Gramática - Academia de la Llingua Asturiana

More documents

Recommendations

Info

XVI. El verbu 188 como ellos, igual de galdíos qu'ellos, lo mesmo de galdíos qu'ellos), percalláu, moyadísimes, etc. Semánticamente, el participiu indica que'l procesu espresáu pol lexema peracábase. Poro, tien claru valor perfeutivu, polo que s'asocia al pasáu y esi ye'l motivu d'entrar a formar parte de perífrasis perfeutives: tengo falao estos díes col abogáu, lleva dexao munchu dineru a los fíos. Rellaciónase tamién con conteníos pasivos: castañes asaes "que foren asaes", ropa tendío "que foi tendío", un coche guiáu por ella "que ye guiáu por ella", el paragües escaecíu pol güelu "que foi escaecíu pol güelu". Sicasí, en dellos casos el participiu pierde'l valor terminativu y amuesa conteníu activu: un home lleíu "que lleó", un rapaz estudiáu "qu'estudió", toi yá comíu "comí yá", tas cenáu "cenasti", una persona agradecida "qu'agradez", nun soi acordáu de cuándo vieno "nun m'acuerdo de cuándo vieno", etc. 10.5.1 PARTICIPIU Y VOZ PASIVA Acordies col papel del axente y del paciente, fálase tradicionalmente, a efeutos non estrictamente gramaticales, de tres voces o diátesis: - Voz activa: l'axente de l'aición ye'l suxetu y el paciente un complementu direutu: yo llavo al neñu, tu seques la ropa. - Voz media: l'axente y el paciente de l'aición ye'l suxetu. Unos verbos llogren el conteníu de voz media por sí mesmos: tu seques al sol, él alloqueció. Otros llógrenlo per aciu d'un pronome reflexivu: munchos afogáronse por nun saber nadar. - Voz pasiva: l'axente ye un complementu axente y el paciente ye'l suxetu. El conteníu de voz pasiva llógrase tresformando'l verbu activu nuna secuencia de verbu ser + participiu en función d'atributu + complementu axente (términu subordináu del atributu): el neñu ye llaváu por min, la ropa ye secao por ti. La voz n'asturianu ye un fenómenu rellacionáu colos conteníos, pero que nun tien manifestación morfolóxica de so. N'efeutu, nun hai morfemes de voz que formen parte de la conxugación verbal; pelo contrario, los conteníos de voz activa, media y pasiva llógrense per aciu de construcciones sintáctiques conocíes na llingua y non esclusives d'esos conteníos. Más información sobre la voz pasiva y la voz media puen atopase, respeutivamente, en XXIV.2.3 y en XXIII.3.2.6.
11 Esquema de les variaciones morfolóxiques del verbu El sistema verbal asturianu estructúrase como s'indica darréu (exemplos de la 2ª persona del singular): INDICATIVU Presente Pretéritu Imperfeutu fales falabes Pretéritu Indefiníu Pluscuamperfeutu falasti falaras ~ falares SUXUNTIVU Presente Pretéritu Imperfeutu fales falaras ~ falares POTENCIAL Futuru Condicional falarás falaríes IMPERATIVU fala FORMES NON PERSONALES Infinitivu Xerundiu Participiu falar falando faláu falada falao Ha recordase que, como se ve en cuadru, el pluscuamperfeutu d'indicativu y el pretéritu imperfeutu de suxuntivu coinciden siempre nes sos formes. 12 La conxugación regular Conxugación ye'l conxuntu de toles formes posibles d'un verbu acordies coles sos variaciones morfolóxiques, según l'esquema dau enantes. Los verbos asturianos clasifíquense siguiendo ún d'estos tres modelos conxugacionales: XVI. El verbu 189
Page 1 and 2:
Tercera edición Uviéu, 2001 Acade
Page 3 and 4:
Uviéu, 2001 Academia de la Llingua
Page 5 and 6:
Índiz xeneral Entamu 9 FONOLOXÍA
Page 7 and 8:
4. Menes d’interxeiciones 165 5.
Page 9 and 10:
Entamu De magar la so creación pol
Page 11 and 12:
afayadizu y universal, inxertando t
Page 13 and 14:
Morfoloxía 13
Page 15 and 16:
1 L'alfabetu L'alfabetu asturianu E
Page 17 and 18:
Exemplos: llingua, parllar, mariell
Page 19 and 20:
f) Pa indicar qu'una pallabra sigue
Page 21 and 22:
c) La omisión de daqué que nun se
Page 23 and 24:
1 Les vocales Sistema vocálicu El
Page 25 and 26:
En munches ocasiones podrá duldase
Page 27 and 28:
) N'otres munches ocasiones, la «i
Page 29 and 30:
a) Escribiráse «u» cuando una pa
Page 31 and 32:
gua escrita nos plurales de diversu
Page 33 and 34:
k) Na 1ª persona del singular del
Page 35 and 36:
vocal final de pallabra con otra in
Page 37 and 38:
1.3 Fonema /ĉ/ El fonema /ĉ/, rea
Page 39 and 40:
- Cuando s'asitia al comienzu de pa
Page 41 and 42:
1.15 Fonema /n/ El fonema /n/, real
Page 43 and 44:
Los fonemes /r/ y /r- / nun s'opone
Page 45 and 46:
) Na terminación -eda. Exemplos: c
Page 47 and 48:
que representen, respeutivamente /
Page 49 and 50:
2.11 Lletres «r» y «rr» Na escr
Page 51 and 52:
1 La sílaba Carauterístiques xene
Page 53 and 54:
Exemplos: traéi, Faéu, creáis, e
Page 55 and 56:
Ye d'observar que les lleis combina
Page 57 and 58:
D'esta miente, escribiránse con «
Page 59 and 60:
4.5 Adautación de p final de síla
Page 61 and 62:
d) La «-b» final de pallabra calt
Page 63 and 64:
-bsc- > -sc-: escuru, ascisa -bst-
Page 65 and 66:
1 L'acentu Carauterístiques del ac
Page 67 and 68:
a) Toles pallabres agudes acabaes e
Page 69 and 70:
Nos compuestos xebraos por guión c
Page 71 and 72:
exemplu, nun enunciáu como con est
Page 73 and 74:
Morfoloxía 73
Page 75 and 76:
midíes y percibíes polos sentíos
Page 77 and 78:
1.2.4 NOMES COMUNES Y NOMES PROPIOS
Page 79 and 80:
1.3 Axetivación del sustantivu Los
Page 81 and 82:
interrogativos (¿qué camín?, ¿c
Page 83 and 84:
2.4 Sustantivación del axetivu Un
Page 85 and 86:
1 El xéneru y el númberu El xéne
Page 87 and 88:
panaderu, la panadera; facederu, fa
Page 89 and 90:
pertenecen a los que presenten vari
Page 91 and 92:
3 El númberu. Singular y plural El
Page 93 and 94:
-DERU / -DEROS: l'atechaderu, los a
Page 95 and 96:
pá bonal, pas bonales; él ye mang
Page 97 and 98:
1 L'artículu tien estes formes: L'
Page 99 and 100:
otres, son dambos. Por exemplu, pel
Page 101 and 102:
L'artículu apaez siempre asociáu
Page 103 and 104:
1 Los demostrativos Formes de los d
Page 105 and 106:
pospuestos (l'home esti, la muyer e
Page 107 and 108:
1 Los posesivos Formes de los poses
Page 109 and 110:
Exemplos: - El neñu mio, el neñu
Page 111 and 112:
ances a "les esperances d'ellos o d
Page 113 and 114:
4 Ye la casa d'él o d'elli Ye la c
Page 115 and 116:
1 Los indefiníos Carauterístiques
Page 117 and 118:
ellos dixeron lo que-yos paeció; l
Page 119 and 120:
finíos establecen una comparanza,
Page 121 and 122:
Como axetivos antepuestos, los masc
Page 123 and 124:
Davezu, l'indefiníu un una uno pon
Page 125 and 126:
Les formes del masculín singular t
Page 127 and 128:
1 Los numberales Carauterístiques
Page 129 and 130:
"non cuatro", andaben tres llobos y
Page 131 and 132:
100 centésimu -a -o, centenu -a -o
Page 133 and 134:
tidá de referencia pue ser un núm
Page 135 and 136:
Sicasí, el fraccionariu pue entend
Page 137 and 138: nes del castañéu. En dellos usos,
Page 139 and 140: "gran cantidá de daqué", ensin m
Page 141 and 142: 1.2 Pronomes personales tónicos y
Page 143 and 144: MASCULÍN FEMENÍN NEUTRU SINGULAR
Page 145 and 146: les llárimes, pero tengo que m'ens
Page 147 and 148: apaez. Asina, por exemplu: el neñu
Page 149 and 150: 1 L'alverbiu Carauterístiques func
Page 151 and 152: otru elementu de la oración o del
Page 153 and 154: Dalgunos alverbios organícense al
Page 155 and 156: noticies d'amunchayá. Cuantagüéi
Page 157 and 158: Nun hai que-y lo dicir, non; hai qu
Page 159 and 160: ches, al escuchu, al pezopé "a la
Page 161 and 162: 1 Les interxeiciones Carauterístiq
Page 163 and 164: etc. Nesti sen, na mayoría de los
Page 165 and 166: 4 Menes d'interxeiciones 4.1 Según
Page 167 and 168: cras o catacrás (un golpe, trastaz
Page 169 and 170: arre (p'afalar les caballeríes) bi
Page 171 and 172: ixuxú (allegría o desafíu) madi
Page 173 and 174: (comen mazanes), complementu indire
Page 175 and 176: individuos (el neñu espatuxa / los
Page 177 and 178: do vien?, ¿quién ye?). Pelo contr
Page 179 and 180: encies cronolóxiques presentes o p
Page 181 and 182: El calter imperfeutivu o de non per
Page 183 and 184: - Posibilidá contemplada dende'l p
Page 185 and 186: como tou sustantivu, l'infinitivu p
Page 187: 10.4.1 DELLOS USOS DEL XERUNDIU La
Page 191 and 192: 12.1 Verbu regular de la 1ª conxug
Page 193 and 194: 12.3 Verbu regular de la 3ª conxug
Page 195 and 196: CER fai conozo, conoces, conoz, con
Page 197 and 198: Pero l'imperativu singular de los v
Page 199 and 200: dolgáis (o doláis); VALIR: vales,
Page 201 and 202: CONSTRUIR: constrúis, constrúi, c
Page 203 and 204: sía fora ~ fore sías foras ~ fore
Page 205 and 206: 13.3.3 VERBU HABER Presenta les ra
Page 207 and 208: 13.3.5 VERBU DAR Presenta les raíc
Page 209 and 210: 13.3.7 VERBU DIR Presenta les raíc
Page 211 and 212: 13.3.9 VERBU PODER Presenta les ra
Page 213 and 214: 13.3.11 VERBU QUERER Presenta les r
Page 215 and 216: 13.3.13 VERBU SABER Presenta les ra
Page 217 and 218: 13.3.15 VERBU TRAER O TRAYER Presen
Page 219 and 220: 13.3.17 VERBU VER Presenta les raí
Page 221 and 222: ensin indicar el fin. Exemplos: eso
Page 223 and 224: TAR POR + INFINITIVU Espresa qu'una
Page 225 and 226: TENER + PARTICIPIU Perífrasis perf
Page 227 and 228: tremenda. Nel casu de quien y cuant
Page 229 and 230: 1 Interrogativos y esclamativos Los
Page 231 and 232: 1.4 Función y emplegu Los interrog
Page 233 and 234: MENES D’ENTRUGA CON Ú Ónde y ú
Page 235 and 236: 1 Les preposiciones Formes Les prep
Page 237 and 238: el chaplón clavélu con un martiel
Page 239 and 240:
que, tu nun yes quien a comelo, tu
Page 241 and 242:
Exemplos: faló col fíu de Miguel,
Page 243 and 244:
) Desaveramientu, dixebra, separtam
Page 245 and 246:
) Direición, con referencia espaci
Page 247 and 248:
a) La preposición haza ~ hacia ind
Page 249 and 250:
per + allá ’ pellá (tamién: pe
Page 251 and 252:
4.15.3 OTROS EMPLEGOS La preposici
Page 253 and 254:
La preposición tres pue usase sola
Page 255 and 256:
Y, pa cabu, otres tán formaes a ba
Page 257 and 258:
1 Les conxunciones Carauterístique
Page 259 and 260:
PERO, MAS Pero indica que se contra
Page 261 and 262:
QUE (QU') Exemplos: que nun ye asin
Page 263 and 264:
CONDICIONALES SI CONDICIONAL Exempl
Page 265 and 266:
con otros elementos del sintagma o
Page 267 and 268:
a un referente suxetivu (onde yá n
Page 269 and 270:
- Dende un verbu: alloriar ’ allo
Page 271 and 272:
cada, lluna ’ llunada, neñu ’
Page 273 and 274:
- "Xentiliciu": Asturies ’ asturi
Page 275 and 276:
- "Aición y efeutu de poca intensi
Page 277 and 278:
homazu, mozu ’ mozazu, muyer ’
Page 279 and 280:
moyar ’ moyadura, quemar ’ quem
Page 281 and 282:
u, goxa ’ goxeru, lleche ’ llec
Page 283 and 284:
-EXAR Sufixu semiproductivu, non ca
Page 285 and 286:
-IEGU, -IEGA, -IEGO o -EGU, -EGA, -
Page 287 and 288:
- "Aición y efeutu curtiu y poco i
Page 289 and 290:
daqué". Exemplos: asturianu ’ as
Page 291 and 292:
tantivu o axetivu. Significáu: "pr
Page 293 and 294:
-UEPU, -UEPA Sufixu improductivu, n
Page 295 and 296:
A- ~ AN- (ante vocal) Prefixu semip
Page 297 and 298:
DE- Prefixu improductivu, non categ
Page 299 and 300:
EU- Prefixu improductivu, non categ
Page 301 and 302:
MONO- Prefixu productivu, categoriz
Page 303 and 304:
QUILO- ~ KILO- Prefixu improductivu
Page 305 and 306:
TETRA- Prefixu improductivu, non ca
Page 307 and 308:
-ED- -ed- + -iciu: llamber ’ llam
Page 309 and 310:
4.1.1 CLASIFICACIÓN DE LES PALLABR
Page 311 and 312:
- automóvil > auto-: pista ’ aut
Page 313 and 314:
cer, podre ’ apodrecer, ricu ’
Page 315 and 316:
6 Encurtiamientu y allargamientu de
Page 317 and 318:
Morfoloxía 317
Page 319 and 320:
sele, la espresión que falen sele
Page 321 and 322:
llibru escritu, un bon direutor alm
Page 323 and 324:
cuntable. Asina entós, l'axetivu e
Page 325 and 326:
Les siguientes menes d'axetivos pue
Page 327 and 328:
• Sustantivos de conteníu neutru
Page 329 and 330:
C) TRESPOSICIÓN ALVERBIU ’ AXETI
Page 331 and 332:
La preposición de enxamás desapae
Page 333 and 334:
pospuestu mio, to y so tienen termi
Page 335 and 336:
grupu sintagmáticu: más pan, meno
Page 337 and 338:
tamién en secuencies de conteníu
Page 339 and 340:
tantivu, siendo capaz entós d'exer
