You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Estudio y restauración<br />
<strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong><br />
Antigua Patrona <strong>de</strong> Monóvar<br />
Ayuntamiento <strong>de</strong> Monóvar
Estudio y restauración<br />
<strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong><br />
Antigua Patrona <strong>de</strong> Monóvar<br />
Ayuntamiento <strong>de</strong> Monóvar
Esta escultura, que ya pue<strong>de</strong> observarse restaurada y estudiada en sus<br />
<strong>de</strong>talles y antigüedad por parte <strong>de</strong> los técnicos <strong>de</strong> la Generalitat Valenciana, y<br />
correspondiente a la figura en pequeño tamaño (muy propio <strong>de</strong> la época) <strong>de</strong> la<br />
que fue antiguamente consi<strong>de</strong>rada en diversidad <strong>de</strong> documentos eclesiásticos<br />
y municipales como Patrona <strong>de</strong> Monóvar, santa <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong>, <strong>de</strong>be<br />
producirnos gran satisfacción a todos los monoveros por tratarse <strong>de</strong> la recuperación<br />
histórica <strong>de</strong> una imagen que gozó <strong>de</strong> gran raigambre y <strong>de</strong>voción popular en Monóvar<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempo inmemorial.<br />
Enten<strong>de</strong>mos que <strong>de</strong>bemos valorarla como lo que es: una pieza única que creemos<br />
que en su día fue venerada con los honores que le eran propios <strong>de</strong> su patronazgo, y<br />
<strong>de</strong> la que se conocen (y aún perduran) unos festejos que, tomando como principal<br />
elemento la quema <strong>de</strong> trastos viejos y los pensamientos <strong>de</strong>shonestos en una hoguera<br />
<strong>de</strong>structora <strong>de</strong> calamida<strong>de</strong>s y conformadora <strong>de</strong> una nueva luz con la que volver<br />
a iniciar propósitos <strong>de</strong> mejora, se rescatan danzas antiguas y se hace feria <strong>de</strong><br />
compraventa <strong>de</strong> lo que en principio fueron elementos agrícolas y <strong>de</strong> labranza que<br />
se acompañaron, con la actualización <strong>de</strong> las costumbres, en venta <strong>de</strong> cascaruja,<br />
productos comestibles elaborados artesanalmente y juguetería, que siempre va<br />
acompañada <strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong> juegos infantiles para holganza <strong>de</strong> la chiquillería.<br />
Como todos sabemos, esta feria se ha venido realizando hasta llegar a nuestros días,<br />
pese a que en los documentos consultados <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> citarse a santa <strong>Catalina</strong>, que tenía<br />
su propio altar, en torno a 1850, y restablecida en diseño más actualizado y a tamaño<br />
natural en los años 70 <strong>de</strong>l pasado siglo XX, que es la que ahora se venera en el templo<br />
parroquial y el 25 <strong>de</strong> noviembre sale en procesión para presidir la hoguera realizada<br />
en su honor y en su recuerdo; <strong>de</strong> modo que sigue siendo un referente sentimental,<br />
señero, religioso y especialmente visual para cualquier monovero que se precie <strong>de</strong><br />
amar lo verda<strong>de</strong>ramente propio en un amplio sentido <strong>de</strong> comunidad agra<strong>de</strong>cida a<br />
sus antecesores.<br />
Ahora, tras las gestiones oportunas y los trabajos <strong>de</strong> artesanía que son bien visibles<br />
y estimamos que acertados, ha sido restaurada y recuperada para que monoveros<br />
y visitantes la sigan admirando y confiándole sus oraciones, al propio tiempo que<br />
pue<strong>de</strong>n disfrutar el arte en ella puesto por auténticos profesionales, engrosando al<br />
mismo tiempo la actualización en calidad <strong>de</strong> nuestro patrimonio local.<br />
Como alcal<strong>de</strong>, agra<strong>de</strong>zco el esfuerzo <strong>de</strong> todos los que han intervenido por hacer<br />
realidad la puesta al día <strong>de</strong> esta imagen tan importante para Monóvar tanto a nivel<br />
histórico como artístico, antes <strong>de</strong> que llegara a <strong>de</strong>teriorarse seriamente. A<strong>de</strong>más,<br />
quiero resaltar la <strong>de</strong>dicación <strong>de</strong> aquellos que apostaron y lucharon por esta i<strong>de</strong>a,<br />
sabedores <strong>de</strong> que no se trataba <strong>de</strong> cuantificar precios, ni méritos, pero sí sentimientos<br />
indiscutibles.<br />
Si hoy hemos podido recuperar esta pieza, restaurándola, es porque hay gente<br />
en nuestra ciudad que está muy atenta y preocupada por mantener nuestras<br />
tradiciones. A<strong>de</strong>más, alabo el gran trabajo que se hace <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Instituto Valenciano<br />
<strong>de</strong> Conservación y Restauración <strong>de</strong> Bienes Culturales para conseguir recuperar obras<br />
<strong>de</strong>l patrimonio <strong>de</strong> nuestra Comunidad que llevaban unos años en el olvido.<br />
Salvador Poveda Bernabé<br />
Alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Monóvar
Se<br />
dice pronto, pero esta imagen <strong>de</strong> <strong>Santa</strong> Caterina cuenta ya más <strong>de</strong> cuatro<br />
siglos <strong>de</strong> existencia. Monóvar disfrutó durante mucho tiempo <strong>de</strong> una vetusta forma<br />
<strong>de</strong> la otrora nombrada patrona <strong>de</strong> nuestra ciudad. Tras muchos años sin saber <strong>de</strong><br />
ella, fue rescatada <strong>de</strong>l “Limbo” por Consuelo Payá Amat y por Marcial Poveda<br />
Peñataro que, confiando en su buen criterio, se dieron cuenta <strong>de</strong> su importancia<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer momento. La imagen, por aquel entonces, estaba localizada, pero se<br />
<strong>de</strong>sconocía la i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> aquella <strong>de</strong>teriorada talla. Gracias a ellos y al compromiso<br />
que con los monoveros tomó Dña. Carmen Pérez, Directora <strong>de</strong>l Instituto Valenciano<br />
<strong>de</strong> Conservación y Restauración <strong>de</strong> Bienes Culturales, <strong>de</strong> la Generalitat Valenciana,<br />
y al buen hacer <strong>de</strong> su equipo <strong>de</strong> expertos, hoy po<strong>de</strong>mos disfrutar <strong>de</strong> esta histórica<br />
imagen datada y restaurada <strong>de</strong> forma óptima para su admiración por parte <strong>de</strong> todos,<br />
monoveros y forasteros, católicos y profanos.<br />
Como responsable <strong>de</strong>l área cultural <strong>de</strong> nuestra ciudad, siento un inenarrable orgullo<br />
<strong>de</strong> recibir a nuestra santa Caterina en el día <strong>de</strong> su onomástica, y poner así a disposición<br />
<strong>de</strong> Monóvar esta importantísima figura <strong>de</strong> nuestra historia y nuestra cultura.<br />
Carlos Maluenda Gramaje<br />
Concejal Delegado <strong>de</strong> Cultura
<strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong>,Virgen y Mártir<br />
Antigua Patrona <strong>de</strong> Monóvar<br />
<strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong> es una <strong>de</strong> las santas más significativas<br />
y populares <strong>de</strong>l cristianismo.<br />
Su biografía aparece narrada por primera vez en el siglo X, en<br />
el Menologion <strong>de</strong>l emperador Basilio II, aunque no será hasta el<br />
siglo XIII cuando alcance mayor popularidad al incluirla el fraile<br />
dominico Jacopo da Varagine en su Leyenda Aurea. Varagine<br />
nos narra que <strong>Catalina</strong> nació en <strong>Alejandría</strong> en el siglo IV <strong>de</strong><br />
nuestra era. De familia noble o real, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> pequeña manifestó<br />
una gran inteligencia y era frecuente que participara en los<br />
<strong>de</strong>bates intelectuales con los sabios <strong>de</strong> su época. Una noche<br />
se le apareció Jesucristo y convertida al cristianismo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese<br />
