Gramática - Academia de la Llingua Asturiana

XXIV.
Les oraciones
atributives
378
ción de xéneru y de númberu, concordando col suxetu: lo malu que ye'l
neñu, lo mala que ye la neña, lo malo que ye la xente, lo malos que son
los neños, lo males que son les neñes. Ye, entóncenes, equivalente a una
oración enfática; respeutivamente: qué malu ye'l neñu, qué mala ye la
neña, qué malo ye la xente, qué malos son los neños, qué males son les
neñes.
Como cualquier oración trespuesta, el conxuntu de la secuencia lo malu
que ye funciona como un sustantivu qu'esixe concordantes y referentes
neutros. Exemplos: lo malu que ye'l neñu sábelo la ma, lo gayolera que
paez Xuana ye conocío por tol mundu, lo ruinos que tán estos arbeyos
dixéronmelo a tiempu, lo lloco que ta la xente ye tremendo.
Lo mesmo asocede con construcciones mui asemeyaes, nes qu'apaez non
un axetivu, sinón un alverbiu: lo tarde que llegaron criticáronlo toos, lo
bien que lo fixeron foi bien allabao.
G) SECUENCIES LO + PREPOSICIÓN + NOME
Nestes secuencies atópase un nome trespuestu a axetivu por una preposición
y otra vegada vueltu a sustantivu pol artículu; al ser l'artículu neutru,
tol conxuntu esixe neutru en concordancia o referencia a él. Exemplos: lo
de Lluisa paeció-yos mui raro; lo de la probitú ta abegoso d'iguar; lo de
trabayar peles nueches ye bien fadio; lo d'enriba (quesu) ta vendío; a min
gústame más lo con gas que lo sin gas (agua): ye más dixestivo; lo de
Lluisa ("nun quiero dir al médicu") ye bien fato; lo del otru día (dir andando
al trabayu) ye pa cuntalo.
H) SECUENCIES LO QUE + ORACIÓN
Trátase d'una oración trespuesta a axetivu pol que relativu y trespuesta
otra vuelta a sustantivu pol artículu neutru lo. El conxuntu exerce funciones
de sustantivu y esixe neutru nos concordantes y referentes. Exemplos:
lo que-y pasó a Lluisa paeció-yos raro; lo qu'informen de la fame nel
mundu ye bien murnio; lo que fixisti en Payares pagaráslo en
Campumanes; a ella gústa-y el pexe, pero lo que viende Xuan (pexe) paez-
-y caro; lo que punxi enriba (quesu) ta vendío; a min gústame más lo que
tien gas (agua): ye más dixestivo; lo que dixo Lluisa ("nun quiero dir al
médicu") foi alloriao; lo que fiximos l'otru día (dir andando al trabayu)
ye pa cuntalo; lo que llegó (mazana) taba maduro; lo que se pon ferruñoso
(metal) acaba estropiao; lo que tendisti pela mañana (ropa) ta yá
ensucho.