Gramática - Academia de la Llingua Asturiana

10.4.1 DELLOS USOS DEL XERUNDIU
La construcción en + xerundiu espresa que depués de l'aición espresada
pol primer verbu va producise otra darréu. Exemplos: en comiendo marcho
pa la estación, en llavando la ropa póneslo en tendal. Apaez tamién
precedida de la preposición pa: l'avisu dexámoslu pa en teniendo recibíes
toles cartes. La construcción acabante + infinitivu tien valores asemeyaos
a en + xerundiu, anque con referencia a un tiempu o un fechu inmediatu;
fáigase la comparanza: en falando con él tienes yá tol día pa esi llabor,
frente a acabante falar con él llames al fíu per teléfonu.
El xerundiu negáu por nun equival al infinitivu precedíu de la preposición
sin ~ ensin. Exemplos: trabayando asina vas galdir / nun trabayando abúrrese
ún, qu'equival a sin trabayar abúrrese ún.
10.5 Participiu
El participiu fórmase per aciu d'un derivativu que formalmente presenta
toles carauterístiques del axetivu, con variación de xéneru y de númberu:
-áu -ada -ao, -aos -aes (1ª conxugación) y -íu -ida -ío, -íos -íes (2ª y
3ª conxugaciones). Sobre les mentaes terminaciones, ver VII.1.3.b y 2.2.
El lexema verbal permite qu'al participiu lu acompañen dellos subordinaos
verbales: complementu indireutu (un llibru regaláu al fíu) y complementu
circunstancial (xente venío dende lloñe, el coche ye guiáu pol xofer,
un home siempre agradecíu).
El sufixu derivativu permíte-y al participiu funcionar como axetivu, exerciendo
asina les sos funcionaes propies: términu subordináu del sustantivu
(el llibru regaláu), atributu (el neñu ta cansáu, el coche ye guiáu pol
xofer). Como tou axetivu, pue sustantivase per aciu del artículu, calteniendo
la concordancia col sustantivu: el llibru regaláu esfoyóse tou ’ el
regaláu esfoyóse tou, la vaca catada ye pinta ’ la catada ye pinta, la ropa
llavao póneslo güei ’ lo llavao póneslo güei, etc. Sicasí, dellos participios
llograron sustantivase dafechu, xeneralmente como masculinos non cuntables
(el salváu, el calzáu, el ganáu, el segáu, el mullíu), pero dalgún
tamién como femenín (l'atapecida, la mullida).
Acordies cola so condición d'axetivu, el participiu pue acompañase de
sufixos productivos: moyáu ’ moyadón, calláu ’ calladín, encuruxada ’
encuruxaduca, llavao ’ llavadino, espurríos ’ espurridonos, turriaes ’
turriaduques. De la mesma manera, permite gradación: más calláu que
l'hermanu, menos agradecida que la fía, tan galdíos como ellos (galdíos
XVI.
El verbu
187