18.04.2013 Views

Actas da - Xunta de Galicia

Actas da - Xunta de Galicia

Actas da - Xunta de Galicia

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ACTAS DA<br />

VIII CONFERENCIA INTERNACIONAL<br />

DE LINGUAS MINORITARIAS<br />

Santiago <strong>de</strong> Compostela,<br />

22, 23, 24 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 2001<br />

EDITADAS POR<br />

Mª XESÚS BUGARÍN LÓPEZ<br />

JOSÉ CAJIDE VAL<br />

AGUSTÍN DOSIL MACEIRA<br />

X. GREGORIO FERREIRO FENTE<br />

MANUEL GONZÁLEZ GONZÁLEZ<br />

MIGUEL ANXO SANTOS REGO<br />

— 3 —


Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias (8ª. 2001. Santiago <strong>de</strong><br />

Compostela) [libro]<br />

<strong>Actas</strong> <strong>da</strong> VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias, Santiago<br />

<strong>de</strong> Compostela, 22-24 novembro 2001 / edita<strong>da</strong>s por Mª Xesús Bugarín López,<br />

José Caji<strong>de</strong> Val, Agustín Dosil Maceira, X. Gregorio Ferreiro Fente, Manuel<br />

González González, Miguel Anxo Santos Rego. - Santiago <strong>de</strong> Compostela:<br />

<strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, 2002. – 1 libro. – 672 pp.; 1v.; 17x24 cm. –DL: C-2750/2002–<br />

ISBN: 84-453-3465-4<br />

1. Linguas Minoritarias - Congresos e asembleas - Sociolingüística. I. Bugarín<br />

López, Mª Xesús, ed.lit. II. Caji<strong>de</strong> Val, José, ed. lit. III. Dosil Maceira, Agustín,<br />

ed.lit. IV. Ferreiro Fente, X. Gregorio, ed.lit. V. González González, Manuel,<br />

ed.lit. VI. Santos Rego, Miguel Anxo, ed.lit. VII. <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />

Conselleiro <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria<br />

Celso Currás Fernán<strong>de</strong>z<br />

Director Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística<br />

Xesús P. González Moreiras<br />

Subdirector Xeral <strong>de</strong> Promoción e Ensino <strong>de</strong> Lingua Galega<br />

Xosé A. Pombo Mosquera<br />

Edita: XUNTA DE GALICIA<br />

Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria<br />

Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística<br />

Colabora: Azetanet<br />

Imprime: euroGráficas sl<br />

D. L.: C-2750/2002<br />

ISBN: 84-453-3465-4


Nota dos editores<br />

Recóllense neste volume a práctica totali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s intervencións e activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

que conformaron o programa científico <strong>da</strong> VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong><br />

Linguas Minoritarias, que tivo lugar no Pazo <strong>de</strong> Congresos e Exposicións <strong>de</strong><br />

<strong>Galicia</strong> (Santiago <strong>de</strong> Compostela) os días 22, 23 e 24 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 2001. O<br />

tema marco elixido para esta edición <strong>da</strong> Conferencia foi Políticas lingüísticas e<br />

educativas na Europa Comunitaria, co que se preten<strong>de</strong>u:<br />

- expoñe-los principais problemas que afectan ás linguas minoritarias, en<br />

particular os relacionados co ensino multilingüe;<br />

- <strong>de</strong>bater sobre os retos ós que se enfrontan estas linguas, especialmente os<br />

referidos ó ensino;<br />

- reflexionar sobre a importancia dos sistemas educativos nos procesos <strong>de</strong><br />

transmisión e producción lingüística;<br />

- reflexionar sobre o papel que <strong>de</strong>sempeñarán as tecnoloxías <strong>da</strong> fala e a<br />

enxeñería lingüística no futuro <strong>da</strong>s lingas minoritarias;<br />

- achegar propostas educativas e didácticas para o ensino multilingüe.<br />

Con este fin, o Comité Organizador <strong>de</strong>señou un programa heteroxéneo,<br />

aberto e participativo, estructurado en conferencias plenarias, simposios, mesas<br />

redon<strong>da</strong>s, relatorios e comunicacións libres, e congregou a algúns dos máis<br />

<strong>de</strong>stacados especialistas europeos nas materias obxecto <strong>de</strong> estudio e <strong>de</strong>bate;<br />

simultaneamente, planificou distintas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s paralelas (obradoiros,<br />

exposicións <strong>de</strong> pósteres e ferramentas <strong>da</strong> lingua) que contribuíron a enriquecer e<br />

facer máis atraente o programa proposto.<br />

Coas presentes <strong>Actas</strong>, os responsables <strong>da</strong> súa edición tentamos reproducir do<br />

xeito máis fi<strong>de</strong>digno posible as opinións, conceptos, reflexións e<br />

recomen<strong>da</strong>cións expresados ou simplemente apuntados en case tres días <strong>de</strong><br />

intenso traballo, e que a partir <strong>de</strong> agora que<strong>da</strong>n ó dispor <strong>de</strong> cantos, sexa cal sexa<br />

a disciplina <strong>da</strong> que partan, busquen algunhas posibles respostas ós problemas<br />

tratados.<br />

Que<strong>de</strong> tamén constancia do noso agra<strong>de</strong>cemento a tódolos participantes, que,<br />

gracias á súa cortesía e dilixencia, fixeron o noso traballo máis fácil.<br />

— 5 —<br />

Os editores


Presentación<br />

Manuel Fraga Iribarne<br />

Presi<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />

Vivimos tempos <strong>de</strong> preocupación no terreo <strong>da</strong>s linguas e, particularmente,<br />

<strong>da</strong>s agora chama<strong>da</strong>s “linguas minoritarias”. En <strong>Galicia</strong>, a nosa Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

Autonómica, posuidora dunha lingua <strong>de</strong> seu que tivo épocas <strong>de</strong> espléndido<br />

cultivo literario, esa inque<strong>da</strong>nza é <strong>de</strong>n<strong>de</strong> hai anos unha constante e unha<br />

cuestión que forma parte <strong>da</strong> nosa cotiá vi<strong>da</strong> colectiva. Son plenamente<br />

consciente <strong>de</strong> que no compromiso coa nosa lingua, coa súa difusión <strong>de</strong>ntro e<br />

fóra <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, co seu estudio científico e coa súa instalación normaliza<strong>da</strong> nos<br />

diferentes niveis sociais e profesionais <strong>da</strong> nosa Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>, todo canto<br />

fagamos parecerá pouco. E seguramente <strong>de</strong>be ser así, aín<strong>da</strong> que só sexa para<br />

evitar actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acomodo e autosatisfacción polo xa feito, que, certamente,<br />

dígase o que se diga, non é pouco.<br />

E nesa liña <strong>de</strong> compromiso coa nosa lingua temos que situa-la VIII<br />

Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias que Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />

acolleu os días 22, 23 e 24 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 2001, e que serviu como ámbito<br />

rigoroso <strong>de</strong> análise, estudio e avaliación <strong>da</strong>s linguas minoritarias <strong>da</strong> Península e<br />

aín<strong>da</strong> <strong>da</strong>quelas que perviven en diferentes comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> países europeos.<br />

O importante e prestixioso conxunto <strong>de</strong> participantes activos <strong>de</strong>sta<br />

Conferencia e o amplo abano <strong>de</strong> cuestións que se trataron (fun<strong>da</strong>mentalmente as<br />

relaciona<strong>da</strong>s co ámbito educativo) aseguran, sen pecar <strong>de</strong> optimistas, que os<br />

resultados e conclusións <strong>de</strong> relatorios, conferencias e mesas redon<strong>da</strong>s, recollidos<br />

nestas <strong>Actas</strong>, ofrecerán unha máis que axusta<strong>da</strong> diagnose <strong>da</strong> situación actual e<br />

unha máis que pertinente visión dos problemas e <strong>da</strong>s súas posibles solucións.<br />

Como noutros ámbitos importantes, no <strong>da</strong> lingua necesitamos avanzar,<br />

mellorar. Este é o imperativo que teimosamente nos transmitiron algúns dos<br />

mellores fillos que tivo <strong>Galicia</strong> ó longo <strong>da</strong> Historia. Temos que facelo así, con<br />

amplitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> miras, esforzo diario e capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> investigación. A <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Galicia</strong>, que teño a honra <strong>de</strong> presidir, está e estará nese esforzo coa máis firme<br />

vonta<strong>de</strong>. A publicación <strong>da</strong>s <strong>Actas</strong> <strong>da</strong> VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas<br />

Minoritarias é axeita<strong>da</strong> ocasión para reafirmalo. Conste así.<br />

— 7 —


Prólogo<br />

Celso Currás Fernán<strong>de</strong>z<br />

Conselleiro <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria<br />

Durante todo o ano 2001 tivo lugar, por <strong>de</strong>cisión conxunta <strong>da</strong> Unión Europea<br />

e do Consello <strong>de</strong> Europa, o Ano Europeo <strong>da</strong>s Linguas. A Consellería <strong>de</strong><br />

Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> non quixo<br />

permanecer á marxe <strong>de</strong> tan importante e transcen<strong>de</strong>nte celebración, razón pola<br />

que, entre outras accións, organizou, a través <strong>da</strong> Dirección Xeral <strong>de</strong> Política<br />

Lingüística, a VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias, proxecto<br />

que contou co apoio financeiro <strong>da</strong> Dirección Xeral <strong>de</strong> Educación e Cultura <strong>da</strong><br />

Comisión Europea.<br />

O obxectivo fun<strong>da</strong>mental que se perseguiu coa Conferencia foi establecer un<br />

foro no que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha óptica galega, se <strong>de</strong>batese sobre os principais<br />

problemas ós que se enfrontan en Europa as linguas minoritarias, en particular<br />

os relacionados co ensino multilingüe. Por tal motivo elixiuse como tema marco<br />

<strong>da</strong> Conferencia ,<br />

tema que foi abor<strong>da</strong>do por máis dunha trintena <strong>de</strong> importantes e prestixiosos<br />

especialistas <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, España e doutros países <strong>de</strong> Europa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> postulados ou<br />

puntos <strong>de</strong> vista heteroxéneos e, en non poucos casos, novidosos. A<strong>de</strong>mais,<br />

xunto ó que constituíu o programa oficial, sumáronse relevantes achegas <strong>de</strong><br />

máis <strong>de</strong> 50 investigadores, que fixeron a súa particular contribución ó éxito <strong>da</strong><br />

Conferencia coa presentación <strong>de</strong> comunicacións libres, pósteres, ferramentas,<br />

etc. Vaia para todos eles o meu agra<strong>de</strong>cemento.<br />

Foi responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> do Comité Científico e, especialmente, do Comité<br />

Organizador a planificación programática <strong>da</strong> Conferencia, labor que <strong>de</strong>u como<br />

resultado un programa científico e <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s paralelas heteroxéneo e <strong>de</strong><br />

cali<strong>da</strong><strong>de</strong> que invitaba á participación. Deles é o meu recoñecemento.<br />

Cómpre salientar que esta foi a oitava edición dun foro internacional <strong>de</strong> gran<br />

renome sobre linguas minoritarias que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a súa constitución en 1980, ten<br />

congregado, con periodici<strong>da</strong><strong>de</strong> trienal, os principais especialistas <strong>da</strong><br />

sociolingüística, <strong>da</strong> planificación lingüística, <strong>da</strong> pe<strong>da</strong>goxía, <strong>da</strong> psicoloxía ou <strong>da</strong><br />

política lingüística <strong>de</strong> to<strong>da</strong> Europa, en países como Escocia, Finlandia, Irlan<strong>da</strong>,<br />

Holan<strong>da</strong>, Polonia e España. A próxima edición terá lugar en Pajala/Kiruna,<br />

rexión <strong>de</strong> Suecia na que se falan as linguas Heänkieli e Saami. O organismo<br />

responsable <strong>da</strong> súa organización será o Departamento <strong>de</strong> Finés <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> Estocolmo.<br />

Certamente, o programa elaborado <strong>de</strong>beu resultar suxestivo e atraente, pois<br />

foron máis <strong>de</strong> 350 as persoas que asistiron á Conferencia, entre mestres <strong>de</strong><br />

educación primaria, profesores <strong>de</strong> educación secun<strong>da</strong>ria e universitaria,<br />

investigadores, especialistas e tamén políticos con responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong>s en<br />

— 9 —


planificación lingüística e educativa, proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> Europa e incluso <strong>de</strong><br />

América. Agora, coa publicación <strong>da</strong>s <strong>Actas</strong> <strong>da</strong> VIII Conferencia Internacional<br />

<strong>de</strong> Linguas Minoritarias, poñemos a disposición dos congresistas e <strong>da</strong><br />

comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> científica en xeral os contidos fun<strong>da</strong>mentais do programa<br />

científico, contidos que son o resultado <strong>de</strong> case tres días <strong>de</strong> intenso e fructífero<br />

traballo.<br />

— 10 —


DIRECTORIO DA VIII CONFERENCIA INTERNACIONAL DE<br />

LINGUAS MINORITARIAS<br />

COMITÉ DE HONRA<br />

PRESIDENTE Manuel Fraga Iribarne (Presi<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>)<br />

VOCAIS Celso Currás Fernán<strong>de</strong>z (Conselleiro <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación<br />

Universitaria <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>)<br />

Viviane Reding (Comisaria Europea <strong>de</strong> Educación, Cultura, Xuventu<strong>de</strong>,<br />

Medios <strong>de</strong> Comunicación e Deportes)<br />

Francisco Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l Riego (Presi<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega)<br />

Carlos Casares Mouriño (Presi<strong>de</strong>nte do Consello <strong>da</strong> Cultura Galega)<br />

Antón Santamarina Fernán<strong>de</strong>z (Director do Instituto <strong>da</strong> Lingua Galega)<br />

COMITÉ CIENTÍFICO<br />

Xabier Aizpurua (Eusko Jaurlaritza/Goberno Vasco)<br />

Xesús P. González Moreiras (<strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>)<br />

Lluís Jou i Mirabet (Generalitat <strong>de</strong> Cataluña)<br />

Josep Vicent Felip i Monlleó (Generalitat Valenciana)<br />

Philippe Martel (Université Montpellier III /FELCO)<br />

Joan Melià Garí (Govern <strong>de</strong> les Illes Balears)<br />

Pádraig O’Riagáin (Institiúid Teangeolaíochta Éireann)<br />

Miguel Siguán (Universitat <strong>de</strong> Barcelona)<br />

Miguel Strubell<br />

Glyn Williams (University of Wales)<br />

COMITÉ ORGANIZADOR<br />

José Caji<strong>de</strong> Val (Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)<br />

Agustín Dosil (Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> Maceira (Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela) <strong>de</strong> Compostela)<br />

X. Gregorio Ferreiro Fente (<strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>)<br />

Manuel González González (Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)<br />

Miguel Anxo Santos Rego (Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)<br />

— 11 —


INAUGURACIÓN DA<br />

VIII CONFERENCIA INTERNACIONAL<br />

DE LINGUAS MINORITARIAS


Manuel González González<br />

Secretario <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega<br />

Membro do Comité Organizador<br />

Excmo. Sr. Presi<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, Ilma. Sra. Comisaria Europea <strong>de</strong><br />

Educación, Cultura, Xuventu<strong>de</strong>, Medios <strong>de</strong> Comunicación e Deportes, Excmas.<br />

e Ilmas. autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s, señoras e señores participantes na VIII Conferencia Internacional<br />

<strong>de</strong> Linguas Minoritarias.<br />

Permítanme, queridos amigos, só unhas palabras en nome do Comité organizador<br />

<strong>de</strong>ste Coloquio.<br />

Escan<strong>da</strong>lízannos feitos coma a caza indiscrimina<strong>da</strong> <strong>de</strong> baleas ou <strong>de</strong> calquera<br />

especie animal en vías <strong>de</strong> extinción, pero a penas nos inmutamos cando <strong>de</strong>saparece<br />

unha lingua.<br />

Escan<strong>da</strong>lizámonos, e con razón, cando nunha escavación <strong>de</strong>struímos algún<br />

xacemento arqueolóxico ou cando <strong>de</strong>rrubamos un edificio <strong>de</strong> valor histórico,<br />

pero somos totalmente insensibles ó empobrecemento ou á per<strong>da</strong> do patrimonio<br />

milenario dunha lingua marxina<strong>da</strong> ou reprimi<strong>da</strong>.<br />

Escan<strong>da</strong>lizámonos, e con razón, coa discriminación racial ou coa discriminación<br />

por razón <strong>de</strong> sexo; repúgnanos que un neno negro non teña acceso ó ensino<br />

nas mesmas condicións ca un neno branco, e sentimos estupor ante a discriminación<br />

que sofre a muller nalgunhas socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s; pero non nos preocupa o máis<br />

mínimo que moitos millóns <strong>de</strong> nenos non teñan acceso ó ensino na lingua que<br />

apren<strong>de</strong>ron dos seus pais; ou que os ci<strong>da</strong>dáns dun territorio non teñan <strong>de</strong>reito a<br />

recibir información na súa lingua sobre a composición e características dos productos<br />

que consomen.<br />

Escan<strong>da</strong>lizámonos, e con razón, <strong>de</strong> que cando se constrúen as beirarrúas ou<br />

os accesos ós edificios non se pense nas persoas minusváli<strong>da</strong>s, pero ninguén se<br />

escan<strong>da</strong>liza <strong>de</strong> que aín<strong>da</strong> hoxe non exista unha a<strong>da</strong>ptación do alfabeto para<br />

xordos a unha lingua coma o galego.<br />

Quero dicir con isto que mesmo no mundo presuntamente máis <strong>de</strong>mocrático,<br />

continúa habendo discriminación lingüística, linguas con máis <strong>de</strong>reitos e linguas<br />

con menos <strong>de</strong>reitos ou mesmo sen <strong>de</strong>reitos.<br />

No momento <strong>de</strong> comeza-los traballos <strong>de</strong> organización presentóusenos xa un<br />

primeiro problema, o do nome: linguas minoritarias, linguas minoriza<strong>da</strong>s, linguas<br />

menos estendi<strong>da</strong>s, linguas sen estado... Por tradición optamos por mante-la<br />

<strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> Linguas Minoritarias, pero baixo esta etiqueta encérranse conceptos<br />

e reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s ben distintos: <strong>da</strong>mos cabi<strong>da</strong> tanto a linguas realmente minoritarias<br />

no seu territorio, como a linguas <strong>de</strong> pequena extensión aín<strong>da</strong> que sexan<br />

claramente maioritarias no seu territorio, sempre que se <strong>de</strong>a a condición <strong>da</strong><br />

existencia <strong>da</strong>lgún tipo <strong>de</strong> bilingüismo social, entendido este no seu sentido máis<br />

amplo <strong>de</strong> coexistencia <strong>de</strong> varias linguas nunha socie<strong>da</strong><strong>de</strong>, é dicir, cando hai<br />

— 15 —


— 16 —<br />

Manuel González González<br />

unha parte <strong>da</strong> poboación que fala unha lingua, outra parte <strong>da</strong> poboación que fala<br />

outra lingua, ou ben unha parte importante <strong>da</strong> poboación que utiliza as dúas linguas<br />

cun comportamento diglósico. E, por suposto, tamén teñen cabi<strong>da</strong> as linguas<br />

sen territorio. É importante dicir isto porque aquí neste días analizaranse<br />

aspectos <strong>de</strong> moitas linguas con estatus moi distantes.<br />

A Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias tenta promove-la diversi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

lingüística e a súa aprendizaxe como medio para fomenta-la tolerancia e<br />

a comprensión entre persoas <strong>de</strong> diferentes culturas e diferentes linguas. Esta<br />

VIII edición, que hoxe inauguramos, enmárcase <strong>de</strong>ntro dos actos do Ano Europeo<br />

<strong>da</strong>s Linguas, está patrocina<strong>da</strong> e organiza<strong>da</strong> pola <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> e conta<br />

con financiamento <strong>da</strong> Dirección Xeral <strong>de</strong> Educación e Cultura <strong>da</strong> Comisión Europea,<br />

que queremos agra<strong>de</strong>cer publicamente.<br />

Esta Edición leva como perfil especial “As políticas lingüísticas e educativas<br />

na Europa Comunitaria”, e a estes temas irá <strong>de</strong>dicado o núcleo central <strong>de</strong>stas<br />

xorna<strong>da</strong>s, a través <strong>de</strong> Conferencias plenarias, simposios, mesas redon<strong>da</strong>s e relatorios.<br />

Pero somos conscientes <strong>de</strong> que vivimos un momento histórico <strong>de</strong> profun<strong>da</strong>s<br />

transformacións, no que os procesos evolutivos se producen a unha veloci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> vertixe, por iso non quixemos que estivese ausente dos nosos traballos<br />

unha análise <strong>da</strong> importancia <strong>da</strong>s novas tecnoloxías nas linguas minoritarias,<br />

un exame <strong>de</strong> cómo o <strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> traducción automática, <strong>da</strong> síntese<br />

e recoñecemento <strong>de</strong> voz, dos sistemas <strong>de</strong> diálogo home-máquina po<strong>de</strong>n influír<br />

na transformación do estatus <strong>da</strong>s linguas minoritarias. E algo semellante po<strong>de</strong>riamos<br />

dicir do <strong>de</strong>senvolvemento dos traballos <strong>de</strong> terminoloxía nesta época en<br />

que os avances científicos e tecnolóxicos, o <strong>de</strong>senvolvemento espectacular <strong>da</strong>s<br />

comunicacións e o proceso <strong>de</strong> globalización fan que as linguas <strong>de</strong> especiali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

adquiran ca<strong>da</strong> día maior relevancia. Gustaríanos que nalgunhas <strong>da</strong>s múltiples<br />

sesións relaciona<strong>da</strong>s co ensino se levase a cabo unha reflexión sobre cómo vai<br />

se-la escola do futuro, sobre as súas esixencias, e sobre se as linguas minoritarias<br />

están prepara<strong>da</strong>s para respon<strong>de</strong>r a estes cambios presumibles.<br />

Quixemos que neste Coloquio houbese un espacio para a exposición <strong>de</strong><br />

proxectos e ferramentas novidosas referi<strong>da</strong>s ás linguas minoritarias, para <strong>da</strong>las a<br />

coñecer e para que poi<strong>da</strong>n servir tamén <strong>de</strong> estímulo e <strong>de</strong> guía para outras linguas<br />

que aín<strong>da</strong> non as posúen.<br />

Non esquecemos que este é fun<strong>da</strong>mentalmente un lugar <strong>de</strong> encontro e <strong>de</strong> intercambio<br />

científico. Esta é a razón pola que se habilitou unha sala especial para<br />

contactos entre participantes coa fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>bateren i<strong>de</strong>as, intercambiaren información<br />

ou poñeren en marcha algún proxecto <strong>de</strong> investigación.<br />

Estamos convencidos <strong>de</strong> que fronte ó uniformismo reductor, é necesario un<br />

pensamento novo, alternativo, que <strong>de</strong>a lugar a unha socie<strong>da</strong><strong>de</strong> na que teña cabi<strong>da</strong><br />

a diversi<strong>da</strong><strong>de</strong>, na que se respecten as diferencias lingüísticas e culturais,<br />

nunha uni<strong>da</strong><strong>de</strong> fraternal <strong>de</strong> respecto e intercambio <strong>de</strong>mocrático.


Inauguración <strong>da</strong> VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias<br />

Pero esta <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> principios non quixera que se interpretase como<br />

inxenui<strong>da</strong><strong>de</strong>; non queremos que este encontro se converta nun lugar <strong>de</strong> proclamas<br />

mestura<strong>da</strong>s con lamentos, que con frecuencia non son máis có preludio dun<br />

gran funeral. Desexamos e esperamos que este sexa un foro <strong>de</strong> análise rigorosa<br />

e realista <strong>da</strong> situación, e <strong>de</strong> estudio dos medios non só para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>rse, senón<br />

para avanzar, medios <strong>de</strong>mocráticos baseados na razón, no <strong>de</strong>reito e na capaci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> xerar ilusión, medios que nos permitan dunha maneira intelixente sortea-los<br />

obstáculos que se interpoñen na normalización <strong>da</strong>s “nosas linguas”, e<br />

que nos permitan percorre-lo camiño <strong>da</strong> recuperación <strong>da</strong> digni<strong>da</strong><strong>de</strong> dos nosos<br />

pobos e <strong>da</strong>s nosas culturas. Á par <strong>da</strong> sociolingüística <strong>de</strong>scritiva dos dramas que<br />

moitas veces acompañan o contacto <strong>de</strong> linguas, temos que chegar a elaborar<br />

unha sociolingüística terapéutica. A simple <strong>de</strong>scrición dos problemas e as<br />

estatísticas preocupantes fan parecer aín<strong>da</strong> máis po<strong>de</strong>rosas e irresistibles as<br />

linguas privilexia<strong>da</strong>s, rebaixando así a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> resistencia dos que falan<br />

linguas minoritarias.<br />

En cambio unha sociolingüística terapéutica pescu<strong>da</strong> na natureza e na historia<br />

as razóns que avalan a nosa confianza no futuro <strong>da</strong> biodiversi<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística. A<br />

inmensa maioría dos seres humanos precisan o apoio <strong>de</strong>sta nova lingüística<br />

<strong>de</strong>mocrática. O diagnóstico é necesario, pero o diagnóstico só é ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ira<br />

medicina cando leva aparellado o <strong>de</strong>seño dunha terapia eficaz. Estou<br />

convencido <strong>de</strong> que moitos <strong>de</strong> nós estamos aquí para iso.<br />

— 17 —


Viviane Reading<br />

Comisaria Europea <strong>de</strong> Educación, Cultura, Xuventu<strong>de</strong>,<br />

Medios <strong>de</strong> Comunicación e Deportes<br />

Estou encanta<strong>da</strong> <strong>de</strong> estar en <strong>Galicia</strong>, un fermoso país que participa do<br />

patrimonio e <strong>da</strong> diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> cultural <strong>de</strong> Europa. Que<strong>de</strong>i impresiona<strong>da</strong> esta mañá<br />

ó serme exposto o proxecto <strong>da</strong> Ci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Cultura, esa gran<strong>de</strong> empresa cultural<br />

que teñen previsto construír. Por iso gustaríame, Señor s<br />

Presi<strong>de</strong>nte, <strong>da</strong>rlle as<br />

gracias ó pobo galego e ó seu goberno por esta creación cultural que, por<br />

suposto, pertencerá a <strong>Galicia</strong>, pero que será igualmente patrimonio <strong>de</strong> tódolos<br />

europeos. Moitas gracias por creárno-lo futuro cunha construcción tan orixinal,<br />

tan sóli<strong>da</strong> e tan importante para o patrimonio diversificado dos europeos.<br />

Gustaríame falarlles <strong>da</strong> Europa <strong>da</strong>s linguas, que é necesariamente unha<br />

Europa <strong>da</strong> riqueza, unha Europa <strong>da</strong> diversi<strong>da</strong><strong>de</strong>, unha Europa <strong>da</strong>s diferencias,<br />

pero non unha Europa na que esas diferencias e diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> se opoñan. Por iso,<br />

esta Europa <strong>da</strong>s linguas, que mostrou a súa dinámica durante o Ano Europeo<br />

<strong>da</strong>s Linguas, non é a <strong>da</strong> Comisión <strong>de</strong> Bruxelas, obviamente; é a vosa, a <strong>da</strong>s<br />

iniciativas locais, rexionais, nacionais, a <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s esas enerxías que se<br />

mobilizaron para falar con orgullo <strong>da</strong>s linguas. Eu son a primeira persoa<br />

asombra<strong>da</strong> ó ve-lo dinamismo que xerou este ano <strong>de</strong>dicado ás linguas.<br />

Aconsello, a miúdo, que o multilingüismo se converta en algo normal, e<br />

discuto con políticos as formas <strong>de</strong> mellora-lo sistema actual <strong>de</strong> aprendizaxe <strong>de</strong><br />

linguas. Con este fin, mantiven tamén reunións con asociacións <strong>de</strong> ensinantes,<br />

universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, organizacións <strong>de</strong> pais <strong>de</strong> alumnos; é dicir, con to<strong>da</strong> a socie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

implica<strong>da</strong> e que se mobilizou.<br />

A min non me gusta <strong>de</strong>masiado o concepto <strong>de</strong> linguas minoritarias. Para min<br />

non hai nin gran<strong>de</strong>s nin pequenas linguas. Iso non existe. Existen as linguas<br />

maternas, e ca<strong>da</strong> lingua materna é gran<strong>de</strong>, porque é instrumento para a<br />

comprensión do ser humano e do seu contorno. Entón, ¿que importa que unha<br />

lingua sexa fala<strong>da</strong> por duascentas mil persoas ou por douscentos millóns <strong>de</strong><br />

persoas, se a súa gran<strong>de</strong>za vén <strong>da</strong><strong>da</strong> polo seu carácter <strong>de</strong> lingua materna? Por<br />

esta razón, temos que preservar tó<strong>da</strong>las linguas maternas, sexa cal sexa, porque<br />

to<strong>da</strong>s forman parte do patrimonio dos europeos. Unha lingua agónica é un anaco<br />

do patrimonio colectivo que se per<strong>de</strong>. Esta é a razón pola que cómpre loitar para<br />

que tó<strong>da</strong>las linguas poi<strong>da</strong>n sobrevivir, partindo <strong>de</strong> que tó<strong>da</strong>las linguas son <strong>da</strong>s<br />

persoas, <strong>da</strong> xente; son elas as que as utilizan e coas que se comunican, as que as<br />

cantan, as que xogan con elas.<br />

Pero no só fai falta transmiti-las linguas, hai que transmiti-lo amor a elas e ás<br />

culturas que lles <strong>da</strong>n fun<strong>da</strong>mento. E é aquí on<strong>de</strong> entra en xogo a educación, que<br />

está no centro <strong>da</strong> salvagar<strong>da</strong> <strong>da</strong> nosa diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> cultural. Non obstante, a<br />

educación non <strong>de</strong>be ser concibi<strong>da</strong> simplemente como a vía <strong>de</strong> encontro <strong>de</strong><br />

— 19 —


— 20 —<br />

Viviane Reding<br />

códigos culturais, senón como o elo <strong>de</strong> unión e apertura cara ós <strong>de</strong>mais. Así,<br />

non abon<strong>da</strong> con que eu teña as miñas propias raíces, tamén é necesario que<br />

chegue a abrirme cara ás raíces propias dos que están ó meu arredor. Noutras<br />

palabras, non chega con que eu adquira coñecementos sobre a miña cultura e a<br />

miña lingua, senón que tamén é necesario que compren<strong>da</strong> e apren<strong>da</strong> a coñece-la<br />

lingua e a cultura dos veciños, porque, <strong>de</strong> non ser así, non me po<strong>de</strong>rei<br />

comunicar con eles. Por iso eu sempre digo que cantos máis alumnos se<br />

integren nos programas <strong>de</strong> aprendizaxe <strong>de</strong> linguas, menos necesitaremos<br />

integrar nos programas antirracismo. O multilingüismo é a base dunha<br />

socie<strong>da</strong><strong>de</strong> equilibra<strong>da</strong> e <strong>de</strong>be se-lo fun<strong>da</strong>mento sobre o que se asente a nosa<br />

Europa.<br />

Continuamente pregúntanme se os terribles acontecementos do 11 <strong>de</strong><br />

setembro van mu<strong>da</strong>-la miña política. E eu sempre respondo que non, que eses<br />

acontecementos reforzan precisamente a nosa política, porque <strong>de</strong>mostraron o<br />

que a incomprensión e o rexeitamento dos <strong>de</strong>mais po<strong>de</strong>n causar. Por esta razón,<br />

creo que esta Europa se vai construír xustamente sobre o contrario: sobre a<br />

comprensión dos <strong>de</strong>mais, sobre a comunicación dos <strong>de</strong>mais, sobre a<br />

colaboración cos <strong>de</strong>mais, e é este o mo<strong>de</strong>lo que Europa tamén <strong>de</strong>be practicar<br />

cos outros continentes. O 11 <strong>de</strong> setembro reforzou a nosa forma <strong>de</strong> actuar e <strong>de</strong><br />

pensar, porque este é o único medio <strong>de</strong> preserva-la paz, un mo<strong>de</strong>lo que quizais<br />

haberá que pensar en facelo funcionar noutros continentes.<br />

Unha lingua é un rexistro persoal, pero constitúe tamén un elemento <strong>de</strong><br />

prosperi<strong>da</strong><strong>de</strong> económica. Coñece-las linguas é po<strong>de</strong>r funcionar nun mundo<br />

globalizado, é po<strong>de</strong>r traballar e exerce-la mobili<strong>da</strong><strong>de</strong> nun gran mercado único.<br />

Para ter un emprego mañá e para conservar ese emprego pasadomañá, as futuras<br />

xeracións necesitarán a aprendizaxe <strong>da</strong>s linguas.<br />

A terceira mensaxe que quixen <strong>da</strong>r durante este ano é que as linguas son un<br />

pracer, e non un traballo. Un pracer, ¿por que? Porque todo o mundo po<strong>de</strong><br />

apren<strong>de</strong>las e a<strong>de</strong>mais, <strong>de</strong> forma lúdica. Eu son luxemburguesa e no meu país<br />

temos un bo exemplo. Nós falámo-lo luxemburgués, que é a nosa lingua<br />

materna, a máis fermosa do mundo. Pero como todo o país está ro<strong>de</strong>ado <strong>de</strong><br />

gran<strong>de</strong>s nacións (Francia, Alemaña...), os nosos nenos apren<strong>de</strong>n a falar e a<br />

escribir en alemán e en francés a partir dos seis anos. Arredor dos <strong>de</strong>z anos<br />

introdúcense outras linguas como o portugués e o italiano. Falan entre eles o<br />

luxemburgués, que nos preocupamos <strong>de</strong> manter, pero os nosos nenos tamén<br />

coñecen outras tres linguas. Isto non significa que os nosos nenos sexan máis<br />

intelixentes que os <strong>de</strong>mais. Isto tamén é posible entre voste<strong>de</strong>s. Esta é a<br />

mensaxe que eu quero transmitirlles ós europeos. Todo o mundo po<strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r<br />

linguas e canto antes se inicie o proceso, mellor; e canto máis ludicamente se<br />

apren<strong>da</strong>, maior eficacia se obterá. Non é necesario comezar coa ortografía e a<br />

gramática. ¡Isto é pesado! Actualmente hai novos métodos magníficos cos que


Inauguración <strong>da</strong> VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias<br />

se po<strong>de</strong> chegar moi lonxe no coñecemento dunha lingua. Creo que a lingua<br />

materna e outras dúas máis é o límite que eu lles propoño ós europeos, pois<br />

apren<strong>de</strong>r unicamente unha segun<strong>da</strong> lingua non é suficiente. Dúas son máis ca<br />

necesarias, son indispensables.<br />

Tamén me preguntan: Pero, ¿que linguas? Eu rexeito facer xerarquías <strong>da</strong>s<br />

linguas, porque non existe tal. Sen embargo, pó<strong>de</strong>se aplicar un criterio básico,<br />

que é o seguinte. En primeiro lugar, hai que apren<strong>de</strong>-la lingua do veciño, porque<br />