momento se <strong>de</strong>dicó a propagar el mensaje cristiano con tal<br />
eficacia que consiguió la conversión <strong>de</strong> muchas personas.<br />
Continuando con la leyenda, el emperador <strong>de</strong> Oriente (Maximiano,<br />
en algunos textos, y Majencio, en otros) se encontraba en <strong>Alejandría</strong><br />
para presidir una fiesta pagana. <strong>Catalina</strong> aprovechó la ocasión<br />
para convertirlo al cristianismo con el consiguiente disgusto <strong>de</strong>l<br />
emperador quien or<strong>de</strong>nó un <strong>de</strong>bate filosófico entre <strong>Catalina</strong><br />
y cincuenta sabios a ver si ésta los convertía. Y lo consiguió. La<br />
cólera <strong>de</strong>l emperador fue tal que or<strong>de</strong>nó ejecutar a los cincuenta<br />
sabios ya conversos y encerró a <strong>Catalina</strong> en la cárcel. Durante su<br />
cautiverio fue visitada por la emperatriz y por el general <strong>de</strong>l ejército<br />
Porfirio, a quienes convirtió también al cristianismo. Una vez más<br />
el emperador or<strong>de</strong>nó torturar a <strong>Catalina</strong>, esta vez utilizando una<br />
rueda <strong>de</strong>ntada. Pero milagrosamente la rueda se rompió al tocar<br />
el cuerpo <strong>de</strong> la doncella por lo que, finalmente, fue <strong>de</strong>capitada<br />
con una espada.<br />
Cuenta también la leyenda que, en el momento <strong>de</strong> la muerte,<br />
<strong>de</strong> su cuello manó leche y que su cuerpo fue recogido por dos<br />
ángeles y trasladado al monte Sinaí, don<strong>de</strong> en el siglo VI se fundó un<br />
monasterio. En el siglo XI este monasterio, al encontrarse el cuerpo<br />
<strong>de</strong> <strong>Catalina</strong> a consecuencia <strong>de</strong> unas obras, pasó a <strong>de</strong>nominarse<br />
<strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> Monte Sinaí y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> entonces se constituyó<br />
en un centro <strong>de</strong> peregrinación muy importante, especialmente<br />
para los peregrinos que iban a Tierra <strong>Santa</strong>. Por este motivo, la<br />
introducción <strong>de</strong>l culto a <strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> en Europa se <strong>de</strong>be a los<br />
cruzados, y adquirió una gran popularidad y <strong>de</strong>voción a partir <strong>de</strong>l<br />
siglo XIII cuando las ór<strong>de</strong>nes mendicantes comenzaron a celebrar<br />
su festividad el 25 <strong>de</strong> noviembre y la Facultad <strong>de</strong> Teología <strong>de</strong> París<br />
la nombró su patrona.<br />
En la zona <strong>de</strong> la antigua Corona <strong>de</strong> Aragón y <strong>de</strong> nuestro Reino<br />
<strong>de</strong> Valencia el culto y la <strong>de</strong>voción a santa <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong><br />
fue <strong>de</strong> gran importancia e incluso sus reyes fueron protectores<br />
y ejercieron el patronato <strong>de</strong>l monasterio <strong>de</strong> <strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong><br />
Monte Sinaí1 .<br />
1 Floristán Imízcoz, José M. “<strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong>l Sinaí y España” en Erytheia,<br />
21 (2000), p. 167-206.<br />
Iconográficamente, los atributos más característicos que la<br />
representan son la rueda <strong>de</strong>ntada y la espada en la mano,<br />
símbolos, respectivamente, <strong>de</strong> su martirio y <strong>de</strong>capitación, así como<br />
la cabeza <strong>de</strong>l emperador a sus pies en actitud <strong>de</strong> sometimiento.<br />
También pue<strong>de</strong> aparecer representada llevando en la mano una<br />
palma, símbolo igualmente <strong>de</strong> los mártires, así como un libro o una<br />
pluma, como símbolo <strong>de</strong> su inteligencia y saber filosófico 2 .<br />
Tradicionalmente, la Iglesia Católica la incluye en el grupo<br />
<strong>de</strong> los ‘14 santos auxiliadores’ (aquellos que con más eficacia<br />
respon<strong>de</strong>n a las invocaciones <strong>de</strong> los fieles) y, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser<br />
patrona <strong>de</strong> las faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Filosofía, gozan <strong>de</strong> su patronazgo las<br />
solteras, los predicadores y todos aquellos que trabajan en oficios<br />
que tradicionalmente han estado relacionados con las ruedas:<br />
mecánicos, molineros, hilan<strong>de</strong>ras, relojeros…<br />
Culto y <strong>de</strong>voción a santa <strong>Catalina</strong> en Monóvar<br />
Hasta el momento <strong>de</strong>sconocemos cuándo aparece la imagen <strong>de</strong><br />
santa <strong>Catalina</strong> en nuestro <strong>de</strong>vocionario local, quién fue el maestro<br />
que la talló, en qué siglo fue creada, como también quién la trajo<br />
y cuándo llegó a Monóvar.<br />
La presencia <strong>de</strong> la imagen aparece documentada 3 por primera<br />
vez en 1637 con ocasión <strong>de</strong> la visita pastoral <strong>de</strong>l obispo <strong>de</strong><br />
Orihuela, Juan García Artes, a la parroquia monovera, en el libro<br />
<strong>de</strong> visitas pastorales que se custodia en el archivo parroquial 4<br />
don<strong>de</strong> se anota al realizar la visita <strong>de</strong> los altares, aunque no se nos<br />
dice su ubicación exacta en la iglesia:<br />
Altar <strong>de</strong> <strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> y halló que falta ara sacra,<br />
guardapolvo y cruz 5 .<br />
De igual manera, en la visita pastoral <strong>de</strong>l año 1641, aparece ya<br />
inventariada junto con las <strong>de</strong>más imágenes <strong>de</strong> la parroquia como<br />
una imagen <strong>de</strong> santa <strong>Catalina</strong> martyr encarnada y dorada 6 .<br />
2 Réau, Louis. Iconografía <strong>de</strong>l arte cristiano. Barcelona, El Serbal, 1996-2002,<br />
t. 2, vol. 3, p. 273-284.<br />
3 SIGLAS: AMM. Archivo Municipal <strong>de</strong> Monóvar. APSJBM. Archivo <strong>de</strong> la Parroquia<br />
<strong>de</strong> San Juan Bautista <strong>de</strong> Monóvar.<br />
4 Aunque el archivo parroquial conserva documentación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1576 no es<br />
hasta esta fecha cuando encontramos la primera mención <strong>de</strong> la imagen,<br />
como consecuencia <strong>de</strong>l protocolo seguido en la redacción <strong>de</strong> las visitas pastorales.<br />
5 APSJBM. “Libro Racional <strong>de</strong> las visitas <strong>de</strong> la iglesia parrochial <strong>de</strong>l Santo<br />
Juan Bautista <strong>de</strong> la villa <strong>de</strong> Monnóvar”.1595-1661. Sig. 68<br />
6 24 <strong>de</strong> novembre <strong>de</strong> 1641. APSJBM. “Libro Racional <strong>de</strong> las visitas <strong>de</strong> la<br />
iglesia parrochial <strong>de</strong>l Santo Juan Bautista <strong>de</strong> la villa <strong>de</strong> Monnóvar”.1595-1661.<br />
Sig. 68<br />
7
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la imagen, también tenemos noticias <strong>de</strong> la existencia<br />
<strong>de</strong> un retablo <strong>de</strong> santa <strong>Catalina</strong>, actualmente <strong>de</strong>saparecido, que<br />
fue dorado en 1687, junto con el retablo <strong>de</strong>l altar mayor, por el<br />
maestro Pere Barbarroja 7 :<br />
Die XXIIII mensis novembris anno a Nativitate Domini MDCLXXXII.<br />
[...]<br />
Fonch proposat <strong>de</strong> què Pere Barbaroja, mestre qui a dorat lo<br />
retaule major y el <strong>de</strong> senta <strong>Catalina</strong> màrtir <strong>de</strong> dita vila, a acabat<br />
<strong>de</strong> dorar aquells conforme capítols. Y que per haver fet en dits<br />
retaules, a<strong>de</strong>més <strong>de</strong> lo que estava capitulat, algunes obres que<br />
o <strong>de</strong>manava dita obra, que conforme diu dit mestre que tan<br />
solament valdran si los recaptes que se han gastat per a millores<br />
trenta lliures <strong>de</strong> moneda y axí diu que ses merceds vegen lo que<br />
sien servits per a què ell puxa <strong>de</strong>spachar-se per a anar-se a sa<br />
cassa. Y així que ses merceds vegen lo que sien servits dar-li <strong>de</strong><br />
agraïment que en ello rebrà particular merced.<br />
Voten y <strong>de</strong>terminen tots unànimes y conformes e nemine<br />
discrepanti <strong>de</strong> què en agraïment <strong>de</strong> lo que aquell a fet se li done<br />
vint lliures <strong>de</strong> moneda <strong>de</strong> València, la qual se li agen <strong>de</strong> dar,<br />
a<strong>de</strong>més <strong>de</strong> la cantitat que la vila li <strong>de</strong>urà en lo mes <strong>de</strong> abril <strong>de</strong><br />
l’any 1684 antece<strong>de</strong>nt a què lo dit Pere Barbarroja a cumplit molt<br />
bé ab sa obligasió en dorar los dits retaules. Y que dites vint lliures<br />
no se li agen <strong>de</strong> dar per estar la vila alcansada fins lo mes <strong>de</strong> abril<br />
<strong>de</strong> l’any 1684 que és quant la present vila li a <strong>de</strong> fer la última paga,<br />
<strong>de</strong> quibus etc. actum Monnòver etc.<br />
A raíz <strong>de</strong> este trabajo se convocó una reunión en la parroquia<br />
entre los miembros <strong>de</strong>l Consell y el párroco en la que se propuso<br />
la conveniencia <strong>de</strong> cambiar la ubicación <strong>de</strong>l retablo ya que en el<br />
lugar don<strong>de</strong> hasta ese momento estaba se hacía mucho polvo y<br />
era perjudicial para la pintura, reservándose el Consell siempre la<br />
facultad <strong>de</strong> cambiarlo <strong>de</strong> sitio:<br />
[…]<br />
Fonch proposat <strong>de</strong> què en XV <strong>de</strong> noembre <strong>de</strong>l present mes y<br />
corrent any es tingué junta eo parròquia en la iglésia parroquial <strong>de</strong><br />
la present vila <strong>de</strong> Monnòver a fi y efecte <strong>de</strong> què es <strong>de</strong>liberàs hon<br />
se avia <strong>de</strong> colocar lo retaule <strong>de</strong> la gloriosa senta <strong>Catalina</strong> màrtir,<br />
per quant en lo puesto hon antigament estava la pols que es fa<br />
en lo carril quant pasen los carros és <strong>de</strong> gran perjuhí a la pintura<br />
<strong>de</strong> dit retaule y per dita rahó es tingué junta per a <strong>de</strong>terminar allò<br />
que més convinguera ab què es <strong>de</strong>terminà es colocàs dit retaule<br />
en lo crusero <strong>de</strong> l’altar major a la part <strong>de</strong> l’evangeli, protestant<br />
com <strong>de</strong> present protesten per part <strong>de</strong> dita vila que sempre y<br />
quant li paregués el poguera llevar-lo <strong>de</strong>l dit puesto y posar-lo en<br />
altre <strong>de</strong> dita parroquial puxa fer-o sens permís ni contradisió <strong>de</strong><br />
persona alguna y com fos present lo dit mossèn Fernando Ruís,<br />
prevere retor <strong>de</strong> dita parroqual y lo capità Joseph Valera <strong>de</strong> la<br />
Carra, generós, procurador general y batle <strong>de</strong> la present vila y<br />
varonia <strong>de</strong> Monnòver, cascú en nom <strong>de</strong> sos ofisis, vingueren bé<br />
en tot lo <strong>de</strong>sús dits <strong>de</strong> què sempre y quant la present vila volgués<br />
per qualsevol motiu a ella ben vista mudar lo retaule <strong>de</strong> santa<br />
7 AMM. Manual <strong>de</strong> Consells (1660-1689). Se pue<strong>de</strong> consultar también en :<br />
Poveda Bernabé, Rafael; Poveda Peñataro, Marcial; Payá Amat, Consuelo.<br />
Manuals <strong>de</strong> Consells <strong>de</strong> Monòver. Segle XVII (1611-1689). Monòver, Ajuntament,<br />
Conselleria <strong>de</strong> Cultura i Esport, 2010, núm. 557.<br />
<strong>Catalina</strong> màrtir a qualsevol altre puesto <strong>de</strong> dita vila o puxa fer sens<br />
contradisió <strong>de</strong> persona alguna y que així com ara voluntariament<br />
dita vila <strong>de</strong>posità lo dit retaule en dit puesto, així voluntariament<br />
puxa transportar-lo en lo puesto hon més convendrà <strong>de</strong> dita<br />
parroquial.<br />
Voten y <strong>de</strong>terminen unànimes y conforme e nemine discrepanti<br />
venen bé en tot lo proposat y concordat en dita junta en què<br />
es guar<strong>de</strong> lo en ella pactat <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r mudar dita vila lo retaule<br />
y posar-lo en dita parroquial a hon ben vist sia a dita vila sens<br />
contradisió alguna, <strong>de</strong> quibus etc. actum Monnòver etc.<br />
Testes foren presents a dites coses, Nofre Rico y Francés Tortosa <strong>de</strong><br />
Pau, llaurador, <strong>de</strong> Monnòver habitadors.<br />
Recepit Franciscus Amat, escriba. 8<br />
Y así, con el visto bueno <strong>de</strong>l párroco, se acordó colocar el retablo<br />
en la parte <strong>de</strong>l crucero <strong>de</strong>l altar mayor en el lado <strong>de</strong>l Evangelio,<br />
lugar don<strong>de</strong> tenían su asiento los procuradores generales <strong>de</strong> la<br />
villa:<br />
[Y lo dit retor ve bé en què dit retaule se <strong>de</strong>posite en dit puesto y<br />
se obliguen dits nomenats a què sempre que esta villa vulga posar<br />
en qualsevol altre puesto d’ella, que puxa y que no contradirà en<br />
res, etc.]<br />
Die XV mensis novembris anno Domini MDCLXXXII.<br />
Llorens Serdà, justísia, Alonso Sants, Thomàs Rico, Juan Verdú, jurats<br />
y Pau Mira, síndich, Roch Reig menor, Gaspar Serdà, Juan Ochova,<br />
Juseph Pérez, mustasaf, Juseph Mira, Miquel Gonsalbes, Bernardo<br />
Tortosa, tots consellers <strong>de</strong>l consell particular <strong>de</strong> la present vila,<br />
ajustats e congregats en la parroquial iglésia <strong>de</strong>l gloriós sent Juan<br />
Batiste y Evangeliste <strong>de</strong> la present vila, en presènsia y asistènsia <strong>de</strong>l<br />
licenciado Fernando Ruis, prevere, retor <strong>de</strong> dita parroquial y <strong>de</strong>l<br />
capità Juseph Valera <strong>de</strong> la Carra, generós, procurador general<br />
y batle <strong>de</strong> dita vila y varonia, per a fi e efecte <strong>de</strong> veure y mirar lo<br />
puesto hon se a y posar lo retaule <strong>de</strong> senta <strong>Catalina</strong> màrtir, per<br />
quant en lo puesto que antigament estava patix notable perjuhí la<br />
pintura <strong>de</strong> dit retaule per la pols <strong>de</strong>l carril <strong>de</strong> carros. Y tots unànimes<br />
y conformes <strong>de</strong>terminaren que se porte y coloque el dir retaule en<br />
el crusero <strong>de</strong> dita iglésia parroquial, a la part <strong>de</strong> l’evangeli, en lo<br />
puesto hon los procuradors generals <strong>de</strong> sa excel·lència se asenten,<br />
protestant que tan solament és el posar-lo allí com a <strong>de</strong>pòsit,<br />
quedant a electió <strong>de</strong> dita vila que sempre y quant li paregués y<br />
volguera llevar-lo <strong>de</strong>l dit puesto y posar-lo en l’altre, puxa sense<br />
permís ni contradisió <strong>de</strong> persona alguna y conforme lo dit Juseph<br />
Valera, procurador general <strong>de</strong> sa excel·lència, vingué bé que en<br />
dit nom prometé y se obligà a que ara ni en temps algú per si<br />
en dit ni <strong>de</strong> sa excel·lència el marqués <strong>de</strong> Oraní mi senyor, aurà<br />
contradicsió ni posarà inpediment ningú per a què la vila sempre<br />
y quant li parexera mudar dit retaule <strong>de</strong> dit puesto y posar-lo en<br />
altre <strong>de</strong> dita iglésia o puxa fer sens llisènsia <strong>de</strong> persona alguna,<br />
que aíxí com ara voluntariament el <strong>de</strong>positen en dit puesto, així<br />
8 AMM. Manual <strong>de</strong> Consells (1660-1689). Se pue<strong>de</strong> consultar también en<br />
Poveda Bernabé, Rafael; Poveda Peñataro, Marcial; Payá Amat, Consuelo.<br />
Manuals <strong>de</strong> Consells <strong>de</strong> Monòver. Segle XVII (1611-1689). Monòver, Ajuntament,<br />
Conselleria <strong>de</strong> Cultura i Esport, 2010, núm. 557.
<strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong>. Entalladura. Museo <strong>de</strong> Bellas Artes <strong>de</strong> Valencia (Colección<br />
Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bellas Artes <strong>de</strong> San Carlos)<br />
9
quedà lliure dita vila per a mudar-lo o tranportar-lo en altra part,<br />
per lo qual, lo dit procurador general obliga etc. De quibus etc.<br />
actum Monnòver etc.<br />
Testes Juan <strong>de</strong> Vera y Juan Gutierres, major, <strong>de</strong> Monnòver<br />
habitadors.<br />
Recepit Franciscus Amat,escriba 9<br />
De la <strong>de</strong>voción a santa <strong>Catalina</strong> no existe duda ya que la villa<br />
acudía a ella con plegarias con motivo <strong>de</strong> las plagas <strong>de</strong> langosta<br />
que asolaron los campos <strong>de</strong> Monóvar en 1640 y 1641:<br />
[Consell sobre la llangosta.]<br />
Die XXX mensis maii anno a nativitate Domini MDCXXXXI.<br />
[...]<br />
E per Gaspar Peres, jurat en cap, fonch propossat <strong>de</strong> què tenen<br />
notísia serta que en los camps <strong>de</strong> la present vila entrà molta<br />
llangosta forastera volant, la qual va talant los camps, mengantse<br />
los fruits <strong>de</strong> forma que si Déu nostre senyor no ens mira ab ulls <strong>de</strong><br />
misericòrdia, serà total rohïna <strong>de</strong> la present vila, per a lo qual seria<br />
conbinient fer professons <strong>de</strong> pregàries a Déu nostre y per intelsesió<br />
<strong>de</strong> la senyora santa Catarina ens lliure d’este treball y es fasen<br />
conjurs. Per a fer tot lo qual, al present la present vila no es troba<br />
ab diner per a el gasto, per a lo qual a juntat a ses merceds per<br />
a que <strong>de</strong>terminen lo més convinient y <strong>de</strong> on se a <strong>de</strong> traure diner<br />
per a el gasto.<br />
E hoyda dita propossisió, tots los <strong>de</strong>sús dits consellers, unànimes<br />
y conformes, foren <strong>de</strong> vot y parer e <strong>de</strong>terminaren que es fasen<br />
pregàries a Déu nostre senyor y es diguen mises a la senyora santa<br />
Catarina perquè, ab sa intersesió, Déu nostre senyor es tinga per<br />
content y alse la mà d’esta mala cuca <strong>de</strong> la llangosta y que es<br />
fasa una professó ab la beneïta santa al Pinós lo més prest qu·es<br />
puga, per a la qual donen facultat als justícia y jurats <strong>de</strong> la present<br />
vila serquen haches y sera y la paguen <strong>de</strong> béns <strong>de</strong> la vila y que,<br />
per a el present, los dits justícia y jurats prenguen lo diner que<br />
serà menester <strong>de</strong>l que tendrà el <strong>de</strong>positari <strong>de</strong>l forment que té<br />
la vila per a havituallar-la, ab que tinguen cuidado <strong>de</strong>ls primers<br />
dinés que tendrà la vila els tornen a dit <strong>de</strong>positari. E axí mateix,<br />
que fasen diligènsies <strong>de</strong> portar conjuradors per a què conjuren la<br />
dita llangosta, <strong>de</strong> tot lo qual fasen memorial per a què la vila els<br />
pague, <strong>de</strong> quibus etc. actum Monnòver en la sala <strong>de</strong> consell <strong>de</strong><br />
la present vila.<br />
Testes Miquel Mira, sastre y Pere Pasqual, ministre, <strong>de</strong> la present vila<br />
<strong>de</strong> Monnòver.<br />
Recepit Torre notari y escribà 10 .<br />
Por todo ello, el 17 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1644 el Consell la elige patrona <strong>de</strong><br />
Monóvar por insaculación:<br />
Die XVII mensis Marcis anno anativitate Domini MDCXXXXIIII.<br />
9 AMM. Manual <strong>de</strong> Consells (1660-1689). Se pue<strong>de</strong> consultar también en<br />
Poveda Bernabé, Rafael; Poveda Peñataro, Marcial; Payá Amat, Consuelo.<br />
Manuals <strong>de</strong> Consells <strong>de</strong> Monòver. Segle XVII (1611-1689). Monòver, Ajuntament,<br />
Conselleria <strong>de</strong> Cultura i Esport, 2010, núm. 557.<br />
10 AMM. Manual <strong>de</strong> consells, 1611-1660, fol. 177-178r.<br />
Don Jusep Garcia <strong>de</strong> Ursino, procurador general al present batle<br />
<strong>de</strong> la vila <strong>de</strong> Monnòver, Pere Paià, justícia, Juan Rico <strong>de</strong> Melchor,<br />
Pau Serda, dos <strong>de</strong>ls jurats <strong>de</strong> la vila <strong>de</strong> Monnòver, Pere Roís, Andreu<br />
Cortés, Andreu Molina, Joan [209] Francés Mira, Vicent Cortés,<br />
Gaspar Serdà, Roch Reig, y tota la <strong>de</strong> més gent <strong>de</strong> la parròchia<br />
<strong>de</strong> dita vila que se a tengut per a haver <strong>de</strong> nomenar patró<br />
per a dita vila, per a lo qual se feu dos redolins ab los noms <strong>de</strong>l<br />
gloriós sent Roch y senta Catarina y sacant lo primer redolí fon la<br />
gloriosa santa Catarina y així es nomenà per patrona <strong>de</strong> dita vila 11 .<br />
Des<strong>de</strong> este momento y hasta la mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, tanto en los<br />
libros <strong>de</strong> visitas pastorales como en la documentación municipal<br />
encontramos numerosas noticias sobre ella que <strong>de</strong>muestran que,<br />
como patrona <strong>de</strong> Monóvar, el Consell <strong>de</strong> la villa asume toda la<br />
responsabilidad sobre la imagen y su fiesta (La festa <strong>de</strong> nostra<br />
patrona […] corre per la vila segon vot <strong>de</strong>l consell 12 ). Así por<br />
ejemplo, en los libros <strong>de</strong> Clavería <strong>de</strong>l siglo XVII conservados en el<br />
archivo municipal aparecen noticias que <strong>de</strong> forma muy <strong>de</strong>tallada<br />
nos <strong>de</strong>scriben las fiestas en su honor con procesiones, sermones,<br />
corridas <strong>de</strong> toros, comedias, dulzaina y cohetes:<br />
N. 13 EXTRAORDINARIS.<br />
De manament i provisió <strong>de</strong> ses mercés <strong>de</strong> dits oficials provixen<br />
que Francés Sans, clavari, done i pague a si mateix sent y quinze<br />
lliures tres sous, que és lo que ha gastat la present vila en la festa<br />
<strong>de</strong> la gloriosa santa Caterina màrtir nostra patrona que es féu en<br />
30 <strong>de</strong> agost <strong>de</strong> este corrent any, perquè es gastà en dita festa<br />
dosentes quaranta-sis lliures y dotze sous <strong>de</strong> moneda, so és: en<br />
els focs <strong>de</strong> coheterio y convensió es pagaren Asuar <strong>de</strong> la vila <strong>de</strong><br />
Elda sinquanta-quatre lliures, dos sous y huit, y a Roch Reig per<br />
la artilleria trenta-tres lliures y vint lliures y dos sous per lo valor<br />
<strong>de</strong> dosentes y una lliura <strong>de</strong> pólvora que repartiren als soldats<br />
<strong>de</strong> l’alardo, la qual repartí Pau Mira per or<strong>de</strong> <strong>de</strong> ses mercés dits<br />
oficials. Ítem sinquanta-sinch lliures que costaren els dos dies <strong>de</strong><br />
toros y cabestraje. Ítem vint lliures, quatre sous y set que es donaren<br />
als torejadors, gasto <strong>de</strong> menchar els vaqueros, fer los taulats per<br />
a les comèdies y toros, fer els torils y portar y llevar la fusta y corda<br />
per a els torils y taulats. Ítem vint-y-huit lliures, dihuit sous y nou<br />
que es gastaren en la almoina que es donà als predicadors que<br />
foren el pare presentado frai Thomàs Corregea, dominico, y el<br />
reverend pare mestre frai Manuel Albustante <strong>de</strong> nostra senyora<br />
