23.04.2013 Views

Santa Catalina de Alejandría - IVC+r

Santa Catalina de Alejandría - IVC+r

Santa Catalina de Alejandría - IVC+r

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Estudio y restauración<br />

<strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong><br />

Antigua Patrona <strong>de</strong> Monóvar<br />

Ayuntamiento <strong>de</strong> Monóvar


Estudio y restauración<br />

<strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong><br />

Antigua Patrona <strong>de</strong> Monóvar<br />

Ayuntamiento <strong>de</strong> Monóvar


Esta escultura, que ya pue<strong>de</strong> observarse restaurada y estudiada en sus<br />

<strong>de</strong>talles y antigüedad por parte <strong>de</strong> los técnicos <strong>de</strong> la Generalitat Valenciana, y<br />

correspondiente a la figura en pequeño tamaño (muy propio <strong>de</strong> la época) <strong>de</strong> la<br />

que fue antiguamente consi<strong>de</strong>rada en diversidad <strong>de</strong> documentos eclesiásticos<br />

y municipales como Patrona <strong>de</strong> Monóvar, santa <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong>, <strong>de</strong>be<br />

producirnos gran satisfacción a todos los monoveros por tratarse <strong>de</strong> la recuperación<br />

histórica <strong>de</strong> una imagen que gozó <strong>de</strong> gran raigambre y <strong>de</strong>voción popular en Monóvar<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempo inmemorial.<br />

Enten<strong>de</strong>mos que <strong>de</strong>bemos valorarla como lo que es: una pieza única que creemos<br />

que en su día fue venerada con los honores que le eran propios <strong>de</strong> su patronazgo, y<br />

<strong>de</strong> la que se conocen (y aún perduran) unos festejos que, tomando como principal<br />

elemento la quema <strong>de</strong> trastos viejos y los pensamientos <strong>de</strong>shonestos en una hoguera<br />

<strong>de</strong>structora <strong>de</strong> calamida<strong>de</strong>s y conformadora <strong>de</strong> una nueva luz con la que volver<br />

a iniciar propósitos <strong>de</strong> mejora, se rescatan danzas antiguas y se hace feria <strong>de</strong><br />

compraventa <strong>de</strong> lo que en principio fueron elementos agrícolas y <strong>de</strong> labranza que<br />

se acompañaron, con la actualización <strong>de</strong> las costumbres, en venta <strong>de</strong> cascaruja,<br />

productos comestibles elaborados artesanalmente y juguetería, que siempre va<br />

acompañada <strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong> juegos infantiles para holganza <strong>de</strong> la chiquillería.<br />

Como todos sabemos, esta feria se ha venido realizando hasta llegar a nuestros días,<br />

pese a que en los documentos consultados <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> citarse a santa <strong>Catalina</strong>, que tenía<br />

su propio altar, en torno a 1850, y restablecida en diseño más actualizado y a tamaño<br />

natural en los años 70 <strong>de</strong>l pasado siglo XX, que es la que ahora se venera en el templo<br />

parroquial y el 25 <strong>de</strong> noviembre sale en procesión para presidir la hoguera realizada<br />

en su honor y en su recuerdo; <strong>de</strong> modo que sigue siendo un referente sentimental,<br />

señero, religioso y especialmente visual para cualquier monovero que se precie <strong>de</strong><br />

amar lo verda<strong>de</strong>ramente propio en un amplio sentido <strong>de</strong> comunidad agra<strong>de</strong>cida a<br />

sus antecesores.<br />

Ahora, tras las gestiones oportunas y los trabajos <strong>de</strong> artesanía que son bien visibles<br />

y estimamos que acertados, ha sido restaurada y recuperada para que monoveros<br />

y visitantes la sigan admirando y confiándole sus oraciones, al propio tiempo que<br />

pue<strong>de</strong>n disfrutar el arte en ella puesto por auténticos profesionales, engrosando al<br />

mismo tiempo la actualización en calidad <strong>de</strong> nuestro patrimonio local.<br />

Como alcal<strong>de</strong>, agra<strong>de</strong>zco el esfuerzo <strong>de</strong> todos los que han intervenido por hacer<br />

realidad la puesta al día <strong>de</strong> esta imagen tan importante para Monóvar tanto a nivel<br />

histórico como artístico, antes <strong>de</strong> que llegara a <strong>de</strong>teriorarse seriamente. A<strong>de</strong>más,<br />

quiero resaltar la <strong>de</strong>dicación <strong>de</strong> aquellos que apostaron y lucharon por esta i<strong>de</strong>a,<br />

sabedores <strong>de</strong> que no se trataba <strong>de</strong> cuantificar precios, ni méritos, pero sí sentimientos<br />

indiscutibles.<br />

Si hoy hemos podido recuperar esta pieza, restaurándola, es porque hay gente<br />

en nuestra ciudad que está muy atenta y preocupada por mantener nuestras<br />

tradiciones. A<strong>de</strong>más, alabo el gran trabajo que se hace <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Instituto Valenciano<br />

<strong>de</strong> Conservación y Restauración <strong>de</strong> Bienes Culturales para conseguir recuperar obras<br />

<strong>de</strong>l patrimonio <strong>de</strong> nuestra Comunidad que llevaban unos años en el olvido.<br />

Salvador Poveda Bernabé<br />

Alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Monóvar


Se<br />

dice pronto, pero esta imagen <strong>de</strong> <strong>Santa</strong> Caterina cuenta ya más <strong>de</strong> cuatro<br />

siglos <strong>de</strong> existencia. Monóvar disfrutó durante mucho tiempo <strong>de</strong> una vetusta forma<br />

<strong>de</strong> la otrora nombrada patrona <strong>de</strong> nuestra ciudad. Tras muchos años sin saber <strong>de</strong><br />

ella, fue rescatada <strong>de</strong>l “Limbo” por Consuelo Payá Amat y por Marcial Poveda<br />

Peñataro que, confiando en su buen criterio, se dieron cuenta <strong>de</strong> su importancia<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer momento. La imagen, por aquel entonces, estaba localizada, pero se<br />

<strong>de</strong>sconocía la i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> aquella <strong>de</strong>teriorada talla. Gracias a ellos y al compromiso<br />

que con los monoveros tomó Dña. Carmen Pérez, Directora <strong>de</strong>l Instituto Valenciano<br />

<strong>de</strong> Conservación y Restauración <strong>de</strong> Bienes Culturales, <strong>de</strong> la Generalitat Valenciana,<br />

y al buen hacer <strong>de</strong> su equipo <strong>de</strong> expertos, hoy po<strong>de</strong>mos disfrutar <strong>de</strong> esta histórica<br />

imagen datada y restaurada <strong>de</strong> forma óptima para su admiración por parte <strong>de</strong> todos,<br />

monoveros y forasteros, católicos y profanos.<br />

Como responsable <strong>de</strong>l área cultural <strong>de</strong> nuestra ciudad, siento un inenarrable orgullo<br />

<strong>de</strong> recibir a nuestra santa Caterina en el día <strong>de</strong> su onomástica, y poner así a disposición<br />

<strong>de</strong> Monóvar esta importantísima figura <strong>de</strong> nuestra historia y nuestra cultura.<br />

Carlos Maluenda Gramaje<br />

Concejal Delegado <strong>de</strong> Cultura


<strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong>,Virgen y Mártir<br />