é a máis necesaria para comunicármonos e para construírmos esa Europa<br />

transfronteiriza <strong>de</strong> rexións que vai se-lo noso futuro. Polo tanto, apren<strong>de</strong>r<br />

primeiro a lingua <strong>da</strong> rexión veciña paréceme que é esencial.<br />

Outra mensaxe que quero <strong>de</strong>ixar é que cantas máis linguas se apren<strong>da</strong>n, máis<br />

fácil resulta o proceso <strong>de</strong> adquisición. Unha vez que se adquire o hábito <strong>de</strong><br />

apren<strong>de</strong>r linguas, máis doado resulta enfrontarse á aprendizaxe <strong>de</strong> sucesivas<br />

linguas.<br />

Esta é unha oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> que lles <strong>de</strong>bemos <strong>da</strong>r ós nosos fillos, ós nosos<br />

mozos. E para iso cómpre que as rexións tomen esta responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong>, porque o<br />

futuro está nas súas mans.<br />

En calquera caso, hai que construír ese futuro baixo unha óptica <strong>de</strong> apertura,<br />

porque o futuro será un futuro aberto. Esta i<strong>de</strong>a tómoa do presi<strong>de</strong>nte Fraga, co<br />

que tiven a oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> falar pouco antes <strong>de</strong> iniciarse este acto. Ten razón<br />

cando di que a apertura é a clave do futuro.<br />

Quérovos dicir tamén que este Ano Europeo <strong>da</strong>s Linguas non é unha acción<br />

illa<strong>da</strong> e que non se vai <strong>de</strong>te-lo 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro. Este ano é o inicio dunha gran<strong>de</strong><br />

aventura <strong>da</strong> familia dos europeos. Des<strong>de</strong> hai xa moito tempo, insistimos e<br />

traballamos para que esa Europa do multilingüismo sexa unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Gustaríame que avanzasemos todos xuntos, ca<strong>da</strong> día <strong>de</strong> xeito máis <strong>de</strong>cidido, con<br />

reformas no ensino, ofrecéndolle á xuventu<strong>de</strong> a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> ir estudiar a un<br />

país veciño e <strong>de</strong> participar en moitos programas <strong>de</strong> intercambios. ¡Que fermosa<br />

aventura será ve-la xente <strong>de</strong> tó<strong>da</strong>las nacionali<strong>da</strong><strong>de</strong>s compartir i<strong>de</strong>as comúns,<br />

todos coa súa propia i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>, pero todos cunha visión común: a <strong>de</strong> construíla<br />

nosa gran<strong>de</strong> e fermosa Europa! Unha Europa <strong>da</strong> diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> cultural, do<br />

respecto <strong>da</strong> diferencia cultural, pero nunha apertura cara ós <strong>de</strong>mais, nun camiño<br />

común cara a un futuro común on<strong>de</strong> todos xuntos vaiamos collidos <strong>da</strong> man,<br />

conscientes <strong>da</strong>s diferencias e conscientes do noso futuro común.<br />

— 21 —


Manuel Fraga Iribarne<br />

Presi<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />

Quero, en primeiro lugar, dárlle-la benvi<strong>da</strong> a <strong>Galicia</strong>, e espero que teñan unha<br />

feliz estancia en Santiago <strong>de</strong> Compostela, ci<strong>da</strong><strong>de</strong> universal, que a través <strong>da</strong>s peregrinacións<br />

foi sempre lugar <strong>de</strong> encontro <strong>de</strong> linguas e <strong>de</strong> culturas diversas.<br />

Todos sabemos que hai linguas con maior número <strong>de</strong> falantes e linguas con<br />

menos falantes, linguas <strong>de</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s con maior po<strong>de</strong>r económico e linguas <strong>de</strong><br />

socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s menos po<strong>de</strong>rosas, linguas normaliza<strong>da</strong>s e linguas minoriza<strong>da</strong>s en<br />

maior ou menor grao. Pero todo isto son circunstancias históricas que po<strong>de</strong>n<br />

cambiar, e que <strong>de</strong> feito cambian, no transcurso do tempo, como moi ben nolo<br />

<strong>de</strong>mostra o caso do inglés, lingua que pasou dunha situación <strong>de</strong> notable marxinali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

na I<strong>da</strong><strong>de</strong> Media, cunha forte diglosia <strong>de</strong> adscrición que a i<strong>de</strong>ntificaba<br />

coas capas baixas <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong>, porque os conquistadores Normandos falaban<br />

francés, a converterse practicamente na lingua franca instrumental en todo o<br />

mundo.<br />

Estes feitos son circunstancias externas alleas ás linguas mesmas. O substancial<br />

<strong>da</strong>s linguas, e xa que logo o ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iramente importante, é o feito <strong>de</strong> que<br />

serven <strong>de</strong> medio <strong>de</strong> comunicación entre os membros dunha socie<strong>da</strong><strong>de</strong>, é o feito<br />

<strong>de</strong> que son a expresión dunha maneira <strong>de</strong> vivir, dunha cultura, dunha maneira<br />

<strong>de</strong> ve-lo mundo, e <strong>de</strong> que son un producto <strong>da</strong>s vivencias históricas dos pobos<br />

que as falan. Xa no ano 1924 o <strong>de</strong>putado alsaciano Eugène Muller <strong>de</strong>claraba<br />

diante <strong>da</strong> Cámara <strong>de</strong> Deputados Francesa: “Ca<strong>da</strong> pobo ten <strong>de</strong>reito á súa lingua,<br />

é este un <strong>de</strong>reito natural, e ningunha razón <strong>de</strong> Estado o po<strong>de</strong> privar <strong>de</strong>ste <strong>de</strong>reito”.<br />

Por iso tó<strong>da</strong>las linguas, sen excepción, son un patrimonio <strong>da</strong> humani<strong>da</strong><strong>de</strong> que<br />

témo-la obriga <strong>de</strong> protexer e <strong>de</strong> preservar. E esta é a i<strong>de</strong>a que subxace no fondo<br />

<strong>de</strong>sta Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias, convoca<strong>da</strong> no Ano <strong>da</strong>s<br />

Linguas, moi oportunamente convoca<strong>da</strong> pola Unión Europea. Este Congreso ten<br />

sentido porque <strong>de</strong>safortuna<strong>da</strong>mente hai moitas linguas que aín<strong>da</strong> hoxe non gozan<br />

dunha situación <strong>de</strong> normali<strong>da</strong><strong>de</strong> nos pobos que as posúen.<br />

O goberno <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> asumiu pola Constitución, polo Estatuto, pola súa<br />

lexislación mesma, o compromiso <strong>de</strong> traballar para <strong>da</strong>rlle á lingua galega a situación<br />

que lle correspon<strong>de</strong> como lingua “propia” <strong>de</strong>ste pobo e como medio <strong>de</strong><br />

expresión <strong>da</strong> nosa cultura secular. Témo-lo <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> avanzar día a día no proceso<br />

<strong>de</strong> normalización <strong>da</strong> nosa lingua: o camiño non está exento <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong>s,<br />

pero asegúrolles que estamos facendo todos un gran<strong>de</strong> esforzo para que a presencia<br />

do galego na educación, nas administracións, na vi<strong>da</strong> pública e mesmo<br />

na empresa priva<strong>da</strong> teña ca<strong>da</strong> vez un peso maior.<br />

Hoxe, por fortuna, a maior parte dos prexuízos, dos complexos <strong>de</strong> inferiori<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

e <strong>da</strong>s actitu<strong>de</strong>s negativas que actuaban como un ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iro cancro que im-<br />

— 23 —


— 24 —<br />

Manuel Fraga Iribarne<br />

pedía a rexeneración <strong>da</strong> nosa lingua, é algo que pertence ó pasado. O galego é<br />

ca<strong>da</strong> vez máis apreciado na nosa socie<strong>da</strong><strong>de</strong> non só pola poboación que se expresa<br />

<strong>de</strong> maneira habitual nesta lingua, senón tamén mesmo por aqueles que por<br />

distintas razóns aín<strong>da</strong> non a usan na maior parte <strong>da</strong>s súas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s diarias.<br />

O <strong>de</strong>stino <strong>da</strong>s linguas non <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> só dos intereses políticos, económicos ou<br />

científicos respal<strong>da</strong>dos polas accións <strong>de</strong> planificación lingüística que se poi<strong>da</strong>n<br />

poñer en marcha para favorece-la súa expansión en <strong>de</strong>terminado territorio. O<br />

<strong>de</strong>stino <strong>da</strong>s linguas <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> factores que non son sempre fáciles <strong>de</strong> examinar,<br />

e está fortemente vinculado á vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong> ser <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>. Pero esta<br />

“vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong> ser” <strong>de</strong>be plasmarse en políticas activas que <strong>de</strong>ben aten<strong>de</strong>-lo plano<br />

legal, e contemplar medi<strong>da</strong>s encamiña<strong>da</strong>s á ampliación do espacio social.<br />

O goberno <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> séntese fon<strong>da</strong>mente soli<strong>da</strong>rio cos esforzos que en distintas<br />

partes do mundo se están a facer pola dignificación <strong>da</strong>s linguas que aín<strong>da</strong><br />

non gozan dunha situación <strong>de</strong> normali<strong>da</strong><strong>de</strong>. O esforzo <strong>de</strong>les é o noso mesmo esforzo,<br />

e se nós temos éxito eles tamén o terán.<br />

Quero <strong>de</strong>sexarlles unha vez máis unha agra<strong>da</strong>ble estadía entre nós, e estou<br />

seguro <strong>de</strong> que nestes días van realizar un traballo serio e rigoroso que nos vai<br />

ser <strong>de</strong> utili<strong>da</strong><strong>de</strong> para todos.


CONFERENCIAS PLENARIAS


Langues minorisées et réalité <strong>de</strong> la culture européenne<br />

Robert Lafont<br />

Prési<strong>de</strong>nt <strong>de</strong> l'Eurocongrès 2000 <strong>de</strong>s espaces occitans et catalans<br />

Université Paul-Valéry, Montpellier<br />

Faut-il que je m'excuse <strong>de</strong> parler en français? L'une <strong>de</strong>s misères <strong>de</strong>s langues<br />

minoritaires est <strong>de</strong> <strong>de</strong>voir, pour parler d'elles-mêmes, user <strong>de</strong> langues<br />

hégémoniques, et le plus souvent <strong>de</strong> celles contre qui elles ont le plus <strong>de</strong> griefs.<br />

Il leur reste évi<strong>de</strong>mment, et c'est le cas <strong>da</strong>ns cette rencontre, à cé<strong>de</strong>r la place à<br />

l'anglais, que les usages, à défaut d'un texte qui fasse jurispru<strong>de</strong>nce, ont<br />

consacré comme langue <strong>de</strong> communication internationale. J'ai eu plusieurs fois<br />

l'occasion <strong>de</strong> dire et d'écrire que cette solution ne me déplaisait pas. Il faut avoir<br />

l'esprit dérangé pour ne pas reconnaître les avantages immédiats d'un langage<br />

universel. Et puisque l'espéranto n'est pas parvenu à ce statut <strong>de</strong> façon<br />

univoque, puisque l'anglais y est, semble-t-il, parvenu, va pour l'anglais!<br />

Reconnaître un état <strong>de</strong> fait et y trouver <strong>de</strong>s commodités, ce n'est pas, pour<br />

employer l'une <strong>de</strong> ces expressions outrées qui ont cours officiel en France, faire<br />

allégeance à un impérialisme anglo-saxon.<br />

Il est cepen<strong>da</strong>nt <strong>de</strong>s situations particulières. La mienne l'est. Universitaire<br />

français, j'ai été sommé, tout le long <strong>de</strong> ma carrière, <strong>de</strong> m'engager comme mes<br />

collègues, à n'user que du français <strong>da</strong>ns mes interventions publiques à<br />

l'étranger. J'ai souvent désobéi, par esprit civique, à cet ordre chauvin qui faisait<br />

offense à mes droits <strong>de</strong> citoyen. Aujourd'hui, la situation est différente. La<br />

fameuse "exception linguistique" française m'engage à me faire entendre à tout<br />

prix d'abord <strong>da</strong>ns le champ clos <strong>de</strong> l'opposition que je rencontre comme<br />

écrivain occitan. Selon la tactique la plus habituelle, il est toujours bon<br />

d'occuper le terrain <strong>de</strong> l'adversaire. Je parle donc français. I want to be<br />

un<strong>de</strong>rstood.<br />

Ne craignez rien! Je ne vais pas vous enfermer <strong>da</strong>ns cette "exception". Je<br />

veux simplement raisonner sur ce cas limite pour notre enseignement à tous.<br />

Et d'abord raisonner sur un chiffre. Un récent rapport au ministre français <strong>de</strong><br />

l'Éducation nationale du Professeur Cerquiglini, <strong>de</strong>puis peu Délégué général<br />

aux Langues <strong>de</strong> France, pose l'existence en cette France, outre le français<br />

officiel, <strong>de</strong> 75 langues non issues <strong>de</strong> l'immigration. Ce chiffre effarant, et qui<br />

n'a pas manqué <strong>de</strong> fournir un argument aux tenants du centralisme linguistique,<br />

est obtenu par la comptabilisation <strong>de</strong>s langues <strong>de</strong>s ex-colonies <strong>de</strong>venues<br />

départements ou territoires d'Outre-mer.<br />

Il y a là un paradoxe: le paradoxe territorial.<br />

Mettre au compte du Territoire national <strong>de</strong>s langues parlées par exemple en<br />

Nouvelle-Calédonie, <strong>de</strong> l'autre côté <strong>de</strong> la Terre, c'est i<strong>de</strong>ntifier une<br />

hétérogénéité géographico-culturelle maximale, irréductible, à une astuce<br />

— 27 —


— 28 —<br />

Robert Lafont<br />

administrative chargée d'effacer le scan<strong>da</strong>le <strong>de</strong> la colonisation lointaine, en<br />

l'entérinant du même coup: Papeetee, Nouméa, Cayenne sont en France par<br />

repentir historique du pouvoir parisien, donc le tahitien et les foisonnements<br />

canaques et amérindiens sont au compte <strong>de</strong> la France.<br />

Quand la régularisation universitaire s'en mêle, les conséquences sont<br />

savoureuses. Les enseignants d'occitan <strong>de</strong> l'Université <strong>de</strong> Montpellier vont faire<br />

passer un C.A.P.E.S. <strong>de</strong> tahitien au titre <strong>de</strong> leur compétence en "langues<br />

régionales". Il y a un C.A.P.E.S. <strong>de</strong> créole, qui associe Guyane, Gua<strong>de</strong>loupe,<br />

Martinique et Réunion, embrassant le tour <strong>de</strong> taille <strong>de</strong> la Planète; mais laisse <strong>de</strong><br />

côté le mauricien, créole français, mais politiquement indépen<strong>da</strong>nt, à quelques<br />

encablures <strong>de</strong> Saint-Denis, préfecture d'un département français.<br />

Mais quand s'ajoute la politique présente <strong>de</strong> l'État, la dysfonction <strong>de</strong>vient<br />

cocasse. Tout le mon<strong>de</strong> sait ici que la France a récemment ajouté à sa<br />

Constitution un article II qui dit très simplement: "La langue <strong>de</strong> la République<br />

est le français". Le vote <strong>de</strong> cette phrase a été l'objet d'un débat, où il est<br />

clairement apparu ce que tout le mon<strong>de</strong> savait déjà: l'intrus visé était l'anglais.<br />

Contre l'anglais, la France a aussi la loi Toubon. Des inspecteurs du fisc sont<br />

chargés <strong>de</strong> veiller à son application et <strong>de</strong> dresser procès-verbal aux<br />

contrevenants, à ceux qui n'affichent pas les <strong>de</strong>ux langues sur leurs produits.<br />

Loi et Constitution sont naturellement inopérants. L'anglais commercial,<br />

scientifique, pratique a progressé en France <strong>de</strong> façon exponentielle. Avec<br />

l'informatique et Internet, le français est en débâcle.<br />

Au cours <strong>de</strong> la même discussion parlementaire, il a été bien dit que l'article<br />

ne pouvait être dirigé contre les "langues régionales" et l'on a eu quelques<br />

beaux moments oratoires en leur défense. Et cela nous mène à l'affaire <strong>de</strong> la<br />

signature <strong>de</strong> la Charte européenne <strong>de</strong>s langues et cultures régionales et<br />

minoritaires. Excusez-moi <strong>de</strong> rappeler l'affaire. Au terme d'un débat assez<br />

animé la France, signe. Le Prési<strong>de</strong>nt <strong>de</strong> la République en parle <strong>da</strong>ns son<br />

discours du 14 juillet. Comme la signature est à la carte, elle signe à minima.<br />

C'est-à-dire, pour simplifier, qu'elle s'engage à faire pour ces pauvres langues ce<br />

que pratiquement elle fait dèjà. Mais article II: le Conseil constitutionnel<br />

intervient. La signature est invalidée.<br />

Autre acci<strong>de</strong>nt, récent. Le Ministre <strong>de</strong> l'Education nationale, Jack Lang<br />

adopte <strong>de</strong>s mesures permettant, <strong>da</strong>ns l'Education nationale, l'enseignement <strong>de</strong>s<br />

"langues régionales" par immersion, c'est-à-dire l'enseignement en langues, et<br />

du même coup l'intégration au Service public <strong>de</strong>s écoles bretonnes Diwan, qui<br />

l'avaient <strong>de</strong>mandée. Mais le Conseil constitutionnel allègue l'article II <strong>de</strong> la<br />

Constitution. La circulaire ministérielle est invalidée.<br />

Il est clair que c'est contre les langues <strong>de</strong> France que la France tire le verrou.<br />

Mais <strong>da</strong>ns les langues <strong>de</strong> France il y a ce que la colonisation a pris jadis <strong>da</strong>ns<br />

son filet. De l'autre côté <strong>de</strong> la Planète, sous les monts Tumuca Humac,


Langues minorisées et réalité <strong>de</strong> la cultura européenne<br />

l'enseignement en langue amérindienne du pays a ainsi dépendu d'un Conseil<br />

qui siège sous les dorures Grand Siècle du Palais royal <strong>de</strong> Paris.<br />

Pour l'objet <strong>de</strong> mon propos d'aujourd'hui, la conclusion <strong>de</strong> cette cocasserie<br />

est claire. Il faut déseuropéaniser ce qui n'a rien à voir avec l'Europe, sauf le<br />

souvenir <strong>de</strong> la sujètion coloniale. C'est une solution d'avenir: la création d'aires<br />

culturelles transétatiques qui, prenant ONU et UNESCO à témoins, auront à<br />

construire les mo<strong>da</strong>lités d'une reconnaissance <strong>de</strong> leur personnalité culturelle, ou<br />

<strong>de</strong> leurs personnalités au pluriel, car la multiculturalité et la variété linguistique<br />

seront là à considérer. Il s'agit <strong>de</strong> retrouver la naturalité <strong>de</strong>s voisinages et <strong>de</strong>s<br />

relations: une sorte <strong>de</strong> régionalisation <strong>de</strong> niveau planétaire. Ainsi une aire<br />

caraïbe aura à se construire sur la variété <strong>de</strong>s créoles et pidgins et sur leur<br />

communauté <strong>de</strong> <strong>de</strong>stin.<br />

Mais il faut du même coup rapatrier la culture européenne en Europe,<br />

européaniser, en somme, l'exception française pour <strong>de</strong> nouveau la confronter à<br />

une législation en cours d'élaboration, celle <strong>de</strong> l'Europe. À cet égard, l'Europe<br />

s'est déjà constituée en aire. C'est sur elle que je vais vous proposer aujourd'hui<br />

<strong>de</strong> raisonner. Du coup, on passe <strong>de</strong> 75 langues à 8. La négociation se resserre.<br />

Mais la France nous invite à considérer une autre pluralisation, celle <strong>de</strong> la<br />

langue française elle-même. Pour cela, il faut faire briévement l'histoire <strong>de</strong> cette<br />

langue et <strong>de</strong> la culture afférente.<br />

La culture française s'est construite au Moyen Âge sur la base <strong>de</strong> variétés<br />

linguistiques régionales ou dialectales. On se fie pour en repérer l'existence aux<br />

témoignages écrits, littéraires et administratifs. Ceux-ci attestent qu'avant le<br />

XIVe siècle la plus pauvre en manifestations culturelles est bien celle <strong>de</strong> Paris,<br />

la francienne royale capétienne. La plus riche incontestablement aux XIIe et<br />

XIIIe est la norman<strong>de</strong>, qui a provigné en Anglo-Normandie. Le normand est la<br />

gran<strong>de</strong> langue administrative <strong>de</strong>s Plantagenêts, elle enveloppe les débuts <strong>de</strong> la<br />

chanson <strong>de</strong> geste, <strong>de</strong> la chanson d'histoire et du roman courtois. Le picard vient<br />

immédiatement après lui pour la générosité créative.<br />

Mais voilà… Le vue institutionnelle sur la culture française, telle qu'elle s'est<br />

établie entre XVIe et XIXe siècles, est nationale parisienne. Il est désormais<br />

impossible pour <strong>de</strong>s écoliers, <strong>de</strong>s étudiants ou <strong>de</strong>s agrégés <strong>de</strong>s Lettres en France<br />

<strong>de</strong> concevoir que la littérature française ait pu éclore à Londres comme un œuf<br />

<strong>de</strong> canard anglais <strong>da</strong>ns un poulailler <strong>de</strong> coq gaulois. Les dialectes du français<br />

sont une antériorité presqu'inavouable <strong>de</strong> la réussite éclatante <strong>de</strong> l'unité<br />

linguistique nationale, centrée sur Paris. Capturés, le normand et sa littérature.<br />

Mais revoilà… Un second acte s'ouvre. Les officiels <strong>de</strong> Sorbonne n'ont pas<br />

réussi à mettre <strong>da</strong>ns le sac du larcin francien les dialectes du Sud. Et pourtant<br />

ils ont tout fait pour cela: la gran<strong>de</strong> question entre romanistes parisiens vers<br />

1870 était <strong>de</strong> faire reconnaître une France dialectale faite <strong>de</strong> gra<strong>da</strong>tions et<br />

nuances, où disparaissait l'ambition <strong>de</strong>s dialectologues montpelliérains, les<br />

Bringuier et Tourtoulon, <strong>de</strong> tracer une limite entre oc et oïl. Il reste <strong>de</strong> cela que<br />

— 29 —


— 30 —<br />

Robert Lafont<br />

troubadours d'oc et trouvères d'oïl sont envisagés ensemble par l'Université<br />

française, et que le plus souvent le rapport <strong>de</strong> masse et qualité est inversé<br />

comme le rapport <strong>de</strong> filiation. L'étudiant français, du Midi comme du Nord, ne<br />

peut plus savoir que les troubadours sont les initiateurs, les trouvères les<br />

imitateurs. Il ne peut atteindre que quelques textes d'oc donnés en annexe <strong>de</strong>s<br />

textes d'oïl. Les romanistes français, enseignants <strong>de</strong> Faculté, ont, on le sait<br />

quand on est <strong>de</strong> la profession, une compétence en oïl et généralement aucune<br />

compétence en oc. L'affaire n'est pas anecdotique, car il s'agit <strong>de</strong> l'acte <strong>de</strong><br />

naissance <strong>de</strong> la poésie européenne mo<strong>de</strong>rne, qui est à Poitiers et non à Pontoise.<br />

Un <strong>de</strong>s effets annexes est la connivence britannique, les perspectives<br />

nationales étatiques se prêtant un ordinaire accord. Une étudiante anglaise en<br />

lettres me disait un jour qu'elle se sentait privée <strong>de</strong> son plus haut Moyen âge,<br />

puis qu'il ne pouvait être compris <strong>da</strong>ns la littérature anglaise, qui n'est qu'anglosaxonne,<br />

et que la création <strong>de</strong>s Normands a été piratée par la Sorbonne.<br />

Cepen<strong>da</strong>nt le Sud insistait <strong>da</strong>ns sa perspective commune. Il persistait en<br />

dialectologie à distinguer parlers d'oc et d'oïl. Il ajoutait à la connaissance <strong>de</strong><br />

son Moyen Âge littéraire le classement <strong>de</strong>s écrivains qui ont maintenu à travers<br />

six ou sept siècles l'usage <strong>de</strong> la vieille langue, serait-ce <strong>da</strong>ns ses inflexions<br />

régionales, gasconne, limousine, languedocienne, provençale. Il pouvait<br />

compléter par la vigoureuse renaissance du XIXe siècle, qui donna l'un <strong>de</strong>s<br />

premiers prix Nobel <strong>de</strong> littérature, Frédéric Mistral.<br />

Longtemps, le terme <strong>de</strong> "provençal", servit, à l'école <strong>de</strong>s Italiens, à recouvrir<br />

l'ensemble du domaine. On lui préféra ensuite celui plus commo<strong>de</strong>, parce que<br />

général, <strong>de</strong> "langue d'oc". Fut ensuite choisi l'adjectif "occitan", d'origine sans<br />

doute française capétienne, mais dont la commodité était évi<strong>de</strong>nte. Ainsi le<br />

"Midi" en était revenu à la perspective commune qui fut la sienne en ce XIIe<br />

siècle où Paris balbutiait. Il pouvait s'appeler Occitanie. Les choses allèrent <strong>de</strong><br />

l'avant en trois quarts <strong>de</strong> siècle. Une loi <strong>de</strong> 1951 autorisa l'enseignement <strong>de</strong>s<br />

dialectes méridionaux sous le nom <strong>de</strong> "langue occitane", au singulier. Ce<br />

singulier, adopté par une Assemblée nationale surprise ou paresseuse, <strong>de</strong>vait<br />

avoir toute une histoire. Il finit par re<strong>de</strong>venir inacceptable à certains, mettant<br />

une sous-unité <strong>da</strong>ns l'Unité française.<br />

Une conjuration d'attardés méridionaux et <strong>de</strong> fonctionnaires ministériels y<br />

mit bon ordre, c'est-à-dire le pluriel, en effaçant l'adjectif unifiant. On inventa<br />

donc "les langues d'oc" en 1976, une par dialecte reconnu. Le retour s'est fait<br />

<strong>de</strong>puis à "langue occitane", mais il reste le problème endémique du provençal,<br />

pour qui certains revendiquent, contre toute linguistique et toute histoire<br />

culturelle un statut <strong>de</strong> langue distincte.<br />

Mais rebondissement en domaine français: il y a <strong>de</strong>s militants dialectaux au<br />

Nord, en particulier en Picardie. Ils veulent leur part <strong>de</strong> la pluralité. C'est ainsi<br />

que la France, le pays le plus sourcilleux d'unité linguistique, accepte le pluriel<br />

"langues d'oïl" par peur du singulier "langue occitane". Les dialectes du


Langues minorisées et réalité <strong>de</strong> la cultura européenne<br />

français accè<strong>de</strong>nt <strong>da</strong>ns l'enseignement au statut <strong>de</strong> langues, que la langue<br />

française a toujours entendu et entend toujours, sur un plan plus général, se<br />

réserver. Nous en sommes là: à l'épreuve <strong>de</strong> picard, <strong>de</strong> poitevin, <strong>de</strong> haut-breton<br />

roman au baccalauréat, sinon au C.A.P.E.S. (concours <strong>de</strong> recrutement <strong>de</strong>s<br />

professeurs <strong>de</strong> collège) <strong>de</strong> saintongeais.<br />

On en finira avec les embarras linguistiques du nationalisme étatique et<br />

centraliste avec l'exemple le plus étonnnant, celui <strong>de</strong> la Corse. Actuellement est<br />

en discussion le projet d'un statut spécial pour l'île, qui comporte la promotion<br />

publique et par un enseignement généralisé <strong>de</strong> la "lingua corsa". Or cette langue<br />

n'avait pas été inscrite <strong>da</strong>ns la liste <strong>de</strong>s "langues et dialectes locaux" que<br />

reconnaissait la loi <strong>de</strong> 1951, celle qui nommait au singulier la"langue occitane".<br />

Ce sont <strong>de</strong>s décrets ministériels qui l'y ont ajoutée, en réponse à une<br />

revendication forte <strong>de</strong>s Corses eux-mêmes.<br />

En 1951, ce n'était pas un oubli. Le législateur avait exclu <strong>de</strong> sa compétence<br />

les formes présentes sur le territoire français <strong>de</strong> langues institutionalisées hors<br />

<strong>de</strong> ses frontières. Le corse était <strong>da</strong>ns la situation du flamand, forme reconnue du<br />

néerlan<strong>da</strong>is. Le linguiste avait été pris comme arbitre d'un débat qui d'ailleurs à<br />

cette époque était à peine ouvert. Selon lui, les parlers corses appartiennent à la<br />

ban<strong>de</strong> centrale du domaine italique. Ils sont donc à classer avec les parlers<br />

toscans, eux-mêmes base <strong>de</strong> la langue littéraire italienne et <strong>de</strong> la langue<br />

officielle <strong>de</strong> l'État italien. On ne se trompera pas si l'on dit que, selon <strong>de</strong>s<br />

critères <strong>de</strong> linguistique objective, aucun dialecte d'Italie n'est aussi proche <strong>de</strong> la<br />

langue nationale italienne que le corse lui-même. Mais cette référence aux faits<br />

<strong>de</strong> terrain n'est plus aujourd'hu "avouable". On ne voit pas que les adversaires<br />

eux-mêmes d'un statut public et scolaire du corse la fassent jouer.<br />

Face à ce cafouillage <strong>de</strong> l'officialité, où le préjugé sournois le dispute à la<br />

sottise institutionnelle, il est souhaitable que les défenseurs <strong>de</strong>s langues<br />

régionales et minoritaires reviennent aujourd'hui à la question centrale, que<br />

pose <strong>de</strong> toute manière la législation européenne en cours d'élaboration: qu'estce<br />

qu'une langue? Et reconnaissent que la question n'est pas simple.<br />

Elle n'est pas simple, car elle est dialectique. La solution résulte <strong>de</strong> la<br />

composition <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux critères <strong>de</strong> nature différente; le critère linguistique pur et<br />

le critère historico-social.<br />

Le critère linguistique revient à la constatation <strong>de</strong> la variation <strong>de</strong> terrain,<br />

phénomène universel. Elle est à prendre <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux façons: par la mise en<br />

évi<strong>de</strong>nce <strong>de</strong>s traits parcourant ce terrain, que sont les isoglosses, et par la<br />

reconnaissance du groupement <strong>de</strong> ces traits en une multitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> systèmes<br />

ponctuels. À en rester là, il n'y a plus que <strong>de</strong>s isolats. La langue se confond avec<br />

un micro-système <strong>de</strong> communication locale. On a pu en plaisanter et faire<br />

remarquer au dialectologue structuraliste que pour lui un dialecte <strong>de</strong> l'anglais<br />

est aussi distinct d'un autre dialecte <strong>de</strong> l'anglais que d'un dialecte du chinois.<br />

— 31 —


— 32 —<br />

Robert Lafont<br />

Aller plus loin, c'est nécessairement hiérarchiser les traits sur un<br />

soubassement <strong>de</strong> linguistique diachronique: observer <strong>de</strong>s évolutions qu'on dira<br />

structurantes au large. Ainsi la distribution du gallo-roman en oc et oïl, en<br />

occitan et en français, se fon<strong>de</strong> sur le fait que le a tonique du latin est resté<br />

intact <strong>da</strong>ns le premier cas, s'est palatalisé en é <strong>da</strong>ns le second: prat et pré. Un<br />

paquet <strong>de</strong> traits jugés importants va ainsi fon<strong>de</strong>r l'existence d'une langue au<strong>de</strong>ssus<br />

<strong>de</strong>s parler. On use pour cela d'arbitraire, mais d'un arbitraire raisonnable<br />

et raisonné.<br />

Mais on se heurte aussitôt au problème <strong>de</strong>s sous-ensembles <strong>da</strong>ns l'ensemble,<br />

c'est-à-dire <strong>de</strong>s dialectes <strong>da</strong>ns la langue. Et tout <strong>de</strong>vient très difficile.<br />

Généralement, <strong>da</strong>ns le cadre <strong>de</strong>s langues hégémoniques, c'est un dialecte qui<br />

a été institué en référence centralisatrice, en absorbant un plus ou moins grand<br />

nombre <strong>de</strong> traits appartenant aux autres. Le français est du francien, parler <strong>de</strong><br />

l'Île-<strong>de</strong>-France, l'italien du toscan, ou florentin.<br />

Ces <strong>de</strong>ux exemples ouvrent le champ à <strong>de</strong>ux pratiques totalement inverses.<br />

En France, le francien, <strong>de</strong>venu langue du roi, puis langue nationale avec la<br />

Révolution, a versé tout ce qui n'était pas lui <strong>da</strong>ns l'indistinction <strong>de</strong>s "patois",<br />

dont la seule définition possible est précisément <strong>de</strong> n'être pas <strong>de</strong>s langues, avec<br />

le ferme projet <strong>de</strong> les faire disparaître <strong>de</strong> l'usage. La tolérance récente accordée<br />

aux "langues d'oïl" représente un embarras stratégique beaucoup plus qu'un<br />

changement <strong>de</strong> principes et <strong>de</strong> projet.<br />

En Italie, <strong>de</strong>s raisons historiques, comme la <strong>da</strong>te tardive <strong>de</strong> l'unité nationale<br />

et le peu <strong>de</strong> durée, somme toute, du terrorisme linguistique fasciste, expliquent<br />

une pratique <strong>de</strong> superposition. Le toscan a d'abord été une langue littéraire, et<br />

partiellement administrative commune aux États <strong>de</strong> la Péninsule, mais non la<br />

seule. Ce n'est qu'avec le Risorgimento qu'il est <strong>de</strong>venu national. À une époque<br />

toute récente, le brassage <strong>de</strong>s populations et l'influence <strong>de</strong> l'audio-visuel en ont<br />

fait le moyen <strong>de</strong> communication <strong>de</strong> tous les Italiens. Mais la dialectophonie<br />

reste vivace, y compris <strong>da</strong>ns la création poétique, et n'est l'objet d'aucune<br />

réprobation.<br />

Ajoutons qu'à la différence <strong>de</strong> la France, l'Italie fait une distinction officielle<br />

entre les dialectes tenus pour tels et les formes dialectales <strong>de</strong>s langues<br />

allogènes: albanais, grec, frioulan, sar<strong>de</strong>, occitan (sous son nom). Seuls ceux-ci<br />

ont été l'objet <strong>de</strong> la récente loi <strong>de</strong> protection et promotion.<br />

Les langues qui n'ont pas eu la fortune <strong>de</strong> <strong>de</strong>venir langues d'État ont dû<br />

résoudre le même problème. Je ne donnerai pas la liste <strong>de</strong>s solutions qui ont été<br />

trouvées, à <strong>de</strong>s <strong>da</strong>tes différentes, et qui sont bien connues. Pratiquement, à une<br />

étape <strong>de</strong> prise <strong>de</strong> conscience et d'évolution du statut public, une unification s'est<br />

faite, au moins pour l'écrit et la pé<strong>da</strong>gogie. On enseigne aujourd'hui en France<br />

le breton commun et un basque unifié. La <strong>de</strong>rnière fixation en <strong>da</strong>te <strong>de</strong> langue<br />

commune est celle du rhéto-romanche <strong>de</strong> Suisse.