<strong>de</strong> la merced, perquè se’ls donà a <strong>de</strong>u peses <strong>de</strong> a huit cada uno,<br />
que monten <strong>de</strong>neu lliures y <strong>de</strong>u sous y les nou lliures y huit sous<br />
es gastaren en el sustento <strong>de</strong>ls dits pares predicadors per atres<br />
propis que es feren a l’Orito, Elig, Ontinent y Alacant. Ítem vinty-huit<br />
lliures <strong>de</strong>u sous que es gastaren en la música, so és: vint-yquatre<br />
lliures que es tocaren als músics y les quatre lliures y <strong>de</strong>u<br />
sous en la sivada que es donà a Andreu Cortés per portar-los y lo<br />
que es pagà a Miquel Gonsalves, menor, per tornar-los a Villena.<br />
Ítem sis lliures catorze sous que es gastaren en dos antorches que<br />
comprà la present vila, gasto <strong>de</strong> sera en la prosesó, dotze reals<br />
que els donaren als cuheters per son sustento y en quatre cuhets<br />
que es feren nous per <strong>de</strong>sparar y lo que es pagà a un home que<br />
ajudà <strong>de</strong> arreplegar la almoina que feren los vehïns, que totes les<br />
dites parti<strong>de</strong>s prenen y fan suma <strong>de</strong> les dites dosentes quaranta-sis<br />
lliures dotse sous <strong>de</strong> les quals es rebaxen sent trenta-una lliura nou<br />
11 AMM. Manual <strong>de</strong> consells, 1611-1660, fol. 208v-209r.<br />
12 AMM. Clavería <strong>de</strong> 1658.
Gozos a la inclyta, sabia, esposa <strong>de</strong> Christo, santa Catharina Virgen y Martyr.- sl.: s.a, s.i.<br />
Valencia. Biblioteca Histórica <strong>de</strong> la Universitat <strong>de</strong> València<br />
11
sous per lo valor <strong>de</strong> setze cafisos i sis barselles <strong>de</strong> forment que se<br />
arreplegà per los vehïns <strong>de</strong> la present vila, que venuts a diferents<br />
preus per fer diner es tragué d’ells sent tres lliures, <strong>de</strong>nau sous y huit<br />
lliures y quatre sous que es tragué en diner y nou lliures y sis sous<br />
<strong>de</strong> valor <strong>de</strong> sinc cafisos y dos barselles <strong>de</strong> civada que també es<br />
replegà <strong>de</strong> almoina <strong>de</strong> dits vehïns venuda a dihuit reals lo cafís,<br />
que les dites tres parti<strong>de</strong>s prenen y fan suma <strong>de</strong> sent trenta-una<br />
lliura nou sous rebaxa<strong>de</strong>s <strong>de</strong> les dites dozentes quaranta-sis lliures<br />
y dotze sous, és vist haver posat dits oficials ab vot <strong>de</strong> consell<br />
celebrat lo dia 14 <strong>de</strong> juliol y lo dia primer <strong>de</strong> setembre <strong>de</strong> este<br />
present y corrent any, y que guar<strong>de</strong> la present datis Monòver die<br />
14 mensis octobris 1687. 115L 3S 13 .<br />
Desconocemos por el momento cuándo se produjo el cambio <strong>de</strong><br />
patronazgo efectivo y el porqué, pero lo que sí es cierto es que,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> mitad <strong>de</strong>l siglo XVIII, la Virgen <strong>de</strong>l Remedio gozará <strong>de</strong> la<br />
consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> patrona y se le construirá una suntuosa capilla<br />
propia anexa a la iglesia parroquial 14 . Sin embargo, la <strong>de</strong>voción y<br />
el patronazgo antiguos no se perdieron y santa <strong>Catalina</strong> continuó<br />
teniendo altar propio en la parroquia monovera al menos hasta<br />
mediados <strong>de</strong>l siglo XIX. A este respecto resulta muy curioso el<br />
apunte dado por José Montesinos a finales <strong>de</strong>l siglo XVIII, cuando<br />
<strong>de</strong>scribe la disposición <strong>de</strong> los altares y capillas <strong>de</strong> la iglesia<br />
monovera en su obra manuscrita sobre los pueblos <strong>de</strong> la Diócesis<br />
<strong>de</strong> Orihuela:<br />
Enfrente <strong>de</strong> éste [refiriéndose al altar y capilla <strong>de</strong> la Virgen <strong>de</strong>l<br />
Remedio] está el <strong>de</strong> la patrona <strong>de</strong> la población, santa <strong>Catalina</strong><br />
<strong>de</strong> Alexandría, virgen y màrtir, indigna y <strong>de</strong>spreciable capilla,<br />
altar e imagen <strong>de</strong> una santa titular que se merece algo más.<br />
[…]<br />
En el lado <strong>de</strong> la epístola, en el plano <strong>de</strong>l cruzero, está (como ya<br />
está referido) el altar <strong>de</strong> santa <strong>Catalina</strong> Virgen y Mártir, patrona<br />
votada por la villa 15 .<br />
13 AMM. Claveries <strong>de</strong> 1658.<br />
14 Oficialmente proclamada y erigida canónicamente patrona <strong>de</strong> Monóvar<br />
en 1921 por la Sagrada Congregación <strong>de</strong> Ritos por aclamación popular <strong>de</strong> la<br />
ciudad, al no haber constancia documental sobre su patronazgo. Payá Amat,<br />
Consuelo. “Entorno al 75 aniversario <strong>de</strong>l patronazgo canónico <strong>de</strong> la Virgen <strong>de</strong>l<br />
Remedio. Aportaciones históricas sobre su culto en Monóvar” en Revista <strong>de</strong><br />
fiestas, Monóvar (1996).<br />
15 Monòver en la crònica <strong>de</strong> Josep Montesinos. Transcripció i notes <strong>de</strong> Consuelo<br />
Payá i Rafael Poveda. Monòver. Ajuntament, 2005, p. 34-35.<br />
En 1819, en la visita pastoral realizada por el obispo Simón López,<br />
consta que el altar <strong>de</strong> santa <strong>Catalina</strong>, es <strong>de</strong>l Ayuntamiento y<br />
se halló inutilizado y mandó su señoría ilustrísima que se retire la<br />
imagen <strong>de</strong> la pública veneración por in<strong>de</strong>cente 16 . Sin embargo,<br />
en la siguiente visita pastoral <strong>de</strong> 1825 consta que hay un altar<br />
<strong>de</strong>dicado a santa <strong>Catalina</strong> ubicado en la segunda capilla <strong>de</strong>l<br />
lado <strong>de</strong> la Epístola, lugar que aparece documentado hasta 1850,<br />
ya que a partir <strong>de</strong> este año el protocolo seguido para redactar las<br />
visitas cambia y no se reseña. Por tanto, es a partir <strong>de</strong> esta fecha<br />
cuando ya no existe constancia documental <strong>de</strong> la presencia <strong>de</strong><br />
la imagen y <strong>de</strong> su altar, pero resulta significativo que en la década<br />
<strong>de</strong> los años 70 <strong>de</strong>l siglo XX, siendo párroco don Miguel Llorca,<br />
se compró una nueva imagen <strong>de</strong> la santa, que es la que hay<br />
actualmente y se colocó en la misma capilla 17 don<strong>de</strong> las visitas<br />
pastorales situaban a la antigua imagen.<br />
Hasta aquí las noticias documentadas que existen. Por testimonios<br />
orales conocemos que la <strong>de</strong>voción a la santa continuó y que<br />
se celebraba su fiesta con procesión, hoguera y feria, tradición<br />
que se mantendrá tota la segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX hasta bien<br />
entrado el siglo XX y que se ha vuelto a recuperar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1983.<br />
Consuelo Payá Amat<br />
Marcial Poveda Peñataro<br />
16 APSJB. Libro <strong>de</strong> visitas pastorales 1819-1850. Sig. 71<br />
17 En 2006 fue retirada <strong>de</strong> nuevo <strong>de</strong> esta capilla para ubicar la imagen <strong>de</strong><br />
Nuestro Padre Jesús Nazareno y actualmente se encuentra en la capilla <strong>de</strong> la<br />
Virgen <strong>de</strong>l Remedio, sin altar.
Estado inicial<br />
El hallazgo <strong>de</strong> la primitiva talla <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra policromada <strong>de</strong><br />
santa <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong>, antigua patrona <strong>de</strong> Monóvar, en<br />
un pésimo estado <strong>de</strong> conservación motivó al Ayuntamiento <strong>de</strong><br />
esta localidad a que se emprendiera su restauración. Por este<br />
motivo, en julio <strong>de</strong> 2010 fue trasladada al Departamento <strong>de</strong><br />
escultura policromada <strong>de</strong>l Institut Valencià <strong>de</strong> Conservació i<br />
Restauració <strong>de</strong> Béns Culturals, don<strong>de</strong> conjuntamente con el<br />
Servei <strong>de</strong> Conservació i Restauració <strong>de</strong> Béns Culturals <strong>de</strong> la<br />
Diputació <strong>de</strong> Castelló, y tras una serie <strong>de</strong> estudios científicos<br />
y tratamientos <strong>de</strong> restauración, ahora se <strong>de</strong>vuelve a Monóvar<br />
una vez recuperada.<br />
En el momento <strong>de</strong> la recepción <strong>de</strong> la obra, y tras un primer<br />
examen organoléptico, pudimos apreciar el gran <strong>de</strong>terioro<br />
que pa<strong>de</strong>cía la imagen.<br />
El estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> la obra era el siguiente:<br />
El soporte <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra presentaba un fuerte ataque <strong>de</strong> insectos<br />
xilófagos. Por la naturaleza <strong>de</strong> los orificios y canales, po<strong>de</strong>mos<br />
afirmar que se trata <strong>de</strong> anobium punctatum comúnmente<br />
conocido como carcoma.<br />
Detalle inicial <strong>de</strong>l rostro Estado <strong>de</strong>l anverso antes <strong>de</strong> la restauración<br />
13
Por otro lado, la obra <strong>de</strong>bió estar sometida durante largo<br />
tiempo a unas condiciones <strong>de</strong> humedad elevada. Los efectos<br />
<strong>de</strong> esta han <strong>de</strong>bilitado morfológicamente la ma<strong>de</strong>ra y los<br />
diferentes estratos pictóricos.<br />
Se observaban gran<strong>de</strong>s faltantes <strong>de</strong> soporte leñoso como: la<br />
nariz, que se encontraba mutilada, o la mano <strong>de</strong>recha, que<br />
no la conservaba; y pequeñas pérdidas puntuales. A<strong>de</strong>más,<br />
también eran evi<strong>de</strong>ntes la pérdida o carencia <strong>de</strong> otros<br />
elementos i<strong>de</strong>ntificativos <strong>de</strong> santa <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong>,<br />
como: la espada, que llevaría en la mano <strong>de</strong>recha; la palma<br />
martirial, en la mano izquierda; y la rueda rota con cuchillos,<br />
que estaría ubicada en el lado izquierdo <strong>de</strong> la imagen.<br />
La capa <strong>de</strong> preparación mostraba diversas manchas <strong>de</strong><br />
humedad y un aspecto grisáceo. Encontrándose, a su vez,<br />
<strong>de</strong>bilitada y pulverulenta.<br />
En cuanto al estrato pictórico, se evi<strong>de</strong>nciaban restos <strong>de</strong> la<br />
policromía original en el traje <strong>de</strong> la santa <strong>de</strong> tonalidad rojiza<br />
y oro a modo <strong>de</strong> espolinado. En el manto sólo quedaban<br />
dos partículas <strong>de</strong> la policromía inicial <strong>de</strong> tonos azules, y no<br />
muchos más restos en el pelo, cuyo color en origen era dorado<br />
y, posteriormente fue policromado <strong>de</strong> color marrón como<br />
consecuencia <strong>de</strong> alguna intervención anterior. Sin embargo,<br />
la cara y la mano izquierda conservaban la policromía original<br />
enmascarada en su totalidad por una capa <strong>de</strong> repinte. El<br />
frontal <strong>de</strong> la peana también estaba cubierto por una especie<br />
<strong>de</strong> marmoleado verdoso que <strong>de</strong>jaba entrever la capa inferior<br />
<strong>de</strong> oro fino original.<br />
Detalle <strong>de</strong> los restos <strong>de</strong> policromía original<br />
Gran<strong>de</strong>s perdidas <strong>de</strong>l estrato pictórico Estratos pictóricos <strong>de</strong>sconsolidados y pérdidas volumétricas
Estado <strong>de</strong>l perfil antes <strong>de</strong> la restauración Estado <strong>de</strong>l reverso antes <strong>de</strong> la restauración<br />
15
Imagen TAC. Corte sagital don<strong>de</strong> se observa el vaciado <strong>de</strong> la escultura
Estudios científicos<br />
El Laboratorio <strong>de</strong> Materiales <strong>de</strong>l IVC+R, en colaboración con<br />
el Departamento <strong>de</strong> escultura policromada, realizó un amplio<br />
estudio previo <strong>de</strong> la talla con el fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar su estado<br />
<strong>de</strong> conservación, tanto <strong>de</strong>l soporte como <strong>de</strong> la policromía,<br />
la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los materiales empleados y la técnica <strong>de</strong><br />
ejecución, y por último, i<strong>de</strong>ntificar intervenciones anteriores.<br />
Para ello, en primer lugar, se estudió la escultura mediante<br />
radiografía y Tomografía Axial Computerizada (TAC) lo que<br />
nos permitió obtener información sobre la estructura <strong>de</strong><br />
ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> la imagen, para posteriormente, realizar el estudio<br />
<strong>de</strong> la policromía. La i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los pigmentos y <strong>de</strong> la<br />
preparación se obtuvo a partir <strong>de</strong> micromuestras obtenidas<br />
<strong>de</strong> zonas que no afectaran a la lectura <strong>de</strong> la obra, y que<br />
fueron analizadas y estudiadas mediante microscopía óptica,<br />
microscopía electrónica <strong>de</strong> barrido y µFTIR.<br />
Todos estos datos han servido <strong>de</strong> punto <strong>de</strong> partida para<br />
planificar la restauración <strong>de</strong> la imagen.<br />
Estudio mediante TAC<br />
El uso <strong>de</strong>l TAC permite obtener información <strong>de</strong> manera no<br />
<strong>de</strong>structiva e inocua para la pieza <strong>de</strong> su estructura y <strong>de</strong> los<br />
daños internos que pueda tener. Por tanto, el objetivo <strong>de</strong>l análisis<br />
mediante la técnica TAC es <strong>de</strong>terminar el procedimiento que<br />
se empleó para esculpir la talla a partir <strong>de</strong> la información sobre<br />
materiales, estructura interna, ensamblajes y uniones, y sobre<br />
los daños internos que pueda presentar.<br />
La escultura se talló <strong>de</strong> una sola pieza <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra. Posteriormente<br />
se realizaron dos añadidos: uno correspondiente a la zona <strong>de</strong>l<br />
nudo <strong>de</strong> la parte frontal y otro correspondiente a un lateral.<br />
La escultura está vaciada en su interior. Existe una gran<br />
oquedad que va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la parte <strong>de</strong> abajo hasta la mitad <strong>de</strong> la<br />
escultura, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aquí, hay otras dos oqueda<strong>de</strong>s cilíndricas,<br />
una <strong>de</strong> las cuales llega hasta la cabeza .<br />
Por último, <strong>de</strong>stacar que la mayor parte <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong> la<br />
pieza se encuentra en buen estado salvo por leves ataques <strong>de</strong><br />
insectos xilófagos localizados a lo largo <strong>de</strong> la talla y alteraciones<br />
<strong>de</strong> pérdidas estructurales en la unión con la peana.<br />
Imagen <strong>de</strong> TAC. Corte axial don<strong>de</strong> se observa el ataque localizado<br />
<strong>de</strong> xilófagos<br />
Imagen <strong>de</strong> TAC. Corte axial don<strong>de</strong> se observa el ataque localizado<br />
<strong>de</strong> xilófagos<br />
17
Estudio <strong>de</strong> la policromía<br />
Los análisis realizados a la policromía <strong>de</strong> la escultura han<br />
puesto <strong>de</strong> manifiesto que sobre la ma<strong>de</strong>ra se aplicó una capa<br />
<strong>de</strong> preparación <strong>de</strong> yeso y cola animal. A continuación se<br />
aplicó una capa impermeable al yeso <strong>de</strong> cola animal sobre<br />
la cual se dispusieron las diferentes capas <strong>de</strong> policromía. Se<br />
emplearon pigmentos acor<strong>de</strong>s con la época como el blanco<br />
<strong>de</strong> plomo, el bermellón, los pigmentos tierra y la azurita.<br />
Figura 4. Dorado con policromía roja. Policromía original <strong>de</strong>l<br />
basamento. (1) Capa <strong>de</strong> preparación elaborada con yeso y cola<br />
animal. (2) Fina capa aislante <strong>de</strong> cola animal. (3) Bol rojizo. (4)<br />
Pan <strong>de</strong> oro. (5) Policromía <strong>de</strong> tonalidad oscura, pue<strong>de</strong> tratarse<br />
<strong>de</strong> un colorante azul. Se <strong>de</strong>tecta carbonato cálcico con tierras.<br />
(6) Policromía azul elaborada con albayal<strong>de</strong> mezclado con un<br />
colorante azul fijado sobre un compuesto <strong>de</strong> silicio. (7)Policromía azul<br />
alterada. Se <strong>de</strong>tecta la posible presencia <strong>de</strong> azul esmalte. (8) Barniz.<br />
(9) Policromía roja elaborada con bermellón mezclado con un poco<br />
<strong>de</strong> albayal<strong>de</strong>.<br />
Por último, se han i<strong>de</strong>ntificado restauraciones anteriores como<br />
se pue<strong>de</strong> observar en las figuras 4 y 5. La encarnación <strong>de</strong>l<br />
cuello muestra un repinte antiguo compuesto <strong>de</strong> albayal<strong>de</strong> y<br />
bermellón, mientras que la figura 4 muestra una intervención<br />
en la que se ocultó el antiguo dorado <strong>de</strong> la peana y se pintó<br />
<strong>de</strong> rojo. Es probable que esta intervención fuera <strong>de</strong>bida a la<br />
<strong>de</strong>gradación que pudo sufrir el basamento en ese momento.<br />
Figura 5. Encarnación <strong>de</strong>l cuello. (1) Capa <strong>de</strong> preparación elaborada<br />
con yeso y cola animal. (2) Fina capa aislante <strong>de</strong> cola animal con bol<br />
rojizo. (3) Carnación data con distintas capas <strong>de</strong> tonalida<strong>de</strong>s rosadas,<br />
elaborada con albayal<strong>de</strong> mezclado con bermellón. Se <strong>de</strong>tectan<br />
partículas azules <strong>de</strong> azurita. (4) Barniz. (5) Repinte <strong>de</strong> la carnación<br />
elaborada con albayal<strong>de</strong> mezclado con bermellón. (6) Capas <strong>de</strong><br />
barnices, se <strong>de</strong>tecta cola animal. Se <strong>de</strong>tecta yeso, tierras y partículas<br />
<strong>de</strong> albayal<strong>de</strong> y bermellón. (7) Repinte <strong>de</strong> la carnación elaborada<br />
con albayal<strong>de</strong> mezclado con bermellón. (8) Barniz.
Proceso <strong>de</strong> restauración<br />
Como paso previo a la intervención, se realizó un primer registro<br />
fotográfico <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> conservación que presentaba la<br />
talla.<br />
En primer lugar, y dada la falta <strong>de</strong> adherencia al soporte <strong>de</strong> los<br />
pocos restos <strong>de</strong> policromía original existentes, nos vimos en la<br />
necesidad <strong>de</strong> realizar una consolidación puntual para po<strong>de</strong>r<br />
proce<strong>de</strong>r a la manipulación <strong>de</strong> la obra sin correr ningún riesgo<br />
que pudiese suponer la pérdida <strong>de</strong> partículas <strong>de</strong> policromía.<br />
Tuvimos que efectuar diversas pruebas hasta <strong>de</strong>terminar el<br />
consolidante a<strong>de</strong>cuado, ya que la capa <strong>de</strong> preparación se<br />
disgregaba mediante el aporte <strong>de</strong> humedad. Finalmente<br />
optamos por un consolidante acrílico sintético.<br />
Una vez consolidada la totalidad <strong>de</strong> la policromía original<br />
<strong>de</strong> la imagen ésta ya podía ser manipulada sin ningún<br />
peligro <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> partículas <strong>de</strong> policromía original. Es<br />
en este momento cuando realizamos un segundo registro<br />
fotográfico <strong>de</strong> la imagen, llevándose a cabo una exhaustiva<br />
documentación fotográfica con macrofotografías e imágenes<br />
generales, las cuales evi<strong>de</strong>nciaban su <strong>de</strong>ficiente estado <strong>de</strong><br />
conservación.<br />
Corte tangencial <strong>de</strong>l soporte Corte transversal <strong>de</strong>l soporte<br />
Consolidación <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra<br />
Consolidación <strong>de</strong> los estratos pictóricos<br />
Limpieza <strong>de</strong>l estrato pictórico<br />
Limpieza <strong>de</strong> la policromía Limpieza Limpieza <strong>de</strong> la policromía Reconstrucción y estucado<br />
19
Para el estudio radiológico y la Tomografía Axial Computerizada<br />
(TAC) trasladamos la imagen al Hospital Provincial <strong>de</strong> Castellón.<br />
Con estos estudios pudimos i<strong>de</strong>ntificar la estructura interna <strong>de</strong><br />
la obra, el estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong>l soporte, así como los<br />
elementos metálicos utilizados en su construcción.<br />
Se tomaron diversas muestras <strong>de</strong> la policromía para po<strong>de</strong>r<br />
conocer la naturaleza <strong>de</strong> los materiales constitutivos <strong>de</strong> la<br />
escultura. A<strong>de</strong>más, se estudió el soporte para <strong>de</strong>terminar la<br />
especie <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra mediante anatomía comparada.<br />
También realizamos una búsqueda <strong>de</strong> iconografía y<br />
documentación histórica <strong>de</strong> la obra para la que contamos<br />
con la colaboración <strong>de</strong>l Consuelo Payá y Marcial Poveda.<br />
Posteriormente, se sometió la imagen a un tratamiento <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sinsectación por anoxia mediante atmósfera modificada <strong>de</strong><br />
nitrógeno para garantizar la erradicación <strong>de</strong> cualquier posible<br />
foco activo <strong>de</strong> insectos xilófagos.<br />
Para conseguir la rigi<strong>de</strong>z a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong>l soporte leñoso, se<br />
procedió a la consolidación <strong>de</strong> éste mediante inyección e<br />
impregnación <strong>de</strong> una resina.<br />
Una vez tuvimos los resultados <strong>de</strong> todos los estudios previos<br />
y análisis científicos se eliminó la policromía no original <strong>de</strong> la<br />