Antigua Patrona <strong>de</strong> Monóvar<br />

<strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong> es una <strong>de</strong> las santas más significativas<br />

y populares <strong>de</strong>l cristianismo.<br />

Su biografía aparece narrada por primera vez en el siglo X, en<br />

el Menologion <strong>de</strong>l emperador Basilio II, aunque no será hasta el<br />

siglo XIII cuando alcance mayor popularidad al incluirla el fraile<br />

dominico Jacopo da Varagine en su Leyenda Aurea. Varagine<br />

nos narra que <strong>Catalina</strong> nació en <strong>Alejandría</strong> en el siglo IV <strong>de</strong><br />

nuestra era. De familia noble o real, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> pequeña manifestó<br />

una gran inteligencia y era frecuente que participara en los<br />

<strong>de</strong>bates intelectuales con los sabios <strong>de</strong> su época. Una noche<br />

se le apareció Jesucristo y convertida al cristianismo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese<br />

momento se <strong>de</strong>dicó a propagar el mensaje cristiano con tal<br />

eficacia que consiguió la conversión <strong>de</strong> muchas personas.<br />

Continuando con la leyenda, el emperador <strong>de</strong> Oriente (Maximiano,<br />

en algunos textos, y Majencio, en otros) se encontraba en <strong>Alejandría</strong><br />

para presidir una fiesta pagana. <strong>Catalina</strong> aprovechó la ocasión<br />

para convertirlo al cristianismo con el consiguiente disgusto <strong>de</strong>l<br />

emperador quien or<strong>de</strong>nó un <strong>de</strong>bate filosófico entre <strong>Catalina</strong><br />

y cincuenta sabios a ver si ésta los convertía. Y lo consiguió. La<br />

cólera <strong>de</strong>l emperador fue tal que or<strong>de</strong>nó ejecutar a los cincuenta<br />

sabios ya conversos y encerró a <strong>Catalina</strong> en la cárcel. Durante su<br />

cautiverio fue visitada por la emperatriz y por el general <strong>de</strong>l ejército<br />

Porfirio, a quienes convirtió también al cristianismo. Una vez más<br />

el emperador or<strong>de</strong>nó torturar a <strong>Catalina</strong>, esta vez utilizando una<br />

rueda <strong>de</strong>ntada. Pero milagrosamente la rueda se rompió al tocar<br />

el cuerpo <strong>de</strong> la doncella por lo que, finalmente, fue <strong>de</strong>capitada<br />

con una espada.<br />

Cuenta también la leyenda que, en el momento <strong>de</strong> la muerte,<br />

<strong>de</strong> su cuello manó leche y que su cuerpo fue recogido por dos<br />

ángeles y trasladado al monte Sinaí, don<strong>de</strong> en el siglo VI se fundó un<br />

monasterio. En el siglo XI este monasterio, al encontrarse el cuerpo<br />

<strong>de</strong> <strong>Catalina</strong> a consecuencia <strong>de</strong> unas obras, pasó a <strong>de</strong>nominarse<br />

<strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> Monte Sinaí y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> entonces se constituyó<br />

en un centro <strong>de</strong> peregrinación muy importante, especialmente<br />

para los peregrinos que iban a Tierra <strong>Santa</strong>. Por este motivo, la<br />

introducción <strong>de</strong>l culto a <strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> en Europa se <strong>de</strong>be a los<br />

cruzados, y adquirió una gran popularidad y <strong>de</strong>voción a partir <strong>de</strong>l<br />

siglo XIII cuando las ór<strong>de</strong>nes mendicantes comenzaron a celebrar<br />

su festividad el 25 <strong>de</strong> noviembre y la Facultad <strong>de</strong> Teología <strong>de</strong> París<br />

la nombró su patrona.<br />

En la zona <strong>de</strong> la antigua Corona <strong>de</strong> Aragón y <strong>de</strong> nuestro Reino<br />

<strong>de</strong> Valencia el culto y la <strong>de</strong>voción a santa <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong><br />

fue <strong>de</strong> gran importancia e incluso sus reyes fueron protectores<br />

y ejercieron el patronato <strong>de</strong>l monasterio <strong>de</strong> <strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong><br />

Monte Sinaí1 .<br />

1 Floristán Imízcoz, José M. “<strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong>l Sinaí y España” en Erytheia,<br />

21 (2000), p. 167-206.<br />

Iconográficamente, los atributos más característicos que la<br />

representan son la rueda <strong>de</strong>ntada y la espada en la mano,<br />

símbolos, respectivamente, <strong>de</strong> su martirio y <strong>de</strong>capitación, así como<br />

la cabeza <strong>de</strong>l emperador a sus pies en actitud <strong>de</strong> sometimiento.<br />

También pue<strong>de</strong> aparecer representada llevando en la mano una<br />

palma, símbolo igualmente <strong>de</strong> los mártires, así como un libro o una<br />

pluma, como símbolo <strong>de</strong> su inteligencia y saber filosófico 2 .<br />

Tradicionalmente, la Iglesia Católica la incluye en el grupo<br />

<strong>de</strong> los ‘14 santos auxiliadores’ (aquellos que con más eficacia<br />

respon<strong>de</strong>n a las invocaciones <strong>de</strong> los fieles) y, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser<br />

patrona <strong>de</strong> las faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Filosofía, gozan <strong>de</strong> su patronazgo las<br />

solteras, los predicadores y todos aquellos que trabajan en oficios<br />

que tradicionalmente han estado relacionados con las ruedas:<br />

mecánicos, molineros, hilan<strong>de</strong>ras, relojeros…<br />

Culto y <strong>de</strong>voción a santa <strong>Catalina</strong> en Monóvar<br />

Hasta el momento <strong>de</strong>sconocemos cuándo aparece la imagen <strong>de</strong><br />

santa <strong>Catalina</strong> en nuestro <strong>de</strong>vocionario local, quién fue el maestro<br />

que la talló, en qué siglo fue creada, como también quién la trajo<br />

y cuándo llegó a Monóvar.<br />

La presencia <strong>de</strong> la imagen aparece documentada 3 por primera<br />

vez en 1637 con ocasión <strong>de</strong> la visita pastoral <strong>de</strong>l obispo <strong>de</strong><br />

Orihuela, Juan García Artes, a la parroquia monovera, en el libro<br />

<strong>de</strong> visitas pastorales que se custodia en el archivo parroquial 4<br />

don<strong>de</strong> se anota al realizar la visita <strong>de</strong> los altares, aunque no se nos<br />

dice su ubicación exacta en la iglesia:<br />

Altar <strong>de</strong> <strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> y halló que falta ara sacra,<br />

guardapolvo y cruz 5 .<br />

De igual manera, en la visita pastoral <strong>de</strong>l año 1641, aparece ya<br />

inventariada junto con las <strong>de</strong>más imágenes <strong>de</strong> la parroquia como<br />

una imagen <strong>de</strong> santa <strong>Catalina</strong> martyr encarnada y dorada 6 .<br />

2 Réau, Louis. Iconografía <strong>de</strong>l arte cristiano. Barcelona, El Serbal, 1996-2002,<br />

t. 2, vol. 3, p. 273-284.<br />

3 SIGLAS: AMM. Archivo Municipal <strong>de</strong> Monóvar. APSJBM. Archivo <strong>de</strong> la Parroquia<br />

<strong>de</strong> San Juan Bautista <strong>de</strong> Monóvar.<br />

4 Aunque el archivo parroquial conserva documentación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1576 no es<br />

hasta esta fecha cuando encontramos la primera mención <strong>de</strong> la imagen,<br />

como consecuencia <strong>de</strong>l protocolo seguido en la redacción <strong>de</strong> las visitas pastorales.<br />

5 APSJBM. “Libro Racional <strong>de</strong> las visitas <strong>de</strong> la iglesia parrochial <strong>de</strong>l Santo<br />

Juan Bautista <strong>de</strong> la villa <strong>de</strong> Monnóvar”.1595-1661. Sig. 68<br />

6 24 <strong>de</strong> novembre <strong>de</strong> 1641. APSJBM. “Libro Racional <strong>de</strong> las visitas <strong>de</strong> la<br />

iglesia parrochial <strong>de</strong>l Santo Juan Bautista <strong>de</strong> la villa <strong>de</strong> Monnóvar”.1595-1661.<br />

Sig. 68<br />

7


A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la imagen, también tenemos noticias <strong>de</strong> la existencia<br />

<strong>de</strong> un retablo <strong>de</strong> santa <strong>Catalina</strong>, actualmente <strong>de</strong>saparecido, que<br />

fue dorado en 1687, junto con el retablo <strong>de</strong>l altar mayor, por el<br />

maestro Pere Barbarroja 7 :<br />

Die XXIIII mensis novembris anno a Nativitate Domini MDCLXXXII.<br />

[...]<br />

Fonch proposat <strong>de</strong> què Pere Barbaroja, mestre qui a dorat lo<br />

retaule major y el <strong>de</strong> senta <strong>Catalina</strong> màrtir <strong>de</strong> dita vila, a acabat<br />

<strong>de</strong> dorar aquells conforme capítols. Y que per haver fet en dits<br />

retaules, a<strong>de</strong>més <strong>de</strong> lo que estava capitulat, algunes obres que<br />

o <strong>de</strong>manava dita obra, que conforme diu dit mestre que tan<br />

solament valdran si los recaptes que se han gastat per a millores<br />

trenta lliures <strong>de</strong> moneda y axí diu que ses merceds vegen lo que<br />

sien servits per a què ell puxa <strong>de</strong>spachar-se per a anar-se a sa<br />

cassa. Y així que ses merceds vegen lo que sien servits dar-li <strong>de</strong><br />

agraïment que en ello rebrà particular merced.<br />

Voten y <strong>de</strong>terminen tots unànimes y conformes e nemine<br />

discrepanti <strong>de</strong> què en agraïment <strong>de</strong> lo que aquell a fet se li done<br />

vint lliures <strong>de</strong> moneda <strong>de</strong> València, la qual se li agen <strong>de</strong> dar,<br />

a<strong>de</strong>més <strong>de</strong> la cantitat que la vila li <strong>de</strong>urà en lo mes <strong>de</strong> abril <strong>de</strong><br />

l’any 1684 antece<strong>de</strong>nt a què lo dit Pere Barbarroja a cumplit molt<br />

bé ab sa obligasió en dorar los dits retaules. Y que dites vint lliures<br />

no se li agen <strong>de</strong> dar per estar la vila alcansada fins lo mes <strong>de</strong> abril<br />

<strong>de</strong> l’any 1684 que és quant la present vila li a <strong>de</strong> fer la última paga,<br />

<strong>de</strong> quibus etc. actum Monnòver etc.<br />

A raíz <strong>de</strong> este trabajo se convocó una reunión en la parroquia<br />

entre los miembros <strong>de</strong>l Consell y el párroco en la que se propuso<br />

la conveniencia <strong>de</strong> cambiar la ubicación <strong>de</strong>l retablo ya que en el<br />

lugar don<strong>de</strong> hasta ese momento estaba se hacía mucho polvo y<br />

era perjudicial para la pintura, reservándose el Consell siempre la<br />

facultad <strong>de</strong> cambiarlo <strong>de</strong> sitio:<br />

[…]<br />

Fonch proposat <strong>de</strong> què en XV <strong>de</strong> noembre <strong>de</strong>l present mes y<br />

corrent any es tingué junta eo parròquia en la iglésia parroquial <strong>de</strong><br />

la present vila <strong>de</strong> Monnòver a fi y efecte <strong>de</strong> què es <strong>de</strong>liberàs hon<br />

se avia <strong>de</strong> colocar lo retaule <strong>de</strong> la gloriosa senta <strong>Catalina</strong> màrtir,<br />

per quant en lo puesto hon antigament estava la pols que es fa<br />

en lo carril quant pasen los carros és <strong>de</strong> gran perjuhí a la pintura<br />

<strong>de</strong> dit retaule y per dita rahó es tingué junta per a <strong>de</strong>terminar allò<br />

que més convinguera ab què es <strong>de</strong>terminà es colocàs dit retaule<br />

en lo crusero <strong>de</strong> l’altar major a la part <strong>de</strong> l’evangeli, protestant<br />

com <strong>de</strong> present protesten per part <strong>de</strong> dita vila que sempre y<br />

quant li paregués el poguera llevar-lo <strong>de</strong>l dit puesto y posar-lo en<br />

altre <strong>de</strong> dita parroquial puxa fer-o sens permís ni contradisió <strong>de</strong><br />

persona alguna y com fos present lo dit mossèn Fernando Ruís,<br />

prevere retor <strong>de</strong> dita parroqual y lo capità Joseph Valera <strong>de</strong> la<br />

Carra, generós, procurador general y batle <strong>de</strong> la present vila y<br />

varonia <strong>de</strong> Monnòver, cascú en nom <strong>de</strong> sos ofisis, vingueren bé<br />

en tot lo <strong>de</strong>sús dits <strong>de</strong> què sempre y quant la present vila volgués<br />

per qualsevol motiu a ella ben vista mudar lo retaule <strong>de</strong> santa<br />

7 AMM. Manual <strong>de</strong> Consells (1660-1689). Se pue<strong>de</strong> consultar también en :<br />

Poveda Bernabé, Rafael; Poveda Peñataro, Marcial; Payá Amat, Consuelo.<br />

Manuals <strong>de</strong> Consells <strong>de</strong> Monòver. Segle XVII (1611-1689). Monòver, Ajuntament,<br />

Conselleria <strong>de</strong> Cultura i Esport, 2010, núm. 557.<br />

<strong>Catalina</strong> màrtir a qualsevol altre puesto <strong>de</strong> dita vila o puxa fer sens<br />

contradisió <strong>de</strong> persona alguna y que així com ara voluntariament<br />

dita vila <strong>de</strong>posità lo dit retaule en dit puesto, així voluntariament<br />

puxa transportar-lo en lo puesto hon més convendrà <strong>de</strong> dita<br />

parroquial.<br />

Voten y <strong>de</strong>terminen unànimes y conforme e nemine discrepanti<br />

venen bé en tot lo proposat y concordat en dita junta en què<br />

es guar<strong>de</strong> lo en ella pactat <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r mudar dita vila lo retaule<br />

y posar-lo en dita parroquial a hon ben vist sia a dita vila sens<br />

contradisió alguna, <strong>de</strong> quibus etc. actum Monnòver etc.<br />

Testes foren presents a dites coses, Nofre Rico y Francés Tortosa <strong>de</strong><br />

Pau, llaurador, <strong>de</strong> Monnòver habitadors.<br />

Recepit Franciscus Amat, escriba. 8<br />

Y así, con el visto bueno <strong>de</strong>l párroco, se acordó colocar el retablo<br />

en la parte <strong>de</strong>l crucero <strong>de</strong>l altar mayor en el lado <strong>de</strong>l Evangelio,<br />

lugar don<strong>de</strong> tenían su asiento los procuradores generales <strong>de</strong> la<br />

villa:<br />

[Y lo dit retor ve bé en què dit retaule se <strong>de</strong>posite en dit puesto y<br />

se obliguen dits nomenats a què sempre que esta villa vulga posar<br />

en qualsevol altre puesto d’ella, que puxa y que no contradirà en<br />

res, etc.]<br />

Die XV mensis novembris anno Domini MDCLXXXII.<br />

Llorens Serdà, justísia, Alonso Sants, Thomàs Rico, Juan Verdú, jurats<br />

y Pau Mira, síndich, Roch Reig menor, Gaspar Serdà, Juan Ochova,<br />

Juseph Pérez, mustasaf, Juseph Mira, Miquel Gonsalbes, Bernardo<br />

Tortosa, tots consellers <strong>de</strong>l consell particular <strong>de</strong> la present vila,<br />

ajustats e congregats en la parroquial iglésia <strong>de</strong>l gloriós sent Juan<br />

Batiste y Evangeliste <strong>de</strong> la present vila, en presènsia y asistènsia <strong>de</strong>l<br />

licenciado Fernando Ruis, prevere, retor <strong>de</strong> dita parroquial y <strong>de</strong>l<br />

capità Juseph Valera <strong>de</strong> la Carra, generós, procurador general<br />

y batle <strong>de</strong> dita vila y varonia, per a fi e efecte <strong>de</strong> veure y mirar lo<br />

puesto hon se a y posar lo retaule <strong>de</strong> senta <strong>Catalina</strong> màrtir, per<br />

quant en lo puesto que antigament estava patix notable perjuhí la<br />

pintura <strong>de</strong> dit retaule per la pols <strong>de</strong>l carril <strong>de</strong> carros. Y tots unànimes<br />

y conformes <strong>de</strong>terminaren que se porte y coloque el dir retaule en<br />

el crusero <strong>de</strong> dita iglésia parroquial, a la part <strong>de</strong> l’evangeli, en lo<br />

puesto hon los procuradors generals <strong>de</strong> sa excel·lència se asenten,<br />

protestant que tan solament és el posar-lo allí com a <strong>de</strong>pòsit,<br />

quedant a electió <strong>de</strong> dita vila que sempre y quant li paregués y<br />

volguera llevar-lo <strong>de</strong>l dit puesto y posar-lo en l’altre, puxa sense<br />

permís ni contradisió <strong>de</strong> persona alguna y conforme lo dit Juseph<br />

Valera, procurador general <strong>de</strong> sa excel·lència, vingué bé que en<br />

dit nom prometé y se obligà a que ara ni en temps algú per si<br />

en dit ni <strong>de</strong> sa excel·lència el marqués <strong>de</strong> Oraní mi senyor, aurà<br />

contradicsió ni posarà inpediment ningú per a què la vila sempre<br />

y quant li parexera mudar dit retaule <strong>de</strong> dit puesto y posar-lo en<br />

altre <strong>de</strong> dita iglésia o puxa fer sens llisènsia <strong>de</strong> persona alguna,<br />

que aíxí com ara voluntariament el <strong>de</strong>positen en dit puesto, així<br />

8 AMM. Manual <strong>de</strong> Consells (1660-1689). Se pue<strong>de</strong> consultar también en<br />

Poveda Bernabé, Rafael; Poveda Peñataro, Marcial; Payá Amat, Consuelo.<br />

Manuals <strong>de</strong> Consells <strong>de</strong> Monòver. Segle XVII (1611-1689). Monòver, Ajuntament,<br />

Conselleria <strong>de</strong> Cultura i Esport, 2010, núm. 557.


<strong>Santa</strong> <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong>. Entalladura. Museo <strong>de</strong> Bellas Artes <strong>de</strong> Valencia (Colección<br />

Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bellas Artes <strong>de</strong> San Carlos)<br />

9


quedà lliure dita vila per a mudar-lo o tranportar-lo en altra part,<br />

per lo qual, lo dit procurador general obliga etc. De quibus etc.<br />

actum Monnòver etc.<br />

Testes Juan <strong>de</strong> Vera y Juan Gutierres, major, <strong>de</strong> Monnòver<br />

habitadors.<br />

Recepit Franciscus Amat,escriba 9<br />

De la <strong>de</strong>voción a santa <strong>Catalina</strong> no existe duda ya que la villa<br />

acudía a ella con plegarias con motivo <strong>de</strong> las plagas <strong>de</strong> langosta<br />

que asolaron los campos <strong>de</strong> Monóvar en 1640 y 1641:<br />

[Consell sobre la llangosta.]<br />

Die XXX mensis maii anno a nativitate Domini MDCXXXXI.<br />

[...]<br />

E per Gaspar Peres, jurat en cap, fonch propossat <strong>de</strong> què tenen<br />

notísia serta que en los camps <strong>de</strong> la present vila entrà molta<br />

llangosta forastera volant, la qual va talant los camps, mengantse<br />

los fruits <strong>de</strong> forma que si Déu nostre senyor no ens mira ab ulls <strong>de</strong><br />

misericòrdia, serà total rohïna <strong>de</strong> la present vila, per a lo qual seria<br />

conbinient fer professons <strong>de</strong> pregàries a Déu nostre y per intelsesió<br />

<strong>de</strong> la senyora santa Catarina ens lliure d’este treball y es fasen<br />

conjurs. Per a fer tot lo qual, al present la present vila no es troba<br />

ab diner per a el gasto, per a lo qual a juntat a ses merceds per<br />

a que <strong>de</strong>terminen lo més convinient y <strong>de</strong> on se a <strong>de</strong> traure diner<br />

per a el gasto.<br />

E hoyda dita propossisió, tots los <strong>de</strong>sús dits consellers, unànimes<br />

y conformes, foren <strong>de</strong> vot y parer e <strong>de</strong>terminaren que es fasen<br />

pregàries a Déu nostre senyor y es diguen mises a la senyora santa<br />

Catarina perquè, ab sa intersesió, Déu nostre senyor es tinga per<br />

content y alse la mà d’esta mala cuca <strong>de</strong> la llangosta y que es<br />

fasa una professó ab la beneïta santa al Pinós lo més prest qu·es<br />

puga, per a la qual donen facultat als justícia y jurats <strong>de</strong> la present<br />

vila serquen haches y sera y la paguen <strong>de</strong> béns <strong>de</strong> la vila y que,<br />

per a el present, los dits justícia y jurats prenguen lo diner que<br />

serà menester <strong>de</strong>l que tendrà el <strong>de</strong>positari <strong>de</strong>l forment que té<br />

la vila per a havituallar-la, ab que tinguen cuidado <strong>de</strong>ls primers<br />

dinés que tendrà la vila els tornen a dit <strong>de</strong>positari. E axí mateix,<br />

que fasen diligènsies <strong>de</strong> portar conjuradors per a què conjuren la<br />

dita llangosta, <strong>de</strong> tot lo qual fasen memorial per a què la vila els<br />

pague, <strong>de</strong> quibus etc. actum Monnòver en la sala <strong>de</strong> consell <strong>de</strong><br />

la present vila.<br />

Testes Miquel Mira, sastre y Pere Pasqual, ministre, <strong>de</strong> la present vila<br />

<strong>de</strong> Monnòver.<br />

Recepit Torre notari y escribà 10 .<br />

Por todo ello, el 17 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1644 el Consell la elige patrona <strong>de</strong><br />

Monóvar por insaculación:<br />

Die XVII mensis Marcis anno anativitate Domini MDCXXXXIIII.<br />

9 AMM. Manual <strong>de</strong> Consells (1660-1689). Se pue<strong>de</strong> consultar también en<br />

Poveda Bernabé, Rafael; Poveda Peñataro, Marcial; Payá Amat, Consuelo.<br />

Manuals <strong>de</strong> Consells <strong>de</strong> Monòver. Segle XVII (1611-1689). Monòver, Ajuntament,<br />

Conselleria <strong>de</strong> Cultura i Esport, 2010, núm. 557.<br />

10 AMM. Manual <strong>de</strong> consells, 1611-1660, fol. 177-178r.<br />

Don Jusep Garcia <strong>de</strong> Ursino, procurador general al present batle<br />

<strong>de</strong> la vila <strong>de</strong> Monnòver, Pere Paià, justícia, Juan Rico <strong>de</strong> Melchor,<br />

Pau Serda, dos <strong>de</strong>ls jurats <strong>de</strong> la vila <strong>de</strong> Monnòver, Pere Roís, Andreu<br />

Cortés, Andreu Molina, Joan [209] Francés Mira, Vicent Cortés,<br />

Gaspar Serdà, Roch Reig, y tota la <strong>de</strong> més gent <strong>de</strong> la parròchia<br />

<strong>de</strong> dita vila que se a tengut per a haver <strong>de</strong> nomenar patró<br />

per a dita vila, per a lo qual se feu dos redolins ab los noms <strong>de</strong>l<br />

gloriós sent Roch y senta Catarina y sacant lo primer redolí fon la<br />

gloriosa santa Catarina y així es nomenà per patrona <strong>de</strong> dita vila 11 .<br />

Des<strong>de</strong> este momento y hasta la mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, tanto en los<br />

libros <strong>de</strong> visitas pastorales como en la documentación municipal<br />

encontramos numerosas noticias sobre ella que <strong>de</strong>muestran que,<br />

como patrona <strong>de</strong> Monóvar, el Consell <strong>de</strong> la villa asume toda la<br />

responsabilidad sobre la imagen y su fiesta (La festa <strong>de</strong> nostra<br />

patrona […] corre per la vila segon vot <strong>de</strong>l consell 12 ). Así por<br />

ejemplo, en los libros <strong>de</strong> Clavería <strong>de</strong>l siglo XVII conservados en el<br />

archivo municipal aparecen noticias que <strong>de</strong> forma muy <strong>de</strong>tallada<br />

nos <strong>de</strong>scriben las fiestas en su honor con procesiones, sermones,<br />

corridas <strong>de</strong> toros, comedias, dulzaina y cohetes:<br />

N. 13 EXTRAORDINARIS.<br />

De manament i provisió <strong>de</strong> ses mercés <strong>de</strong> dits oficials provixen<br />

que Francés Sans, clavari, done i pague a si mateix sent y quinze<br />

lliures tres sous, que és lo que ha gastat la present vila en la festa<br />

<strong>de</strong> la gloriosa santa Caterina màrtir nostra patrona que es féu en<br />

30 <strong>de</strong> agost <strong>de</strong> este corrent any, perquè es gastà en dita festa<br />

dosentes quaranta-sis lliures y dotze sous <strong>de</strong> moneda, so és: en<br />

els focs <strong>de</strong> coheterio y convensió es pagaren Asuar <strong>de</strong> la vila <strong>de</strong><br />

Elda sinquanta-quatre lliures, dos sous y huit, y a Roch Reig per<br />

la artilleria trenta-tres lliures y vint lliures y dos sous per lo valor<br />

<strong>de</strong> dosentes y una lliura <strong>de</strong> pólvora que repartiren als soldats<br />

<strong>de</strong> l’alardo, la qual repartí Pau Mira per or<strong>de</strong> <strong>de</strong> ses mercés dits<br />

oficials. Ítem sinquanta-sinch lliures que costaren els dos dies <strong>de</strong><br />

toros y cabestraje. Ítem vint lliures, quatre sous y set que es donaren<br />

als torejadors, gasto <strong>de</strong> menchar els vaqueros, fer los taulats per<br />

a les comèdies y toros, fer els torils y portar y llevar la fusta y corda<br />

per a els torils y taulats. Ítem vint-y-huit lliures, dihuit sous y nou<br />

que es gastaren en la almoina que es donà als predicadors que<br />

foren el pare presentado frai Thomàs Corregea, dominico, y el<br />

reverend pare mestre frai Manuel Albustante <strong>de</strong> nostra senyora<br />

<strong>de</strong> la merced, perquè se’ls donà a <strong>de</strong>u peses <strong>de</strong> a huit cada uno,<br />

que monten <strong>de</strong>neu lliures y <strong>de</strong>u sous y les nou lliures y huit sous<br />

es gastaren en el sustento <strong>de</strong>ls dits pares predicadors per atres<br />

propis que es feren a l’Orito, Elig, Ontinent y Alacant. Ítem vinty-huit<br />

lliures <strong>de</strong>u sous que es gastaren en la música, so és: vint-yquatre<br />

lliures que es tocaren als músics y les quatre lliures y <strong>de</strong>u<br />

sous en la sivada que es donà a Andreu Cortés per portar-los y lo<br />

que es pagà a Miquel Gonsalves, menor, per tornar-los a Villena.<br />

Ítem sis lliures catorze sous que es gastaren en dos antorches que<br />

comprà la present vila, gasto <strong>de</strong> sera en la prosesó, dotze reals<br />

que els donaren als cuheters per son sustento y en quatre cuhets<br />

que es feren nous per <strong>de</strong>sparar y lo que es pagà a un home que<br />

ajudà <strong>de</strong> arreplegar la almoina que feren los vehïns, que totes les<br />

dites parti<strong>de</strong>s prenen y fan suma <strong>de</strong> les dites dosentes quaranta-sis<br />

lliures dotse sous <strong>de</strong> les quals es rebaxen sent trenta-una lliura nou<br />

11 AMM. Manual <strong>de</strong> consells, 1611-1660, fol. 208v-209r.<br />

12 AMM. Clavería <strong>de</strong> 1658.


Gozos a la inclyta, sabia, esposa <strong>de</strong> Christo, santa Catharina Virgen y Martyr.- sl.: s.a, s.i.<br />

Valencia. Biblioteca Histórica <strong>de</strong> la Universitat <strong>de</strong> València<br />

11


sous per lo valor <strong>de</strong> setze cafisos i sis barselles <strong>de</strong> forment que se<br />

arreplegà per los vehïns <strong>de</strong> la present vila, que venuts a diferents<br />

preus per fer diner es tragué d’ells sent tres lliures, <strong>de</strong>nau sous y huit<br />

lliures y quatre sous que es tragué en diner y nou lliures y sis sous<br />

<strong>de</strong> valor <strong>de</strong> sinc cafisos y dos barselles <strong>de</strong> civada que també es<br />

replegà <strong>de</strong> almoina <strong>de</strong> dits vehïns venuda a dihuit reals lo cafís,<br />

que les dites tres parti<strong>de</strong>s prenen y fan suma <strong>de</strong> sent trenta-una<br />

lliura nou sous rebaxa<strong>de</strong>s <strong>de</strong> les dites dozentes quaranta-sis lliures<br />

y dotze sous, és vist haver posat dits oficials ab vot <strong>de</strong> consell<br />

celebrat lo dia 14 <strong>de</strong> juliol y lo dia primer <strong>de</strong> setembre <strong>de</strong> este<br />

present y corrent any, y que guar<strong>de</strong> la present datis Monòver die<br />

14 mensis octobris 1687. 115L 3S 13 .<br />

Desconocemos por el momento cuándo se produjo el cambio <strong>de</strong><br />

patronazgo efectivo y el porqué, pero lo que sí es cierto es que,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> mitad <strong>de</strong>l siglo XVIII, la Virgen <strong>de</strong>l Remedio gozará <strong>de</strong> la<br />

consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> patrona y se le construirá una suntuosa capilla<br />

propia anexa a la iglesia parroquial 14 . Sin embargo, la <strong>de</strong>voción y<br />

el patronazgo antiguos no se perdieron y santa <strong>Catalina</strong> continuó<br />

teniendo altar propio en la parroquia monovera al menos hasta<br />

mediados <strong>de</strong>l siglo XIX. A este respecto resulta muy curioso el<br />

apunte dado por José Montesinos a finales <strong>de</strong>l siglo XVIII, cuando<br />

<strong>de</strong>scribe la disposición <strong>de</strong> los altares y capillas <strong>de</strong> la iglesia<br />

monovera en su obra manuscrita sobre los pueblos <strong>de</strong> la Diócesis<br />

<strong>de</strong> Orihuela:<br />

Enfrente <strong>de</strong> éste [refiriéndose al altar y capilla <strong>de</strong> la Virgen <strong>de</strong>l<br />

Remedio] está el <strong>de</strong> la patrona <strong>de</strong> la población, santa <strong>Catalina</strong><br />

<strong>de</strong> Alexandría, virgen y màrtir, indigna y <strong>de</strong>spreciable capilla,<br />

altar e imagen <strong>de</strong> una santa titular que se merece algo más.<br />

[…]<br />

En el lado <strong>de</strong> la epístola, en el plano <strong>de</strong>l cruzero, está (como ya<br />

está referido) el altar <strong>de</strong> santa <strong>Catalina</strong> Virgen y Mártir, patrona<br />

votada por la villa 15 .<br />

13 AMM. Claveries <strong>de</strong> 1658.<br />

14 Oficialmente proclamada y erigida canónicamente patrona <strong>de</strong> Monóvar<br />

en 1921 por la Sagrada Congregación <strong>de</strong> Ritos por aclamación popular <strong>de</strong> la<br />

ciudad, al no haber constancia documental sobre su patronazgo. Payá Amat,<br />

Consuelo. “Entorno al 75 aniversario <strong>de</strong>l patronazgo canónico <strong>de</strong> la Virgen <strong>de</strong>l<br />

Remedio. Aportaciones históricas sobre su culto en Monóvar” en Revista <strong>de</strong><br />

fiestas, Monóvar (1996).<br />

15 Monòver en la crònica <strong>de</strong> Josep Montesinos. Transcripció i notes <strong>de</strong> Consuelo<br />

Payá i Rafael Poveda. Monòver. Ajuntament, 2005, p. 34-35.<br />

En 1819, en la visita pastoral realizada por el obispo Simón López,<br />

consta que el altar <strong>de</strong> santa <strong>Catalina</strong>, es <strong>de</strong>l Ayuntamiento y<br />

se halló inutilizado y mandó su señoría ilustrísima que se retire la<br />

imagen <strong>de</strong> la pública veneración por in<strong>de</strong>cente 16 . Sin embargo,<br />

en la siguiente visita pastoral <strong>de</strong> 1825 consta que hay un altar<br />

<strong>de</strong>dicado a santa <strong>Catalina</strong> ubicado en la segunda capilla <strong>de</strong>l<br />

lado <strong>de</strong> la Epístola, lugar que aparece documentado hasta 1850,<br />

ya que a partir <strong>de</strong> este año el protocolo seguido para redactar las<br />

visitas cambia y no se reseña. Por tanto, es a partir <strong>de</strong> esta fecha<br />

cuando ya no existe constancia documental <strong>de</strong> la presencia <strong>de</strong><br />

la imagen y <strong>de</strong> su altar, pero resulta significativo que en la década<br />

<strong>de</strong> los años 70 <strong>de</strong>l siglo XX, siendo párroco don Miguel Llorca,<br />

se compró una nueva imagen <strong>de</strong> la santa, que es la que hay<br />

actualmente y se colocó en la misma capilla 17 don<strong>de</strong> las visitas<br />

pastorales situaban a la antigua imagen.<br />

Hasta aquí las noticias documentadas que existen. Por testimonios<br />

orales conocemos que la <strong>de</strong>voción a la santa continuó y que<br />

se celebraba su fiesta con procesión, hoguera y feria, tradición<br />

que se mantendrá tota la segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX hasta bien<br />

entrado el siglo XX y que se ha vuelto a recuperar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1983.<br />

Consuelo Payá Amat<br />

Marcial Poveda Peñataro<br />

16 APSJB. Libro <strong>de</strong> visitas pastorales 1819-1850. Sig. 71<br />

17 En 2006 fue retirada <strong>de</strong> nuevo <strong>de</strong> esta capilla para ubicar la imagen <strong>de</strong><br />

Nuestro Padre Jesús Nazareno y actualmente se encuentra en la capilla <strong>de</strong> la<br />

Virgen <strong>de</strong>l Remedio, sin altar.


Estado inicial<br />

El hallazgo <strong>de</strong> la primitiva talla <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra policromada <strong>de</strong><br />

santa <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong>, antigua patrona <strong>de</strong> Monóvar, en<br />

un pésimo estado <strong>de</strong> conservación motivó al Ayuntamiento <strong>de</strong><br />

esta localidad a que se emprendiera su restauración. Por este<br />

motivo, en julio <strong>de</strong> 2010 fue trasladada al Departamento <strong>de</strong><br />

escultura policromada <strong>de</strong>l Institut Valencià <strong>de</strong> Conservació i<br />

Restauració <strong>de</strong> Béns Culturals, don<strong>de</strong> conjuntamente con el<br />

Servei <strong>de</strong> Conservació i Restauració <strong>de</strong> Béns Culturals <strong>de</strong> la<br />

Diputació <strong>de</strong> Castelló, y tras una serie <strong>de</strong> estudios científicos<br />

y tratamientos <strong>de</strong> restauración, ahora se <strong>de</strong>vuelve a Monóvar<br />

una vez recuperada.<br />

En el momento <strong>de</strong> la recepción <strong>de</strong> la obra, y tras un primer<br />

examen organoléptico, pudimos apreciar el gran <strong>de</strong>terioro<br />

que pa<strong>de</strong>cía la imagen.<br />

El estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> la obra era el siguiente:<br />

El soporte <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra presentaba un fuerte ataque <strong>de</strong> insectos<br />

xilófagos. Por la naturaleza <strong>de</strong> los orificios y canales, po<strong>de</strong>mos<br />

afirmar que se trata <strong>de</strong> anobium punctatum comúnmente<br />

conocido como carcoma.<br />

Detalle inicial <strong>de</strong>l rostro Estado <strong>de</strong>l anverso antes <strong>de</strong> la restauración<br />

13


Por otro lado, la obra <strong>de</strong>bió estar sometida durante largo<br />

tiempo a unas condiciones <strong>de</strong> humedad elevada. Los efectos<br />

<strong>de</strong> esta han <strong>de</strong>bilitado morfológicamente la ma<strong>de</strong>ra y los<br />

diferentes estratos pictóricos.<br />

Se observaban gran<strong>de</strong>s faltantes <strong>de</strong> soporte leñoso como: la<br />

nariz, que se encontraba mutilada, o la mano <strong>de</strong>recha, que<br />

no la conservaba; y pequeñas pérdidas puntuales. A<strong>de</strong>más,<br />

también eran evi<strong>de</strong>ntes la pérdida o carencia <strong>de</strong> otros<br />

elementos i<strong>de</strong>ntificativos <strong>de</strong> santa <strong>Catalina</strong> <strong>de</strong> <strong>Alejandría</strong>,<br />

como: la espada, que llevaría en la mano <strong>de</strong>recha; la palma<br />

martirial, en la mano izquierda; y la rueda rota con cuchillos,<br />

que estaría ubicada en el lado izquierdo <strong>de</strong> la imagen.<br />

La capa <strong>de</strong> preparación mostraba diversas manchas <strong>de</strong><br />

humedad y un aspecto grisáceo. Encontrándose, a su vez,<br />

<strong>de</strong>bilitada y pulverulenta.<br />

En cuanto al estrato pictórico, se evi<strong>de</strong>nciaban restos <strong>de</strong> la<br />

policromía original en el traje <strong>de</strong> la santa <strong>de</strong> tonalidad rojiza<br />

y oro a modo <strong>de</strong> espolinado. En el manto sólo quedaban<br />

dos partículas <strong>de</strong> la policromía inicial <strong>de</strong> tonos azules, y no<br />

muchos más restos en el pelo, cuyo color en origen era dorado<br />

y, posteriormente fue policromado <strong>de</strong> color marrón como<br />

consecuencia <strong>de</strong> alguna intervención anterior. Sin embargo,<br />

la cara y la mano izquierda conservaban la policromía original<br />

enmascarada en su totalidad por una capa <strong>de</strong> repinte. El<br />

frontal <strong>de</strong> la peana también estaba cubierto por una especie<br />

<strong>de</strong> marmoleado verdoso que <strong>de</strong>jaba entrever la capa inferior<br />

<strong>de</strong> oro fino original.<br />

Detalle <strong>de</strong> los restos <strong>de</strong> policromía original<br />

Gran<strong>de</strong>s perdidas <strong>de</strong>l estrato pictórico Estratos pictóricos <strong>de</strong>sconsolidados y pérdidas volumétricas


Estado <strong>de</strong>l perfil antes <strong>de</strong> la restauración Estado <strong>de</strong>l reverso antes <strong>de</strong> la restauración<br />

15


Imagen TAC. Corte sagital don<strong>de</strong> se observa el vaciado <strong>de</strong> la escultura


Estudios científicos<br />

El Laboratorio <strong>de</strong> Materiales <strong>de</strong>l IVC+R, en colaboración con<br />

el Departamento <strong>de</strong> escultura policromada, realizó un amplio<br />

estudio previo <strong>de</strong> la talla con el fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar su estado<br />

<strong>de</strong> conservación, tanto <strong>de</strong>l soporte como <strong>de</strong> la policromía,<br />

la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los materiales empleados y la técnica <strong>de</strong><br />

ejecución, y por último, i<strong>de</strong>ntificar intervenciones anteriores.<br />

Para ello, en primer lugar, se estudió la escultura mediante<br />

radiografía y Tomografía Axial Computerizada (TAC) lo que<br />

nos permitió obtener información sobre la estructura <strong>de</strong><br />

ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> la imagen, para posteriormente, realizar el estudio<br />

<strong>de</strong> la policromía. La i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los pigmentos y <strong>de</strong> la<br />

preparación se obtuvo a partir <strong>de</strong> micromuestras obtenidas<br />

<strong>de</strong> zonas que no afectaran a la lectura <strong>de</strong> la obra, y que<br />

fueron analizadas y estudiadas mediante microscopía óptica,<br />

microscopía electrónica <strong>de</strong> barrido y µFTIR.<br />

Todos estos datos han servido <strong>de</strong> punto <strong>de</strong> partida para<br />

planificar la restauración <strong>de</strong> la imagen.<br />

Estudio mediante TAC<br />

El uso <strong>de</strong>l TAC permite obtener información <strong>de</strong> manera no<br />

<strong>de</strong>structiva e inocua para la pieza <strong>de</strong> su estructura y <strong>de</strong> los<br />

daños internos que pueda tener. Por tanto, el objetivo <strong>de</strong>l análisis<br />

mediante la técnica TAC es <strong>de</strong>terminar el procedimiento que<br />

se empleó para esculpir la talla a partir <strong>de</strong> la información sobre<br />

materiales, estructura interna, ensamblajes y uniones, y sobre<br />

los daños internos que pueda presentar.<br />

La escultura se talló <strong>de</strong> una sola pieza <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra. Posteriormente<br />

se realizaron dos añadidos: uno correspondiente a la zona <strong>de</strong>l<br />

nudo <strong>de</strong> la parte frontal y otro correspondiente a un lateral.<br />

La escultura está vaciada en su interior. Existe una gran<br />

oquedad que va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la parte <strong>de</strong> abajo hasta la mitad <strong>de</strong> la<br />

escultura, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aquí, hay otras dos oqueda<strong>de</strong>s cilíndricas,<br />

una <strong>de</strong> las cuales llega hasta la cabeza .<br />

Por último, <strong>de</strong>stacar que la mayor parte <strong>de</strong> la estructura <strong>de</strong> la<br />

pieza se encuentra en buen estado salvo por leves ataques <strong>de</strong><br />

insectos xilófagos localizados a lo largo <strong>de</strong> la talla y alteraciones<br />

<strong>de</strong> pérdidas estructurales en la unión con la peana.<br />

Imagen <strong>de</strong> TAC. Corte axial don<strong>de</strong> se observa el ataque localizado<br />

<strong>de</strong> xilófagos<br />

Imagen <strong>de</strong> TAC. Corte axial don<strong>de</strong> se observa el ataque localizado<br />

<strong>de</strong> xilófagos<br />

17


Estudio <strong>de</strong> la policromía<br />

Los análisis realizados a la policromía <strong>de</strong> la escultura han<br />

puesto <strong>de</strong> manifiesto que sobre la ma<strong>de</strong>ra se aplicó una capa<br />

<strong>de</strong> preparación <strong>de</strong> yeso y cola animal. A continuación se<br />

aplicó una capa impermeable al yeso <strong>de</strong> cola animal sobre<br />

la cual se dispusieron las diferentes capas <strong>de</strong> policromía. Se<br />

emplearon pigmentos acor<strong>de</strong>s con la época como el blanco<br />

<strong>de</strong> plomo, el bermellón, los pigmentos tierra y la azurita.<br />

Figura 4. Dorado con policromía roja. Policromía original <strong>de</strong>l<br />

basamento. (1) Capa <strong>de</strong> preparación elaborada con yeso y cola<br />

animal. (2) Fina capa aislante <strong>de</strong> cola animal. (3) Bol rojizo. (4)<br />

Pan <strong>de</strong> oro. (5) Policromía <strong>de</strong> tonalidad oscura, pue<strong>de</strong> tratarse<br />

<strong>de</strong> un colorante azul. Se <strong>de</strong>tecta carbonato cálcico con tierras.<br />

(6) Policromía azul elaborada con albayal<strong>de</strong> mezclado con un<br />

colorante azul fijado sobre un compuesto <strong>de</strong> silicio. (7)Policromía azul<br />

alterada. Se <strong>de</strong>tecta la posible presencia <strong>de</strong> azul esmalte. (8) Barniz.<br />

(9) Policromía roja elaborada con bermellón mezclado con un poco<br />

<strong>de</strong> albayal<strong>de</strong>.<br />

Por último, se han i<strong>de</strong>ntificado restauraciones anteriores como<br />

se pue<strong>de</strong> observar en las figuras 4 y 5. La encarnación <strong>de</strong>l<br />

cuello muestra un repinte antiguo compuesto <strong>de</strong> albayal<strong>de</strong> y<br />

bermellón, mientras que la figura 4 muestra una intervención<br />

en la que se ocultó el antiguo dorado <strong>de</strong> la peana y se pintó<br />

<strong>de</strong> rojo. Es probable que esta intervención fuera <strong>de</strong>bida a la<br />

<strong>de</strong>gradación que pudo sufrir el basamento en ese momento.<br />

Figura 5. Encarnación <strong>de</strong>l cuello. (1) Capa <strong>de</strong> preparación elaborada<br />

con yeso y cola animal. (2) Fina capa aislante <strong>de</strong> cola animal con bol<br />

rojizo. (3) Carnación data con distintas capas <strong>de</strong> tonalida<strong>de</strong>s rosadas,<br />

elaborada con albayal<strong>de</strong> mezclado con bermellón. Se <strong>de</strong>tectan<br />

partículas azules <strong>de</strong> azurita. (4) Barniz. (5) Repinte <strong>de</strong> la carnación<br />

elaborada con albayal<strong>de</strong> mezclado con bermellón. (6) Capas <strong>de</strong><br />

barnices, se <strong>de</strong>tecta cola animal. Se <strong>de</strong>tecta yeso, tierras y partículas<br />

<strong>de</strong> albayal<strong>de</strong> y bermellón. (7) Repinte <strong>de</strong> la carnación elaborada<br />

con albayal<strong>de</strong> mezclado con bermellón. (8) Barniz.


Proceso <strong>de</strong> restauración<br />

Como paso previo a la intervención, se realizó un primer registro<br />

fotográfico <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> conservación que presentaba la<br />

talla.<br />

En primer lugar, y dada la falta <strong>de</strong> adherencia al soporte <strong>de</strong> los<br />

pocos restos <strong>de</strong> policromía original existentes, nos vimos en la<br />

necesidad <strong>de</strong> realizar una consolidación puntual para po<strong>de</strong>r<br />

proce<strong>de</strong>r a la manipulación <strong>de</strong> la obra sin correr ningún riesgo<br />

que pudiese suponer la pérdida <strong>de</strong> partículas <strong>de</strong> policromía.<br />

Tuvimos que efectuar diversas pruebas hasta <strong>de</strong>terminar el<br />

consolidante a<strong>de</strong>cuado, ya que la capa <strong>de</strong> preparación se<br />

disgregaba mediante el aporte <strong>de</strong> humedad. Finalmente<br />

optamos por un consolidante acrílico sintético.<br />

Una vez consolidada la totalidad <strong>de</strong> la policromía original<br />

<strong>de</strong> la imagen ésta ya podía ser manipulada sin ningún<br />

peligro <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> partículas <strong>de</strong> policromía original. Es<br />

en este momento cuando realizamos un segundo registro<br />

fotográfico <strong>de</strong> la imagen, llevándose a cabo una exhaustiva<br />

documentación fotográfica con macrofotografías e imágenes<br />

generales, las cuales evi<strong>de</strong>nciaban su <strong>de</strong>ficiente estado <strong>de</strong><br />

conservación.<br />

Corte tangencial <strong>de</strong>l soporte Corte transversal <strong>de</strong>l soporte<br />

Consolidación <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra<br />

Consolidación <strong>de</strong> los estratos pictóricos<br />

Limpieza <strong>de</strong>l estrato pictórico<br />

Limpieza <strong>de</strong> la policromía Limpieza Limpieza <strong>de</strong> la policromía Reconstrucción y estucado<br />

19


Para el estudio radiológico y la Tomografía Axial Computerizada<br />

(TAC) trasladamos la imagen al Hospital Provincial <strong>de</strong> Castellón.<br />

Con estos estudios pudimos i<strong>de</strong>ntificar la estructura interna <strong>de</strong><br />

la obra, el estado <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong>l soporte, así como los<br />

elementos metálicos utilizados en su construcción.<br />

Se tomaron diversas muestras <strong>de</strong> la policromía para po<strong>de</strong>r<br />

conocer la naturaleza <strong>de</strong> los materiales constitutivos <strong>de</strong> la<br />

escultura. A<strong>de</strong>más, se estudió el soporte para <strong>de</strong>terminar la<br />

especie <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra mediante anatomía comparada.<br />