Langues minorisées et réalité <strong>de</strong> la cultura européenne<br />

Cette fixation met en évi<strong>de</strong>nce <strong>de</strong>s ruptures et <strong>de</strong>s rassemblements, où le<br />

critère historico-social joue à plein. Qu'il me soit permis <strong>de</strong> revenir au cas<br />

occitan, non par égoïsme culturel, mais parce qu'il s'agit du cas le plus difficile<br />

d'Europe: il concerne une aire très vaste, il se situe à un endroit sensible <strong>de</strong><br />

l'Europe, carrefour entre mon<strong>de</strong> atlantique et mon<strong>de</strong> méditerranéen, entre<br />

Europe du Nord et Europe du Sud, et d'être en France pour l'essentiel lui a fait<br />

<strong>de</strong>s difficultés exceptionnelles.<br />

La variété dialectale lui posait surtout le problème du gascon, dont les traits<br />

originaux (il en partage certains avec le domaine ibérique occi<strong>de</strong>ntal) l'a fait<br />

considérer comme une langue à part par <strong>de</strong> bons linguistes. Une forme<br />

particulière <strong>de</strong> gascon "extrémiste", le béarnais, a même été langue du royaume<br />

<strong>de</strong> Navarre, recouvrant le basque, y compris à Pampelune. Mais le béarnais se<br />

distinguait ainsi du gascon autant que <strong>de</strong> l'ensemble occitan. Et entre le XVIe et<br />

le XIXe, entre les <strong>de</strong>ux Renaissances littéraires occitanes, si le gascon a été<br />

écrit dialectalement, sa production littéraire s'est reliée sans problème à<br />

l'ensemble d'oc. On en arrive au paradoxe actuel qu'une forme extrême du<br />

gascon, l'aranais, est la seule forme officialisée <strong>de</strong> l'occitan, sous ce nom, parce<br />

qu'il est en Espagne et dépend <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong> Catalunya.<br />

Si l'on reconnaît l'autonomie du gascon, il faudrait par contre ne pas<br />

l'accor<strong>de</strong>r au catalan, dont les traits essentiels se relient à l'occitan méridional.<br />

À cette évi<strong>de</strong>nce pour les dialectologues, s'ajoute le fait que mon<strong>de</strong> catalan et<br />

mon<strong>de</strong> occitan ont été politiquement imbriqués juaqu'au Traité <strong>de</strong> Corbeil, que<br />

les Catalans ont usé <strong>de</strong> l'occitan poétique <strong>de</strong>s troubadours jusqu'au XIVe siècle,<br />

qu'il reste <strong>de</strong> cet usage l'emploi du terme "llemosí" pour le catalan littéraire au<br />

XIXe siècle, et encore aujourd'hui pour le dialecte d'Elche à l'extrême Sud du<br />

domaine. L'idée d'une gran<strong>de</strong> Occitanie comprenant les terres catalanes a habité<br />

les intellectuels <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux pays jusqu'aux années trente du XXe siècle. Mais elle<br />

se heurtait à la séparation politique du XIIIe siècle, à la vie autonome d'une<br />

gran<strong>de</strong> langue catalane par la suite. Le grammairien Pompeu Fabra a donné au<br />

catalan ses normes centrées sur Barcelone, en négligeant la référence occitane.<br />

À cette normalisation du catalan se posaient <strong>de</strong>ux difficultés: le Nord du<br />

domaine annexé à la France par le Traité <strong>de</strong>s Pyrénées et le Sud valencien où<br />

s'était développé, sous le manteau d'une castillanisation beaucoup plus accusée,<br />

un sentiment <strong>de</strong> distance à l'égard <strong>de</strong> la Catalogne, sentiment qui a trouvé tout<br />

récemment un recours <strong>da</strong>ns le changement politique. Certains valencianistes<br />

sont allés jusqu'à user <strong>de</strong> l'argument que le valencien est <strong>de</strong> l'occitan et non du<br />

catalan. À l'époque <strong>de</strong> l'officialisation <strong>de</strong> la langue, il y a une vingtaine<br />

d'années, certains valencianismes avaient été raisonnablement admis <strong>da</strong>ns le<br />

catalan qui <strong>de</strong>venait là outil <strong>de</strong> vie publique.<br />

Dans l'ensemble du domaine occitan, la solution qui permet aujourd'hui<br />

l'enseignement et quelques expériences d'usage public, est une transaction entre<br />

dialectophonie et recouvrement. Le recouvrement se fait par une graphie<br />

— 33 —


— 34 —<br />

Robert Lafont<br />

phonologique qui fut grosso modo jadis celle <strong>de</strong> tout le domaine et quelques<br />

régulations morphologiques. Sous ce vêtement unificateur, c'est bien la<br />

variation linguistique qui est reconnue, ce qui n'empêche pas pour <strong>de</strong>s motifs<br />

pratiques d'utiliser un occitan <strong>de</strong> référence, basé sur le languedocien central.<br />

À cette réussite <strong>de</strong> la souplesse, il n' y a qu'une exception, déjà signalée: celle<br />

<strong>de</strong> la Provence. Il n'y a rien là <strong>de</strong> linguistique qui s'oppose à la solution occitane<br />

d'ensemble: les parlers provençaux, surtout ceux <strong>de</strong> l'Ouest rho<strong>da</strong>nien sont <strong>de</strong><br />

type languedocien. C'est ainsi que l'ont entendu les générations occitanistes <strong>de</strong><br />

Provence qui y ont assumé <strong>de</strong>puis cinquante ans l'essentiel <strong>de</strong> la création<br />

culturelle. Mais un clan irré<strong>de</strong>nt, jouant <strong>de</strong> facilités sociales (il y a un sentiment<br />

spécifiquement provençal, populaire en Provence), et arrêtant la normalisation<br />

graphique à la phase du XIXe siècle, <strong>de</strong>man<strong>de</strong> la reconnaissance d'une langue<br />

propre. Le centralisme <strong>de</strong> l'appareil politique français y trouve naturellement<br />

son compte. Comme à Valence, diviser pour régner est <strong>de</strong> la doctrine d'État.<br />

La solution corse est à la fois semblable et différente <strong>de</strong> la solution occitane.<br />

Comme on l'a dit, les parlers corses sont, sauf à Bonifaccio, <strong>de</strong> type toscan.<br />

Jusqu'à l'aube du XIXe siècle, la Corse a vécu linguistiquement sur un modèle<br />

italien: dialectophonie orale et écriture italienne commune. Mais elle n'avait pas<br />

vécu le phénoméme péninsulaire <strong>de</strong> l'Unité nationale. Elle n'avait <strong>de</strong> l'Italie, <strong>de</strong><br />

Pise et <strong>de</strong> Gênes, que <strong>de</strong>s souvenirs d'oppression. Quand, vers 1968, le<br />

mouvement nationaliste y prit <strong>de</strong> la vigueur et <strong>de</strong> l'ampleur, il ne pouvait<br />

envisager comme argument linguistique que la dialectophonie. Il s'en est saisi..<br />

Ce qui nous reconduit à l'Occitanie et à la formule du poète occitan Antonin<br />

Perbosc: "cent parlers qui n'en font qu'un". La différence vient <strong>de</strong><br />

l'appartenance linguistique. Il n'y a pas ici recouvrement par la norme pour<br />

assurer le statut <strong>de</strong> langue. Sous le nom <strong>de</strong> "langue polynomique" le<br />

sociolinguiste Jean-Baptiste Marcellesi a théorisé ce choix. J'en <strong>de</strong>vine bien la<br />

raison: à régulariser quelque peu la variété corse, on risque <strong>de</strong> tomber sur le<br />

toscan, qui est ici "l'un".<br />

Ce parcours <strong>de</strong> solutions différentes a un problème commun: l'institution en<br />

"langue" <strong>de</strong>s parlers, nous amène à une conclusion importante. Ce qui institue<br />

la langue, ce n'est pas un i<strong>de</strong>ntité stricte, que le linguiste puisse constater, mais,<br />

comme nous le disions, une dialectique. Dialectique du linguistique et du sociohistorique.<br />

Il peut arriver que le socio-historique gagne: c'est le cas <strong>de</strong> la Corse.<br />

Il aboutit à la séparation institutionnelle.<br />

Citons un autre cas limite, pleinement officialisé. Les parlers slaves centreocci<strong>de</strong>ntaux,<br />

qui couvrent l'aire commune Bohème, Moravie, Slovaquie, offrent<br />

au linguiste l'image d'une unité relativement cohérente, l'intercompréhension<br />

entre eux est largement attestée. En principe, il ne <strong>de</strong>vrait y avoir là qu'une<br />

langue et la norme pragoise qui s'est imposée en Bohème à partir <strong>de</strong> Hus aurait<br />

pu prévaloir et a manqué le faire en Slovaquie, comme elle l'a fait en Moravie.<br />

Mais la Slovaquie a eu une histoire distincte, et <strong>da</strong>ns cette bipartition socio-


Langues minorisées et réalité <strong>de</strong> la cultura européenne<br />

politique, le slovaque a été normé en distinction, successivement par Anton<br />

Bernolák et L'udovít Štúr. L'adoption par les protestants <strong>de</strong> la "štúrovina"<br />

sanctionna l'autonomie <strong>de</strong> traitement. L'éclatement récent <strong>de</strong> la<br />

Tchécoslovaquie rend plus visible le paradoxe <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux langues nationales entre<br />

lesquelles existe une parfaite communication orale et écrite.<br />

Il nous faut faire avec cette diversité <strong>de</strong> traitements, avec cette irisation <strong>de</strong> la<br />

conscience nationale, ou minoritaire. C'est cela l'Europe. Non pas l'Europe <strong>de</strong>s<br />

i<strong>de</strong>ntités: je n'aime pas ce mot, il nous renvoie à l'absolu, l'essentiel, le figé, et<br />

aussi, hélas! à bien <strong>de</strong>s abus qui terrorisent la condition humaine. Je dirai<br />

plutôt: l'Europe <strong>de</strong>s i<strong>de</strong>ntifications, celles-ci étant <strong>de</strong>s processus dialectiques,<br />

toujours mobiles, toujours en question, toujours en progrès.<br />

Mais l'Europe, c'est aussi autre chose. C'est l'irisation <strong>de</strong>s cultures. Et sur ce<br />

point encore, rien n'est simple.<br />

Pour parler <strong>de</strong> culture, je prendrai <strong>de</strong>ux exemples volontairement<br />

provocateurs. L'un et l'autre nous renvoient à Venise et à son empire<br />

commercial. Le mon<strong>de</strong> serbo-croate, christianisé à son arrivée <strong>da</strong>ns les Balkans,<br />

avait subi une première scission en 1102, après la défaite <strong>de</strong> Petrova Gora. Une<br />

partie en fut alors soumise aux Hongrois, qui la firent entrer <strong>da</strong>ns la mouvance<br />

<strong>de</strong> l'Église romaine. Ainsi les Croates catholiques se distinguèrent <strong>de</strong>s Serbes<br />

orthodoxes, cepen<strong>da</strong>nt que le dualisme d'origine orientale <strong>de</strong>s bogomiles donna<br />

forme à la culture bosniaque, avant qu'elle ne fût patinée d'Islam par les Turcs.<br />

Mais Venise au XVe siècle fit la conquête <strong>de</strong> la côte et <strong>de</strong>s îles <strong>da</strong>lmates.<br />

C'était le temps où elle se ren<strong>da</strong>it aussi maîtresse <strong>de</strong> Padoue et où elle se laissait<br />

séduire par la gran<strong>de</strong> culture florentine. Les intellectuels croates <strong>de</strong> Raguse et<br />

<strong>de</strong>s autres ports <strong>da</strong>lmates virent ainsi s'ouvrir à eux un chemin d'Europe, qu'ils<br />

complétèrent en fréquentant Rome et le Sud <strong>de</strong> l'Italie. Ils écrivirent en latin,<br />

mais aussi <strong>da</strong>ns leur langue propre, à l'école du dolce stil nuovo et du théâtre<br />

pa<strong>da</strong>n. Cette croisée <strong>de</strong>s chemins mène au grand Gundulic' qui, après avoir été<br />

un érotique italianisant, puis un poète sacré <strong>de</strong> la Contre-Réforme, entreprend<br />

d'écrire l'épopée nationale slave <strong>de</strong> la lutte contre les Turcs. Il n'y réussit qu'en<br />

prenant pour modèle la Jérusalem délivrée et il n'invente une gran<strong>de</strong> langue<br />

littéraire croate qu'en imitant le style doux coulant <strong>de</strong>s Italiens.<br />

Quand je me préoccupais <strong>de</strong> <strong>de</strong>ssiner une histoire littéraire <strong>de</strong> l'Europe, qui<br />

est une histoire <strong>de</strong> chemins, j'éprouvai la difficulté <strong>de</strong> me faire entendre <strong>de</strong>s<br />

Croates eux-mêmes. Certes, personne <strong>de</strong> sérieux n'effaçait les influences<br />

italiennes, mais on ne pouvait admettre qu'il y eût là origine, déclenchement<br />

moteur, et <strong>de</strong> toutes façons refusait le signe i<strong>de</strong>ntificateur <strong>de</strong> Venise, ou <strong>de</strong><br />

Padoue, ou <strong>de</strong> Rome. Raguse ne pouvait être que Dubrovnik. Gundulic' ne<br />

pouvait prendre place que <strong>da</strong>ns la littérature nationale <strong>de</strong> la Croatie.<br />

C'est peut-être pire avec la Crète. On sait que Venise la possé<strong>da</strong> <strong>de</strong> 1204 à<br />

1669. On sait peut-être aussi qu'un équilibre socio-culturel se fit sous son<br />

pouvoir. Tout le mon<strong>de</strong>, y compris les familles vénitiennes, y parlait grec. La<br />

— 35 —


— 36 —<br />

Robert Lafont<br />

première moitié du XVIIe siècle (avant la conquête turque) <strong>de</strong>vait être "l'âge<br />

d'or crétois". Les intellectuels <strong>de</strong> l'île fréquentaient, comme les Croates, les<br />

universités italiennes. Les mo<strong>de</strong>s littéraires européennes arrivaient à la Canée<br />

comme à Raguse et Zara. Parmi les œuvres marquantes <strong>de</strong> cette époque, on<br />

place l'Erotocritos (le "tourmenté d'amour") <strong>de</strong> Cornaros. C'est le point final <strong>de</strong><br />

la tradition du roman français médiéval <strong>de</strong> Paris et Vienne, passée par l'Italie, la<br />

<strong>de</strong>rnière en <strong>da</strong>te <strong>de</strong>s épopées chevaleresques à rebondissements merveilleux.<br />

C'est en même temps l'œuvre qui fon<strong>de</strong>, <strong>da</strong>ns une mémoire qui va jusqu'à nos<br />

jours, la littérature grecque mo<strong>de</strong>rne: le signe en est ce vers politikos qui par<br />

son nom rend hommage à la capitale, la polis, qu'est Byzance alors recouverte<br />

d'Istamboul.<br />

Cornaros a pris place <strong>da</strong>ns la littérature nationale <strong>de</strong> la Grèce, et y <strong>de</strong>meure.<br />

L'y bloquer, c'est une façon <strong>de</strong> ne pas comprendre cette magnfique occasion <strong>de</strong><br />

synthèse européenne qui prit place en Mer Égée.<br />

Je pourrais citer d'autres exemples <strong>de</strong> ce que j'appellerai les œuvres<br />

européennes <strong>de</strong>s carrefours. Je n'en évoque qu'une <strong>de</strong> plus: ce parangon <strong>de</strong>s<br />

romans <strong>de</strong> chevalerie, lui aussi couronnement d'une mo<strong>de</strong> européenne dont les<br />

racines sont à la fois en Occitanie et <strong>da</strong>ns la Cour anglo-norman<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<br />

Plantagenêts, qu'est l'admirable Tirant lo Blanc du chevalier <strong>de</strong> Gandia, au<br />

royaume <strong>de</strong> Valence, Joanot Martorell. Dans sa première partie, il est l'apologie<br />

d'un royaume mythique d'Angleterre. Faut-il le mettre au compte <strong>de</strong> la<br />

littérature catalane? Certes oui, à condition <strong>de</strong> la déplier, cette littérature,<br />

comme elle fut écrite: à toutes les brises d'Europe.<br />

Et pour revenir à mes moutons, <strong>da</strong>ns les <strong>de</strong>ux sens <strong>de</strong> l'expression, je<br />

retourne à l'Occitanie et à sa pastorale. La première Renaissance littéraire d'oc,<br />

celle du XVIe siècle, qui s'épanouit <strong>da</strong>ns la première moitié du XVIIe, a un<br />

modèle moteur: la Pléia<strong>de</strong> française, elle aussi mouvement renaissantiste. Il a<br />

fallu un peu <strong>de</strong> temps aux historiens <strong>de</strong> notre littérature pour admettre cette<br />

filiation. Mais ils l'ont fait, et l'ont travaillée pour y trouver <strong>de</strong>s richesses<br />

insoupçonnées; Insoupçonnée d'abord <strong>de</strong>s historiens <strong>de</strong> la littérature française,<br />

dont le nationalisme aurait dû pourtant être flatté <strong>de</strong> l'aventure.<br />

Est-ce à dire qu'il n'existe pas <strong>de</strong> littérature occitane. Si! elle existe comme<br />

littérature ouverte. Je reprends l'adjectif qui m'est cher: comme espace <strong>de</strong><br />

création dialectique.<br />

C'est le cas aussi <strong>de</strong>s littératures majoritaires. Mais les États-nations ont<br />

développé leur culture propre en l'enfermant entre <strong>de</strong>s barrières i<strong>de</strong>ntitaires<br />

infranchissables. Un professeur <strong>de</strong> littérature française ne parlera du<br />

romantisme qu'en référence à <strong>de</strong>s auteurs français: savoir Lamartine, c'est<br />

ignorer Goethe et Byron. Toute culture gelée est une inculture, et l'on peut faire<br />

<strong>de</strong> très gran<strong>de</strong>s carrières <strong>da</strong>ns l'inculture. À la limite du ridicule, on parle <strong>de</strong><br />

"France antique" pour l'art celte <strong>de</strong>s Gaules, et d'"art roman français" pour<br />

l'église d'Ix que le Traité <strong>de</strong>s Pyrénées a placé en France, cinq cents ans après


Langues minorisées et réalité <strong>de</strong> la cultura européenne<br />

sa construction et à cinq cents mètres <strong>de</strong> la frontière. La littérature comparée,<br />

qui aurait pu remédier à cela, a été très vite domestiquée: elle procè<strong>de</strong> par<br />

genres et ignore les carrefours.<br />

Que les cultures majoritaires enveloppent ainsi leur égoïsme d'un sottisier, ça<br />

ne nuit après tout qu'à l'intelligence <strong>de</strong> la vérité. C'est plus grave pour les<br />

minoritaires: elles risquent ainsi d'ignorer la richesse <strong>de</strong> leur substance, <strong>de</strong><br />

s'étioler en i<strong>de</strong>ntité. Elles passent certainement à côté <strong>de</strong> leur fonction actuelle,<br />

à l'heure <strong>de</strong> l'Europe, qui est justement <strong>de</strong> <strong>de</strong>ssiner l'Europe vraie, celle qui a<br />

vécu, respiré et qui voudrait respirer encore: celle <strong>de</strong>s carrefours. Carrefours<br />

marqués par <strong>de</strong>ux bornes: celle d'une langue propre et celle <strong>de</strong> la culture, qui<br />

est toujours voyageuse.<br />

La borne <strong>de</strong> la langue n'est jamais une borne d'i<strong>de</strong>ntité figée et morte, mais<br />

une borne d'i<strong>de</strong>ntifications, <strong>de</strong> travail dialectique entre l'existant linguisrtique<br />

<strong>de</strong> terrain et l'intervention socio-historique. La borne <strong>de</strong> la culture n'est pas une<br />

borne d'autarcie, mais une borne d'échanges. Tout se résume à une image<br />

portuaire: on parlera <strong>de</strong> la borne d'amarrage et <strong>de</strong> la borne d'accueil. Sur ces<br />

<strong>de</strong>ux bornes nous trouvons notre lieu.<br />

Je ne sais si vous avez perçu et mesuré l'importance d'une conséquence <strong>de</strong><br />

cette proposition conceptuelle: l'abandon <strong>de</strong> toute hiérachisation <strong>de</strong>s langues et<br />

<strong>de</strong>s cultures. S'il nous faut bien adhérer tactiquement à la Charte européenne<br />

<strong>de</strong>s langues et <strong>de</strong>s cultures minoritaires et régionales, nous ne <strong>de</strong>vons pas nous<br />

laisser étouffer par la tactique. Ils nous faut dépasser ces adjectifs que nous<br />

ten<strong>de</strong>nt comme <strong>de</strong>s pièges les pouvoirs hégémoniques jusque <strong>da</strong>ns les faveurs<br />

qu'ils nous accor<strong>de</strong>nt. Nous ne sommes pas plus minoritaires et régionaux que<br />

nous ne sommes provinciaux. Provinciaux, ce sont les États qui risquent <strong>de</strong> le<br />

<strong>de</strong>venie, s'ils persistent en leurs champs clos.<br />

Que sommes-nous donc? Mais nous sommes l'Europe: l'Europe occitanocatalane,<br />

l'Europe celtique, l'Europe germanique, non <strong>da</strong>ns le sens où l'on a dit<br />

jadis, selon <strong>de</strong>s rêves <strong>de</strong> puissance, l'Europe française ou l'Europe alleman<strong>de</strong>,<br />

mais selon le droit d'être ensemble et <strong>de</strong> créer en communion <strong>de</strong> liberté. Non<br />

pas mineurs, mais majeurs <strong>de</strong> <strong>de</strong>stinée.<br />

C'était déjà l'idée directrice d'un texte que nous avions adopté ici même, à ce<br />

bout d'Europe, il y a quatorze ans: la Déclaration <strong>de</strong> Saint-Jacques pour un<br />

chemin d'Europe. Texte <strong>da</strong>té du 26 septembre 1987, qui croisait l'analyse socioéconomique<br />

à l'espérance politique. Parlant aujourd'hui <strong>de</strong> langues et <strong>de</strong><br />

cultures, à un moment <strong>de</strong> l'histoire du mon<strong>de</strong> beaucoup plus sombre, il faut bien<br />

le dire, je reprends cette idée comme une volonté têtue d'espérer en notre lieu:<br />

Soyons l'Europe. Prenons-en le droit.<br />

— 37 —


Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l lenguaje y plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas<br />

Miguel Siguán<br />

Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Barcelona<br />

La doble función <strong>de</strong>l lenguaje<br />

En los albores <strong>de</strong> la filosofía europea Aristóteles <strong>de</strong>finía al ser humano como<br />

un animal racional, <strong>de</strong>finición que ha sido universalmente acepta<strong>da</strong>, pero <strong>de</strong>cía<br />

también que el ser humano es por su naturaleza un ser social. Y en estas dos características<br />

principales <strong>de</strong> la humani<strong>da</strong>d el lenguaje juega un papel <strong>de</strong>stacado.<br />

Buena parte <strong>de</strong> nuestros conocimientos y muy especialmente los razonamientos<br />

que llevan al conocimiento científico, tienen forma verbal. Y en cuanto a la<br />

comunicación aunque los seres humanos disponemos <strong>de</strong> capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s muy varia<strong>da</strong>s<br />

para comunicarnos es principalmente por medio <strong>de</strong>l lenguaje que se<br />

constituyen y se <strong>de</strong>sarrollan las socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s humanas. Por tanto una recta interpretación<br />

<strong>de</strong> la naturaleza humana requiere explicar como se relacionan entre sí<br />

estas dos funciones <strong>de</strong>l lenguaje en nuestra existencia.<br />

En cuanto intentamos reflexionar sobre esta relación caemos en la cuenta <strong>de</strong><br />

una dispari<strong>da</strong>d. El lenguaje como instrumento <strong>de</strong>l conocimiento, es una propie<strong>da</strong>d<br />

común a todos los seres humanos, estrechamente relaciona<strong>da</strong> con su inteligencia,<br />

y con la lógica, algo que recibimos con la herencia genética y con el<br />

sistema nervioso y la organización cerebral. En cambio, cuando pensamos en el<br />

lenguaje como medio <strong>de</strong> comunicación inmediatamente advertimos que no<br />

basta con que los interlocutores compartan la misma capaci<strong>da</strong>d <strong>de</strong> hablar sino<br />

que hace falta que hablen en la misma lengua. O sea que la propie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> hablar<br />

común a todos los seres humanos en la reali<strong>da</strong>d se traduce en distintas lenguas<br />

habla<strong>da</strong>s ca<strong>da</strong> una por un grupo <strong>de</strong> personas. ¿Qué relación existe entre esta capaci<strong>da</strong>d<br />

general, común a todos y su concreción en distintas lenguas?<br />

Si aten<strong>de</strong>mos en primer lugar a la función cognitiva <strong>de</strong>l lenguaje la relación<br />

parece fácil <strong>de</strong> formular. El lenguaje resulta directamente <strong>de</strong> unas características<br />

comunes a todos los seres humanos que se estructura en lo que Chomsky ha<br />

<strong>de</strong>nominado una “gramática general” mientras las distintas lenguas habla<strong>da</strong>s en<br />

el mundo son concreciones <strong>de</strong> esta capaci<strong>da</strong>d básica, las lenguas difieren entre<br />

ellas porque utilizan distintos recursos fonéticos y distintas soluciones sintácticas<br />

pero to<strong>da</strong>s tienen una compleji<strong>da</strong>d similar y to<strong>da</strong>s son, por tanto, equivalentes<br />

como instrumentos <strong>de</strong> conocimiento. Des<strong>de</strong> esta perspectiva los niños<br />

apren<strong>de</strong>n a hablar en la lengua que hablan los que le ro<strong>de</strong>an porque entre sus<br />

capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s innatas figura la <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r analizar los productos verbales que les<br />

llegan y <strong>de</strong>ducir así los significados <strong>de</strong> las palabras que oyen y las estructuras<br />

morfosintácticas <strong>de</strong> las combinaciones <strong>de</strong> palabras en frases y en discursos que<br />

se les dirigen.<br />

— 39 —


— 40 —<br />

Miguel Siguán<br />

Si aten<strong>de</strong>mos en primer al lenguaje como medio <strong>de</strong> comunicación el panorama<br />

es más complicado. Las lenguas no solo son incomprensibles entre sí sin<br />

un aprendizaje previo sino que los significados <strong>de</strong> las palabras y <strong>de</strong> los discursos<br />

en distintas lenguas no coinci<strong>de</strong>n plenamente sino que en parte son específicos<br />

<strong>de</strong> ca<strong>da</strong> lengua lo que <strong>de</strong> ningún modo pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse innato sino que<br />

ha <strong>de</strong> tener un origen sociocultural. Y en cuanto a la adquisición <strong>de</strong>l lenguaje es<br />

evi<strong>de</strong>nte que el niño empieza a comunicarse con los <strong>de</strong>más mucho antes <strong>de</strong><br />

hacerse capaz <strong>de</strong> hablar. Una comunicación gestual y pragmática que implica el<br />

reconocimiento <strong>de</strong> los interlocutores y <strong>de</strong> sus intenciones. Solo cuando el niño<br />

es capaz <strong>de</strong> dialogar pue<strong>de</strong> empezar los aprendizajes lingüísticos y es dialogando<br />

como empieza a hablar en un proceso en el que interviene tanto él como<br />

sus interlocutores. Y los significados que apren<strong>de</strong> no son exclusivos <strong>de</strong> las personas<br />

con las que los apren<strong>de</strong> sino compartidos por todos los hablantes <strong>de</strong><br />

modo que aprendiendo a hablar se incorpora a una comuni<strong>da</strong>d y recibe <strong>de</strong> ella<br />

con el lenguaje una <strong>de</strong>termina<strong>da</strong> visión <strong>de</strong>l mundo y un sistema <strong>de</strong> valores. Simultáneamente<br />

aprendiendo a hablar el niño interioriza el lenguaje y lo convierte<br />

en un elemento principal <strong>de</strong> su personali<strong>da</strong>d y no solo para procesar información<br />

sino poniendo el lenguaje al servicio <strong>de</strong> la acción.<br />

Los psicolingüísticas <strong>de</strong> orientación cognitivista <strong>de</strong>fien<strong>de</strong>n la primera interpretación<br />

y los que pue<strong>de</strong>n englobarse bajo la etiqueta <strong>de</strong> psicología sociocultural<br />

la segun<strong>da</strong>. Una oposición que se hace especialmente patente al tratar <strong>de</strong> explicar<br />

la adquisición <strong>de</strong>l lenguaje en la infancia. Sin que falten los que se sitúan<br />

en posturas intermedias o que intentan síntesis entre las dos interpretaciones.<br />

Renunciando a intervenir en esta discusión mi comentario se centrará en otro<br />

punto. ¿En qué medi<strong>da</strong> los significados lingüísticos en las distintas lenguas<br />

pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rarse equivalentes o, por el contrario, las distintas lenguas subtien<strong>de</strong>n<br />

significados distintos e irreductibles entre sí? O dicho <strong>de</strong> una manera<br />

más simple, ¿hasta qué punto es posible la traducción?<br />

Lenguas y culturas<br />

¿Cómo habría contestado Aristóteles, y en general los filósofos griegos, a<br />

una pregunta <strong>de</strong> este tipo? La ver<strong>da</strong>d es que nunca se la plantearon y esto solo<br />

ya resulta significativo. Porque probablemente habrían contestado es que es<br />

cierto que los bárbaros, o sea los que no eran griegos, se comunicaban verbalmente<br />

entre ellos con finali<strong>da</strong><strong>de</strong>s pragmáticas <strong>de</strong> distintos tipos pero que los<br />

conocimientos dignos <strong>de</strong> este nombre, los conocimientos <strong>de</strong>sinteresados y en<br />

general las producciones culturales se expresaba en griego. Los romanos forjadores<br />

<strong>de</strong> un imperio y cuya preocupación por otras lenguas era mínima se vieron<br />

sin embargo obligados a reconocer que el arte y la literatura <strong>de</strong> los griegos<br />

eran superiores a las suyas y por ello los romanos cultos se esforzaban en<br />

apren<strong>de</strong>r el griego. Pero no <strong>de</strong>dujeron <strong>de</strong> la dispari<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las lenguas una dispari<strong>da</strong>d<br />

<strong>de</strong> contenidos sino que entendieron que se trataba <strong>de</strong> una misma cultura


Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l lenguaje y plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas<br />

expresa<strong>da</strong> en dos lenguas distintas. Tras la caí<strong>da</strong> <strong>de</strong>l imperio romano esta uni<strong>da</strong>d<br />

<strong>de</strong> la cultura, en su versión cristiana, se mantuvo todo a lo largo <strong>de</strong> la e<strong>da</strong>d<br />

media y fue reafirma<strong>da</strong> con fuerza por los humanistas renacentistas. La cultura<br />

es la que nos legaron los clásicos. Y es frecuentando las obras <strong>de</strong> los escritores<br />

griegos y latinos como el estudioso se convierte en un hombre culto.<br />

Aunque la cultura clásica estaba escrita en griego y en latín y por tanto exigía<br />

su conocimiento el renacimiento coincidió con la valorización <strong>de</strong> las lenguas<br />

llama<strong>da</strong>s vulgares, o al menos <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> ellas, que sucesivamente se convirtieron<br />

también en vehículos <strong>de</strong> la cultura clásica. Pero se <strong>da</strong>ba por supuesto<br />

que a través <strong>de</strong> distintas lenguas se expresaba una misma cultura aun reconociendo<br />

que unas lenguas estaban más <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>s que otras y por tanto más<br />

eficaces como vehículos culturales. En la época mo<strong>de</strong>rna el racionalismo europeo<br />

y la ilustración asumen plenamente este punto <strong>de</strong> vista. Y porque la mentali<strong>da</strong>d<br />

ilustra<strong>da</strong> se <strong>de</strong>sarrolla sobre todo en Francia se tien<strong>de</strong> a suponer que el<br />

francés es la lengua más a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> para expresar un pensamiento racional.<br />

A comienzos <strong>de</strong>l siglo XIX el romanticismo introdujo una nueva perspectiva.<br />

No solo existe la cultura clásica <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong> en Europa, sino que han existido y<br />

siguen existiendo otras culturas, por ejemplo en Oriente con manifestaciones<br />

esplendorosas. Para Her<strong>de</strong>r la historia está constitui<strong>da</strong> por una sucesión <strong>de</strong><br />

culturas, ca<strong>da</strong> una con su propia singulari<strong>da</strong>d. Ca<strong>da</strong> cultura implica una <strong>de</strong>termina<strong>da</strong><br />

manera <strong>de</strong> contemplar la reali<strong>da</strong>d, una ciencia, un arte, una organización<br />

social, un sistema <strong>de</strong> valores y ca<strong>da</strong> cultura se expresa a su vez a través <strong>de</strong><br />

una lengua. Esta teoría tiene aspectos sociales y políticos, como las implicaciones<br />

entre lengua cultura y nación, que aquí no abor<strong>da</strong>ré pero tiene también una<br />

consecuencia respecto al tema que estamos tratando. Ca<strong>da</strong> lengua refleja una<br />

