strong>l escritor, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido más estricto. Con<br />

<strong>de</strong>spolitización quiero <strong>de</strong>cir...que mi<strong>en</strong>tras todos<br />

los <strong>de</strong>más somos, por <strong>de</strong>cirlo con una famosa<br />

expresión admitida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace mucho tiempo,<br />

animales políticos, es <strong>de</strong>cir, resultantes <strong>en</strong><br />

cierta medida <strong>de</strong> una sociedad, según la citada<br />

concepción, <strong>en</strong> cambio, parece que el escritor<br />

no quiere admitir el influjo <strong>de</strong> esta sociedad. A<br />

mí, la verdad, esta concepción me parece retrógrada.<br />

De cualquier forma, yo por ahora tampoco<br />

puedo casarme por completo con la otra<br />

familia, la <strong>de</strong> Patricia Highsmith, sobre todo<br />

cuando veo que los que escrib<strong>en</strong> para el gran<br />

público ti<strong>en</strong><strong>en</strong> a su vez otro flanco totalm<strong>en</strong>te<br />

al <strong>de</strong>scubierto... Hace tres días me <strong>en</strong>contré<br />

<strong>en</strong> el buzón con la sigui<strong>en</strong>te tarjeta: Querido<br />

amigo: nos dirigimos a Ud. con motivo<br />

<strong>de</strong>l cuar<strong>en</strong>ta y un aniversario <strong>de</strong>l premio<br />

Planeta... Puesto a p<strong>en</strong>sar, esto <strong>de</strong>l cuar<strong>en</strong>ta<br />

y uno no es lo que se dice una cifra redonda.<br />

Y me cu<strong>en</strong>tan que <strong>en</strong> tal hotel con motivo <strong>de</strong><br />

dicha efeméri<strong>de</strong>s me harán <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> algunos<br />

obsequios. Quiero <strong>de</strong>cir con esto que, <strong>en</strong><br />

el mundo <strong>en</strong> que vivimos, no po<strong>de</strong>mos actuar<br />

con ing<strong>en</strong>uidad o mera cortesía, y que por<br />

tanto t<strong>en</strong>emos que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que, cuando los<br />

<strong>de</strong> la otra familia hablan <strong>de</strong> la mayoría, a fin<br />

<strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, están inmersos <strong>en</strong> una lógica<br />

comercial. ¿Por qué, si no, muchos escritores<br />

escrib<strong>en</strong> una novela al año? ¿Porque su <strong>de</strong>seo<br />

<strong>de</strong> expresarse y su imaginación ti<strong>en</strong><strong>en</strong> tal<br />

regularidad, o porque están sometidos a esa<br />

otra lógica? Así es que, como siempre, aunque<br />

quiera ver las cosas <strong>en</strong> blanco, <strong>en</strong> este<br />

punto no puedo elegir el blanco o el negro.<br />

Dice así Arnold B<strong>en</strong>net: «Lo cierto es que el<br />

artista que reclama <strong>de</strong>l público un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> su personalidad total, una <strong>de</strong> dos:<br />

o es un Dios, o es un imbécil pret<strong>en</strong>cioso que<br />

vive alejado <strong>de</strong>l mundo. Exige <strong>de</strong>masiado.<br />

Cualquier negocio, incluído el negocio <strong>de</strong>l<br />

arte, ti<strong>en</strong>e dos aspectos. El artista lúcido se<br />

respeta a sí mismo, pero también al público».<br />

No está mal dicho.<br />

Hasta aquí mi bosquejo <strong>de</strong> reflexión; ahora<br />

espero que vosotros podáis aportar vuestras<br />

i<strong>de</strong>as sobre esta ar<strong>en</strong>a <strong>de</strong> fondo.<br />

119


GALEUZCA/2<br />

PAMPLONA/IRUÑEA<br />

(X-1992)<br />

120 GALEUZCA

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!