También realizamos una búsqueda <strong>de</strong> iconografía y<br />

documentación histórica <strong>de</strong> la obra para la que contamos<br />

con la colaboración <strong>de</strong>l Consuelo Payá y Marcial Poveda.<br />

Posteriormente, se sometió la imagen a un tratamiento <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sinsectación por anoxia mediante atmósfera modificada <strong>de</strong><br />

nitrógeno para garantizar la erradicación <strong>de</strong> cualquier posible<br />

foco activo <strong>de</strong> insectos xilófagos.<br />

Para conseguir la rigi<strong>de</strong>z a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong>l soporte leñoso, se<br />

procedió a la consolidación <strong>de</strong> éste mediante inyección e<br />

impregnación <strong>de</strong> una resina.<br />

Una vez tuvimos los resultados <strong>de</strong> todos los estudios previos<br />

y análisis científicos se eliminó la policromía no original <strong>de</strong> la<br />

base y <strong>de</strong> las carnaciones <strong>de</strong> manera mecánica y química<br />

mediante la ayuda <strong>de</strong> disolventes. Así pudimos verificar la<br />

calidad y el matiz <strong>de</strong> las carnaciones originales, sobretodo en<br />

el rostro y en algunos <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> los mechones <strong>de</strong> pelo <strong>de</strong> la<br />

santa a lo largo <strong>de</strong>l cuello.<br />

Eliminación <strong>de</strong>l repinte Policromía <strong>de</strong>scubierta<br />

Prueba <strong>de</strong>l embolado Pruebas <strong>de</strong> reintegración<br />

Proceso <strong>de</strong> reintegración Proceso <strong>de</strong> estucado Reintegración <strong>de</strong>l perfil Reintegración <strong>de</strong>l perfil


Proceso <strong>de</strong> estucado Detalle <strong>de</strong>l dorado al agua<br />

Detalle final<br />

Detalle inicial<br />

Antes <strong>de</strong> iniciar la limpieza <strong>de</strong> los restos <strong>de</strong> policromía <strong>de</strong>l<br />

vestido, y dada la fragilidad <strong>de</strong> estas partículas, tuvimos<br />

que insistir nuevamente en la consolidación <strong>de</strong> las mismas,<br />

generalizando dicho proceso en toda la superficie, incluidas<br />

las gran<strong>de</strong>s zonas <strong>de</strong> preparación.<br />

Mediante una resina epoxídica se taparon los agujeros<br />

provocados por los insectos xilófagos y se rehicieron los<br />

faltantes <strong>de</strong> volumen (nariz y pequeñas pérdidas <strong>de</strong> soporte).<br />

Por otro lado, el basamento era inestable, pues la imagen<br />

no mantenía el equilibrio y le faltaban molduras, por lo que<br />

se rehicieron <strong>de</strong> nuevo estas y se puso una base inferior para<br />

cubrir la zona dañada y aportar estabilidad a la talla.<br />

El siguiente paso fue el estucado <strong>de</strong> las zonas nuevas <strong>de</strong><br />

ma<strong>de</strong>ra (molduras), así como las pérdidas puntuales <strong>de</strong><br />

preparación existentes.<br />

Era difícil establecer el criterio <strong>de</strong> intervención a seguir dada<br />

la problemática con la que nos encontramos. Según los<br />

principios <strong>de</strong> restauración no se <strong>de</strong>be rehacer nada cuando<br />

falta más <strong>de</strong>l 50% <strong>de</strong> original porque predominaría lo no<br />

original, y se incurriría en una falsificación. Pero, por otra parte,<br />

hay que tener en cuenta que se trata <strong>de</strong> una imagen <strong>de</strong> culto<br />

y que como tal <strong>de</strong>be inducir a la <strong>de</strong>voción, por lo que no se<br />

enten<strong>de</strong>ría ésta si se <strong>de</strong>jase sin la policromía y los elementos<br />

faltantes.<br />

Llegados a este punto y consensuado con el Ayuntamiento y<br />

personal <strong>de</strong> Monóvar se optó por tomar una medida intermedia,<br />

que consistió en rehacer las pérdidas existentes <strong>de</strong> color, pero<br />

<strong>de</strong> la manera más respetuosa posible, dando protagonismo<br />

a las partículas <strong>de</strong> policromía original. Para ello no se niveló la<br />

capa <strong>de</strong> preparación, respetando así su configuración original,<br />

por lo que los restos que se conservaban <strong>de</strong> policromía original<br />

eran discernibles <strong>de</strong> los <strong>de</strong> preparación.<br />

Detalle final<br />

21


Se han dorado al agua, con un embolado previo, zonas<br />

puntuales <strong>de</strong> la base, la corona y el collar. Este ha sido un trabajo<br />

muy laborioso puesto que la preparación original reaccionaba<br />

con el aporte <strong>de</strong> humedad volviéndose pulverulenta. Tras<br />

varias pruebas se optó por un nuevo estuco <strong>de</strong> resina sintética<br />

con alcohol y carga.<br />

En cuanto al tratamiento <strong>de</strong> color, en el proceso <strong>de</strong><br />

reintegración cromática se ha utilizado la técnica <strong>de</strong>l regatino<br />

para diferenciar lo que no es original, utilizando para ello<br />

colores al agua con lo que aseguramos su reversibilidad.<br />

El acabado <strong>de</strong> la preparación original presentaba una<br />

superficie poco fina y el hecho <strong>de</strong> realizar una reintegración<br />

mediante regatino sobre una superficie <strong>de</strong> estas características<br />

resulta mucho más costoso porque impi<strong>de</strong> el trazado <strong>de</strong> la<br />

línea vertical.<br />

Se ha intentado dar la tonalidad <strong>de</strong> color que tenía en un<br />

principio para que se integrase con el mayor respeto posible<br />

al conjunto <strong>de</strong> partículas <strong>de</strong> policromía original existentes en<br />

la indumentaria <strong>de</strong> la santa, que, sin duda, sería un estofado<br />

<strong>de</strong> motivos florales que le daría mayor riqueza y vistosidad a la<br />

imagen.<br />

Finalizado este proceso, se le aplicó una primera capa <strong>de</strong><br />

barniz a brocha, y se continuó matizando la reintegración<br />

cromática mediante colores al barniz. Por último, se utilizó un<br />

barniz <strong>de</strong> resina <strong>de</strong> bajo peso molecular como protección.<br />

Pero la labor más importante no acaba aquí, sino todo lo<br />

contrario, se inicia en este momento tras la intervención<br />

restauradora en la que se han frenado y subsanado muchos<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>terioros que ponían en peligro la obra. Ahora es<br />

cuando se <strong>de</strong>be conservar la imagen en condiciones óptimas<br />

que garanticen su estabilidad y perdurabilidad a través <strong>de</strong>l<br />

tiempo para las futuras generaciones <strong>de</strong> monoveros.<br />

Estado final


Estado final Estado final<br />

23


Consellera <strong>de</strong> Turismo, Cultura y Deporte<br />

Lola Johnson Sastre<br />

Alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Monóvar<br />

Salvador Poveda Bernabé<br />

Secretario Autonómico <strong>de</strong> Cultura y Deporte<br />

Rafael Ripoll Navarro<br />

Directora General <strong>de</strong> Patrimonio Cultural<br />

Marta Alonso Rodríguez<br />

Directora Gerente <strong>de</strong>l Instituto Valenciano <strong>de</strong> Conservación<br />

y Restauración <strong>de</strong> Bienes Culturales<br />

Carmen Pérez García<br />

Concejal Delegado <strong>de</strong> Cultura<br />

Carlos Maluenda Gramaje<br />

Técnica <strong>de</strong> Archivos y Bibliotecas <strong>de</strong> la Generalitat Valenciana<br />

Consuelo Payá Amat<br />

Cronista Oficial <strong>de</strong> Monóvar<br />

Marcial Poveda Peñataro<br />

Técnico en conservación y restauración <strong>de</strong> bienes culturales. Escultura policromada<br />

Pilar Juárez Sánchez<br />

Laboratorio <strong>de</strong> materiales <strong>de</strong>l IVC+R<br />

David Juanes, Livio Ferrazza<br />

Fotografía. IVC+R<br />

Pascual Mercé<br />

Técnicos en conservación y restauración <strong>de</strong> bienes culturales<br />

Estudio radiográfico y TAC<br />

Consorcio Hospitalario <strong>de</strong> Castellón<br />

Edita:<br />

Ayuntamiento <strong>de</strong> Monóvar<br />

Diseño y maquetación:<br />

Institut Valencià <strong>de</strong> Conservació y Restauració <strong>de</strong> Béns Culturals<br />

Depósito Legal:<br />

CS-317-2011<br />

Noviembre 2011


Ayuntamiento <strong>de</strong> Monóvar<br />

Concejalía <strong>de</strong> Cultura<br />

Regidoria <strong>de</strong> Normalització Llingüistica

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!