<strong>de</strong>termina<strong>da</strong> manera <strong>de</strong> ver el mundo, <strong>de</strong> pensar y <strong>de</strong> actuar.<br />

En el siglo XX y lejos <strong>de</strong> la filosofía germánica la antropología cultural ha<br />

replanteado este punto <strong>de</strong> vista en lo que se conoce como la hipótesis Whorf<br />

Sapir por el nombre <strong>de</strong> los autores que más han contribuido a su difusión. Estudiando<br />

las manifestaciones culturales <strong>de</strong> distintos pueblos indígenas llegan a la<br />

conclusión <strong>de</strong> que existe una clara relación entre estas manifestaciones y sus<br />

estructuras lingüísticas, y aducen ejemplos referidos a los nombres que significan<br />

colores o a las estructuras familiares o a la percepción <strong>de</strong>l espacio o <strong>de</strong>l<br />

tiempo. Y más allá <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> la antropología cultural se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que<br />

la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una estrecha correlación entre lenguas y culturas se ha convertido en<br />

un lugar común generalmente aceptado.<br />

Toma<strong>da</strong> a la letra esta opinión significa que una lengua constituye un sistema<br />

cerrado que solo pue<strong>de</strong> ser entendido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el interior <strong>de</strong> la cultura que se expresa<br />

a través <strong>de</strong> él. O dicho en forma más fuerte que cualquier traducción necesariamente<br />

traiciona el sentido original. ¿Hasta qué punto es cierto?<br />

La palabra francesa route tiene diversos significados todos relacionados con<br />

el camino que une dos poblaciones. Una route es más importante que un che-<br />

— 41 —


— 42 —<br />

Miguel Siguán<br />

min (camino) y en nuestros días se <strong>da</strong> por supuesto que está asfalta<strong>da</strong> y señaliza<strong>da</strong>.<br />

En el compuesto autoroute el significado es to<strong>da</strong>vía más <strong>de</strong>finido, solo se<br />

aplica a unas routes con unas características muy precisas. Pero la palabra route<br />

admite otros muchos significados algunos puramente analógicos, como en la<br />

route <strong>de</strong> la vie o les compagnons <strong>de</strong> route. Para conocerlos en to<strong>da</strong> su compleji<strong>da</strong>d<br />

hay que acudir a un buen diccionario e incluso el mejor se que<strong>da</strong> corto.<br />

Pero es igualmente cierto que algunos <strong>de</strong> los significados <strong>de</strong> la palabra son comunes<br />

con los significados <strong>de</strong> otras lenguas. Por ejemplo autoroute es sinónimo<br />

<strong>de</strong>l alemán autobahn Y la razón no es difícil <strong>de</strong> <strong>da</strong>r.<br />

El francés que sin conocer la lengua alemana viaja por Alemania no entien<strong>de</strong><br />

na<strong>da</strong> <strong>de</strong> la información oral o escrita que se le ofrezca en esta lengua. Tomando<br />

a la letra la afirmación sobre la relación íntima entre lenguas y culturas se podría<br />

creer que la incomunicabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las lenguas se correspon<strong>de</strong> con la singulari<strong>da</strong>d<br />

<strong>de</strong> las culturas. Pero esto no es cierto. Muchas <strong>de</strong> las cosas que el<br />

viajero francés observa en Alemania le son familiares. Una catedral gótica alemana<br />

se parece como un huevo a otro a una catedral gótica francesa, la música<br />

romántica alemana se parece a la compuesta en Francia en la misma época y<br />

hay pintores abstractos alemanes se parece a los franceses. Y no digamos si<br />

hablamos <strong>de</strong> productos técnicos o <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> funciones social. Un teléfono<br />

público funciona en forma muy pareci<strong>da</strong> en los dos países y lo mismo pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cirse <strong>de</strong> un supermercado e incluso <strong>de</strong> un hotel o <strong>de</strong> un restaurante. Y por supuesto<br />

una autopista.<br />

Alemanes y franceses <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la E<strong>da</strong>d Media y a lo largo <strong>de</strong> muchos siglos han<br />

compartido formas <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> y realizaciones culturales en una historia en gran<br />

parte común que durante un tiempo podía llamarse europea pero que hoy abarca<br />

todo el llamado mundo occi<strong>de</strong>ntal y en la medi<strong>da</strong> en que avanza la globalización<br />

se extien<strong>de</strong> por todo el mundo. El significado <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> palabra <strong>de</strong> la lengua<br />

francesa se pue<strong>de</strong> explicar utilizando otras palabras francesas pero el significado<br />

solo es inteligible para el sujeto si en algún momento refiere un experiencia<br />

<strong>de</strong>l sujeto <strong>de</strong> una reali<strong>da</strong>d física o cultural. Y estas reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s son en buena<br />

medi<strong>da</strong> comunes en Francia y en Alemania. Autoroute y autobanh significan lo<br />

mismo igual como significan lo mismo catedral y dom<br />

Ello no significa negar la existencia <strong>de</strong> diferencias culturales entre los países<br />

y entre las lenguas, que existen y son muy gran<strong>de</strong>s, ni las dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la traducción,<br />

que son muy fuertes, pero sí recor<strong>da</strong>r la existencia <strong>de</strong> zonas comunes<br />

<strong>de</strong> la reali<strong>da</strong>d significa<strong>da</strong>, zonas comunes que fun<strong>da</strong>mentan la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la<br />

traducción.


Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l lenguaje y plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas<br />

La lengua en los distintos ámbitos <strong>de</strong> la cultura<br />

Tanto si consi<strong>de</strong>ramos que la cultura es única como si creemos que el mundo<br />

alberga una plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> culturas que se expresan en diversas lenguas y <strong>de</strong><br />

diversas maneras hay que reconocer que en el interior <strong>de</strong> una misma cultura, y<br />

también y en primer lugar en la nuestra, los productos culturales difieren<br />

ampliamente por el papel que en ellos representa la lengua en la que se<br />

expresan, lo que repercute en amplias diferencias en su traducibili<strong>da</strong>d.<br />

Traducir un manual <strong>de</strong> geometría <strong>de</strong>l alemán al español o al inglés parece<br />

relativamente fácil lo que significa que resulta fácil asegurar la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los<br />

significados en las dos lenguas. Y lo mismo pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse <strong>de</strong> su traducción al<br />

inglés o incluso al chino o al tagalo. Los significados siguen siendo los mismos.<br />

Cuando se trata <strong>de</strong> traducir un manual <strong>de</strong> sociología o una novela histórica o un<br />

discurso político la tarea es más difícil y la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d resulta discutible. Y no<br />

digamos si lo que se preten<strong>de</strong> traducir <strong>de</strong>l alemán es un texto <strong>de</strong> Hegel o un<br />

poema <strong>de</strong> Rilke.<br />

Los axiomas y las <strong>de</strong>mostraciones que constituyen los "Elementos" <strong>de</strong><br />

Eucli<strong>de</strong>s fueron escritos hace veinticinco siglos en griego y sus re<strong>da</strong>ctores para<br />

escribirlos tomaron palabras y giros verbales <strong>de</strong> la lengua que compartían con<br />

sus conciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos. Pero cuando utilizaban una palabra <strong>de</strong>finían con precisión<br />

su significado por referencia a unas operaciones que no eran verbales. Y si con<br />

ello el conjunto <strong>de</strong> los objetos <strong>de</strong>finidos constituía un sistema cerrado también<br />

lo constituía la terminología en los que ca<strong>da</strong> nuevo término se <strong>de</strong>finía por<br />

relación a los previamente <strong>de</strong>finidos. Se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir, sin ninguna exageración,<br />

que los "Elementos" no están escritos en griego sino en una lengua especial, el<br />

lenguaje <strong>de</strong> la geometría. Así entendido es evi<strong>de</strong>nte que pue<strong>de</strong> ser traducido a<br />

otra lengua manteniendo las mismas <strong>de</strong>finiciones operativas.<br />

Dado que to<strong>da</strong>s las ciencias aspiran a un máximo <strong>de</strong> rigor en su vocabulario<br />

se podría tomar la geometría como ejemplo representativo <strong>de</strong> lo que ocurre en<br />

este campo. Pero aunque el neopositivismo ha propuesto unos parámetros muy<br />

rigurosos para que un conocimiento pue<strong>da</strong> ser calificado <strong>de</strong> científico la ver<strong>da</strong>d<br />

es que las ciencias difieren ampliamente por la forma como operativizan las<br />

<strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> los términos que emplean.<br />

Durante mucho tiempo las ciencias <strong>de</strong> la naturaleza se han limitado a<br />

<strong>de</strong>scribir con la máxima precisión los hechos observados y a etiquetar los<br />

elementos o las especies <strong>de</strong>scritas. Así la anatomía o la botánica. En este nivel<br />

el vocabulario utilizado pue<strong>de</strong> ser perfectamente unívoco y por tanto traducible.<br />

En la época mo<strong>de</strong>rna las ciencias <strong>de</strong> la naturaleza se han constituido como<br />

ciencias en la medi<strong>da</strong> en que han entrado por el camino <strong>de</strong> la experimentación y<br />

la experimentación y la medi<strong>da</strong> matemática ofrecen la garantía <strong>de</strong> que los<br />

conceptos utilizados tendrán también un significado unívoco y por tanto<br />

traducible <strong>de</strong> una lengua a otra aunque el grado <strong>de</strong> formalización no sea tan alto<br />

como en las matemáticas. Y lo que es cierto <strong>de</strong> las ciencias básicas, así la física<br />

— 43 —


— 44 —<br />

Miguel Siguán<br />

lo es, más claramente to<strong>da</strong>vía, <strong>de</strong> las aplica<strong>da</strong>s, así la química industrial o las<br />

aplicaciones <strong>de</strong> la informática, que a menudo <strong>de</strong>finen sus conceptos por sus<br />

procesos <strong>de</strong> producción o <strong>de</strong> utilización. En cambio los escritos <strong>de</strong> física<br />

teórica, incluso cuando se esfuerzan por aclarar con precisión sus conceptos<br />

básicos, <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> tener una <strong>de</strong>finición operativa e implican referencias<br />

culturales y en <strong>de</strong>finitiva una <strong>de</strong>termina<strong>da</strong> concepción <strong>de</strong>l mundo y <strong>de</strong> la<br />

reali<strong>da</strong>d.<br />

Y lo mismo hay que <strong>de</strong>cir respecto a las llama<strong>da</strong>s ciencias <strong>de</strong>l hombre o<br />

ciencias sociales. En algún momento se pretendió establecer una diferencia<br />

tajante entre ambas diciendo que las "ciencias <strong>de</strong> la naturaleza" tiene por objeto<br />

"explicar" los objetos <strong>de</strong> los que se ocupan mientras las "ciencias <strong>de</strong>l espíritu"<br />

preten<strong>de</strong>n "compren<strong>de</strong>r" a los suyos. Pero la mayoría <strong>de</strong> los científicos sociales<br />

hace tiempo que renunciaron a esta singulari<strong>da</strong>d en nombre <strong>de</strong> la uni<strong>da</strong>d última<br />

<strong>de</strong> la ciencia y <strong>de</strong> su metodología. Y así mientras unos, como los lingüistas y en<br />

cierta medi<strong>da</strong> los economistas, han dirigido sus esfuerzos hacia la<br />

formalización <strong>de</strong> sus respectivas disciplinas en el sentido <strong>de</strong> la lógica formal o<br />

<strong>de</strong> la matemática, otros como los psicólogos o los sociólogos, han insistido en<br />

su carácter <strong>de</strong> ciencias empíricas y han <strong>de</strong>sarrollado una metodología <strong>de</strong><br />

acuerdo con este carácter.<br />

La sociología pue<strong>de</strong> constituir el mejor ejemplo <strong>de</strong> esta nueva orientación y<br />

es cierto que a medi<strong>da</strong> que se ha avanzado en esta dirección la <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />

los textos <strong>de</strong> sociología respecto <strong>de</strong> concepciones próximas a la filosofía ha<br />

disminuido. Se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que a lo largo <strong>de</strong> un siglo, y más claramente en los<br />

últimos cincuenta años, al mismo tiempo que la sociología se expandía y que se<br />

multiplicaban sus subdivisiones y su especialización disminuía en cambio el<br />

peso <strong>de</strong> las escuelas y <strong>de</strong> las tradiciones nacionales en la producción <strong>de</strong> los<br />

sociólogos en favor <strong>de</strong> una concepción <strong>de</strong>l conocimiento sociológico<br />

generalmente acepta<strong>da</strong> y origina<strong>da</strong> en primer lugar en los países anglosajones.<br />

Y algo parecido pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse <strong>de</strong> la psicología que si hace cincuenta años<br />

presentaba un abanico teórico muy diferenciado en la actuali<strong>da</strong>d sus<br />

planteamientos teóricos pue<strong>de</strong>n reducirse a la transición <strong>de</strong>l conductismo al<br />

cognitivismo y en la que también el predominio <strong>de</strong> la psicología origina<strong>da</strong> en<br />

Estados Unidos ha resultado <strong>de</strong>terminante.<br />

Traducir un texto filosófico <strong>de</strong> Hegel <strong>de</strong>l alemán a otra lengua occi<strong>de</strong>ntal<br />

resulta extraordinariamente difícil y en <strong>de</strong>finitiva frustrante. ¿Cómo traducir<br />

"Geist"? No solo la terminología <strong>de</strong> Hegel forma un sistema relativamente<br />

cerrado en el que ca<strong>da</strong> término tiene un significado especifico en función <strong>de</strong>l<br />

lugar que ocupa en el sistema y al aislarlo se lo <strong>de</strong>forma, sino que a<strong>de</strong>más los<br />

términos que utiliza Hegel están cargados con significados elaborados a lo<br />

largo <strong>de</strong> <strong>de</strong>cenios y aun siglos <strong>de</strong> especulación filosófica en alemán. En español<br />

los términos utilizables tienen una tradición intelectual distinta y por ello la<br />

traducción requerirá necesariamente paráfrasis y aclaraciones y aun así


Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l lenguaje y plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas<br />

resultará imperfecta para el que conozca a fondo los dos idiomas. Y en el caso<br />

<strong>de</strong>l inglés las dificulta<strong>de</strong>s serán aun mayores porque la tradición filosófica<br />

inglesa está to<strong>da</strong>vía más aleja<strong>da</strong> <strong>de</strong> la germánica que la española. Y aunque los<br />

pensadores ingleses, al revés que los alemanes, han tenido a gala utilizar un<br />

lenguaje cercano al <strong>de</strong> la vi<strong>da</strong> cotidiana la traducción <strong>de</strong> un texto <strong>de</strong> Locke o <strong>de</strong><br />

Hume no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> plantear problemas parecidos porque también en ellos los<br />

términos técnicos que utilizan están cargados <strong>de</strong> implicaciones culturales y<br />

personales y específicos <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> autor y porque la lengua a la que se traduce el<br />

texto inglés tiene sus propias implicaciones que influirán sobre el sentido <strong>de</strong> lo<br />

traducido.<br />

Los textos literarios, y más específicamente los poéticos, constituyen el ámbito<br />

en el que las dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la traducción son mayores y se hacen más evi<strong>de</strong>ntes<br />

porque los significados están más directamente relacionados con las singulari<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> ca<strong>da</strong> cultura. Más to<strong>da</strong>vía el literato utiliza la lengua como material<br />

<strong>de</strong> creación artística pero no una mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lengua cualquiera sino una<br />

lengua mo<strong>de</strong>la<strong>da</strong> por generaciones <strong>de</strong> literatos que han conformado la lengua<br />

literaria vigente en ca<strong>da</strong> época. Ca<strong>da</strong> lengua que ha tenido un cultivo literario<br />

apreciable dispone <strong>de</strong> un cau<strong>da</strong>l <strong>de</strong> recursos a disposición <strong>de</strong>l escritor que son<br />

distintos <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong>l que trabaja con otra lengua. Y aunque es cierto que<br />

en ca<strong>da</strong> momento <strong>de</strong> la historia las influencias mutuas entre las literaturas <strong>de</strong> un<br />

mismo ámbito cultural son fuertes y pue<strong>de</strong> perfectamente hablarse <strong>de</strong> una historia<br />

europea <strong>de</strong> la literatura <strong>de</strong> todos modos las singulari<strong>da</strong><strong>de</strong>s estilísticas nacionales<br />

siguen siendo apreciables y explican las dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la traducción.<br />

A esta dificultad <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong> la traducción literaria y especialmente <strong>de</strong> la<br />

poética hay que añadir una segun<strong>da</strong>. Que el artista es un creador que así utiliza<br />

un lenguaje poético recibido <strong>de</strong> una tradición lo modifica, lo recrea para sus<br />

propios fines <strong>de</strong> tal modo que la traducción <strong>de</strong> la poesía no es solo una trascripción<br />

<strong>de</strong> significados sino una auténtica creación.<br />

Asimilación lingüística y aculturación<br />

Se dice que en el mundo existen alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 6.000 lenguas distintas con características<br />

muy diversas, unas habla<strong>da</strong>s por centenares <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> personas<br />

y otras solo por algunos centenares, unas pertenecientes a una misma tradición<br />

cultural y otras muy aleja<strong>da</strong>s culturalmente entre sí, unas que han tenido<br />

un uso escrito <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace siglos y que han sido vehículo <strong>de</strong> recursos culturales<br />

muy elabora<strong>da</strong>s y otras que solo se han utilizado en circunstancias cotidianas...<br />

To<strong>da</strong>s sin embargo son manifestaciones <strong>de</strong> una misma capaci<strong>da</strong>d lingüística,<br />

to<strong>da</strong>s tienen el mismo nivel <strong>de</strong> compleji<strong>da</strong>d y to<strong>da</strong>s son capaces <strong>de</strong> satisfacer<br />

las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s expresivas <strong>de</strong> la gente que las habla y por tanto <strong>de</strong> servir <strong>de</strong><br />

vehículo a sus manifestaciones culturales. Pero en una época como la nuestra<br />

<strong>de</strong> progresiva globalización lo que se pi<strong>de</strong> a to<strong>da</strong>s las lenguas es que sean capaces<br />

<strong>de</strong> expresar las reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> nuestro tiempo, las representa<strong>da</strong>s por<br />

— 45 —


— 46 —<br />

Miguel Siguán<br />

la ciencia y la técnica y también <strong>de</strong> las reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s sociales y políticas propias <strong>de</strong><br />

nuestro tiempo. ¿Están to<strong>da</strong>s las lenguas en condiciones <strong>de</strong> hacerlo?<br />

Hace años un <strong>de</strong>stacado político expresó su escepticismo sobre que se pudiese<br />

enseñar física atómica en catalán. Y la pregunta podía ampliarse a otros<br />

campo, ¿es posible escribir un tratado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho financiero en catalán? ¿Es<br />

posible escribir poesía a la manera <strong>de</strong> Rilke? La respuesta obvia es que no solo<br />

era posible sino que ya hacía tiempo que se estaba haciendo. En 1934 durante<br />

unos años en que la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Barcelona gozó <strong>de</strong> un estatuto <strong>de</strong> autonomía<br />

había en su Facultad <strong>de</strong> Ciencias profesores que enseñaban en catalán la<br />

teoría atómica que en aquel momento era una rigurosa nove<strong>da</strong>d. Y se había publicado<br />

un tratado <strong>de</strong> economía financiera en catalán. Y había poetas como<br />

Rilke o el joven Vinyoli que claramente se inspiraban en Rilke. Pero la pregunta<br />

podía repetirse para otras lenguas. ¿Era posible hacerlo en euskera? ¿y en<br />

tagalo? ¿y en cebuano? ¿y en cualquier otra lengua?<br />

Empecemos por el euskera. En 1934 no se podía explicar física atómica en<br />

euskera porque no existía una Facultad <strong>de</strong> Ciencias en el País Vasco y no había<br />

por tanto necesi<strong>da</strong>d ni ocasión para hacerlo. Y por una razón previa to<strong>da</strong>vía más<br />

importante. Porque la lengua vasca no se había unificado ni se había mo<strong>de</strong>rnizado.<br />

Fue unos años <strong>de</strong>spués y en buena medi<strong>da</strong> en relación con la fun<strong>da</strong>ción<br />

<strong>de</strong> las ikastolas que se consiguió el acuerdo sobre una lengua unifica<strong>da</strong> por encima<br />

<strong>de</strong> los diferentes dialectos. Y cuando se realizaron esfuerzos importantes<br />

para mo<strong>de</strong>rnizar la lengua poniéndola en condiciones <strong>de</strong> absorber el vocabulario<br />

científico y administrativo. Fue un esfuerzo na<strong>da</strong> fácil y que produjo sorpresas<br />

e incomodi<strong>da</strong><strong>de</strong>s. En buena parte porque en pocos años realizó procesos que<br />

otras lenguas europeas han hecho a lo largo <strong>de</strong> siglos.<br />

Pero si es cierto la dificultad <strong>de</strong>l proceso también es cierto que había factores<br />

que lo facilitaban y que en buena medi<strong>da</strong> lo hacían posible. En primer lugar la<br />

codificación y la mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong>l euskera no han ocurrido por azar sino<br />

como resultado <strong>de</strong> una voluntad colectiva <strong>de</strong> asegurar la supervivencia <strong>de</strong> la<br />

lengua poniéndola en condiciones <strong>de</strong> ser utiliza<strong>da</strong> en la enseñanza en todos sus<br />

niveles y en la administración pública en todos sus ámbitos.<br />

Y en segundo lugar porque esta codificación y esta mo<strong>de</strong>rnización no han<br />

significado una rotura cultural. Aun sin estar unificado el euskera hacía siglos<br />

que se utilizaba en forma escrita pero sobre todo, y es el factor principal a tener<br />

en cuenta, los hablantes <strong>de</strong> euskera en cualquiera <strong>de</strong> sus varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s formaban<br />

parte <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d europea y habían compartido su evolución cultural hasta<br />

llegar a la industrialización y a la popularización <strong>de</strong> la técnica <strong>de</strong> modo que en<br />

el momento <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnizar la lengua y discutir cómo se llamaría el teléfono en<br />

euskera, los hablantes <strong>de</strong> euskera manejaban el teléfono exactamente igual que<br />

sus convecinos hablantes <strong>de</strong> español. Y no solo manejan igual el teléfono o el<br />

or<strong>de</strong>nador y conducen igual por la autovía sino que re<strong>da</strong>ctan <strong>de</strong> la misma forma<br />

un contrato mercantil y entien<strong>de</strong>n lo mismo cuando se habla <strong>de</strong> virus o <strong>de</strong> ga-


Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l lenguaje y plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas<br />

laxias. Y tanto los que escriben en euskera como los que escriben en castellano<br />

han leído a Rilke o a Joyce o a Faulkner. La innovación ha sido exclusivamente<br />

lingüística porque los contenidos culturales se entendían <strong>de</strong> la misma manera.<br />

En Europa existen lenguas menores, en situación subordina<strong>da</strong> que no han<br />

hecho el esfuerzo que en algún momento han hecho el catalán o el vasco. Pero<br />

ahora hemos <strong>de</strong> preguntarnos por lo que ocurre con las lenguas aleja<strong>da</strong>s <strong>de</strong><br />

nuestro circulo cultural. ¿Es posible enseñar física atómica, escribir tratados <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>recho financiero o componer poesía al estilo <strong>de</strong> Rilke en tagalo? La respuesta<br />

en principio es también positiva pero las condiciones que convierten la posibili<strong>da</strong>d<br />

en reali<strong>da</strong>d son mucho más complejas.<br />

Durante los tiempos <strong>de</strong> la dominación española en la Islas Filipinas la población<br />

hablaba diferentes lenguas indígenas pero la única lengua enseña<strong>da</strong> y la<br />

única lengua usa<strong>da</strong> en la administración era el español y posteriormente durante<br />

la dominación americana el español fue substituido por el inglés. Fue acaba<strong>da</strong><br />

la última guerra mundial cuando las Filipinas alcanzaron la in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia que<br />

el nuevo estado <strong>de</strong>cidió hacer <strong>de</strong>l tagalo, hasta entonces una lengua indígena<br />

usa<strong>da</strong> exclusivamente para las funciones domesticas y cotidianas, la lengua oficial<br />

<strong>de</strong>l país. El tagalo no era la única lengua indígena <strong>de</strong> las islas ni tan solo la<br />

más usa<strong>da</strong> pero era la lengua habla<strong>da</strong> en la capital y en sus alre<strong>de</strong>dor y esto explica<br />

la elección. Des<strong>de</strong> el momento en que se tomó esta <strong>de</strong>cisión se han <strong>de</strong>dicado<br />

gran<strong>de</strong>s esfuerzos para codificar la lengua tagala y para ponerla en condiciones<br />

<strong>de</strong> sustituir al inglés en todos los usos oficiales y cultos y actualmente el<br />

tagalo ya es la lengua <strong>de</strong> la totali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la enseñanza primaria en todo el país<br />

aunque la enseñanza universitaria se sigue ofreciendo mayoritariamente en inglés.<br />

Po<strong>de</strong>mos contestar a la pregunta diciendo que el tagalo está en camino <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r servir <strong>de</strong> vehículo a un texto <strong>de</strong> física atómica o <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho financiero y<br />

que ya hay escritores en lengua tagala familiarizados con la tradición literaria<br />

europea.<br />

Pero en las Filipinas se hablan otras lenguas indígenas, el cebuano por ejemplo,<br />

lenguas que nunca han sido escritas y cuyos hablantes apenas sí han tenido<br />

contactos con los productos culturales occi<strong>de</strong>ntales. Hablantes que tampoco <strong>da</strong>n<br />

muestras <strong>de</strong> estar interesados en formalizar la lengua y utilizarla para otros usos<br />

y que aunque lo estuviesen tampoco disponen <strong>de</strong> los medios a<strong>de</strong>cuados para<br />

hacerlo. Y tampoco el gobierno <strong>de</strong> las Islas está dispuesto a ayu<strong>da</strong>r a su promoción.<br />

En estas condiciones se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que en principio na<strong>da</strong> impi<strong>de</strong> que el<br />

cebuano llegue a estar en condiciones <strong>de</strong> utilizarse para escribir un tratado <strong>de</strong><br />

física atómica o un manual <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho administrativo pero que para ello <strong>de</strong>berían<br />

cumplirse unas condiciones que es muy poco probable que se cumplan. Y<br />

lo que he dicho <strong>de</strong>l cebuano pue<strong>de</strong> repetirse para muchas <strong>de</strong> las seis mil lenguas<br />

que existen en el mundo que nunca han sido escritas y cuyos hablantes viven en<br />

relativo aislamiento.<br />

— 47 —


— 48 —<br />

Miguel Siguán<br />

Naturalmente la inversa también es cierta. Cualquiera <strong>de</strong> estas lenguas expresa<br />

manifestaciones culturales propias <strong>de</strong>l pueblo que la habla que nos resultaría<br />

difícil traducir a nuestras lenguas y haría falta un esfuerzo sostenido para<br />

poner a nuestras lenguas en condiciones <strong>de</strong> hacerlo. Pero el proceso <strong>de</strong> globalización<br />

funciona en una sola dirección.<br />

Y esto nos hace caer en la cuenta <strong>de</strong> otros aspecto <strong>de</strong> cuestión. He dicho que<br />

para que una lengua como el tagalo se ponga en condiciones <strong>de</strong> servir <strong>de</strong> vehículo<br />

a conocimientos sobre física atómica, o economía o informática es necesario<br />

que la socie<strong>da</strong>d que habla el tagalo se abra a estas cuestiones lo que implica<br />

cambios sociales y culturales. Y es evi<strong>de</strong>nte la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> que en el caso <strong>de</strong><br />

socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s y culturas aisla<strong>da</strong>s y primitivas el acercamiento a la cultura occi<strong>de</strong>ntal<br />

<strong>de</strong>struya la cultura primitiva. En el caso <strong>de</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s con lenguas exclusivamente<br />

orales este peligro es casi inevitable.<br />

En busca <strong>de</strong> la lengua perfecta<br />

Frente a la insistencia en la <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> las lenguas respecto <strong>de</strong> la cultura<br />

que se expresa a través <strong>de</strong> ellas es posible postular la existencia <strong>de</strong> una lengua<br />

fiel a la naturaleza cognitiva <strong>de</strong>l ser humano y capaz <strong>de</strong> reflejar la reali<strong>da</strong>d en<br />

su propia esencia, una lengua por ello que sería común a to<strong>da</strong> la humani<strong>da</strong>d. Es<br />

lo que Humberto Eco ha llamado la búsque<strong>da</strong> <strong>de</strong> la lengua perfecta. En la tradición<br />

ju<strong>de</strong>ocristiana esta búsque<strong>da</strong> tiene una justificación en el mito <strong>de</strong> la torre<br />

<strong>de</strong> Babel. Antes <strong>de</strong> que Dios castigase el orgullo <strong>de</strong> los hombres multiplicando<br />

sus lenguas existía una sola lengua, la lengua en la que Dios se comunicaba con<br />

los hombres y en la que las palabras expresan la esencia <strong>de</strong> las cosas y en la que<br />

las formulas verbales son eficaces por sí mismas. Y la nostalgia <strong>de</strong> esta lengua<br />

perfecta no se <strong>da</strong> solo en la tradición bíblica, también Platón en sus Diálogos se<br />

refiere a una lengua arcaica en la que las palabras son fiel reflejo <strong>de</strong> las i<strong>de</strong>as.<br />

A lo largo <strong>de</strong> la historia el progreso <strong>de</strong>l pensamiento racionalista <strong>de</strong>scalificó<br />

esta concepción <strong>de</strong>l lenguaje que a nuestros ojos aparece como mágica o que,<br />

en todo caso, solo podría justificarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la poesía. Pero el racionalismo no<br />

renunció a la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una lengua perfecta que ahora significaría una lengua plenamente<br />

racional y por ello universal. Ramón Llull en el siglo XIII ofrece una<br />

primera muestra <strong>de</strong> esta aspiración cuya formulación más precisa se encuentra<br />

en Leibtnitz, en forma <strong>de</strong> un lenguaje plenamente lógico. Y la preocupación<br />

llega hasta los tiempos mo<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> la mano <strong>de</strong> la lógica matemática e inspira<br />

buena parte <strong>de</strong> las reflexiones <strong>de</strong> Witgenstein. Aunque precisamente el propio<br />

Witgenstein es el mejor testimonio <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> este empeño. Cuanto más<br />

perfecta preten<strong>de</strong> ser la lengua más reduci<strong>da</strong> es la parcela <strong>de</strong> reali<strong>da</strong>d que pue<strong>de</strong><br />

abarcar.<br />

También los intentos, abun<strong>da</strong>ntes en el siglo XIX, <strong>de</strong> crear lenguas artificiales<br />

al estilo <strong>de</strong>l esperanto, para ser utiliza<strong>da</strong>s como medios <strong>de</strong> comunicación<br />

universal preten<strong>de</strong>n crear lenguas <strong>de</strong> una máxima racionali<strong>da</strong>d, en el sentido <strong>de</strong>


Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l lenguaje y plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas<br />

estructuras morfosintácticas coherentes y lógicas y lenguas in<strong>de</strong>pendientes, al<br />

menos en principio, <strong>de</strong> cualquier tradición cultural y por ello capaces <strong>de</strong> ser<br />

asumi<strong>da</strong>s por todos. Pero estas lenguas artificiales solo preten<strong>de</strong>n ser utiliza<strong>da</strong>s<br />

como segun<strong>da</strong>s lenguas y <strong>de</strong>jan a las primeras las tareas más creadoras y con<br />

ello más liga<strong>da</strong>s a las distintas culturas.<br />

El futuro <strong>de</strong> las lenguas<br />

La aspiración a una lengua universal y por tanto una lengua que supere la<br />

distinción entre lenguaje y lenguas, motivo central <strong>de</strong> este comentario, se pue<strong>de</strong><br />

mover to<strong>da</strong>vía en otra dirección. Si el mito <strong>de</strong> Babel busca la lengua perfecta en<br />

los orígenes, en una mítica e<strong>da</strong>d <strong>de</strong> oro anterior a la <strong>de</strong>gra<strong>da</strong>ción <strong>de</strong> la naturaleza<br />

humana y <strong>de</strong> su lenguaje, la conciencia <strong>de</strong>l progreso en el futuro lo pue<strong>de</strong><br />

situar en el futuro.<br />

Por los días <strong>de</strong> la revolución que substituyó el imperio <strong>de</strong> los zares por la<br />

Unión Soviética hubo un lingüista ruso, Marr, que anunciaba que a consecuencia<br />

<strong>de</strong> la íntima relación entre lengua y socie<strong>da</strong>d la progresiva expansión <strong>de</strong>l<br />

comunismo a todo el planeta al mismo tiempo que la universalización <strong>de</strong> la técnica<br />

produciría una convergencia <strong>de</strong> las lenguas que conduciría finalmente a<br />

una lengua universal única. Con el paso <strong>de</strong>l tiempo y a la vista <strong>de</strong> la persistencia<br />

<strong>de</strong>l pluralismo lingüístico en la propia Unión Soviética Marr renunció a su<br />

profecía y se limitó a prever la multiplicación <strong>de</strong> las influencias mutuas entre<br />

to<strong>da</strong>s las lenguas en contacto. De una manera similar, aunque más superficial,<br />

hay quien anuncia hoy día que el inglés acabará por convertirse en la lengua<br />

común <strong>de</strong> la humani<strong>da</strong>d cuando lo razonable es pensar que efectivamente el inglés<br />

se está convirtiendo en la segun<strong>da</strong> lengua <strong>de</strong> una proporción ca<strong>da</strong> vez mayor<br />

<strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong>l planeta y que to<strong>da</strong>s las lenguas reciben influencias <strong>de</strong>l<br />

inglés lo apunta a una convergencia pero no a una <strong>de</strong>saparición. Porque si es<br />

cierto que la globalización requiere el conocimiento <strong>de</strong> segun<strong>da</strong>s lenguas también<br />

multiplica las situaciones <strong>de</strong> lenguas en contacto y con ello el número y la<br />

proporción <strong>de</strong> los individuos bilingües y plurilingües.<br />

De manera que no es cierto que en un futuro previsible una lengua <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>,<br />

y concretamente el inglés, vaya a <strong>de</strong>splazar progresivamente a las <strong>de</strong>más<br />

hasta convertirse en lengua única <strong>de</strong> comunicación a escala mundial. Pero la<br />

multiplicación <strong>de</strong> las situaciones <strong>de</strong> lenguas en contacto no solo multiplicará las<br />

influencias entre las lenguas sino que situará en primer lugar la capaci<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

comunicar en distintas lenguas por encima <strong>de</strong> la corrección en el uso <strong>de</strong> ca<strong>da</strong><br />

una <strong>de</strong> ellas. Algo que afecta a las funciones <strong>de</strong>l lenguaje pero que acabará influyendo<br />

sobre la propia concepción <strong>de</strong> lo que es una lengua.<br />

A la misma consecuencia se llega <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otra constatación. A la hora <strong>de</strong> especular<br />

sobre el futuro <strong>de</strong> las lenguas un <strong>da</strong>to principal a tener en cuenta es la influencia<br />

que sobre ellas ejercen, y ejercerán to<strong>da</strong>vía más en el futuro, las modificaciones<br />

que la técnica está introduciendo en los medios <strong>de</strong> comunicación.<br />

— 49 —


— 50 —<br />

Miguel Siguán<br />

Durante centenares <strong>de</strong> siglos la humani<strong>da</strong>d conoció lenguas muy diversas pero<br />

to<strong>da</strong>s ellas exclusivamente orales. Acostumbrados como estamos a existir en un<br />

mundo con lengua escrita e impresa nos cuesta imaginar cómo podían ser las<br />

formas <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> y las producciones culturales en unas socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s exclusivamente<br />

orales. La introducción <strong>de</strong> la escritura durante mucho tiempo no modificó<br />

estas características porque durante muchos siglos la escritura era privilegio<br />

<strong>de</strong> una minoría y estaba reserva<strong>da</strong> a funciones muy <strong>de</strong>limita<strong>da</strong>s. Pero con el<br />

paso <strong>de</strong>l tiempo, y sobre todo a partir <strong>de</strong> la difusión <strong>de</strong> la imprenta, se produjeron<br />

cambios extraordinarios que permiten hablar <strong>de</strong> una cultura <strong>de</strong>l libro. Y en<br />

el campo que ahora directamente nos ocupa es a partir <strong>de</strong> la escritura que se <strong>de</strong>sarrolla<br />

la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que una lengua se <strong>de</strong>fine por un conjunto <strong>de</strong> normas sintácticas<br />

y por un léxico común lo que no solo permite distinguir entre lenguas distintas<br />

sino entre una lengua y sus dialectos y también entre lengua culta y lengua<br />

vulgar. Y en todos estos ámbitos la norma y la corrección se <strong>de</strong>finen a partir<br />

<strong>de</strong> la lengua escrita que se convierte en el paradigma i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> la lengua<br />

habla<strong>da</strong>. Y a los literatos en artífices <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la lengua. Y todo ello por<br />

una razón simple, porque la lengua oral solo llega a don<strong>de</strong> llega la voz <strong>de</strong>l<br />

hablante mientras el texto escrito pue<strong>de</strong> llegar a cualquier lugar en el espacio y<br />

permanecer in<strong>de</strong>fini<strong>da</strong>mente en el tiempo. Y es esta extensión en el espacio y<br />

en el tiempo lo que hace posible una norma y justifica su imposición.<br />

La técnica aplica<strong>da</strong> a los medios <strong>de</strong> comunicación ha variado radicalmente<br />

este panorama. Con la radio, la TV y los distintos sistemas <strong>de</strong> grabación la voz<br />

humana pue<strong>de</strong> llegar a cualquier distancia y mantenerse in<strong>de</strong>fini<strong>da</strong>mente en el<br />

tiempo. Con ello la lengua escrita ha pasado al primer plano por encima <strong>de</strong> la<br />

lengua escrita que ha visto así muy <strong>de</strong>bilitado su carácter normativo. Y así se<br />

advierte como en los mensajes por correo electrónico se pier<strong>de</strong>n las reglas formales<br />

<strong>de</strong>l género epistolar para acercarse a la reproducción <strong>de</strong>l lenguaje oral<br />

espontáneo. Con ello el hecho ya señalado <strong>de</strong> poner la comunicación por encima<br />

<strong>de</strong> la corrección lingüística se refuerza consi<strong>de</strong>rablemente.<br />

Paralelamente a este predominio <strong>de</strong>l lenguaje oral es típico <strong>de</strong> nuestro tiempo<br />

la especialización no solo <strong>de</strong> los conocimientos científicos y <strong>de</strong> las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

profesionales sino <strong>de</strong> los ámbitos <strong>de</strong> comunicación. Los científicos <strong>de</strong> <strong>de</strong>termina<strong>da</strong><br />

especiali<strong>da</strong>d se comunican entre ellos con frecuencia en un inglés simplificado<br />

y con un léxico esotérico solo conocido por ellos. Los aficionados al<br />

tecno, o a cualquier especiali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la música popular contemporánea, pue<strong>de</strong>n<br />

chatear entre sí cualquiera que sea el lugar <strong>de</strong>l globo en el que resi<strong>da</strong>n en un argot<br />

igualmente propio. Se pue<strong>de</strong> imaginar el futuro <strong>de</strong> las lenguas como una<br />

mayor permeabili<strong>da</strong>d frente a otras y muy especialmente respecto al inglés y<br />

que fenómenos como el spanglish serán ca<strong>da</strong> vez más tolerados y al mismo<br />

tiempo pensar que el inglés <strong>de</strong>rivará hacia un conjunto <strong>de</strong> argots por campos <strong>de</strong><br />

utilización.


Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l lenguaje y plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas<br />

Pero cualquiera que sea la forma como imaginemos el futuro lingüístico <strong>de</strong> la<br />

humani<strong>da</strong>d lo que es seguro es que las lenguas orales o escritas, aisla<strong>da</strong>s o<br />

amalgama<strong>da</strong>s, seguirán siendo productos sociales y culturales y por tanto que se<br />

mantendrá la antinomia entre lenguaje y lenguas. Y con ello el estímulo para<br />

seguir reflexionando sobre la relación entre racionali<strong>da</strong>d y sociabili<strong>da</strong>d, entre<br />

intelección y comunicación.<br />

— 51 —


¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos<br />

educativos bilingües?<br />

Jaume Sarramona<br />

Catedrático <strong>de</strong> Pe<strong>da</strong>gogía <strong>de</strong> la Universitat Autònoma <strong>de</strong> Barcelona<br />

Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l Consell Superior d’Avaluació <strong>de</strong>l Sistema Educatiu (Catalunya)<br />

La lengua escolar<br />

Antes <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r explícitamente a la pregunta <strong>de</strong>l título <strong>de</strong> esta ponencia<br />

consi<strong>de</strong>ro necesario hacer referencia al contexto social y normativo en que se<br />

<strong>de</strong>sarrolla el bilingüismo en nuestro entorno, porque los <strong>da</strong>tos y consiguientes<br />

reflexiones entre bilingüismo y rendimiento escolar se referirán a ese mismo<br />

entorno <strong>de</strong>l cual puedo aportar <strong>da</strong>tos fiables y personalmente conocidos. Y la<br />

primera cuestión que conviene tener presente es la referi<strong>da</strong> a la lengua <strong>de</strong> uso<br />

habitual en la escuela.<br />

En la misma medi<strong>da</strong> que la lengua es la expresión clara <strong>de</strong> una cultura, la<br />

escuela se plantea su tratamiento <strong>de</strong> manera preferente, no sólo como un<br />

instrumento <strong>de</strong> comunicación interpersonal sino como elemento fun<strong>da</strong>mental,<br />

<strong>de</strong>finitorio <strong>de</strong>l sistema organizativo <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong> la reali<strong>da</strong>d 1 . La lengua<br />

<strong>de</strong> la escuela, en <strong>de</strong>finitiva, sería la lengua <strong>de</strong> la cultura que políticamente se<br />

consi<strong>de</strong>ra que ha <strong>de</strong> perdurar, sin por ello olvi<strong>da</strong>r las atenciones pe<strong>da</strong>gógicas<br />

que <strong>de</strong>ban aplicarse a los alumnos que pue<strong>da</strong>n tener dificulta<strong>de</strong>s en su<br />

adquisición por no coincidir su lengua familiar con la escolar.<br />

Los territorios que tienen una sola lengua oficial, lo digan o no sus normas<br />

legales, tienen esa lengua como lengua escolar habitual. El problema surge en<br />

los territorios con más <strong>de</strong> una lengua oficial, como ocurre en algunos <strong>de</strong>l estado<br />

español. En tales circunstancias es precisa la explicitación <strong>de</strong> la <strong>de</strong>cisión<br />

política toma<strong>da</strong> a través <strong>de</strong> la correspondiente reglamentación legal, para<br />

<strong>de</strong>terminar qué lengua oficial será la vehicular <strong>de</strong> las escuelas. En el caso <strong>de</strong><br />

Catalunya, se ha hecho una clara opción por el uso en la escuela <strong>de</strong> la lengua<br />

propia <strong>de</strong>l país, y así la Ley <strong>de</strong> Política Lingüística (1997) señala en su capítulo<br />

III que “el catalán, como lengua propia <strong>de</strong> Catalunya, lo es también <strong>de</strong> la<br />

enseñanza, en todos los niveles y mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s educativas” (art. 20.1) y aña<strong>de</strong><br />

que “los centros <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> cualquier grado han <strong>de</strong> hacer <strong>de</strong>l catalán el<br />

vehículo <strong>de</strong> expresión normal en sus activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s docentes y administrativas,<br />

tanto las internas como las externas” (art. 20.2). Ahora bien, el cumplimiento<br />

1 Así lo reconoció el mismo Grupo <strong>de</strong> Trabajo (1998) que dictaminó sobre la enseñanza <strong>de</strong> las<br />

Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s en la educación secun<strong>da</strong>ria, cuando en el apartado <strong>de</strong> Lengua y Literatura indicó<br />

que: “La lengua es el instrumento básico <strong>de</strong> comprensión <strong>de</strong> la reali<strong>da</strong>d, <strong>de</strong> relación con ella y <strong>de</strong><br />

recreación <strong>de</strong> ésta. Su aprendizaje es fun<strong>da</strong>mental para realizar cualquier aprendizaje, sea<br />

científico o humanístico” (p. 155).<br />

— 53 —


— 54 —<br />

Jaume Sarramona<br />

real <strong>de</strong> la normativa política que los territorios pue<strong>da</strong>n <strong>da</strong>r en este ámbito<br />

<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>rá <strong>de</strong>l efectivo po<strong>de</strong>r político que tengan. Así es forzoso afirmar que en<br />

la práctica, especialmente en los niveles <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria, no se cumple tal<br />

normativa por parte <strong>de</strong> todos los centros y profesores <strong>de</strong> Catalunya.<br />

Volviendo al estricto terreno pe<strong>da</strong>gógico, sabemos bien que la primera<br />

condición para el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua escolar es el buen dominio <strong>de</strong> la<br />

lengua familiar, coinci<strong>da</strong>n ambas o no. Porque hay que recor<strong>da</strong>r que al<br />

comparar dos lenguas las diferencias no surgen solamente cuando se trata <strong>de</strong><br />

idiomas diferentes, sino que <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un mismo idioma existen distintos<br />

niveles <strong>de</strong> uso en razón <strong>de</strong>l contexto y <strong>de</strong>l nivel cultural <strong>de</strong> quien lo emplea, tal<br />

como han <strong>de</strong>stacado conocidos autores (Bernstein). El buen dominio <strong>de</strong> la<br />

lengua 1 tiene un efecto transferencial sobre la lengua 2 (Cummins 1979), pero<br />

si no existe este dominio inicial en la primera lengua la escolarización en otra<br />

pue<strong>de</strong> suponer una dificultad importante; es lo que se ha convenido en<br />

<strong>de</strong>nominar “bilingüismo sustractivo”. En consecuencia, el posible fracaso<br />

escolar no se pue<strong>de</strong> atribuir al bilingüismo sin más, sino al conjunto <strong>de</strong> factores<br />

que explicarían el nivel <strong>de</strong> dominio <strong>de</strong> la lengua familiar primero y la escolar<br />

<strong>de</strong>spués. Sin embargo, es preciso señalar que estos principios, ya clásicos en la<br />

teoría sobre el bilingüismo, se ven ahora fuertemente afectados en todos<br />

aquellos casos en que la escolarización es muy temprana y en ella se produce en<br />

gran medi<strong>da</strong> la primera socialización, que incluye el dominio <strong>de</strong> una primera<br />

lengua. Así pue<strong>de</strong> ocurrir que la lengua familiar distinta <strong>de</strong> la escolar tome el<br />

rol práctico <strong>de</strong> lengua 2 y no <strong>de</strong> lengua 1.<br />

En cualquier caso, la compleja reali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> nuestros días plantea situaciones<br />

bien diversas para hacer efectivo el tratamiento <strong>de</strong> las lenguas oficiales en las<br />

escuelas. Las lenguas familiares en una socie<strong>da</strong>d multicultural son,<br />

consiguientemente, múltiples y la escuela difícilmente podrá contar con la<br />

posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> partir <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s ellas para acce<strong>de</strong>r a la lengua <strong>de</strong> uso escolar,<br />

como se <strong>de</strong>man<strong>da</strong> en el tratamiento pe<strong>da</strong>gógico <strong>de</strong>l bilingüismo. También<br />

resulta muy distinto el problema según la proximi<strong>da</strong>d que tengan la lengua<br />

escolar y familiar y el grado <strong>de</strong> presencia social <strong>de</strong> ambas en la comuni<strong>da</strong>d<br />

inmediata <strong>de</strong> los alumnos. En último extremo, el posible <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l alumno a<br />

ser atendido inicialmente en la lengua familiar sólo se materializa cuando<br />

alcanza a to<strong>da</strong> una comuni<strong>da</strong>d lingüística 2 .<br />

Siguiendo en esta línea, cabe recor<strong>da</strong>r que el dominio <strong>de</strong> más <strong>de</strong> una lengua<br />

se ha <strong>de</strong>mostrado positivo para el <strong>de</strong>sarrollo general <strong>de</strong> los sujetos (Hakuta /<br />

Díaz 1985). Que<strong>da</strong>n ya muy lejos los <strong>da</strong>tos que se presentaban en seminarios<br />

2 Así se explica que en la misma Ley <strong>de</strong> Política Lingüística <strong>de</strong> Catalunya se indique que “los<br />

niños tienen <strong>de</strong>recho a recibir la primera enseñanza en su lengua habitual, ya sea ésta el catalán o<br />

el castellano” (art.21.2), pero no se indica na<strong>da</strong> <strong>de</strong> las otras posibles lenguas <strong>de</strong> los alumnos,<br />

aunque existen algunos programas específicos para aten<strong>de</strong>r a ciertos colectivos, como es el caso<br />

<strong>de</strong> los niños <strong>de</strong> lengua árabe.


¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos educativos bilingües?<br />

internacionales durante el primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, don<strong>de</strong> se pretendía<br />

<strong>de</strong>mostrar una supuesta relación negativa entre bilingüismo y capaci<strong>da</strong>d<br />

intelectual. Como se ha <strong>de</strong>stacado luego, estos estudios no controlaban las<br />

variables sociales <strong>de</strong> los grupos comparados y sus conclusiones tenían una clara<br />

intencionali<strong>da</strong>d política en los países respectivos, aunque sus consecuencias<br />

duraron hasta los años cincuenta, cuando un grupo <strong>de</strong> expertos convocados por<br />

la Unesco (1953) se pronunció a favor <strong>de</strong> escolarizar siempre en la lengua<br />

materna, con lo cual se <strong>da</strong>ba satisfacción a las <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s <strong>de</strong> los nuevos estados<br />

nacidos <strong>de</strong> la <strong>de</strong>scolonización aconteci<strong>da</strong> tras la segun<strong>da</strong> guerra mundial.<br />

Añá<strong>da</strong>se, con todo, que tal recomen<strong>da</strong>ción se refería al inicio <strong>de</strong> la escolari<strong>da</strong>d<br />

obligatoria (6-7 años).<br />

El pronunciamiento a favor <strong>de</strong> la escolarización en lengua materna sirvió<br />

tanto para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>rse <strong>de</strong> la imposición <strong>de</strong> una lengua ajena, como para<br />

garantizar a los emigrantes la pervivencia <strong>de</strong> su lengua <strong>de</strong> origen. Pero la<br />

con<strong>de</strong>na axiomática <strong>de</strong>l bilingüismo temprano resultó seriamente discuti<strong>da</strong><br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> los conocidos estudios realizados a principios <strong>de</strong> los años sesenta en<br />

Canadá, con el aprendizaje <strong>de</strong>l francés por parte <strong>de</strong> alumnos <strong>de</strong> lengua familiar<br />

inglesa (Peal / Lambert 1962). Des<strong>de</strong> entonces se <strong>de</strong>fien<strong>de</strong> la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

escolarización temprana en una lengua distinta <strong>de</strong> la familiar, si se cumplen<br />

ciertas condiciones sociolingüísticas; incluso se llega a <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r que en<br />

situaciones <strong>de</strong> bilingüismo la escuela dé priori<strong>da</strong>d al cultivo <strong>de</strong> la lengua que<br />

tiene menos posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo social (Lambert 1981).<br />

Las cita<strong>da</strong>s condiciones hacen referencia al papel social <strong>de</strong> las lenguas en<br />

confluencia, <strong>de</strong> manera que la lengua escolar ha <strong>de</strong> tener una alta consi<strong>de</strong>ración<br />

social para que su aprendizaje y uso en la escuela <strong>de</strong>spierte una actitud positiva<br />

en las familias y en los propios alumnos. Otra condición es que la lengua<br />

familiar no se vea amenaza<strong>da</strong> en su supervivencia, por el hecho <strong>de</strong> que no sea la<br />

lengua <strong>de</strong> aprendizaje inicial en la escuela. En tales circunstancias se produce<br />

un bilingüismo sumativo o aditivo, tal como señalan MacKey y Siguán (1986).<br />

De acuerdo con estos principios, para las poblaciones emigrantes <strong>de</strong> bajo<br />

nivel social se aconsejaría la escolarización inicial en lengua familiar, con la<br />

intención <strong>de</strong> reforzarla y garantizar la posesión <strong>de</strong> la capaci<strong>da</strong>d comunicativa<br />

básica, necesaria para todo aprendizaje escolar y también para el dominio <strong>de</strong> la<br />

segun<strong>da</strong> lengua. Por el contrario, si el nivel sociofamiliar es alto, la lengua<br />

familiar goza inmediatamente <strong>de</strong> estatus alto y los alumnos suelen poseer el<br />

dominio lingüístico básico, lo cual facilita el aprendizaje en una lengua escolar<br />

distinta.<br />

Tomando nuevamente como referencia el caso <strong>de</strong> Catalunya, en ningún texto<br />

<strong>de</strong> la vigente Ley <strong>de</strong> Política Lingüística se cita la <strong>de</strong>nomina<strong>da</strong> “inmersión lingüística”<br />

en catalán para aquellos alumnos que no lo tienen como idioma familiar,<br />

pero resulta una propuesta pe<strong>da</strong>gógica que se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l mismo cumplimiento<br />

<strong>de</strong> la normativa legal, que en su artículo 21.1 señala que “el catalán se<br />

— 55 —


— 56 —<br />

Jaume Sarramona<br />

ha <strong>de</strong> utilizar normalmente como lengua vehicular y <strong>de</strong> aprendizaje en la enseñanza<br />

no universitaria”. Los programas <strong>de</strong> inmersión lingüística fueron introducidos<br />

en Catalunya en 1984, para el nivel preescolar y durante los primeros<br />

años <strong>de</strong> la escolari<strong>da</strong>d obligatoria, tomando como mo<strong>de</strong>lo el ya citado <strong>de</strong> inmersión<br />

en francés realizado en Montreal para niños <strong>de</strong> habla familiar inglesa.<br />

De acuerdo con los principios sociológicos y pe<strong>da</strong>gógicos antes esgrimidos,<br />

el uso <strong>de</strong>l catalán en la escuela se justifica en razón <strong>de</strong> que:<br />

a) Los alumnos y las familias castellano hablantes se saben dominadoras<br />

<strong>de</strong> una lengua <strong>de</strong> prestigio, que no está en peligro <strong>de</strong> extinción y que no<br />

sufre marginación social, antes al contrario, es la única lengua oficial<br />

en el conjunto <strong>de</strong>l estado.<br />

b) El catalán es una lengua románica muy próxima al castellano, <strong>de</strong><br />

aprendizaje fácil para los niños, que también tiene prestigio social<br />

puesto que es la lengua propia <strong>de</strong> Catalunya a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser oficial.<br />

c) La mayor varie<strong>da</strong>d y riqueza fónica <strong>de</strong>l catalán, así como su superior<br />

complicación ortográfica <strong>de</strong>man<strong>da</strong> <strong>de</strong> mayor insistencia en el<br />

aprendizaje y su inicio más temprano en la lectura y escritura tendrá<br />

efectos transferenciales para el aprendizaje posterior <strong>de</strong>l castellano.<br />

d) Como se ha indicado, los alumnos y sus familias no pier<strong>de</strong>n el uso <strong>de</strong><br />

su propia lengua, que a<strong>de</strong>más será objeto <strong>de</strong> estudio en la misma<br />

escuela.<br />

e) En último extremo, la voluntarie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los programas será una<br />

salvaguar<strong>da</strong> legal para los casos que pudieran plantear problemas<br />

especiales.<br />

En esto momentos se podría pensar que la situación ha variado<br />

sustancialmente respecto a los años ochenta, <strong>de</strong> manera que no haría falta<br />

hablar <strong>de</strong> “programas <strong>de</strong> inmersión” porque el uso habitual <strong>de</strong>l catalán en las<br />

escuelas infantiles y primarias ya se ha consoli<strong>da</strong>do, pero el problema<br />

sociológico <strong>de</strong> las lenguas en confluencia sigue <strong>de</strong>man<strong>da</strong>ndo un planteamiento<br />

específico <strong>de</strong> la escuela al respecto. Por ello, el Consejo Escolar <strong>de</strong> Catalunya<br />

en el momento que fue consultado por la ponencia parlamentaria que elaboraba<br />

la cita<strong>da</strong> Ley <strong>de</strong> Política Lingüística <strong>de</strong> 1997 indicó respecto a los programa <strong>de</strong><br />

inmersión que “no se podían <strong>da</strong>r por terminados, sino que había que seguir<br />

aplicándolos, siempre consi<strong>de</strong>rando las diferencias existentes entre comarcas y<br />

poblaciones” (documento 3/1997).<br />

La normativa que actualmente dicta el Departament d’Ensenyament <strong>de</strong> la<br />

Generalitat <strong>de</strong> Catalunya indica que ca<strong>da</strong> centro escolar <strong>de</strong>be elaborar su propio<br />

proyecto lingüístico, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong>l proyecto educativo <strong>de</strong>l centro,<br />

teniendo en cuenta el contexto social en el cual está inmerso. En este proyecto<br />

se <strong>de</strong>terminará el momento <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong>l castellano y <strong>de</strong> las lengua<br />

extranjeras, bajo el principio que al final <strong>de</strong> la escolarización obligatoria los<br />

alumnos <strong>de</strong>berán dominar oralmente y por escrito las dos lenguas oficiales, con


¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos educativos bilingües?<br />

in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> cual sea su lengua habitual (art. 20.4 <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> Política<br />

Lingüística).<br />

La Ley <strong>de</strong> Política Lingüística también contempla los casos <strong>de</strong> los alumnos<br />

que llegan a la escuela en una e<strong>da</strong>d más avanza<strong>da</strong> que la inicial <strong>de</strong> la<br />

escolarización o que pue<strong>da</strong>n estar exentos <strong>de</strong>l aprendizaje <strong>de</strong>l catalán:<br />

La acreditación <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong>l catalán no pue<strong>de</strong> ser exigi<strong>da</strong> en el caso<br />

<strong>de</strong> los alumnos que han sido dispensados <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>rlo durante la enseñanza<br />

o una parte <strong>de</strong> ésta, o que han cursado la enseñanza obligatoria fuera <strong>de</strong><br />

Catalunya, en las circunstancias que el gobierno <strong>de</strong> la Generalitat ha <strong>de</strong><br />

establecer por reglamento (art. 21.7)<br />

El alumnado que se incorpore tardíamente al sistema educativo <strong>de</strong> Catalunya<br />

ha <strong>de</strong> recibir un soporte especial y adicional <strong>de</strong> catalán (art. 21.8).<br />

Anteriormente ya se han indicado las condiciones básicas por las cuales la<br />

escolarización en una lengua distinta <strong>de</strong> la familiar no supondrán un obstáculo<br />

para el correcto aprendizaje académico, aparte <strong>de</strong> la riqueza general que supone<br />

el bilingüismo respecto al monolingüismo cuando las circunstancias sociales<br />

son normales y no se suman situaciones especiales <strong>de</strong> <strong>de</strong>privación, que<br />

entonces afectan también a la lengua <strong>de</strong> comunicación habitual (Appel /<br />

Muysken 1996). Por consiguiente es lógico que en algunos casos <strong>de</strong> alumnos<br />

con dificulta<strong>de</strong>s lingüísticas en su propia lengua o que ésta sea muy distinta <strong>de</strong><br />

la habitual <strong>de</strong> la escuela pue<strong>da</strong>n surgir problemas <strong>de</strong> a<strong>da</strong>ptación, que <strong>de</strong>berán<br />

ser resueltos por el buen hacer pe<strong>da</strong>gógico <strong>de</strong>l profesorado, conocedor <strong>de</strong> tales<br />

situaciones. Pero supera<strong>da</strong> la situación inicial, no sólo se cumplirá con el<br />

objetivo curricular <strong>de</strong>l dominio correcto <strong>de</strong> las dos lenguas oficiales, sino que<br />

se podrá gozar <strong>de</strong> los beneficios personales y sociales que tal dominio supone.<br />

Cabe recor<strong>da</strong>r también que muchos alumnos sólo encontrarán el uso oral y<br />

escrito habitual <strong>de</strong>l catalán en la escuela, puesto que viven en contextos<br />

sociales don<strong>de</strong> prepon<strong>de</strong>ra mayoritariamente el castellano como lengua <strong>de</strong> uso<br />

social.<br />

Resultados escolares en un contexto bilingüe<br />

Aunque resulta habitual utilizar los resultados escolares como un factor en<br />

<strong>de</strong>fensa o en contra <strong>de</strong> los contextos escolares bilingües, un análisis serio <strong>de</strong><br />

ca<strong>da</strong> situación haría muy difícil otorgar exclusivamente al factor lingüístico<br />

tales resultados. Siempre se pue<strong>de</strong>n aportar ejemplos <strong>de</strong> estudios que, en<br />

<strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s e<strong>da</strong><strong>de</strong>s, lugares y materias escolares se han obtenido resultados<br />

que avalan posicionamientos favorables a la enseñanza en una u otra lengua, y<br />

la práctica <strong>de</strong>muestra que la presentación <strong>de</strong> resultados a favor <strong>de</strong> la alternativa<br />

opuesta no suele lograr el cambio <strong>de</strong> actitud <strong>de</strong> los parti<strong>da</strong>rios <strong>de</strong> una opción.<br />

Los criterios i<strong>de</strong>ológicos suelen resistir cualquier tipo <strong>de</strong> cifras.<br />

— 57 —


— 58 —<br />

Jaume Sarramona<br />

Con todo, resulta inevitable mostrar resultados escolares obtenidos en<br />

situaciones <strong>de</strong> bilingüismo, cuando menos para, en nuestro caso, mostrar que<br />

son muchos los estudios existentes que avalan el principio <strong>de</strong> que el aprendizaje<br />

escolar no se resiente por el bilingüismo. Y <strong>da</strong>mos por senta<strong>da</strong> la situación <strong>de</strong><br />

bilingüismo en Catalunya porque aún en las escuelas más practicantes <strong>de</strong> la<br />

consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>l catalán como lengua vehicular el castellano está igualmente<br />

presente; no hace falta insistir en el mayor grado <strong>de</strong> presencia social en los<br />

medios <strong>de</strong> comunicación, en el cine en la informática y en múltiples ambientes<br />

sociales.<br />

Por otro lado, cuando se analizan los resultados en función <strong>de</strong> la lengua familiar<br />

siempre es difícil aislar otras variables que inci<strong>de</strong>n sobre la lengua<br />

habla<strong>da</strong>, tales como el nivel socioeconómico <strong>de</strong> las familias, la lengua <strong>de</strong> mayor<br />

uso en el medio escolar y, por supuesto, la distancia estructural que medie entre<br />

las lenguas en confluencia.<br />

Si el nivel socioeconómico familiar no presenta diferencias muy<br />

substanciales, parece lógico afirmar que el empleo en la familia <strong>de</strong> la misma<br />

lengua <strong>de</strong> la escuela ha <strong>de</strong> ser un elemento <strong>de</strong> facilitación y refuerzo <strong>de</strong> los<br />

aprendizajes escolares, cuando menos durante los primeros años <strong>de</strong><br />

escolarización. Luego las diferencias se pue<strong>de</strong>n compensar si no existen<br />

déficits familiares graves y la distancia estructural entre la lengua familiar y la<br />

escolar no son excesivas y, otro factor importante, si la presión social hacia la<br />

segun<strong>da</strong> lengua es consi<strong>de</strong>rable, hasta el punto que el escolar se vea forzado a<br />

emplearla, aparte <strong>de</strong> que la apren<strong>da</strong> <strong>de</strong> manera sistemática en la escuela. Ese<br />

sería el caso ya comentado <strong>de</strong> los alumnos que tienen como lengua familiar el<br />

catalán o el euskera con respecto al castellano.<br />

Veamos a continuación algunos <strong>de</strong> los muchos estudios realizados en<br />

Catalunya en la última déca<strong>da</strong> que vinculan lengua y resultados escolares.<br />

Según los resultados obtenidos en un estudio <strong>de</strong> 1990 en 23 centros y con<br />

565 alumnos, <strong>de</strong> acuerdo con una muestra aleatoria y estratifica<strong>da</strong> por variables<br />

como tamaño <strong>de</strong>l centro, titulari<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l mismo y tamaño <strong>de</strong> la locali<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

ubicación, se comprobó que al final <strong>de</strong>l ciclo inicial no existían diferencias<br />

estadísticas entre los resultados académicos generales <strong>de</strong> los alumnos que<br />

habían participado en los programas <strong>de</strong> inmersión y los que no lo habían hecho.<br />

Tales resultados se <strong>da</strong>ban aún siendo mayoritario el número <strong>de</strong> familias<br />

castellano hablantes en ambos grupos <strong>de</strong> la muestra y siendo la lengua<br />

castellana la más habitual en el contexto social <strong>de</strong> los centros. También hay que<br />

señalar que los alumnos estudiados seguían hablando mayoritariamente<br />

castellano entre ellos, aunque los alumnos <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> inmersión<br />

tenían una valoración superior <strong>de</strong> sus capaci<strong>da</strong>d <strong>de</strong> expresarse en catalán<br />

(Sarramona 1990).<br />

Durante el curso 91-92 la Inspección educativa <strong>de</strong> Catalunya realizó un<br />

estudio en 87 escuelas sobre el rendimiento en lengua <strong>de</strong> los alumnos que


¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos educativos bilingües?<br />

finalizaban la escolarización obligatoria (14 años). Los resultados <strong>de</strong> 2262<br />

pruebas estan<strong>da</strong>riza<strong>da</strong>s <strong>de</strong> lengua catalana dieron una media <strong>de</strong> 55,62 puntos,<br />

mientras que las 2157 pruebas <strong>de</strong> lengua castellana alcanzaron una media <strong>de</strong><br />

57,82 puntos; la superiori<strong>da</strong>d se centró especialmente en léxico y ortografía<br />

(Inspecció d’Ensenyament, 1994). Que<strong>da</strong> claro, pues, que la teórica “segun<strong>da</strong><br />

lengua” no se vio perjudica<strong>da</strong>.<br />

Existe el caso <strong>de</strong> un estudio longitudinal realizado con una serie <strong>de</strong> centros<br />

escolares <strong>de</strong> Ba<strong>da</strong>lona (Barcelona), cuyos resultados fueron medidos en 1991 y<br />

luego en 1996, sobre las materias <strong>de</strong> lengua catalana, lengua castellana y<br />

matemáticas, comparando los obtenidos por los alumnos que habían seguido un<br />

programa <strong>de</strong> inmersión lingüística y los que no (Canal / Vial / Arany, s.f.). En<br />

lengua catalana las diferencias son notables a favor <strong>de</strong> los alumnos <strong>de</strong><br />

inmersión, en especial en expresión oral; en lengua castellana se consiguen<br />

iguales resultados al final <strong>de</strong> la escolarización, siendo aún superiores los <strong>de</strong>l<br />

grupo <strong>de</strong> inmersión en expresión oral. El equilibrio se consigue también en<br />

matemáticas al final <strong>de</strong>l proceso, a excepción <strong>de</strong> las pruebas <strong>de</strong> geometría y<br />

medi<strong>da</strong>.<br />

En un estudio realizado por el SEDEC (Servicio <strong>de</strong> Enseñanza <strong>de</strong>l Catalán)<br />

<strong>de</strong>l Departament d’Ensenyament <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong> Catalunya con alumnos <strong>de</strong><br />

6º <strong>de</strong> primaria durante el curso 1997-98 en las materias <strong>de</strong> matemáticas, lengua<br />

castellana y lengua catalana y mediante la aplicación <strong>de</strong> pruebas estan<strong>da</strong>riza<strong>da</strong>s<br />

confecciona<strong>da</strong>s al efecto, se obtuvieron las siguientes conclusiones, <strong>de</strong> acuerdo<br />

con el uso lingüístico <strong>de</strong> las escuelas:<br />

LENGUA<br />

Muestra Muestra Muestra Muestra general<br />

CATALANA catalana bilingüe inmersión<br />

Comprensión<br />

lectora<br />

72 62 61 65<br />

Fonética 88 71 72 79<br />

Morfosintaxis 67 52 53 58<br />

LENGUA<br />

Muestra Muestra Muestra Muestra general<br />

CASTELLANA catalana bilingüe inmersión<br />

Comprensión lectora 79 71 65 67<br />

Fonética 85 86 85 85<br />

Morfosintaxis 66 71 62 65<br />

— 59 —


— 60 —<br />

Jaume Sarramona<br />

Muestra Muestra Muestra Muestra general<br />

catalana bilingüe inmersión<br />

MATEMÁTICAS 69 71 65 67<br />

(Datos facilitados por el SEDEC. Escala elabora<strong>da</strong> sobre un máximo posible <strong>de</strong> 100<br />

puntos)<br />

Conclusiones generales resultantes <strong>de</strong> ese estudio son:<br />

• La muestra <strong>de</strong> centros que imparten la docencia exclusivamente en<br />

catalán obtiene mejores resultados en esa lengua, no habiendo<br />

diferencias significativas entre las muestras bilingües y <strong>de</strong> inmersión.<br />