Page 341 and 342:
sacos, delles veces éntra-y el sue
Page 343 and 344:
- Si los sustantivos son de xéneru
Page 345 and 346:
1 La oración y les funciones oraci
Page 347 and 348:
2 La oración 2.1 Carauterístiques
Page 349 and 350:
De toes maneres, el suxetu gramatic
Page 351 and 352:
desanicie toa necesidá de concorda
Page 353 and 354:
tescu cercanu: llamaron a pá, ¿nu
Page 355 and 356:
) Verbos transitivos qu'espresen la
Page 357 and 358:
3.3.3 DATIVU D’INTERÉS Los verbo
Page 359 and 360:
esperar (por), quexar / quexase (de
Page 361 and 362:
A diferencia del restu de les funci
Page 363 and 364:
función de complementu circunstanc
Page 365 and 366:
es, nun sabes pa ú te lleven, quie
Page 367 and 368:
Sicasí, nel siguiente exemplu la p
Page 369 and 370:
4.5 Allugamientu con complexos verb
Page 371 and 372:
daquién, el to llapiceru paez esi
Page 373 and 374:
calidá d'axetivos, talos sintagmes
Page 375 and 376:
Cuando esti atributu ye axetivu, co
Page 377 and 378:
ta metío na corte, bien caro ta'l
Page 379 and 380:
I) SECUENCIES LO DE QUE + ORACIÓN
Page 381 and 382:
1 Oración compuesta y oración com
Page 383 and 384:
2.1 Oraciones trespuestes sustantiv
Page 385 and 386:
contestu. Exemplos: el rei que meyo
Page 387 and 388:
per onde ~ per u trabaya'l pá, Mó
Page 389 and 390:
Queden convertíes n'alverbios en f
Page 391 and 392:
Magar que nun respuenden a les cara
Page 393 and 394:
Índiz alfabéticu de materies A, c
Page 395 and 396:
Adautación d’hiatos nos cultismo
Page 397 and 398:
Alverbialización de sustantivos XI
Page 399 and 400:
Apostrofación p’ XIX.4.13.1 Apó
Page 401 and 402:
-Az, sufixu XXI.3.2.2 -Az, terminac
Page 403 and 404:
XXII.2.3.2 a) / 2.3.2 b) Concordanc
Page 405 and 406:
Conxunciones de llugar XX.3.2.2, XX
Page 407 and 408:
De nenguna de les maneres, locució
Page 409 and 410:
Dosmilésimu -a -o, numberal ordina
Page 411 and 412:
Enunciáu: carauterístiques funcio
Page 413 and 414:
axetivu + de VI.2.3.2 Grupos conson
Page 415 and 416:
Indefiníos neutros XI.2.1.2 / 2.2.
Page 417 and 418:
Iterativos o frecuentativos, verbos
Page 419 and 420:
Millónésimu, numberal fraccionari
Page 421 and 422:
-Nomía, raíz afixa XXI.4.2 Nomina
Page 423 and 424:
V.3.6.1b, XI.3.1 Nun biribí, locuc
Page 425 and 426:
Penta-, prefixu XXI.3.3 Pente, cont
Page 427 and 428:
3.1 d) / 3.3 / 5.1 Prefixu estra- I
Page 429 and 430:
Pronome se impersonalizador XXIII.3
Page 431 and 432:
Se complementu direutu reflexivu XX
Page 433 and 434:
Sufixu -itu -ita -ito XXI.3.2.2 / 3
Page 435 and 436:
Terminación de femenín -éu / -ed
Page 437 and 438:
XX.3.2.2, XXV.2.2.6 U, vocal átona
Page 439 and 440:
Verbu albortar II.3.1.3 b), XVI.13.
Page 441 and 442:
Verbu pescar II.3.1.1 a), XVI.13.1.
Page 443 and 444:
443
show all

Gramática - Academia de la Llingua Asturiana

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?