Gramática - Academia de la Llingua Asturiana

XII.
Los numberales
136
El fraccionariu que representa la división por 1 ye l'axetivu enteru -a -o
sustantiváu: un enteru, dos enteros. Amás de les formes normales vistes,
esisten tamién otros fraccionarios d'evidente calter arcaicu, dellos convertíos
en sustantivos de significáu mui concretu. Ye'l casu de cuarterón (de
tabacu, d'una puerta), ochavu u ocháu (nome d'una moneda), etc.
Namái les formes metá ~ metada y terciu son sustantivos específicos.
Del restu de los fraccionarios unos fórmense col sustantivu parte acompañáu
d'axetivos ordinales (dos quintes partes del premiu, una sesta
parte de la xente) o bien col axetivu sustantiváu (dos quintos del premiu,
un sestu de la xente). Otros fraccionarios fórmense col sustantivu parte
acompañáu d'un numberal col sufixu -ava (la doceava parte de les esportaciones),
o col axetivu sustantiváu en masculín (un doceavu de les
esportaciones).
Los fraccionarios de 3 n'adelantre úsense davezu precedíos del numberal
un: un terciu, un cuartu, un doceavu, etc. Pero emplegando la espresión col
sustantivu parte, pue apaecer el numberal o l'artículu: una tercera parte o
la tercera parte, una cuarta parte o la cuarta parte, una doceava parte o
la doceava parte, etc.
Dao qu'al dividir daqué por un númberu resulta un conxuntu de partes, pue
facese referencia a una sola d'elles (como ye'l casu de los exemplos puestos
hasta agora) o a delles. Esto trai consigo que los numberales fraccionarios
puedan usase tamién en plural y precedíos de numberales cardinales:
repartieron les dos metaes del xabaril ente la xente, perdí (los) dos
tercios (o les dos terceres partes) del dineru, fai años ganaben tres doceavos
(o tres doceaves partes) de lo que ganen anguaño.
Metá o metada amuesa'l mesmu comportamientu que cualquier sustantivu:
la metá, les metaes, esta metá, una metá, unes metaes, dalguna metá,
otra metá, la mesma metá, la metá ganada, la metá del dineru, la metá que
traxeron, etc.
Arriendes del so usu como fraccionariu, metá tien tamién el significáu de
"parte central, centru de daqué": enfiló pa la metá de la sala, el xugador
quedó tiráu en metá del campu (o en metá'l campu), púnxose a dar glayíos
en metá del (o en metá'l) castañéu. Nos usos con "en", metá pue usase
ensin la preposición, garrando valor d'alverbiu o de preposición: el xugador
quedó tiráu metá del campu (o metá'l campu), púnxose a dar glayíos
metá del castañéu (o metá'l castañéu). Nestos últimos exemplos pue usase
l'alverbiu metanes o metanos, deriváu de metá: metanes del campu, meta-