Respecto estudios anteriores, los resultados en la muestra <strong>de</strong> inmersión<br />

se mantienen mientras que <strong>de</strong>scien<strong>de</strong>n los <strong>de</strong> la muestra bilingüe.<br />

• En castellano, la muestra bilingüe obtiene mejores resultados, no<br />

habiendo diferencias significativas entre la muestra catalana y <strong>de</strong><br />

inmersión, excepto en comprensión lectora.<br />

• En matemáticas la muestra catalana obtiene mejores resultados, segui<strong>da</strong><br />

<strong>de</strong> la muestra bilingüe y en tercer lugar la <strong>de</strong> inmersión. Respecto<br />

estudios anteriores las diferencias se han reducido entre las muestras.<br />

• Clasificados los alumnos en clase social alta, media y baja, en catalán no<br />

hay diferencia entre los resultados logrados por los dos primeros grupos<br />

(alta y media), mientras que en castellano y matemáticas las diferencias<br />

son significativas entre las tres, siguiendo el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> clase alta, media y<br />

baja.<br />

Una vez más se constata, por tanto, que en la comparación entre la lengua<br />

familiar y los resultados académicos el nivel socioeconómico los condiciona <strong>de</strong><br />

manera significativa.<br />

En la comparación <strong>de</strong> los resultados que los alumnos catalanes <strong>de</strong> 14 y 16<br />

años obtuvieron en las pruebas confecciona<strong>da</strong>s por el INCE (1997) para<br />

diagnosticar los niveles <strong>de</strong> conocimiento <strong>de</strong> lengua castellana y literatura, con<br />

los obtenidos en las pruebas supuestamente paralelas que el Consejo Superior<br />

<strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> Catalunya elaboró para la lengua catalana, se constató que en<br />

el alumnado <strong>de</strong> 14 años había diferencias notables entre los resultados<br />

obtenidos en lengua castellana y en lengua catalana, provocados por el léxico<br />

que se empleó en las pruebas; pero a los 16 años las diferencias se equilibraban<br />

y los resultados eran similares (Consell Superior d’Avaluació, 1998).<br />

Si <strong>de</strong> la lengua escolar pasamos a la familiar, tenemos que en pruebas aplica<strong>da</strong>s<br />

en 1999 a una muestra representativa <strong>de</strong> 171 escuelas y para un total <strong>de</strong><br />

2949 alumnos se contabilizaron los siguientes porcentajes <strong>de</strong> aciertos a los<br />

ítems que componían las diversas pruebas:


¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos educativos bilingües?<br />

MATERIA CATALÁN CASTELLANO BILINGÜES<br />

Inglés 61,29 52,33 56,71<br />

Conocimiento <strong>de</strong>l medio<br />

(España)<br />

Conocimiento <strong>de</strong>l medio<br />

(Catalunya)<br />

67,21 60,48 64,95<br />

58,78 48,65 54,57<br />

Lengua catalana 77,11 68,99 74,32<br />

Lengua castellana 67,45 62,87 66,55<br />

Matemáticas 59,60 51,39 55,42<br />

Las diferencias son estadísticamente significativas en to<strong>da</strong>s las materias entre<br />

los alumnos catalano hablantes y los que hablan habitualmente castellano.<br />

También lo son entre quienes hablan castellano y las dos lenguas indistintamente;<br />

entre estos últimos y quienes hablan habitualmente catalán las diferencias<br />

son significativas excepto en lengua castellana.<br />

La distancia entre los tres grupos lingüísticos confirma la ya <strong>de</strong>tecta<strong>da</strong> el año<br />

1982 con alumnos <strong>de</strong> 15 años que entonces cursaban el bachillerato o la formación<br />

profesional, si bien entonces se limitó al conocimiento <strong>de</strong> la lengua castellana<br />

y se constató con un total <strong>de</strong> 1130 alumnos (Alsina / Bel 1985):<br />

Catalano hablantes - 63,87<br />

Castellano hablantes - 45,27<br />

Bilingües - 56,60<br />

En la misma línea están los resultados obtenidos en la evaluación <strong>de</strong> los<br />

alumnos <strong>de</strong> 4º <strong>de</strong> ESO (16 años), coordina<strong>da</strong> por el INCE el año 2000 y que en<br />

Catalunya abarcó un total <strong>de</strong> 1326 alumnos. Los resultados generales en relación<br />

a la lengua habla<strong>da</strong> habitualmente en familia fueron los siguientes:<br />

— 61 —


Resultados por áreas<br />

Global<br />

(n=1326)<br />

— 62 —<br />

Catalán<br />

(n=395)<br />

Castellano<br />

(n=545)<br />

Jaume Sarramona<br />

Las dos<br />

lenguas<br />

(n=338)<br />

Lengua castellana y<br />

literatura<br />

63% 65% 61% 65%<br />

Ciencias <strong>de</strong> la<br />

naturaleza<br />

55% 59% 51% 56%<br />

Ciencias sociales,<br />

Geografía e historia<br />

56% 60% 53% 58%<br />

Matemáticas 44% 48% 40% 44%<br />

Las diferencias resultan estadísticamente significativas en to<strong>da</strong>s las áreas<br />

entre los tres grupos, en el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> catalán, bilingüismo y castellano, excepto<br />

entre el primero y el segundo en el caso <strong>de</strong> lengua castellana y literatura.<br />

Hay que subrayar nuevamente que los alumnos que manifiestan tener como<br />

lengua familiar el catalán no <strong>de</strong>sconocen el castellano, <strong>de</strong> modo que son bilingües<br />

en la práctica, aunque no se empleen dos lenguas en la comunicación<br />

habitual <strong>de</strong> la familia. De quienes hay que du<strong>da</strong>r que posean el mismo nivel <strong>de</strong><br />

bilingüismo real es <strong>de</strong> los alumnos que se expresan habitualmente en castellano,<br />

porque no existe idéntica presión ambiental para el aprendizaje no formal<br />

<strong>de</strong>l catalán, si bien la acción <strong>de</strong> la escuela logra la capaci<strong>da</strong>d bilingüe para la<br />

inmensa mayoría <strong>de</strong> los alumnos al terminar la escolarización obligatoria. La<br />

diferencia entre los alumnos <strong>de</strong> lengua familiar catalana y los que se manifiestan<br />

como bilingües en este campo se podría explicar por el superior nivel socioeconómico<br />

<strong>de</strong> los primeros, que tiene, como es bien sabido, influencia en el<br />

rendimiento escolar general.<br />

Esa capaci<strong>da</strong>d temprana <strong>de</strong> bilingüismo real <strong>de</strong> quienes no tienen por lengua<br />

habitual el castellano pue<strong>de</strong> explicar también los resultados obtenidos en el<br />

conjunto <strong>de</strong>l estado español por los alumnos <strong>de</strong> primaria que fueron evaluados<br />

en 1999, y que se concretaron en lo siguiente (INCE 2001:144):


¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos educativos bilingües?<br />

Castellano<br />

Castellano Lengua <strong>de</strong> la comuni<strong>da</strong>d<br />

Lengua <strong>de</strong> la<br />

comuni<strong>da</strong>d * * * (CM)<br />

Castellano y lengua <strong>de</strong><br />

la comuni<strong>da</strong>d * * * ___<br />

Otras lenguas ___ ___<br />

— 63 —<br />

Castellano y lengua<br />

<strong>de</strong> la comuni<strong>da</strong>d<br />

* * * (CM)<br />

* * * Diferencias significativas en las tres áreas (Matemáticas, Lengua castellana, Conocimiento<br />

<strong>de</strong>l medio)<br />

--- No existen diferencias significativas<br />

* * * (CM) Diferencias significativas en Conocimiento <strong>de</strong>l medio<br />

Los resultados mostrados, sin pon<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> otras variables, expresan que<br />

“los alumnos que hablan castellano en casa obtienen un rendimiento inferior en<br />

las tres áreas al que logran los que hablan castellano y la lengua <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d;<br />

inferior, pero sólo en conocimiento <strong>de</strong>l medio, al <strong>de</strong> los que hablan la lengua<br />

autonómica y no existen diferencias con el que consiguen los que hablan<br />

otras lenguas distintas <strong>de</strong> las anteriores en ninguna <strong>de</strong> las tres áreas” (Ibí<strong>de</strong>m).<br />

En este caso no se podría afirmar que en to<strong>da</strong>s las Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Autónomas<br />

oficialmente bilingües, los alumnos que tienen como lengua familiar la propia<br />

<strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d pertenezcan globalmente consi<strong>de</strong>rados al grupo social más favorecido<br />

cultural y económicamente.<br />

Los contrarios al bilingüismo en los centros escolares – aunque muchas veces<br />

a lo que realmente son contrarios es a la presencia plena <strong>de</strong> la lengua propia<br />

<strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d – suelen esgrimir los resultados en matemáticas como argumento.<br />

En sentido contrario se pue<strong>de</strong>n aportar los <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> la ya cita<strong>da</strong> evaluación<br />

realiza<strong>da</strong> por el INCE el pasado año 2000 con los alumnos <strong>de</strong> final <strong>de</strong> la<br />

secun<strong>da</strong>ria obligatoria, don<strong>de</strong> los resultados obtenidos en la muestra <strong>de</strong> Catalunya,<br />

que aplicó las pruebas en catalán, y la <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong>l estado <strong>da</strong>ba una<br />

clara ventaja a la primera, según se advierte en la tabla siguiente:


— 64 —<br />

Jaume Sarramona<br />

MATEMÁTICAS Muestra catalana Muestra estatal<br />

Números y operaciones 44% 40%<br />

Medi<strong>da</strong>s 43% 39%<br />

Geometría 41% 33%<br />

Global 44% 40%<br />

Resultados en porcentajes <strong>de</strong> aciertos a las pruebas (Datos internos <strong>de</strong>l Consell Superior<br />

d’Avaluació <strong>de</strong> Catalunya)<br />

Que<strong>da</strong> claro, pues, que la explicitación <strong>de</strong>l bilingüismo implica un mejor<br />

rendimiento general en comparación con el monolingüismo mayoritario que representan<br />

los que manifiestan tener como lengua habitual el castellano.<br />

En el caso <strong>de</strong>l País Vasco, entre 1974 y 1998 se habían hecho públicas unas<br />

40 investigaciones sobre los resultados escolares en relación a la lengua familiar.<br />

Félix Etxeberria (1999), que ha hecho una revisión reciente <strong>de</strong> las mismas,<br />

presenta, entre otras conclusiones generales las siguientes:<br />

• Los mejores resultados en lengua vasca se consiguen con el mo<strong>de</strong>lo D,<br />

siendo variable la situación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B y muy <strong>de</strong>ficiente la <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />

A 3 .<br />

• Los alumnos <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los bilingües <strong>de</strong>l primer ciclo <strong>de</strong> primaria <strong>de</strong>l<br />

País Vasco Norte (francés) consiguen mejores resultados en lengua francesa<br />

y matemáticas que los alumnos no bilingües.<br />

• Los alumnos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo D consiguen mejores resultados en las estadísticas<br />

oficiales <strong>de</strong> acreditación, en los niveles académicos <strong>de</strong> enseñanza<br />

primaria y secun<strong>da</strong>ria, bachillerato y COU, mientras que los alumnos <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo B son quienes mejores resultados consiguen en formación profesional<br />

y en la nueva enseñanza media. En la prueba <strong>de</strong> selectivi<strong>da</strong>d universitaria<br />

las diferencias entre el mo<strong>de</strong>lo A y D tien<strong>de</strong>n a <strong>de</strong>saparecer 4 .<br />

Unas breves referencias al uso social <strong>de</strong> la lengua<br />

Por sólo citar unos <strong>da</strong>tos resultantes <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los estudios citados<br />

referiremos el siguiente: preguntados los cerca <strong>de</strong> 3000 alumnos <strong>de</strong> educación<br />

primaria que participaron en la evaluación <strong>de</strong> este nivel educativo en 1999<br />

sobre las lenguas que se hablan habitualmente en sus hogares, el castellano<br />

3 Recuér<strong>de</strong>se que el mo<strong>de</strong>lo escolar A es el que imparte la docencia en castellano y el euskera es<br />

una asignatura más, el mo<strong>de</strong>lo B imparte la docencia en castellano y en euskera, y el mo<strong>de</strong>lo D<br />

sólo la imparte en euskera siendo el castellano una asignatura más.<br />

4 Esto no pue<strong>de</strong> extrañar si se tienen en cuenta que se trata <strong>de</strong> una prueba están<strong>da</strong>r para acce<strong>de</strong>r a<br />

la universi<strong>da</strong>d y todos los centros <strong>de</strong> bachillerato centran sus esfuerzos en preparar<br />

a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>mente a los alumnos para superarla.


¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos educativos bilingües?<br />

obtuvo un 69% <strong>de</strong> respuestas y el catalán un 54% en el ítem que admitía más <strong>de</strong><br />

una respuesta (Consell Superior d’Avaluació, en prensa).<br />

En razón <strong>de</strong> las fuertes corrientes migratorias existentes en este momento, las<br />

situaciones <strong>de</strong> bilingüismo convencional entre nosotros toma nuevas<br />

perspectivas, puesto que ya no se trata <strong>de</strong> lenguas que comparten un mismo<br />

territorio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempos históricos y que tienen la consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> cooficiales,<br />

sino que ya aparece un número significativo <strong>de</strong> alumnos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />

territorios más alejados y con lenguas también aleja<strong>da</strong>s <strong>de</strong> las nuestras.<br />

La situación será bien distinta, por supuesto, si se trata <strong>de</strong> alumnos que se<br />

incorporan tempranamente al sistema educativo <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> adopción o si<br />

su incorporación es más tardía. La primera cuestión a resolver será el <strong>de</strong>cidir en<br />

qué lengua <strong>de</strong> las dos oficiales se realiza la transición a la escolarización<br />

ordinaria. Y otra cuestión será la posibili<strong>da</strong>d efectiva <strong>de</strong> seguir cultivando la<br />

lengua familiar <strong>de</strong> origen.<br />

En nuestro contexto contamos aún con pocos estudios relativos a la inci<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> la lengua escolar sobre las poblaciones inmigrantes <strong>de</strong> lenguas aleja<strong>da</strong>s.<br />

Pero una orientación primera <strong>de</strong> la situación lingüística social lo pue<strong>de</strong> <strong>da</strong>r un<br />

estudio realizado sobre una muestra <strong>de</strong> población inmigrante marroquí <strong>de</strong> segun<strong>da</strong><br />

generación (Ballarín / Pérez 1999), que indica que en las relaciones familiares<br />

el idioma más empleado es el árabe (90% <strong>de</strong> los hombre y 94% <strong>de</strong> las<br />

mujeres) y luego el castellano; fuera <strong>de</strong> la familia, los hombres emplean el castellano<br />

en un 85%, el árabe en un 12% y el catalán en un 3%, mientras que para<br />

las mujeres los porcentajes son, respectivamente, el 83%, el 5% y el 12%. Si<br />

hablamos <strong>de</strong> habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas resultan los siguientes porcentajes respecto<br />

al catalán: lo entien<strong>de</strong>n el 58%, lo pue<strong>de</strong>n leer el 29%, hablar el 17% y<br />

escribir un 15%. Como se advierte, se está lejos <strong>de</strong> lo que pudiera consi<strong>de</strong>rar un<br />

pleno dominio <strong>de</strong> la lengua propia <strong>de</strong> Catalunya.<br />

En un estudio <strong>de</strong> caso realizado en una escuela <strong>de</strong> Terrassa, en un barrio <strong>de</strong><br />

fuerte inmigración marroquí, se constató que no obstante emplear el catalán en<br />

el aula <strong>de</strong> acogi<strong>da</strong> <strong>de</strong> los alumnos marroquíes para así facilitar la inserción escolar<br />

plena posteriormente, puesto que el idioma castellano es el habitual entre<br />

los alumnos autóctonos y también el ampliamente mayoritario en el barrio, el<br />

resultado es que el castellano se convierte en la lengua habitual, apareciendo el<br />

catalán como un mundo segregado <strong>de</strong> las relaciones sociales ordinarias, lo cual<br />

trae como consecuencia una falta <strong>de</strong> motivación y <strong>de</strong> efectivi<strong>da</strong>d en su aprendizaje<br />

(Peralta 2000)<br />

Se pue<strong>de</strong> afirmar que el entusiasmo manifestado en la <strong>de</strong>fensa y uso <strong>de</strong> la<br />

lengua que surgió en el primer <strong>de</strong>cenio tras la dictadura franquista ha <strong>da</strong>do paso<br />

a una posición más escéptica, y se opta por el catalán o el castellano según el<br />

interlocutor y las circunstancias.<br />

Resulta una obvie<strong>da</strong>d repetir que la escuela no podrá por sí sola recuperar<br />

totalmente el uso social <strong>de</strong> una lengua. Su actuación permite adquirir la<br />

— 65 —


— 66 —<br />

Jaume Sarramona<br />

comprensión y ha colaborado a la instauración <strong>de</strong> la conciencia social que para<br />

vivir en Catalunya <strong>de</strong> manera plenamente integra<strong>da</strong> es preciso conocer su<br />

lengua 5 , pero el uso habitual 6 <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> otros factores <strong>de</strong> tipo económico,<br />

social y político sobre los cuales la escuela no tiene inci<strong>de</strong>ncia.<br />

Bibliografía<br />

Alsina, A. / Bel, A. (1985): “La comprensión <strong>de</strong> contenidos expresados en catalán,<br />

estudio realizado sobre los primeros cursos <strong>de</strong> enseñanza secun<strong>da</strong>ria”,<br />

in Siguán, A. (coord.) (1985): Enseñanza en dos lenguas y resultados escolares.<br />

ICE Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Barcelona. 37-54.<br />

Appel, R. / Muysken, P. (1996): Bilingüismo y contacto <strong>de</strong> lenguas. Barcelona:<br />

Ariel.<br />

Canal, I. / Vial, S. / Areny, M. (s.f.): Avaluació longitudinal <strong>de</strong>ls nivells <strong>de</strong><br />

llengua catalana, castellana i matemàtiques en alumnes que han seguit el<br />

programa d’immersió lingüística i en alumnes que no l’han seguit. Servei<br />

d’Ensenyament <strong>de</strong>l Català, Departament d’Ensenyament <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong><br />

Catalunya, doc. pol.<br />

Consell Escolar <strong>de</strong> Catalunya (1997): Memòria d’activitats. Departament<br />

d’Ensenyament, Generalitat <strong>de</strong> Catalunya<br />

Consell Superior d’Avaluació (1998): Resultats acadèmics <strong>de</strong> l’alumnat <strong>de</strong> 14 i<br />

16 anys a Catalunya. Departament d’Ensenyament, Generalitat <strong>de</strong> Catalunya.<br />

Consell Superior d’Avaluació (en prensa): Avaluació <strong>de</strong> l’educació primària<br />

(1999). Departament d’Ensenyament, Generalitat <strong>de</strong> Catalunya.<br />

Cummins, J. (1979): “Linguistic inter<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce and the educational <strong>de</strong>velopment<br />

of bilingual children”. Review of Educational Research, nº 49. 229-251.<br />

Etxeberria, F. (1999): Bilingüismo y educación en el País <strong>de</strong>l Euskara. San Sebastián:<br />

Erein.<br />

Grupo <strong>de</strong> Trabajo. Conferencia <strong>de</strong> Educación (1998): Dictamen sobre la enseñanza<br />

<strong>de</strong> las Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s en la educación secun<strong>da</strong>ria. Madrid: MEC.<br />

Hakuta, K. / Díaz, R. M. (1985): “The relationship between <strong>de</strong>gree of bilingualism<br />

and cognitive ability: A critical discussion and some new longitudinal<br />

<strong>da</strong>ta”, in Nelson, K. E. (ed.) (1985): Childre’s Language (vol. 5). Hill<strong>da</strong>le:<br />

Lawrence Erlbaum.<br />

5 En una encuesta realiza<strong>da</strong> durante la primavera <strong>de</strong>l 2000 por la fun<strong>da</strong>ción benéfica holan<strong>de</strong>sa<br />

“European Value System Study Group” para medir diversos parámetros sobre el nivel <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> y<br />

actitu<strong>de</strong>s en una veintena <strong>de</strong> estados europeos, en las 1200 entrevistas que correspondieron a<br />

Catalunya se constató que un 54% <strong>de</strong> los encuestados eligió el catalán como primera lengua que<br />

<strong>de</strong>berían apren<strong>de</strong>r sus hijos.<br />

6 Existen ámbitos <strong>de</strong> la vi<strong>da</strong> social don<strong>de</strong> la presencia <strong>de</strong>l catalán es mínima. Como muestra está<br />

el judicial don<strong>de</strong>, según un estudio <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong> Catalunya <strong>de</strong> los 535 jueces que hay en<br />

Catalunya, 444 nunca dictan sentencias en catalán, 83 lo hacen a veces y sólo 8 lo hacen siempre<br />

(La Vanguardia, 2/7/2000).


¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos educativos bilingües?<br />

INCE (2001): Evaluación <strong>de</strong> la educación primaria. Madrid: Ministerio <strong>de</strong><br />

Educación, Cultura y Deporte.<br />

Inspecció d’Ensenyament (1994): Informe-resum <strong>de</strong>ls resultats obtinguts en<br />

l’aplicació <strong>de</strong> les proves <strong>de</strong> llengua per a alumnes <strong>de</strong> 14 anys. Departament<br />

d’Ensenyament, doc. pol.<br />

Lambert, W. E. (1981): “Un experimento canadiense sobre <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> competencia<br />

bilingüe. Programa <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> lengua hogar-escuela”. Revista <strong>de</strong><br />

Educación, nº 268. Madrid. 167-177.<br />

Mackey, W. F. / Siguán, M.(1986): Educación y bilingüismo. Madrid: Santillana/Unesco.<br />

Peal, E. / Lambert, W.E. (1962): “The relation of bilingualism to intelligence”.<br />

Pyichological Monographs, nº 76. 1-23.<br />

Peralta, A. (2000): La a<strong>da</strong>ptación al ámbito escolar <strong>de</strong> hijos <strong>de</strong> inmigrantes<br />

marroquies. Tesis doctoral inédita. Universitat <strong>de</strong> Barcelona.<br />

Sarramona, J. (dir.) (1990): Estudi comparatiu <strong>de</strong>ls coneixements generals en<br />

les aules <strong>de</strong> tercer curs d’EGB provinents <strong>de</strong> programes d’immersió i<br />

d’aules <strong>de</strong>l mateix nivell programes que no fan immersió. Servei<br />

d’Ensenyament <strong>de</strong>l Català, Departament d’Ensenyament <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong><br />

Catalunya, doc. pol.<br />

Unesco (1953): The use of vernacular languages in education. Paris.<br />

— 67 —


Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d<br />

bilingüe<br />

Felipa Etxeberria Sagastume<br />

Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l País Vasco<br />

Introducción<br />

A nadie sorpren<strong>de</strong> hoy en día la existencia <strong>de</strong> una ten<strong>de</strong>ncia creciente a<br />

apren<strong>de</strong>r lenguas distintas <strong>de</strong> la suya propia. Por una parte está la preocupación<br />

<strong>de</strong> saber hablar lenguas comunes que posibilitan la comunicación en sentido<br />

amplio y por otra está la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> mantener e incluso <strong>de</strong> recuperar lenguas<br />

que se hallan en situación <strong>de</strong> lenguas minoritarias, en cualquier caso es fácil recor<strong>da</strong>r<br />

las incomodi<strong>da</strong><strong>de</strong>s vivi<strong>da</strong>s. Unas veces en contextos <strong>de</strong> comunicación<br />

don<strong>de</strong> las lenguas no ocupan el mismo lugar y en otras por la carencia <strong>de</strong>l conocimiento<br />

<strong>de</strong> la lengua para po<strong>de</strong>r respon<strong>de</strong>r a las diferentes circunstancias en<br />

la vi<strong>da</strong>: trabajo, intercambio profesional, etc. Cualquiera <strong>de</strong> las reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

plantea<strong>da</strong>s señalan la importancia <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong> lenguas y su uso a<strong>de</strong>cuado<br />

para distintos fines.<br />

El hecho <strong>de</strong> que vaya a centrarme en esta intervención en los aspectos pe<strong>da</strong>gógicos<br />

<strong>de</strong> la enseñanza en una situación bilingüe don<strong>de</strong> la lengua minoritaria<br />

no tiene el mismo peso social que la lengua <strong>de</strong> la mayoría obliga a hacer alguna<br />

referencia a la trayectoria histórica <strong>de</strong> las lenguas en el País vasco. A lo largo<br />

<strong>de</strong> este Congreso se han tratado temas fun<strong>da</strong>mentales para po<strong>de</strong>r compren<strong>de</strong>r<br />

las diferentes situaciones sociales políticas y culturales, pero es evi<strong>de</strong>nte la situación<br />

común <strong>de</strong> más <strong>de</strong> una lengua. Lo que realmente llama la atención es el<br />

caso <strong>de</strong> la existencia <strong>de</strong> una socie<strong>da</strong>d monolingüe. Ante esta reali<strong>da</strong>d plurilingüe<br />

cabe hacer la siguiente pregunta. ¿En qué lengua pue<strong>de</strong>n comunicarse los<br />

hablantes <strong>de</strong> distintas lenguas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la misma socie<strong>da</strong>d? Lo más cierto sea<br />

en aquella lengua <strong>de</strong> más reconocimiento social, y <strong>de</strong> más prestigio para imponerse<br />

como lengua común <strong>de</strong> comunicación.<br />

La propia experiencia <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> en contextos sociolingüísticos <strong>de</strong> lengua<br />

minoritaria ayu<strong>da</strong> a compren<strong>de</strong>r los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las lenguas, pero<br />

también los que han supuesto la pérdi<strong>da</strong> <strong>de</strong> la lengua. En nuestro caso,<br />

evi<strong>de</strong>ntemente, se refleja la pérdi<strong>da</strong> <strong>de</strong>l euskara <strong>de</strong>splaza<strong>da</strong> por la lengua oficial<br />

en sus funciones incluso en las más íntimas como es la <strong>de</strong> la comunicación en<br />

la familia. De esta manera se ha ido rompiendo constantemente la transmisión<br />

familiar <strong>de</strong>l euskara como primera lengua. Esta ruptura va a ser un argumento<br />

importante para compren<strong>de</strong>r la emergencia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> que los hijos recuperen<br />

la lengua perdi<strong>da</strong>.<br />

— 69 —


— 70 —<br />

Felipa Etxeberria Sagastume<br />

Este <strong>de</strong>seo unido a los planes para la puesta en marcha <strong>de</strong> la normalización<br />

lingüística ha penetrado en el sistema educativo acompañado <strong>de</strong> otros<br />

programas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l euskara.<br />

Situación sociolingüística base para la promoción y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l bilingüismo<br />

En el contexto <strong>de</strong>l País Vasco las lenguas oficiales euskara/castellano no<br />

tienen el mismo status aunque ca<strong>da</strong> vez se están creando más espacios bilingües<br />

lo que supone más incremento <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l euskara. Es importante conocer la<br />

situación <strong>de</strong> las lenguas con vistas a analizar algunas pautas <strong>de</strong> actuación. En<br />

este sentido voy a pasar a comentar algunos <strong>da</strong>tos obtenidos en la investigación<br />

realiza<strong>da</strong> en el conjunto <strong>de</strong>l País Vasco por las instituciones <strong>de</strong> Política<br />

Lingüística <strong>de</strong> los tres territorios.<br />

La encuesta sociolingüística (1996) lleva<strong>da</strong> a cabo con la población <strong>de</strong> más<br />

<strong>de</strong> 15 años revela la situación sociolingüística actual <strong>de</strong>l País Vasco, <strong>de</strong> modo<br />

que permite contrastar la información acerca <strong>de</strong> la situación <strong>de</strong>l euskara como<br />

primera lengua, la evolución <strong>de</strong> la competencia lingüística, el análisis <strong>de</strong>l uso<br />

<strong>de</strong>l euskara y <strong>de</strong> las actitu<strong>de</strong>s sobre su promoción. (Tabla 1)<br />

COMPETENCIA LINGÜÍSTICA POR TERRITORIOS<br />

EUSKAL HERRIA CAV (Comuni<strong>da</strong>d NAVARRA PAÍS VASCO<br />

(País Vasco) Autónoma Vasca)<br />

FRANCÉS<br />

Nº % Nº % Nº % Nº %<br />

Total<br />

Monolingües<br />

2.428.100 100 1.778.500 100 437.200 100 212.400 100<br />

Euskaldunes 12.400 0,5 9.800 0,6 1.100 0,2 1.500 0,7<br />

Bilingües<br />

Predominio<br />

534.100 22,0 438.400 24,7 41.000 9,4 54.700 25,7<br />

euskara 159.600 29,9 128.500 29,3 13.400 32,7 17.600 32,2<br />

Equilibrados 171.500 32,1 141.700 32,3 11.800 28,9 18.000 33,0<br />

Predominio<br />

er<strong>da</strong>ra<br />

Bilingües<br />

203.000 38,0 168.200 38,4 15.800 38,4 19.000 34,8<br />

pasivos<br />

Monolingües<br />

352.900 14,5 290.300 16,3 42.800 9,8 19.800 9,3<br />

er<strong>da</strong>ldunes 1.528.700 63,0 1.040.000 58,5 352.300 80,6 136.400 64,2<br />

Tabla 1. Fuente: Encuesta sociolingüística (1996).<br />

De dicho estudio se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> que en el conjunto <strong>de</strong>l País Vasco el 77,7% <strong>de</strong><br />

personas han tenido el er<strong>da</strong>ra, una lengua distinta al euskara, el español o el<br />

francés como primera lengua; el 18,8% el euskara y el 3,5% dos lenguas, el<br />

euskara frente a otra lengua.<br />

En ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> los territorios predominan los monolingües er<strong>da</strong>ldunes<br />

(español-francés) aunque con algunas diferencias entre ellos. Sin embargo es


Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe<br />

mínima la proporción <strong>de</strong> monolingües en euskara en cualquier territorio. Se está<br />

acercando ca<strong>da</strong> vez más a una situación <strong>de</strong> bilingüismo puesto que se va<br />

incrementando el aprendizaje <strong>de</strong>l euskara en el proceso <strong>de</strong> la recuperación que<br />

se está <strong>da</strong>ndo <strong>de</strong> forma continua<strong>da</strong>, sobre todo, en la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma<br />

Vasca.<br />

En el colectivo <strong>de</strong> los bilingües se <strong>da</strong>n tres subgrupos en función <strong>de</strong> mayor o<br />

menor facili<strong>da</strong>d para hablar en euskara o en er<strong>de</strong>ra:<br />

• Bilingües con predominio <strong>de</strong>l euskara, se expresan con mayor facili<strong>da</strong>d<br />

en euskara.<br />

• Bilingües equilibrados, se expresan con la misma facili<strong>da</strong>d tanto en<br />

euskara como en er<strong>de</strong>ra.<br />

• Bilingües con predominio <strong>de</strong>l er<strong>de</strong>ra, se expresan con mayor facili<strong>da</strong>d en<br />

er<strong>da</strong>ra que en euskara.<br />

La proporción <strong>de</strong> bilingües entre los hablantes <strong>de</strong> las dos lenguas es muy<br />

diversa. Mientras los vasco-hablantes, casi todos, conocen y usan el español o<br />

el francés, sólo una minoría <strong>de</strong> er<strong>da</strong>ldunes pue<strong>de</strong> hacer lo mismo con el<br />

euskara.<br />

En cualquier caso la presencia <strong>de</strong>l euskara no guar<strong>da</strong> la misma distribución<br />

en la zona rural o en la zona industrial, como tampoco en los diferentes<br />

territorios. Otro factor a tener en cuenta es la e<strong>da</strong>d. Actualmente, la proporción<br />

<strong>de</strong> jóvenes que apren<strong>de</strong>n el euskara en el marco escolar es ca<strong>da</strong> vez más fuerte<br />

lo que implica mayor número <strong>de</strong> bilingües.<br />

Un hecho a <strong>de</strong>stacar es la ruptura en la transmisión generacional <strong>de</strong>l euskara<br />

lo cual ha <strong>da</strong>do lugar a que la mayoría <strong>de</strong> los niños/as <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d vasca<br />

acce<strong>da</strong>n a la escuela sin ningún conocimiento <strong>de</strong>l euskara. Razón para<br />

compren<strong>de</strong>r que el euskara que<strong>da</strong> lejos <strong>de</strong> ser la lengua materna <strong>de</strong> la mayoría<br />

<strong>de</strong> la población escolar.<br />

Educación bilingüe, una historia <strong>de</strong> sucesos<br />

a) Antece<strong>de</strong>ntes<br />

La <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> la lengua vasca y <strong>de</strong> la cultura vienen a ser un objetivo <strong>de</strong><br />

todos los movimientos <strong>de</strong> reivindicación nacional que surgen en el País Vasco.<br />

En lo educativo se plantea la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la enseñanza <strong>de</strong> la lengua vasca y <strong>de</strong><br />

la enseñanza en euskara. Prueba <strong>de</strong> ello son los Congresos <strong>de</strong> Estudios Vascos<br />

celebrados en Oñate (1918-20). Así surgen los primeros ensayos <strong>de</strong> escuela<br />

bilingüe y la creación <strong>de</strong> las primeras Ikastolas.<br />

Los empeños en querer reconducir la recuperación <strong>de</strong>l euskara a través <strong>de</strong>l<br />

sistema educativo volvieron al mundo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>seos con la caí<strong>da</strong> <strong>de</strong> la<br />

República. El colapso socio-cultural <strong>de</strong> la lengua fue muy violento, incluso en<br />

ámbitos <strong>de</strong> utilización personal. Durante y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la guerra civil española<br />

el sistema educativo se ha basado en una sola lengua, el castellano.<br />

— 71 —


— 72 —<br />

Felipa Etxeberria Sagastume<br />

Después <strong>de</strong> un silencio cultural, en la déca<strong>da</strong> <strong>de</strong> los 50 vuelven a aparecer<br />

algunos signos <strong>de</strong> activi<strong>da</strong>d cultural vasca tales como las revistas en euskara<br />

(Egan, Jakin...) y los primeros congresos (Arantzazu 1956) en torno al<br />

replanteamiento <strong>de</strong>l euskara. En esta déca<strong>da</strong> la Ikastola funciona a modo <strong>de</strong> una<br />

aca<strong>de</strong>mia particular evitando todos los signos externos <strong>de</strong> que se <strong>de</strong>sarrollaba la<br />

enseñanza en euskara. Eran totalmente ilegales, contaban con muy escasos<br />

materiales impresos y la pe<strong>da</strong>gogía <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong> mantenía cierta conexión con<br />

la experiencia <strong>de</strong> la vi<strong>da</strong>. En esta fase to<strong>da</strong> activi<strong>da</strong>d relaciona<strong>da</strong> con el euskara<br />

está impregna<strong>da</strong> <strong>de</strong> una atmósfera <strong>de</strong> total clan<strong>de</strong>stini<strong>da</strong>d.<br />

b) Síntomas <strong>de</strong> cambio en el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo: Ikastola (Escuela<br />

vasca)<br />

• Expansión<br />

Entre los elementos <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> los años 60-75 señalamos la expansión <strong>de</strong><br />

la Ikastola en el doble sentido: por un lado la Ikastola empieza a salir a la luz en<br />

el propio proceso constructivo en que se encuentra con <strong>de</strong>bates <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n<br />

i<strong>de</strong>ológico en torno a la confesionali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l centro, legalización <strong>de</strong> la situación,<br />

normativización <strong>de</strong>l euskara y línea pe<strong>da</strong>gógica a seguir. Por otro lado, ante la<br />

tarea <strong>de</strong> crear espacios lingüísticos y culturales entra en la dinámica <strong>de</strong><br />

extensión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la ciu<strong>da</strong>d y áreas urbanas a zonas más rurales. Fue interesante<br />

asociar el euskara con los procesos <strong>de</strong> recuperación <strong>da</strong>dos en los espacios<br />

urbanos. Ello significaba toma <strong>de</strong> prestigio para la lengua.<br />

• Primeros pasos hacia la inmersión<br />

Al principio se pretendía impartir la enseñanza en euskara para los escolares<br />

vascófonos pero pronto se dio la situación <strong>de</strong> aquellos escolares que aun no<br />

conociendo el euskara querían incorporarse a la Ikastola puesto que su padres<br />

optaban esta red educativa para que sus hijos pudieran adquirir el euskara. A la<br />

llega<strong>da</strong> <strong>de</strong> esta población escolar se <strong>da</strong>n los primeros pasos hacia el programa<br />

<strong>de</strong> inmersión. Se partía <strong>de</strong>l supuesto psicope<strong>da</strong>gógico <strong>de</strong> que la mejor manera<br />

<strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r una nueva lengua es mediante su integración en la experiencia <strong>de</strong> la<br />

vi<strong>da</strong>. El profesorado procuraba <strong>de</strong>senvolver to<strong>da</strong>s las funciones escolares en<br />

euskara promoviendo una relación <strong>de</strong> afecto y respeto entre el alumnado. Así la<br />

integración <strong>de</strong> estos alumnos cuya lengua no coincidía con la <strong>de</strong> la escuela no<br />

fue conflictiva. A<strong>de</strong>más la mayoría <strong>de</strong> los escolares aunque se diferenciaran en<br />

su primera lengua tenían la seguri<strong>da</strong>d <strong>de</strong> que podían ser comprendidos en su<br />

lengua ya que tanto el profesorado como el alumnado conocían su primera<br />

lengua.


Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe<br />

• Formación profesorado<br />

Naturalmente, el profesorado siente la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> una mayor preparación<br />

pe<strong>da</strong>gógica y lingüística para <strong>de</strong>sarrollar su tarea para lo que organizaban sus<br />

encuentros y seminarios <strong>de</strong> trabajo. La relación <strong>de</strong> comunicación estableci<strong>da</strong><br />

entre ellos era un refuerzo importante en el compromiso <strong>de</strong> su tarea llena <strong>de</strong><br />

dificulta<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> inseguri<strong>da</strong><strong>de</strong>s pero que a su vez sienten cierto protagonismo<br />

en la realización <strong>de</strong>l proyecto cultural planteado en el País Vasco. Tanto es así<br />

que para muchos profesores su tarea docente se convierte en una tarea <strong>de</strong><br />

militancia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> la recuperación lingüística. En este contexto <strong>de</strong><br />

entusiasmo la implicación <strong>de</strong>l profesorado impulsó la capaci<strong>da</strong>d innovadora <strong>de</strong><br />

la Ikastola. Ello ha contribuido en la formación pe<strong>da</strong>gógica <strong>de</strong>l profesorado y<br />

en su motivación para apren<strong>de</strong>r y enseñar.<br />

• Ikastola, parte <strong>de</strong>l Proyecto cultural <strong>de</strong>l País Vasco<br />

En las primeras fases <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo la Ikastola contó con el apoyo popular, es<br />

<strong>de</strong>cir con la participación <strong>de</strong> los diferentes sectores <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d vasca en la<br />

solución <strong>de</strong> sus problemas tanto económicos como <strong>de</strong> otra naturaleza. Ello dio<br />

lugar a una mayor concienciación lingüística y cultural aunque también eran<br />

frecuentes las reacciones en contra <strong>de</strong> aquellos que no veían con buenos ojos la<br />

recuperación <strong>de</strong> la lengua y cultura propias. Naturalmente, en el proceso <strong>de</strong><br />

revitalización que se había iniciado, el euskara, era algo más que el simple<br />

código lingüístico, un símbolo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l pueblo vasco. Implicaba<br />

una construcción colectiva que va <strong>da</strong>ndo significado a la aventura <strong>de</strong> la<br />

recuperación lingüística-cultural.<br />

• Pasos a favor <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> la lengua y cultura vasca<br />

La integración <strong>de</strong>l euskara en el ámbito educativo <strong>de</strong> las Ikastolas generó un<br />

espíritu renovador a favor <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> la lengua. El aprendizaje<br />

escolar basado en el dominio <strong>de</strong>l instrumento lingüístico en sus diferentes<br />

mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s impulsó la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> elaborar bases para la unificación <strong>de</strong> la<br />

lengua. La activi<strong>da</strong>d académica a <strong>de</strong>sarrollar carecía <strong>de</strong> normas en el uso <strong>de</strong> la<br />

lengua escrita. A su vez era una exigencia para la introducción <strong>de</strong>l euskara en<br />

los textos escolares y en la literatura infantil. Todo ello supone un nuevo reto<br />

para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la lengua puesto que la entra<strong>da</strong> <strong>de</strong>l euskara en el ámbito<br />

formal plantea nuevas exigencias para el uso <strong>de</strong> la lengua tanto en el aspecto<br />

oral como en el escrito. De modo que cuando la escuela necesita fun<strong>da</strong>mentarse<br />

sobre la lengua en este caso el euskara, esta adquiere nuevas funciones más allá<br />

<strong>de</strong> las <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>s en el ámbito doméstico y en situaciones contextualiza<strong>da</strong>s.<br />

Exige el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la lengua escrita, instrumento básico para precisar las<br />

exigencias intelectuales.<br />

— 73 —


— 74 —<br />

Felipa Etxeberria Sagastume<br />

Por esta razón su incorporación como lengua vehicular <strong>de</strong> la enseñanza en el<br />

ámbito académico es enriquecedora para mayor <strong>de</strong>sarrollo en su dimensión<br />

lingüística, lo que también impulsó la renovación <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> unificación y<br />

normativización <strong>de</strong>l euskara 1968. En este periodo se ha prestado especial<br />

atención a la elaboración <strong>de</strong> los diccionarios <strong>de</strong> carácter normativo y a la<br />

activi<strong>da</strong>d literaria. Por otra parte viene a valorarse la literatura popular y la voz<br />

<strong>de</strong>l euskara suena en los ámbitos urbanos, en los medios juveniles y en los<br />

proyectos <strong>de</strong> contenido mo<strong>de</strong>rno. Procesos que hacen evi<strong>de</strong>nte la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

normalizar la lengua. Fruto <strong>de</strong>l proceso po<strong>de</strong>mos apuntar el que por primera vez<br />

un escritor vasco, Bernardo Atxaga fue premio nacional <strong>de</strong> Literatura en el<br />

Estado Español con su obra Obabakoak (1989).<br />

La lengua en el sistema educativo actual: Educación bilingüe<br />

• Contextualización<br />

Dado el contexto socio-cultural favorable a la promoción y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

euskara se percibía la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> incorporar el euskara al mundo escolar <strong>de</strong><br />

forma generaliza<strong>da</strong> y eficiente. A<strong>de</strong>más ante la evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que el euskara estaba<br />

en peligro <strong>de</strong> extinción, situación reconoci<strong>da</strong> en el foro académico internacional<br />

(Fishman 1988; Nel<strong>de</strong> 1996), la cuestión requería establecer fórmulas y<br />

medi<strong>da</strong>s para la promoción <strong>de</strong>l euskara, lengua débil, frente al castellano, lengua<br />

fuerte. Esta toma <strong>de</strong> conciencia va acompaña<strong>da</strong> <strong>de</strong> cambios políticos que se<br />

<strong>da</strong>n en la déca<strong>da</strong> <strong>de</strong> los setenta. No se podía aceptar la sola tolerancia <strong>de</strong> la lengua<br />

en sustitución a la política <strong>de</strong> represión lingüística sufri<strong>da</strong>. Este planteamiento<br />

conduce a una política y planificación lingüística capaces <strong>de</strong> generar la<br />

infraestructura socio-cultural para su <strong>de</strong>sarrollo. La política institucional para<br />

<strong>da</strong>r protección y accionar la revitalización <strong>de</strong>l euskara necesita dotarse <strong>de</strong> un<br />

marco legal. Así la ley <strong>de</strong> normalización <strong>de</strong> 1982 con el marco <strong>de</strong> la Constitución<br />

española <strong>de</strong> 1978 y <strong>de</strong> los Estatutos <strong>de</strong> autonomía 1979 reconoce la oficiali<strong>da</strong>d<br />

<strong>de</strong>l euskara en su territorio junto a la lengua oficial <strong>de</strong>l Estado. Dicha ley<br />

promocionó el proceso <strong>de</strong> euskaldunización y la protección organizativa en<br />

forma <strong>de</strong> organizaciones culturales y se refuerza la revitalización <strong>de</strong> la lengua<br />

mediante su acceso a los ámbitos funcionales y nuevos espacios culturales.<br />

Des<strong>de</strong> esta perspectiva se evi<strong>de</strong>ncia el cambio <strong>de</strong>l estatus <strong>de</strong> la lengua. El<br />

euskara ha adquirido prestigio en la an<strong>da</strong>dura <strong>de</strong> las últimas déca<strong>da</strong>s aunque<br />

seguimos en el camino <strong>de</strong> la recuperación y extensión <strong>de</strong> la lengua.<br />

Los esfuerzos organizados en or<strong>de</strong>n a la enseñanza y aprendizaje <strong>de</strong>l idioma<br />

son múltiples con objeto <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> distintos segmentos<br />

<strong>de</strong> la población <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la e<strong>da</strong>d infantil a la e<strong>da</strong>d adulta. Muestra <strong>de</strong> ello son las<br />

experiencias <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>s en materia <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong>l euskara a adultos <strong>de</strong>sconocedores<br />

<strong>de</strong>l idioma y perfeccionamiento en euskara (lectura, escritura) a<br />

los vasco-hablantes literalizados en otra lengua. La <strong>de</strong>man<strong>da</strong> para su aprendi-


Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe<br />

zaje ha generado experiencias pe<strong>da</strong>gógicas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años 60. El <strong>de</strong>seo y la<br />

voluntad para la recuperación <strong>de</strong> la lengua es anterior al <strong>de</strong>creto <strong>de</strong>l bilingüismo<br />

(1983) y a la ley <strong>de</strong> normalización (1982). Pero el marco normativo <strong>de</strong><br />

la ley arbitra nuevos mecanismos para reforzar el proceso <strong>de</strong> la normalización y<br />

ha creado diferentes organismos como el Instituto Vasco <strong>de</strong> alfabetización<br />

(HABE), y el Instituto Vasco <strong>de</strong> administración pública vasca (IVAP). Junto a<br />

la enseñanza no regla<strong>da</strong> imparti<strong>da</strong> fuera <strong>de</strong>l sistema educativo están los diferentes<br />

programas <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong>l euskara y en euskara <strong>de</strong>l sistema educativo<br />

vasco.<br />

• Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> Educación Bilingüe<br />

Haciendo un repaso muy rápido a nuestro pasado reciente hemos constatado<br />

que la incorporación <strong>de</strong>l euskara en la enseñanza era una aspiración social. Si<br />

bien las Ikastolas fueron pioneras en el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las primeras experiencias<br />

educativas bilingües, a partir <strong>de</strong>l Decreto <strong>de</strong>l bilingüismo <strong>de</strong> 1983 las re<strong>de</strong>s<br />

educativas más fuertes la pública y la priva<strong>da</strong> se incorporan en el proceso <strong>de</strong><br />

normalización <strong>de</strong>l euskara. La contribución <strong>de</strong> la escuela es <strong>de</strong>cisiva en el proceso<br />

<strong>de</strong> normalización lingüística <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d vasca.<br />

La red <strong>de</strong> centros públicos, creados por el Estado, acogía a la mitad <strong>de</strong> los<br />

centros <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Vasca. La mayoría <strong>de</strong>l<br />

profesorado, el 95% no conocía el euskara. La red <strong>de</strong> centros privados, unos<br />

religiosos y otros laicos tampoco impartía la enseñanza en euskara aunque<br />

podría haber alguna excepción. Abarcaba aproxima<strong>da</strong>mente al 40% <strong>de</strong>l<br />

alumnado, mientras que la red <strong>de</strong> la Ikastola incluía el 12% <strong>de</strong> la población<br />

escolar.<br />

En la actuali<strong>da</strong>d la Ikastola no se consi<strong>de</strong>ra como una red específica. Se ha<br />

generado un <strong>de</strong>bate político sobre su integración en el sistema educativo<br />

público a raíz <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> la Escuela Pública Vasca aproba<strong>da</strong> en 1993 que<br />

<strong>de</strong>finió por primera vez la escuela como escuela bilingüe. De modo que la<br />

Ikastola en parte se ha publificado y en parte es privado como centro<br />

concertado.<br />

Des<strong>de</strong> el plano institucional el objetivo <strong>de</strong> la educación bilingüe es capacitar<br />

a los alumnos <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Vasca en el conocimiento y uso <strong>de</strong>l<br />

euskara y <strong>de</strong>l castellano para <strong>de</strong>senvolverse satisfactoriamente <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong><br />

la escuela. Para ello se establecen tres mo<strong>de</strong>los lingüísticos referenciales para la<br />

Educación Bilingüe. Estos mo<strong>de</strong>los vienen a ser:<br />

Mo<strong>de</strong>lo A: To<strong>da</strong> la enseñanza se realiza en castellano. El euskara es<br />

solamente una materia que se enseña durante unas horas a la semana.<br />

Mo<strong>de</strong>lo B: La enseñanza se hace en las dos lenguas. La mitad en castellano y<br />

la otra mitad en euskara. La lecto-escritura y las matemáticas se introducen en<br />

la primera lengua <strong>de</strong>l escolar.<br />

— 75 —


— 76 —<br />

Felipa Etxeberria Sagastume<br />

Mo<strong>de</strong>lo D: To<strong>da</strong> la enseñanza se realiza en euskara. La lengua castellana se<br />

enseña como una materia más durante unas horas a la semana.<br />

En el siguiente gráfico se pue<strong>de</strong> ver la evolución <strong>de</strong> los escolares en la opción<br />

a un mo<strong>de</strong>lo u otro <strong>de</strong> enseñanza. Para ello tenemos los <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> la matriculación<br />

<strong>de</strong> la escolarización <strong>de</strong>l curso 1999-2000 en la C.A.V.<br />

Escolarización por mo<strong>de</strong>los lingüísticos y titulari<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l centro. 1999/2000<br />

Educación infantil Total alumnos Centros públicos Centros privados<br />

Total 56.716 100% 29.933 53% 26.783 475<br />

Mo<strong>de</strong>lo A 6.689 12% 1.687 6% 5.002 19%<br />

Mo<strong>de</strong>lo B 16.461 29% 6.090 20% 10.371 39%<br />

Mo<strong>de</strong>lo D 33.168 58% 22.156 74% 11.012 41%<br />

Mo<strong>de</strong>lo X 398 1% - 0% 398 1%<br />

Tabla 2. Fuente EUSTAT<br />

En el total <strong>de</strong> la población escolar se <strong>da</strong> el predominio <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo D sobre el<br />

B, y el A<br />

Mientras que la escuela pública acoge con mayor fuerza el D,en la priva<strong>da</strong><br />

<strong>de</strong>stacan el B y el A respecto a la pública. Pero en ambas el D es superior.<br />

Educación primaria Total alumnos Centros públicos Centros privados<br />

Total 99.953 100% 45.367 45% 54.586 55%<br />

Mo<strong>de</strong>lo A 24.107 24% 6.143 14% 17.964 33%<br />

Mo<strong>de</strong>lo B 28.882 29% 11.267 25% 17.615 32%<br />

Mo<strong>de</strong>lo D 46.070 46% 27.957 62% 18.113 33%<br />

Mo<strong>de</strong>lo X 894 1% - 0% 894 2%<br />

Tabla 3. Fuente EUSTAT<br />

El D sigue manteniéndose superior, seguido <strong>de</strong>l B y <strong>de</strong>l A a mucha distancia<br />

En la pública el D es superior a los otros mo<strong>de</strong>los que<strong>da</strong>ndo el A muy<br />

reducido y el B a menos <strong>de</strong> la a mitad <strong>de</strong>l D<br />

En la priva<strong>da</strong> se reparten por igual los 3 mo<strong>de</strong>los<br />

Educación secun<strong>da</strong>ria Total alumnos Centros públicos Centros privados<br />

Total 85.660 100% 36.570 43% 49.090 57%<br />

Mo<strong>de</strong>lo A 32.806 38% 10.607 29% 22.199 45%<br />

Mo<strong>de</strong>lo B 20.281 24% 8.743 24% 11.538 24%<br />

Mo<strong>de</strong>lo D 32.016 37% 17.220 47% 14.796 30%<br />

Mo<strong>de</strong>lo X 557 1% - 0% 557 1%<br />

Tabla 4. Fuente: EUSTAT


Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe<br />

En la educación secun<strong>da</strong>ria el mo<strong>de</strong>lo B es el menos fuerte. Se manifiesta la<br />

trayectoria <strong>de</strong>l alumnado escolarizado en mo<strong>de</strong>lo A <strong>de</strong> menor intensi<strong>da</strong>d en<br />

euskara que viene a optar el mo<strong>de</strong>lo A. Pero la escolarización a través <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los<br />

más implicados en relación al euskara B y D juntos tiene mayor presencia<br />

que el A.<br />

Ciclos formativos<br />

grado medio<br />

Total alumnos Centros públicos Centros privados<br />

Total 10.534 100% 5.550 53% 4.984 47%<br />

Mo<strong>de</strong>lo A 9.302 88% 4.597 83% 4.705 94%<br />

Mo<strong>de</strong>lo B 185 2% 167 3% 18 0%<br />

Mo<strong>de</strong>lo D 1.047 10% 786 14% 261 5%<br />

Mo<strong>de</strong>lo X - 0% - 0% - 0%<br />

Tabla 5. Fuente: EUSTAT<br />

Predominio <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A en ambos tipos <strong>de</strong> centros. El A supera con creces<br />

al mo<strong>de</strong>lo D y casi nula presencia <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B.<br />

Cabe resaltar que los <strong>da</strong>tos estadísticos manifiestan gran<strong>de</strong>s diferencias<br />

porcentuales en relación a la opción <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los A, B y D en las diferentes<br />

etapas <strong>de</strong> la escolarización. Si bien se sabe que al comienzo <strong>de</strong> la introducción<br />

<strong>de</strong> la educación bilingüe, en la déca<strong>da</strong> <strong>de</strong> los 80 el mo<strong>de</strong>lo A superaba en el<br />

número <strong>de</strong> alumnos a los mo<strong>de</strong>los B y D juntos, actualmente el <strong>de</strong>clive <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo A es muy evi<strong>de</strong>nte en educación infantil y primaria, lo cual se traduce<br />

en incremento <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los B y D <strong>de</strong>stacando el predominio <strong>de</strong>l D.<br />

Entre las razones para argumentar el <strong>de</strong>scenso <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A están: la<br />

insatisfacción <strong>de</strong> los logros obtenidos en el aprendizaje <strong>de</strong>l euskara y el<br />

incremento <strong>de</strong> la motivación para su aprendizaje. Las nuevas generaciones <strong>de</strong><br />

padres valoran el euskara como recurso para el <strong>de</strong>sarrollo profesional y acceso<br />

al mundo laboral para una mejor a<strong>da</strong>ptación a la socie<strong>da</strong>d vasca.<br />

Sin embargo los mo<strong>de</strong>los lingüísticos A, B y D en la educación secun<strong>da</strong>ria y<br />

formación profesional difieren en el contenido porcentual <strong>de</strong> lo señalado en<br />

educación infantil y primaria. Tanto en secun<strong>da</strong>ria como en la formación<br />

profesional la presencia <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A es más fuerte que la <strong>de</strong>l B y D. La<br />

afirmación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo D es más fuerte que la <strong>de</strong>l B en educación secun<strong>da</strong>ria.<br />

Don<strong>de</strong> se manifiesta menor intensi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la enseñanza en euskara es en la<br />

Formación Profesional con mayor inci<strong>de</strong>ncia en la opción <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A y con<br />

la ausencia casi total <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B.<br />

Cabe señalar algunas cuestiones acerca <strong>de</strong> esta situación. Tal vez, pue<strong>de</strong><br />

acusarse el <strong>de</strong>sfase <strong>de</strong> la enseñanza en euskara a la falta <strong>de</strong> continui<strong>da</strong>d<br />

pe<strong>da</strong>gógica entre la educación primaria y secun<strong>da</strong>ria, en cuyo caso habría que<br />

solventar el problema <strong>de</strong> capacitación lingüística y pe<strong>da</strong>gógica <strong>de</strong>l profesorado.<br />

Esta <strong>de</strong>bili<strong>da</strong>d manifiesta merece un análisis <strong>de</strong> la reali<strong>da</strong>d y una evaluación <strong>de</strong><br />

— 77 —


— 78 —<br />

Felipa Etxeberria Sagastume<br />

logros y carencias, puesto que estos niveles educativos no pue<strong>de</strong>n que<strong>da</strong>r al<br />

margen <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> euskaldunización.<br />

Des<strong>de</strong> una perspectiva general está en marcha la euskaldunización en el<br />

ámbito educativo, pero, hay que hacer un esfuerzo para ofrecer una enseñanza<br />

<strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d en la educación bilingüe.<br />

La varie<strong>da</strong>d en la enseñanza <strong>de</strong> la educación bilingüe y evolución <strong>de</strong> los<br />

mo<strong>de</strong>los<br />

La exposición que se ha hecho sobre la opción <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los lingüísticos<br />

apunta hacia las mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s que pue<strong>de</strong>n proporcionar mayor exposición a la<br />

lengua a apren<strong>de</strong>r mediante la integración <strong>de</strong> la lengua en los contenidos<br />

curriculares. La referencia a la enseñanza bilingüe en los mo<strong>de</strong>los citados ha<br />

sido emplea<strong>da</strong> como si tuviera un significado claro y evi<strong>de</strong>nte. El resultado es<br />

otro. La enseñanza bilingüe hace <strong>de</strong> paraguas para reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s educativas<br />

complejas. Y cuando en nuestro ámbito educativo se había formulado su<br />

viabili<strong>da</strong>d a partir <strong>de</strong> los señalados mo<strong>de</strong>los se trató <strong>de</strong> precisar su significado<br />

especificando la lengua o las lenguas a incorporar en la enseñanza. Este sería<br />

un elemento <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión básico a la hora <strong>de</strong> operativizar cualquier programa <strong>de</strong><br />

enseñanza en educación bilingüe. No obstante los temas socio-culturales,<br />

políticos y económicos están siempre presentes en el planteamiento <strong>de</strong><br />

proyectos educativos bilingües.<br />

Consi<strong>de</strong>ramos que en el establecimiento <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> enseñanza que se<br />

adoptaron en el sistema educativo vasco a raíz <strong>de</strong> la normalización <strong>de</strong>l euskara<br />

no estaban ausentes los temas aludidos. En el plano <strong>de</strong> la política educativa se<br />

fijaron los objetivos básicos referentes a la capacitación lingüística <strong>de</strong> los<br />

alumnos con objeto <strong>de</strong> garantizar el conocimiento <strong>de</strong> ambas lenguas oficiales al<br />

finalizar el ciclo <strong>de</strong> enseñanza obligatoria. La varie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los oferta<strong>da</strong> por<br />

los centros y su opcionali<strong>da</strong>d ha <strong>da</strong>do lugar a la evolución a favor <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />

D. En los años 90 la ten<strong>de</strong>ncia general, sobre todo en la red pública se inclinó a<br />

la escolarización en el mo<strong>de</strong>lo bilingüe B. Dado que el mo<strong>de</strong>lo A se reduce a la<br />

enseñanza <strong>de</strong>l euskara a nivel <strong>de</strong> materia sin ninguna integración en el espacio<br />

escolar no llega a <strong>de</strong>sarrollar ningún rol funcional que<strong>da</strong>ndo margina<strong>da</strong> a la<br />

hora <strong>de</strong> su enseñanza. Como consecuencia este procedimiento no ha sido capaz<br />

<strong>de</strong> generar el aprendizaje <strong>de</strong>l euskara en el ámbito escolar, razón por la que<br />

pue<strong>da</strong> explicarse la movili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las opciones en la matriculación y la<br />

ten<strong>de</strong>ncia a su <strong>de</strong>saparición, sobre todo, en la escuela pública.<br />

La ten<strong>de</strong>ncia refleja<strong>da</strong> en la evolución cuestiona los resultados <strong>de</strong> la escuela<br />

en los diferentes mo<strong>de</strong>los en materia <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong> las lenguas. Respecto<br />

a este tema tenemos información a partir <strong>de</strong> investigaciones y evaluaciones que<br />

han manifestado mayor eficacia en el aprendizaje en los mo<strong>de</strong>los que han<br />

integrado la lengua a apren<strong>de</strong>r en la enseñanza y ámbitos <strong>de</strong> comunicación para<br />

los escolares. En esta línea están los mo<strong>de</strong>los B, y D pero existe una diferencia


Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe<br />

entre ambos. El mo<strong>de</strong>lo D imparte to<strong>da</strong> la enseñanza en euskara mientras que<br />

en el B se distribuyen las dos lenguas por diferentes contenidos curriculares. En<br />

un comienzo el mo<strong>de</strong>lo B estaba pensado para escolares <strong>de</strong> primera lengua en<br />

euskara pero siempre ha habido alumnos no vasco-hablantes que han acudido a<br />

este mo<strong>de</strong>lo lingüístico. En la historia <strong>de</strong> la Ikastola existe la experiencia <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo D con escolares cuya lengua primera no coinci<strong>de</strong>, y tal vez, por<br />

extensión <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo y por la filosofía <strong>de</strong> la inmersión va adquiriendo auge. Sin<br />

embargo el mo<strong>de</strong>lo B podía ser a<strong>de</strong>cuado para los escolares cuya primera<br />

lengua es el castellano pero su opción va perdiendo auge. Por una parte su<br />

dispersión que pue<strong>de</strong> inclinarse hacia el A o hacia el D produce cierto <strong>de</strong>sajuste<br />

y por otra la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> la inmersión total ha podido influir en la creencia <strong>de</strong> que el<br />

D es más a<strong>de</strong>cuado para el aprendizaje <strong>de</strong>l euskara.<br />

Otro <strong>da</strong>to a tomar en cuenta es la presencia <strong>de</strong> diversos mo<strong>de</strong>los lingüísticos<br />

en el mismo centro. En un estudio realizado sobre los centros <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B una<br />

característica que sobresale es la <strong>de</strong> su coexistencia junto a otros mo<strong>de</strong>los como<br />

A y D (Etxeberria, Feli et al. 1995). Para ello presentamos la distribución <strong>de</strong> los<br />

centros <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B por mo<strong>de</strong>los y entorno sociolingüístico <strong>de</strong> la zona<br />

Mo<strong>de</strong>lo y zona sociolingüística<br />

Euskaldun Elebidun Er<strong>da</strong>ldun<br />

Coexisten Mo<strong>de</strong>lo A y B 1 8 39<br />

Sólo hay Mo<strong>de</strong>lo B 8 21 19<br />

Coexisten Mo<strong>de</strong>lo A, B y D 3 10 34<br />

Coexisten Mo<strong>de</strong>lo B y D 25 32 25<br />

Tabla 6. Fuente: Etxeberria, Feli et al.<br />

El mo<strong>de</strong>lo B está asociado con A en contextos sociolingüísticos <strong>de</strong> menor<br />

presencia <strong>de</strong>l euskara. En los contextos sociolingüísticos bilingües, y <strong>de</strong> mayor<br />

presencia <strong>de</strong>l euskara el B está asociado al mo<strong>de</strong>lo D. La situación <strong>de</strong><br />

coexistencia <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los B y D es la más fuerte en cuanto a nº <strong>de</strong> centros que<br />

integran el euskara como lengua <strong>de</strong> enseñanza.<br />

El hecho <strong>de</strong> que la enseñanza se organice en la doble mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d B y D en el<br />

mismo centro supone mayor presencia <strong>de</strong>l euskara en el medio escolar,<br />

mientras que la organización en los mo<strong>de</strong>los B y A significa tener menos<br />

oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> interacción en euskara. Por lo tanto esta convivencia <strong>de</strong><br />

mo<strong>de</strong>los intracentro pue<strong>de</strong> generar cambios en la comuni<strong>da</strong>d educativa <strong>de</strong>l<br />

centro en diferente sentido. Sería bueno analizar esta situación para compren<strong>de</strong>r<br />

la movili<strong>da</strong>d interna <strong>de</strong> <strong>de</strong>splazamiento <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los.<br />

A lo largo <strong>de</strong> esta intervención se ha recalcado que en el contexto social <strong>de</strong>l<br />

país Vasco existe una actitud favorable hacia el euskara, factor que ha influido<br />

— 79 —


— 80 —<br />

Felipa Etxeberria Sagastume<br />

en la adquisición <strong>de</strong>l prestigio para el euskara. Pue<strong>de</strong> que esta actitud se<br />

comprometa en la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones respecto a la opción que hacen los padres<br />

<strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo lingüístico u otro. Siguiendo el estudio citado anteriormente<br />

(Etxeberria, Feli et al. 1995), la motivación más alta para el aprendizaje <strong>de</strong>l<br />

euskara es la instrumental entre los padres que optan por el mo<strong>de</strong>lo B.<br />

Para conseguir Para superar Para tener éxito Para potenciar el<br />

trabajo circunstancias en la vi<strong>da</strong> euskara<br />

media D.tipic media D.tipic media D.tipic media D.tipic<br />

A y B 3.83 0.87 3.67 0.99 2.48 1.14 2.25 1.00<br />

Sólo B 3.57 1.27 3.45 1.02 2.55 0.95 2.61 1.35<br />

A, B y D 3.77 0.84 3.62 0.83 2.59 1.10 2.46 1.09<br />

B y D 3.56 1.20 3.47 1.12 2.90 1.13 2.84 1.28<br />

Tabla 7. Fuente: Etxeberria, Feli et al.<br />

En conjunto entre las diferentes razones valora<strong>da</strong>s por los padres resalta la <strong>de</strong><br />

la utili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l euskara para conseguir trabajo. Esta ha sido la más valora<strong>da</strong> en<br />

aquellos centros <strong>de</strong> coexistencia <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B con A. En los centros don<strong>de</strong><br />

existe el mo<strong>de</strong>lo B junto al D en ausencia <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A el valor <strong>de</strong>l euskara se<br />

relaciona con la efectivi<strong>da</strong>d y con la promoción <strong>de</strong> lo que significa el euskara<br />

como lengua y cultura<br />

Todos los padres que optan por el mo<strong>de</strong>lo B para la enseñanza <strong>de</strong> su hijo/a<br />

reconocen su a<strong>de</strong>cuación por la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> recibir la instrucción en dos<br />

lenguas. Pero su varie<strong>da</strong>d es gran<strong>de</strong> <strong>de</strong>bido al entorno lingüístico don<strong>de</strong> se<br />

halla, al sistema <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> lenguas en la instrucción, funciones que<br />

<strong>de</strong>sarrollan las lenguas en el ámbito escolar y las motivaciones <strong>de</strong> padres y<br />

alumnos.<br />

Aunque la compleji<strong>da</strong>d es gran<strong>de</strong> la escuela promueve el aprendizaje <strong>de</strong>l<br />

euskara como segun<strong>da</strong> lengua en la mayoría <strong>de</strong> la población escolar. Es<br />

importante su papel en el refuerzo <strong>de</strong> las actitu<strong>de</strong>s sociales, pero también se<br />

necesitan vínculos afectivos con lo que representa la lengua si se preten<strong>de</strong> ir<br />

más allá <strong>de</strong> las motivaciones instrumentales para su aprendizaje y uso. Esta i<strong>de</strong>a<br />

vincula<strong>da</strong> a la <strong>de</strong> que la escuela u otras instituciones educativas tratan <strong>de</strong><br />

conocer los logros en materia <strong>de</strong> aprendizaje sólo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva <strong>de</strong> la<br />

evaluación ha <strong>da</strong>do lugar a la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> conocer las opiniones y la<br />

valoración <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> euskaldunización a partir <strong>de</strong> la voz <strong>de</strong> los propios<br />

alumnos que han sido escolarizados en estos mo<strong>de</strong>los.


Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe<br />

Reflexiones sobre la experiencia en el proceso <strong>de</strong> adquisición bilingüe euskara-castellano:<br />

análisis <strong>de</strong> discursos <strong>de</strong> estudiantes<br />

Actualmente la mayoría <strong>de</strong> los estudiantes universitarios en el País Vasco<br />

han tenido alguna experiencia en el aprendizaje <strong>de</strong> una <strong>de</strong> las lenguas euskara o<br />

castellano a nivel <strong>de</strong> segun<strong>da</strong> lengua. Han sido partícipes en el proceso <strong>de</strong><br />

euskaldunización que se ha <strong>da</strong>do en la escuela. Así, a los alumnos <strong>de</strong> la<br />

licenciatura <strong>de</strong> Psicope<strong>da</strong>gogía <strong>de</strong> la UPV se les lanzó la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que la<br />

introducción al programa <strong>de</strong> Psicope<strong>da</strong>gogía <strong>de</strong> Lenguaje, asignatura<br />

obligatoria en su licenciatura podía hacerse con un relato sobre su historia<br />

personal en el aprendizaje <strong>de</strong> lenguas, para <strong>de</strong>spués ir analizando en el curso<br />

sobre dicha materia.<br />

Acepta<strong>da</strong> la i<strong>de</strong>a se ha trabajado sobre sus discursos. Las cuestiones que<br />

surgen en su análisis son si existen diferencias en su proceso <strong>de</strong> aprendizaje por<br />

mo<strong>de</strong>lo lingüístico en que se han escolarizado o por la lengua <strong>de</strong> su entorno<br />

próximo, si se <strong>da</strong>n diferencias en la motivación a apren<strong>de</strong>r el euskara y en<br />

sentimientos expresados sobre la lengua.<br />

De una muestra <strong>de</strong> 132 discursos el 50,75% correspon<strong>de</strong> al alumnado que se<br />

escolarizó en el mo<strong>de</strong>lo A, el 7,57% en B y 41,66% en D.<br />

En sus trabajos señalan la adquisición natural <strong>de</strong> su primera lengua para<br />

diferenciar <strong>de</strong>l aprendizaje <strong>de</strong> la segun<strong>da</strong>, pero todos los relatos se basan sobre<br />

el aprendizaje <strong>de</strong>l euskara. Posiblemente hay dos razones, una que el discurso<br />

social <strong>de</strong>l aprendizaje <strong>de</strong> lenguas está muy relacionado con el euskara en el País<br />

Vasco y otra que para la mayoría el euskara es su segun<strong>da</strong> lengua.<br />

El interés <strong>de</strong>l tema podría ocupar más espacio en este relato, pero me limitaré<br />

a exponer algunas aportaciones que vienen a confirmar los resultados<br />

discutidos en esta conferencia y en otros trabajos.<br />

En referencia al proceso <strong>de</strong> euskaldunización (aprendizaje euskara) los<br />

estudiantes que acudieron a los mo<strong>de</strong>los A y B resaltan algunos aspectos <strong>de</strong> la<br />

metodología <strong>de</strong> enseñanza y la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> continuar el aprendizaje en otros<br />

ámbitos académicos ajenos a la escuela tales como euskaltegiak (aca<strong>de</strong>mias<br />

para enseñar el euskara) y barnetegiak (lugares <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong>l euskara, en<br />

régimen <strong>de</strong> internado). Una manifestación <strong>de</strong> ello son los siguientes textos <strong>de</strong><br />

alumnas <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo A: “retomé el euskara como un reto y disfrutaba yendo al<br />

euskaltegi... antes, cuando estudiaba BUP, el euskara para mí era un rollo ya<br />

que me sentía obliga<strong>da</strong> a estudiar para aprobar la asignatura. Pero ahora era<br />

totalmente distinto, puesto que yo había elegido ir al euskaltegi para apren<strong>de</strong>r el<br />

idioma y no me sentía presiona<strong>da</strong> a apren<strong>de</strong>rlo. Recuerdo que entre los<br />

compañeros <strong>de</strong> clase <strong>de</strong>l euskaltegi había algunos que iban porque el trabajo se<br />

lo exigía y la ver<strong>da</strong>d es que se notaba no estar motivados como yo”.<br />

La metodología <strong>de</strong> la enseñanza <strong>de</strong>l idioma cuando se enseña a modo <strong>de</strong> una<br />

materia se contrapone a los métodos comunicativos que integran la gramática<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva más funcional <strong>de</strong> la lengua. Así nos viene a manifestar<br />

— 81 —


— 82 —<br />

Felipa Etxeberria Sagastume<br />

uno <strong>de</strong> los alumnos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A: “estas clases eran muy formales lo que<br />

primaba eran los aspectos gramaticales... se aprendía gramática haciendo<br />

diferentes ejercicios. Incluso durante la clase los profesores se nos dirigían en<br />

castellano”.<br />

Los estudiantes <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B resaltan el rol <strong>de</strong>l profesor en su experiencia <strong>de</strong><br />

aprendizaje. Marcan la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> utilizar más medios <strong>de</strong> comunicación tales<br />

como la televisión, la radio, la música como apoyo metodológico a la<br />

enseñanza. Muestra <strong>de</strong> ello es una <strong>de</strong> las manifestaciones <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> alumnos<br />

<strong>de</strong>l citado mo<strong>de</strong>lo: “tiene una importancia especial el hecho <strong>de</strong> tener algunos<br />

amigos que hablan en euskara. A<strong>de</strong>más fue importante ver la televisión vasca y<br />

escuchar música en euskara”. Se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que en el aprendizaje <strong>de</strong> una<br />

lengua es muy importante verificar la comprensión adquiri<strong>da</strong> porque es un<br />

indicador <strong>de</strong> la efectivi<strong>da</strong>d y por tanto un refuerzo para avanzar en el<br />

aprendizaje. En este grupo se <strong>de</strong>staca una importancia concedi<strong>da</strong> a la<br />

comprensión oral <strong>de</strong>l idioma, mientras que en los estudiantes <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A se<br />

resalta la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la presencia ambiental <strong>de</strong>l idioma, mediante carteles,<br />

anuncios, propagan<strong>da</strong> y rótulos.<br />

En este grupo se busca el contacto con la lengua que se apren<strong>de</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una<br />

vertiente expositiva en un contexto real. Es la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> visualizar la lengua,<br />

tal vez en dirección hacia la función informativa y a su vez habría que verificar<br />

si la base <strong>de</strong> la metodología <strong>de</strong> la enseñanza <strong>de</strong> la lengua está fun<strong>da</strong>menta<strong>da</strong> en<br />

la mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d escrita como punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong>.<br />

Los discursos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B apuntan hacia la varie<strong>da</strong>d <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mismo<br />

mo<strong>de</strong>lo. Porque algunos hablan <strong>de</strong> su mo<strong>de</strong>lo que era más parecido al A ya que<br />

solo tenían euskara a modo <strong>de</strong> una materia para apren<strong>de</strong>r, sin embargo para<br />

otros su mo<strong>de</strong>lo era más parecido al D, “hala ere nere irakasle izan<strong>da</strong>koak esan<br />

dit nahiz eta ofizialki B eredu batean ikasten egon haiek D eredu batean egongo<br />

baginan bezala jokatzen zutela, hau <strong>da</strong>, haiek guztia euskaraz ematen zutela”<br />

(uno que fue mi profesor me ha dicho que aunque oficialmente estábamos<br />

estudiando en un mo<strong>de</strong>lo B ellos actuaban como si fuéramos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo D, es<br />

<strong>de</strong>cir que to<strong>da</strong>s las materias impartían en euskara).<br />

Obviamente hay diferencias en la valoración que hacen los alumnos acerca<br />

<strong>de</strong> la metodología <strong>de</strong> la enseñanza <strong>de</strong>l euskara y reflejan cambios en su proceso<br />

<strong>de</strong> euskaldunización.<br />

Aportaciones <strong>de</strong> la Educación Bilingüe y procesos <strong>de</strong> cambio<br />

El bilingüismo ha sido consi<strong>de</strong>rado como uno <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> innovación<br />

para el sistema educativo vasco. Señalado ya anteriormente que<strong>da</strong> fuera <strong>de</strong> to<strong>da</strong><br />

du<strong>da</strong> la contribución <strong>de</strong> la enseñanza bilingüe a fines sociales generales como<br />

es la normalización lingüística y volvemos a afirmar la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> su ayu<strong>da</strong><br />

en la consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong> una socie<strong>da</strong>d plurilingüe y multicultural. A<strong>de</strong>más, ha<br />

generado cierta sensibili<strong>da</strong>d acerca <strong>de</strong> la importancia a tomar en cuenta factores


Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe<br />

<strong>de</strong> contexto e individuales en el proceso <strong>de</strong> aprendizaje <strong>de</strong> lenguas. En esta<br />

dirección la educación bilingüe ha <strong>de</strong> aportar mejora porque supone capaci<strong>da</strong>d<br />

<strong>de</strong> innovación para la escuela y a su vez el reto <strong>de</strong> la enseñanza bilingüe<br />

contribuye a elevar la formación pe<strong>da</strong>gógica y didáctica <strong>de</strong>l profesorado. Des<strong>de</strong><br />

una visión <strong>de</strong> conjunto ha podido ampliar la perspectiva educativa entre<br />

profesores, padres, escolares y otros agentes sociales, no exclusivizando el<br />

éxito en términos puramente académicos.<br />

En el complejo proceso <strong>de</strong> cambio son inevitables las tensiones y situaciones<br />

<strong>de</strong> conflicto que surgen en la comuni<strong>da</strong>d educativa. Entre otras, la forma en que<br />

algunos profesores han interiorizado el proceso <strong>de</strong> euskaldunización al<br />

consi<strong>de</strong>rar que su estabili<strong>da</strong>d laboral podía <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong>l<br />

euskara. El cambio siempre plantea problemas, <strong>de</strong>safíos a nivel social e<br />

individual y tratando <strong>de</strong> educación la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> cambio es obliga<strong>da</strong>. Como<br />

profesionales <strong>de</strong> educación no nos po<strong>de</strong>mos presentar con pensamientos<br />

cerrados. Por el contrario, ante la problemática <strong>de</strong>l cambio hemos <strong>de</strong> plantear<br />

en qué medi<strong>da</strong> la cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la enseñanza pue<strong>de</strong> hacer avanzar el bilingüismo y<br />

educación plurilingüe.<br />

Una postura activa ante la cali<strong>da</strong>d nos orienta hacia los cambios en el<br />

proceso <strong>de</strong> consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong> mejoras para la educación bilingüe. Implica tomar<br />

en cuenta las condiciones <strong>de</strong> la enseñanza para un programa bilingüe. Entre<br />

otras condiciones habría que tomar en consi<strong>de</strong>ración los siguientes aspectos:<br />

a) Análisis contextual<br />

• Analizar el prestigio y uso <strong>de</strong> las lenguas en el contexto social<br />

• Establecer objetivos lingüísticos<br />

• Conocer la competencia lingüística, actitu<strong>de</strong>s y valoración <strong>de</strong> las lenguas<br />

(familia, escolares, personal <strong>de</strong>l centro)<br />

• Competencia lingüística y pe<strong>da</strong>gógica <strong>de</strong>l profesorado<br />

b) Definición <strong>de</strong>l proyecto educativo y diseño curricular<br />

• Crear dinámicas <strong>de</strong> innovación, formación y evaluación para la mejora<br />

c) Organización <strong>de</strong>l Centro<br />

• Crear espacios <strong>de</strong> interacción entre la planificación lingüística y cultural <strong>de</strong><br />

la escuela y <strong>de</strong>l medio social<br />

• Establecer cauces <strong>de</strong> participación que impulsen la i<strong>de</strong>ntificación y la<br />

implicación <strong>de</strong> la comuni<strong>da</strong>d escolar con el proyecto <strong>de</strong>l centro<br />

• Estructurar el trabajo <strong>de</strong> cooperación y evaluar procesos y resultados <strong>de</strong><br />

enseñanza en relación a lenguas y otros aprendizajes<br />

d) Bases psicope<strong>da</strong>gógicas <strong>de</strong> la enseñanza bilingüe<br />

• Integrar las lenguas en la instrucción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una situación contextualiza<strong>da</strong> y<br />

significativa en dirección hacia el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas<br />

orienta<strong>da</strong>s a la función intelectiva y reflexiva<br />

• Relacionar el aprendizaje con el uso <strong>de</strong> la lengua en sus diferentes<br />

mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s para distintas funciones<br />

— 83 —


— 84 —<br />

Felipa Etxeberria Sagastume<br />

• Crear prestigio por el protagonismo que <strong>de</strong>ben adquirir los colectivos que<br />

trabajan en enseñanza bilingüe<br />

• Hacer más investigación para la mejora <strong>de</strong> los procesos implicados en<br />

enseñanza-aprendizaje y resultados lingüísticos, culturales y otros<br />

rendimientos.<br />

A modo <strong>de</strong> conclusión<br />

Una política educativa y lingüística plantea objetivos al sistema educativo y<br />

a la Pe<strong>da</strong>gogía <strong>de</strong> la lengua. En un planteamiento bilingüe y plurilingüe la<br />

lengua a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> enseñanza-aprendizaje en el aula plantea otros<br />

procesos sociales y culturales que son fun<strong>da</strong>mentales para sustentar la<br />

educación bilingüe. La escuela educa e inci<strong>de</strong> en la generación <strong>de</strong> las actitu<strong>de</strong>s<br />

ante las lenguas y culturas <strong>de</strong> diferentes individuos, grupos y comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s. La<br />

Pe<strong>da</strong>gogía en favor <strong>de</strong> la revitalización, <strong>de</strong>sarrollo y conservación <strong>de</strong> lenguas y<br />

culturas <strong>de</strong>fien<strong>de</strong> una educación bilingüe y una enseñanza plurilingüe que<br />

permita alternativas para la organización educativa <strong>de</strong> las lenguas.<br />

El compromiso <strong>de</strong> la escuela en relación a las lenguas es gran<strong>de</strong> y<br />

comprometi<strong>da</strong>. Es un instrumento importante en el proceso <strong>de</strong> consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong><br />

una socie<strong>da</strong>d plurilingüe y multicultural. El <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> las lenguas en educación<br />

implica actualmente en el campo <strong>de</strong> la enseñanza bilingüe: la introducción <strong>de</strong><br />

una tercera lengua, ca<strong>da</strong> vez más experimenta<strong>da</strong> en una e<strong>da</strong>d temprana cuya<br />

integración en el proyecto curricular <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> centro exige establecer objetivos<br />

<strong>de</strong> ca<strong>da</strong> ciclo para las lenguas: euskara, castellano y lengua extranjera.<br />

A la escuela le correspon<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar mo<strong>de</strong>los pe<strong>da</strong>gógicos para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo bilingüe <strong>de</strong> escolares inmigrantes con lengua y cultura extrañas a la<br />

socie<strong>da</strong>d receptora. Le correspon<strong>de</strong> ser un factor <strong>de</strong> inclusión. Es preciso actuar<br />

con talante <strong>de</strong>mocrático para la convivencia y afirmación <strong>de</strong> las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

bilingües<br />

Bibliografía<br />

Arnau, J. et al. (1991): La Educación Bilingüe. Barcelona: ICE.<br />

Cummins, J. (1996): Negotiating I<strong>de</strong>ntities: Education por Emporvement in a<br />

Divers Society. California Association for Bilingual Education.<br />

Etxeberria, F. (1992): “Lengua, cultura y educación en contextos bilingües”.<br />

Salamanca: X Congreso Nacional <strong>de</strong> Pe<strong>da</strong>gogía.<br />

Etxeberria, Feli et al. (1997): Descripción y tipología <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo “B”. Informe<br />

<strong>de</strong> investigación inédita. Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l País Vasco.<br />

Etxeberria, F. / Torres, M. (2002): “Reflexiones sobre la experiencia <strong>de</strong><br />

euskaldunización: análisis <strong>de</strong> discursos <strong>de</strong> estudiantes universitarios”.<br />

Investigación (UPV) en fase <strong>de</strong> Publicación.<br />

Etxeberria, F. (1987): “Bilingüismo y rendimiento escolar”. El fracaso <strong>de</strong> la<br />

escuela. Donostia: Erein.


Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe<br />

EUSKO JAURLARITZA (1997): La continui<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l euskara II. Gobierno<br />

Vasco, Gobierno <strong>de</strong> Navarra, Instituto Cultural Vasco.<br />

Genesee, F. (1992): “The challenge of mo<strong>de</strong>rn education: Diversity”. X<br />

Congreso Nacional <strong>de</strong> Pe<strong>da</strong>gogía. Salamanca<br />

Hamers, J. (1992): “Comportement Linguistique et Developpement Bilingüe”,<br />

in Etxeberria, F. / Arzamendi, J. (eds) (1992): Bilingüismo y adquisición <strong>de</strong><br />

lenguas. Servicio Editorial. Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l País Vasco.<br />

Hoffmann, C. (1992a): An introduction to Bilingualism. London: Longman<br />

Lambert, W. E. (1980): “The Social Psychology of Languages”, in Languages:<br />

Social Psychology Perspectives. Oxford: Pergamon Press<br />

Sierra, J. (1994): “Metodología y práctica en programas <strong>de</strong> inmersión”.<br />

Comunicación, lenguaje y educación. Vol. 22.<br />

Siguan, M. (1992): España plurilingüe. Madrid: Alianza Universi<strong>da</strong>d.<br />

Skutnabb-Kangas, T. (1988): Multilingualism and the education of minority<br />

children. Clevedon: Multilingual Matters.<br />

Snow, C. E. (1992): “Perspectives on Second-Language Development. Implications<br />

for Bilingual Education”. Educational Researcher, 21 (2). 16-19.<br />

Vila, I. (1993): “Aspectos didácticos <strong>de</strong> la educación plurilingüe. Jorna<strong>da</strong>s Internacionales<br />

<strong>de</strong> Educación Plurilingüe”. Bizkaia: Fun<strong>da</strong>ción Gaztelueta.<br />

Zalbi<strong>de</strong>, M. (1998): “Normalización lingüística y escolari<strong>da</strong>d: un informe <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

la sala <strong>de</strong> máquinas”. RIEV, 43 (2). 355-424.<br />

— 85 —


RELATORIOS


Terminología y lenguas minoritarias: necesi<strong>da</strong>d,<br />

universali<strong>da</strong>d y especifici<strong>da</strong>d<br />

M. Teresa Cabré<br />

Institut Universitari <strong>de</strong> Lingüística Aplica<strong>da</strong>. Universitat Pompeu Fabra<br />

(Barcelona)<br />

El objetivo más importante <strong>de</strong> la celebración <strong>de</strong>l Año Europeo <strong>de</strong> las Lenguas<br />

promovido por el Consejo <strong>de</strong> Europa ha sido el <strong>de</strong> promover una visión<br />

positiva y <strong>de</strong>seable <strong>de</strong> una situación habitual en Europa en particular y en el<br />

mundo en general: la existencia natural <strong>de</strong>l plurilingüismo y la pluriculturali<strong>da</strong>d.<br />

Sin embargo, el reconocimiento <strong>de</strong> un hecho evi<strong>de</strong>nte no presupone necesariamente<br />

una valoración positiva <strong>de</strong> este hecho por parte <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos<br />

y los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos europeos. Por eso, <strong>de</strong>dicar monográficamente un año a<br />

tratar este tema ha permitido cuanto menos poner sobre la mesa la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

razonar sobre el patrimonio lingüístico y cultural como bienes a conservar y a<br />

mejorar.<br />

Paralelamente, iniciativas como la aprobación <strong>de</strong> la Declaración Universal <strong>de</strong><br />

Derechos Lingüísticos el 6 <strong>de</strong> julio en Barcelona como cierre <strong>de</strong> la Conferencia<br />

Mundial <strong>de</strong> Derechos Lingüísticos, han permitido también poner sobre la mesa<br />

la cuestión <strong>de</strong> cómo hacer valer y hacer respetar un <strong>de</strong>recho natural inviolable:<br />

el <strong>de</strong>recho a usar la lengua propia y a ser atendido en esta lengua. Y todo ello<br />

en un marco inviolable <strong>de</strong> respeto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos lingüísticos.<br />

Nos encontramos pues en una situación en la que afortuna<strong>da</strong>mente se ha empezado<br />

a reconocer el multilingüismo como un <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los individuos y grupos<br />

hablantes, y también como un <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos. Ello sin embargo,<br />

no <strong>de</strong>scarta que se produzca en un clima <strong>de</strong> tensión para el que se requiere<br />

una gran habili<strong>da</strong>d y sentido común. Y a<strong>de</strong>más que sea <strong>de</strong> imperiosa necesi<strong>da</strong>d<br />

clarificar conceptos nuevos, abrir <strong>de</strong>bates generosos y arbitrar políticas que<br />

pue<strong>da</strong>n <strong>da</strong>r una respuesta eficiente a situaciones sociales y económicas totalmente<br />

nuevas.<br />

Es en este marco que parece <strong>de</strong> gran pertinencia hablar <strong>de</strong> las lenguas minoritarias.<br />

Y en esta ponencia enten<strong>de</strong>ré por tales tanto las que tienen un número<br />

restringido <strong>de</strong> hablantes como las que están minoriza<strong>da</strong>s políticamente aunque<br />

sean usa<strong>da</strong>s mayoritariamente en su territorio histórico.<br />

Ysi <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho a usar una lengua en un contexto <strong>de</strong> multilingüismo se trata,<br />

la terminología aparece en este marco como una pieza totalmente natural e inevitablemente<br />

necesaria. Una lengua apta para todos los usos requiere terminología<br />

para llevar a cabo la comunicación profesional, para tratar los conoci-<br />

— 89 —


— 90 —<br />

M. Teresa Cabré<br />

mientos <strong>de</strong> tema especializado. Una lengua sin terminología es una lengua incompleta,<br />

por cuanto sus hablantes no disponen <strong>de</strong> recursos a<strong>de</strong>cuados para<br />

usar esta lengua en to<strong>da</strong>s las situaciones <strong>de</strong> comunicación.<br />

En esta ponencia intentaremos abor<strong>da</strong>r algunos puntos sobre la relación entre<br />

la terminología y las lenguas minoritarias. En primer lugar, trataremos <strong>de</strong> establecer<br />

las nociones <strong>de</strong> igual<strong>da</strong>d, <strong>de</strong>sigual<strong>da</strong>d, diferencia y diversi<strong>da</strong>d para situar<br />

en este marco nuestra posición en relación con el plurilingüismo. En segundo<br />

lugar expondremos por qué la terminología nos parece indispensable para la<br />

supervivencia <strong>de</strong> las lenguas minoritarias. A continuación <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>remos la<br />

conveniencia <strong>de</strong> organizar el trabajo terminológico en las lenguas minoritarias y<br />

algunos aspectos relativos a esta organización. En cuarto lugar trataremos <strong>de</strong> la<br />

especifici<strong>da</strong>d que el trabajo aplicado requiere en el marco <strong>de</strong> las lenguas minoritarias,<br />

para terminar proponiendo algunos puntos que podrían sustentar una<br />

cooperación entre las lenguas minoritarias europeas.<br />

1. Igual<strong>da</strong>d, <strong>de</strong>sigual<strong>da</strong>d, diferencia y diversi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las lenguas<br />

1.1. La igual<strong>da</strong>d universal <strong>de</strong> las lenguas<br />

Es un hecho afortuna<strong>da</strong>mente reconocido hoy que las lenguas son por principio<br />

iguales en capaci<strong>da</strong>d, aptitud y compleji<strong>da</strong>d, aunque sean diferentes en sus<br />

uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s y reglas gramaticales. Esa igual<strong>da</strong>d <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l simple hecho <strong>de</strong> ser<br />

consecuencia natural <strong>de</strong> una capaci<strong>da</strong>d biológica liga<strong>da</strong> a la especie humana.<br />

Los seres humanos nacemos equipados para hablar, para poseer una lengua.<br />

Es también un hecho constatado por la psicología y la lingüística que esta<br />

capaci<strong>da</strong>d se manifiesta en uno u otro sistema gramatical, en una u otra lengua<br />

en función <strong>de</strong>l contexto en que los individuos vivimos y nos <strong>de</strong>sarrollamos. De<br />

esta forma to<strong>da</strong> persona expuesta, por ejemplo a un contexto trilingüe <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su<br />

infancia, conocerá tres lenguas, en el mismo grado o en grado distinto según las<br />

características <strong>de</strong>l contexto en el que ha vivido.<br />

Y también es un hecho reconocido que este contexto —<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el más próximo<br />

e íntimo al más social y general— le imbuye <strong>de</strong> forma natural <strong>de</strong> una manera <strong>de</strong><br />

vivir, <strong>de</strong> una forma <strong>de</strong> percibir los fenómenos y <strong>de</strong> sentir y actuar ante ellos. Es<br />

en este sentido que hablamos <strong>de</strong> cultura. Parece lógico pues <strong>de</strong>ducir que el lenguaje<br />

y, por en<strong>de</strong>, la lengua o lenguas a las que estamos expuestos a lo largo <strong>de</strong><br />

nuestra vi<strong>da</strong>, pero esencialmente en nuestra infancia, es una <strong>de</strong> las vías (solamente<br />

una, pero <strong>de</strong> máxima importancia) <strong>de</strong> adquisición natural <strong>de</strong> la cultura <strong>de</strong><br />

grupo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el grupo familiar a los distintos grupos sociales <strong>de</strong> los que participamos.<br />

Si las lenguas son pues consecuencia natural <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una capaci<strong>da</strong>d<br />

biológica innata y universal en la especie humana, to<strong>da</strong>s ellas por <strong>de</strong>finición


Terminología y lenguas minoritarias: necesi<strong>da</strong>d, universali<strong>da</strong>d y especifici<strong>da</strong>d<br />

son igualmente complejas como sistemas <strong>de</strong> representación, expresión y comunicación<br />

y, por lo tanto, aptas y capaces para expresar todos los conceptos, en<br />

cualquier situación y sobre cualquier temática. Asumir este principio comporta<br />

reconocer que son falaces las posiciones que <strong>de</strong>fien<strong>de</strong>n que hay lenguas gramaticalmente<br />

más potentes que otras (lo que no presupone que no reconozcamos<br />

que sea más o menos a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> la selección <strong>de</strong> una u otra lengua para <strong>de</strong>terminados<br />

fines).<br />

1.2. Diversi<strong>da</strong>d, diferencia y <strong>de</strong>sigual<strong>da</strong>d<br />

Pero también es un hecho evi<strong>de</strong>nte que, pese a la igual<strong>da</strong>d universal <strong>de</strong> las<br />

lenguas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> su capaci<strong>da</strong>d y aptitud, las lenguas son, aunque<br />

iguales, diferentes, y a<strong>de</strong>más están en situaciones <strong>de</strong>siguales y diferentes.<br />

Observemos que usamos cuatro expresiones distintas que grosso modo podrían<br />

correspon<strong>de</strong>r antónimamente al adjetivo “igual” aplicado a las lenguas:<br />

“ser diferente”, “ser <strong>de</strong>sigual”, “estar en situación diferente” y “estar en situación<br />

<strong>de</strong>sigual”<br />

Consi<strong>de</strong>ramos que las lenguas no son <strong>de</strong>siguales por <strong>de</strong>finición, como hemos<br />

pretendido argumentar en el apartado anterior, porque son igualmente aptas,<br />

complejas y capaces en sus sistemas <strong>de</strong> representación y transmisión. Decimos<br />

que las lenguas son diferentes (y no <strong>de</strong>siguales) consi<strong>de</strong>rando que sus sistemas<br />

gramaticales difieren en mayor o menor grado según su distancia tipológica.<br />

Hablamos <strong>de</strong> situaciones diferentes <strong>de</strong> las lenguas en sentido puramente <strong>de</strong>scriptivo<br />

atendiendo a su diferente número <strong>de</strong> hablantes, a su varia<strong>da</strong> distribución,<br />

a sus distintas organizaciones sociales. Pero nos referimos a estas situaciones<br />

con el adjetivo <strong>de</strong>sigual y hablamos <strong>de</strong> que las lenguas están en situaciones<br />

<strong>de</strong>siguales en el sentido <strong>de</strong> no equitativas, como correspon<strong>de</strong> a nivel <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>rechos naturales <strong>de</strong> las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s y <strong>de</strong> los hablantes.<br />

Por lo tanto, a una igual<strong>da</strong>d universal <strong>de</strong> las lenguas en el plano <strong>de</strong> las condiciones<br />

y propie<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus sistemas, aun incluyendo sus diferencias gramaticales,<br />

pasamos a una situación <strong>de</strong> diversi<strong>da</strong>d natural <strong>de</strong> las características <strong>de</strong> las<br />

situaciones <strong>de</strong> las lenguas, plenamente acepta<strong>da</strong> porque es evi<strong>de</strong>nte, pero <strong>de</strong><br />

consecuencias funestas: las lenguas se encuentran en una injusta situación <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sigual<strong>da</strong>d en cuanto a la valoración <strong>de</strong> sus condiciones. Y las causas <strong>de</strong> esta<br />

<strong>de</strong>sigual<strong>da</strong>d distan mucho <strong>de</strong> ser naturales.<br />

Aceptado este marco conceptual, la noción <strong>de</strong> planificación <strong>de</strong> las lenguas,<br />

<strong>de</strong> actualización institucional <strong>de</strong> sus códigos, <strong>de</strong> impulso <strong>de</strong> acciones para cambiar<br />

sus condiciones, adquiere su máximo sentido. Y es en este marco que intentamos<br />

justificar la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> planificación <strong>de</strong> la terminología en aquellas<br />

lenguas que por sus condiciones sociales no generan <strong>de</strong> manera natural su propia<br />

terminología sino que, o no la poseen porque sus comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s y grupos so-<br />

— 91 —


— 92 —<br />

M. Teresa Cabré<br />

ciales no entran en terrenos especializados que requieran el uso <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s específicas,<br />

o porque, si lo hacen, “importan sistemática e irreflexivamente estas<br />

uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s (observemos que <strong>de</strong>cimos “sistemática e irreflexivamente” porque no<br />

presuponemos en absoluto que la adopción <strong>de</strong> préstamos <strong>de</strong> otras lenguas sea<br />

un mecanismo intrínsecamente negativo que <strong>de</strong>bamos rechazar).<br />

Aceptamos por lo tanto que la diversi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las características y condiciones<br />

<strong>de</strong> las lenguas es un fenómeno completamente natural en las especies naturales<br />

vivas, y que esta diversi<strong>da</strong>d no presupone por naturaleza una valoración jerárquica<br />

<strong>de</strong> las lenguas. Ahora bien, como todos sabemos, naturaleza y cultura están<br />

íntimamente imbrica<strong>da</strong>s, por lo que la diversi<strong>da</strong>d natural no implica necesariamente<br />

una simetría equitativa en la valoración <strong>de</strong> las situaciones, ya sea por<br />

causa <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> dificultad <strong>de</strong> todo tipo que supone mantener esta simetría<br />

indiscrimina<strong>da</strong>mente, ya sea por intereses confesados u ocultos al servicio <strong>de</strong><br />

algún po<strong>de</strong>r. Y por ello, ni siquiera está universalmente asumido el reconocimiento<br />

<strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> la igual<strong>da</strong>d <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s las lenguas. Muestra <strong>de</strong> ello es el<br />

arduo camino <strong>de</strong>l texto <strong>de</strong> la Declaración Mundial <strong>de</strong> Derechos Lingüísticos.<br />

Las diferentes condiciones sociales <strong>de</strong> las lenguas les <strong>da</strong>n distintas<br />

oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso y, en consecuencia, <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo natural <strong>de</strong> los recursos<br />

a<strong>de</strong>cuados para ca<strong>da</strong> tipo <strong>de</strong> comunicación. El efecto que esta situación produce<br />

en los sistemas lingüísticos es un diferente grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y actualización<br />

<strong>de</strong> los códigos expresivos a<strong>de</strong>cuados a los distintos ámbitos. Entre estos<br />

escenarios, nos ocuparemos específicamente <strong>de</strong> aquellos en los que se<br />

representa, transfiere y comunica el conocimiento especializado. Y la<br />

terminología juega en estos escenarios un papel <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n esencial.<br />

2. La terminología, pieza indispensable <strong>de</strong> la comunicación especializa<strong>da</strong><br />

Es un hecho que la terminología es el recurso indispensable para<br />

“representar” y “transferir” los conocimientos especializados. Basta analizar el<br />

discurso producido por los especialistas y profesionales, que son los principales<br />

productores, usuarios y difusores <strong>de</strong> conocimiento especializado, para<br />

comprobarlo. Un discurso especializado no es formalmente a<strong>de</strong>cuado si no<br />

utiliza los términos propios y específicos <strong>de</strong> la temática <strong>de</strong> la que trata. No<br />

existe disciplina científica o técnica sin terminología propia. Es más, cuanto<br />

más consoli<strong>da</strong><strong>da</strong> está una disciplina más estable es su terminología. Y cuanto<br />

más internacionaliza<strong>da</strong> es la percepción <strong>de</strong> un ámbito disciplinar más<br />

sistemática es la terminología que sirve para comunicarlo.<br />

Para compren<strong>de</strong>r en su globali<strong>da</strong>d la importancia que el tema terminológico<br />

tiene para la generalización <strong>de</strong>l plurilingüismo, es importante que percibamos la<br />

terminología su triple vertiente:


Terminología y lenguas minoritarias: necesi<strong>da</strong>d, universali<strong>da</strong>d y especifici<strong>da</strong>d<br />

a) como necesi<strong>da</strong>d<br />

b) como práctica<br />

c) como campo <strong>de</strong> conocimiento.<br />

La terminología es una necesi<strong>da</strong>d para todos los profesionales involucrados<br />

en la representación, expresión, comunicación y enseñanza <strong>de</strong>l conocimiento<br />

especializado, es <strong>de</strong>cir para todos aquellos campos en los que el conocimiento<br />

especializado es básico. Así, los científicos, los tecnólogos o los profesionales<br />

<strong>de</strong> cualquier ámbito requieren términos para representar y expresar sus conocimientos,<br />

para informar, transferir o comprar y ven<strong>de</strong>r sus productos. No existe<br />

especiali<strong>da</strong>d alguna que no posea uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s específicas que <strong>de</strong>nominen sus conceptos.<br />

Y estas uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s son los términos. Y el conjunto <strong>de</strong> los términos usados<br />

específicamente en un ámbito constituye la terminología <strong>de</strong> este ámbito.<br />

De acuerdo con este razonamiento, necesitan inevitablemente terminología,<br />

no únicamente los especialistas en materias científicas y técnicas, sino también<br />

los mediadores comunicativos <strong>de</strong>dicados a la divulgación especializa<strong>da</strong>, los traductores<br />

e intérpretes <strong>de</strong> tema especializado, los supervisores y re<strong>da</strong>ctores técnicos,<br />

los publicitarios o los profesores <strong>de</strong> lenguas para fines específicos. