Gramática - Academia de la Llingua Asturiana

XVI.
El verbu
186
(equivalente a llevantéme sin qu'ellos notaren nada), antes de María
espertar hai que tene-y l'almuerzu fechu (equivalente a antes de que
María espierte hai que tene-y l'almuerzu fechu), eso foi depués del sol
ponese (equivalente a eso foi depués de que'l sol se punxere), nun tien
quien-y lo facer (equivalente a nun tien quien-y lo faiga), nun tenía quien
la querer (equivalente a nun tenía quien la quixere), coméi hasta fartucavos
(equivalente a coméi hasta que vos fartuquéis).
La construcción al + infinitivu tien valor temporal (al atapecer, al dir);
pue espresar que l'aición se produz al mesmu tiempu qu'otra (al entrar
apagóse la lluz), o enantes de la que sigue darréu (al enterame fui dicíyoslo).
Espresa tamién causa (al ser tan babayu tán fartos d'él).
Propio de la llingua coloquial ye enfatizar un verbu conxugáu (mesmamente
en forma perifrástica) anteponiéndo-y l'infinitivu correspondiente:
ella saber sabe muncho, la vecina pagar pagará lo que tol mundu, el
pueblu progresar tien progresao abondo, vosotros callar callái como afogaos.
10.4 Xerundiu
El xerundiu fórmase per aciu del derivativu -ando (1ª conxugación) o -iendo
(2ª y 3ª conxugaciones). El lexema permíte-y al xerundiu desendolcar términos
subordinaos como los verbales: complementu direutu (catando les
vaques), complementu indireutu (vendiéndo-yos discos a los amigos), complementu
circunstancial (caminando pente la nieve), suplementu (quexándose
de too) y atributu (siendo neciu).
El sufixu derivativu convierte al xerundiu nun alverbiu, capaz de desendolcar
les mesmes funciones d'esa categoría dientro la oración (ver
XIV.1): complementu circunstancial (fala empapiellando), atributu (l'agua
ta ferviendo) y, en delles construcciones, términu subordináu d'un sustantivu
(echó agua ferviendo). Como alverbiu, el xerundiu ye a acompañase
de sufixos que maticen l'aición: trabayando / trabayanduco "trabayando
poco y en coses de poca importancia", callando / callandino "callando
muncho, en munchu silenciu", ta nevando / ta nevandono "nevando
muncho, con intensidá, de mala manera".
El xerundiu tien valor durativu: indica la non terminación del procesu
designáu nel lexema, presentando l'aición metanes del so desarrollu. Esto
fai que'l xerundiu tea presente davezu en perífrasis duratives: toi llindiando,
lleves falando media hora, anda ruxendo tolos secretos.