base y <strong>de</strong> las carnaciones <strong>de</strong> manera mecánica y química<br />
mediante la ayuda <strong>de</strong> disolventes. Así pudimos verificar la<br />
calidad y el matiz <strong>de</strong> las carnaciones originales, sobretodo en<br />
el rostro y en algunos <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> los mechones <strong>de</strong> pelo <strong>de</strong> la<br />
santa a lo largo <strong>de</strong>l cuello.<br />
Eliminación <strong>de</strong>l repinte Policromía <strong>de</strong>scubierta<br />
Prueba <strong>de</strong>l embolado Pruebas <strong>de</strong> reintegración<br />
Proceso <strong>de</strong> reintegración Proceso <strong>de</strong> estucado Reintegración <strong>de</strong>l perfil Reintegración <strong>de</strong>l perfil
Proceso <strong>de</strong> estucado Detalle <strong>de</strong>l dorado al agua<br />
Detalle final<br />
Detalle inicial<br />
Antes <strong>de</strong> iniciar la limpieza <strong>de</strong> los restos <strong>de</strong> policromía <strong>de</strong>l<br />
vestido, y dada la fragilidad <strong>de</strong> estas partículas, tuvimos<br />
que insistir nuevamente en la consolidación <strong>de</strong> las mismas,<br />
generalizando dicho proceso en toda la superficie, incluidas<br />
las gran<strong>de</strong>s zonas <strong>de</strong> preparación.<br />
Mediante una resina epoxídica se taparon los agujeros<br />
provocados por los insectos xilófagos y se rehicieron los<br />
faltantes <strong>de</strong> volumen (nariz y pequeñas pérdidas <strong>de</strong> soporte).<br />
Por otro lado, el basamento era inestable, pues la imagen<br />
no mantenía el equilibrio y le faltaban molduras, por lo que<br />
se rehicieron <strong>de</strong> nuevo estas y se puso una base inferior para<br />
cubrir la zona dañada y aportar estabilidad a la talla.<br />
El siguiente paso fue el estucado <strong>de</strong> las zonas nuevas <strong>de</strong><br />
ma<strong>de</strong>ra (molduras), así como las pérdidas puntuales <strong>de</strong><br />
preparación existentes.<br />
Era difícil establecer el criterio <strong>de</strong> intervención a seguir dada<br />
la problemática con la que nos encontramos. Según los<br />
principios <strong>de</strong> restauración no se <strong>de</strong>be rehacer nada cuando<br />
falta más <strong>de</strong>l 50% <strong>de</strong> original porque predominaría lo no<br />
original, y se incurriría en una falsificación. Pero, por otra parte,<br />
hay que tener en cuenta que se trata <strong>de</strong> una imagen <strong>de</strong> culto<br />
y que como tal <strong>de</strong>be inducir a la <strong>de</strong>voción, por lo que no se<br />
enten<strong>de</strong>ría ésta si se <strong>de</strong>jase sin la policromía y los elementos<br />
faltantes.<br />
Llegados a este punto y consensuado con el Ayuntamiento y<br />
personal <strong>de</strong> Monóvar se optó por tomar una medida intermedia,<br />
que consistió en rehacer las pérdidas existentes <strong>de</strong> color, pero<br />
<strong>de</strong> la manera más respetuosa posible, dando protagonismo<br />
a las partículas <strong>de</strong> policromía original. Para ello no se niveló la<br />
capa <strong>de</strong> preparación, respetando así su configuración original,<br />
por lo que los restos que se conservaban <strong>de</strong> policromía original<br />
eran discernibles <strong>de</strong> los <strong>de</strong> preparación.<br />
Detalle final<br />
21
Se han dorado al agua, con un embolado previo, zonas<br />
puntuales <strong>de</strong> la base, la corona y el collar. Este ha sido un trabajo<br />
muy laborioso puesto que la preparación original reaccionaba<br />
con el aporte <strong>de</strong> humedad volviéndose pulverulenta. Tras<br />
varias pruebas se optó por un nuevo estuco <strong>de</strong> resina sintética<br />
con alcohol y carga.<br />
En cuanto al tratamiento <strong>de</strong> color, en el proceso <strong>de</strong><br />
reintegración cromática se ha utilizado la técnica <strong>de</strong>l regatino<br />
para diferenciar lo que no es original, utilizando para ello<br />
colores al agua con lo que aseguramos su reversibilidad.<br />
El acabado <strong>de</strong> la preparación original presentaba una<br />
superficie poco fina y el hecho <strong>de</strong> realizar una reintegración<br />
mediante regatino sobre una superficie <strong>de</strong> estas características<br />
resulta mucho más costoso porque impi<strong>de</strong> el trazado <strong>de</strong> la<br />
línea vertical.<br />
Se ha intentado dar la tonalidad <strong>de</strong> color que tenía en un<br />
principio para que se integrase con el mayor respeto posible<br />
al conjunto <strong>de</strong> partículas <strong>de</strong> policromía original existentes en<br />
la indumentaria <strong>de</strong> la santa, que, sin duda, sería un estofado<br />
<strong>de</strong> motivos florales que le daría mayor riqueza y vistosidad a la<br />
imagen.<br />
Finalizado este proceso, se le aplicó una primera capa <strong>de</strong><br />
barniz a brocha, y se continuó matizando la reintegración<br />
cromática mediante colores al barniz. Por último, se utilizó un<br />
barniz <strong>de</strong> resina <strong>de</strong> bajo peso molecular como protección.<br />
Pero la labor más importante no acaba aquí, sino todo lo<br />
contrario, se inicia en este momento tras la intervención<br />
restauradora en la que se han frenado y subsanado muchos<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>terioros que ponían en peligro la obra. Ahora es<br />
cuando se <strong>de</strong>be conservar la imagen en condiciones óptimas<br />
que garanticen su estabilidad y perdurabilidad a través <strong>de</strong>l<br />
tiempo para las futuras generaciones <strong>de</strong> monoveros.<br />
Estado final
Estado final Estado final<br />
23
Consellera <strong>de</strong> Turismo, Cultura y Deporte<br />
Lola Johnson Sastre<br />
Alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Monóvar<br />
Salvador Poveda Bernabé<br />
Secretario Autonómico <strong>de</strong> Cultura y Deporte<br />
Rafael Ripoll Navarro<br />
Directora General <strong>de</strong> Patrimonio Cultural<br />
Marta Alonso Rodríguez<br />
Directora Gerente <strong>de</strong>l Instituto Valenciano <strong>de</strong> Conservación<br />
y Restauración <strong>de</strong> Bienes Culturales<br />
Carmen Pérez García<br />
Concejal Delegado <strong>de</strong> Cultura<br />
Carlos Maluenda Gramaje<br />
Técnica <strong>de</strong> Archivos y Bibliotecas <strong>de</strong> la Generalitat Valenciana<br />
Consuelo Payá Amat<br />
Cronista Oficial <strong>de</strong> Monóvar<br />
Marcial Poveda Peñataro<br />
Técnico en conservación y restauración <strong>de</strong> bienes culturales. Escultura policromada<br />
Pilar Juárez Sánchez<br />
Laboratorio <strong>de</strong> materiales <strong>de</strong>l IVC+R<br />
David Juanes, Livio Ferrazza<br />
Fotografía. IVC+R<br />
Pascual Mercé<br />
Técnicos en conservación y restauración <strong>de</strong> bienes culturales<br />
Estudio radiográfico y TAC<br />
Consorcio Hospitalario <strong>de</strong> Castellón<br />
Edita:<br />
Ayuntamiento <strong>de</strong> Monóvar<br />
Diseño y maquetación:<br />
Institut Valencià <strong>de</strong> Conservació y Restauració <strong>de</strong> Béns Culturals<br />
Depósito Legal:<br />
CS-317-2011<br />
Noviembre 2011
Ayuntamiento <strong>de</strong> Monóvar<br />
Concejalía <strong>de</strong> Cultura<br />
Regidoria <strong>de</strong> Normalització Llingüistica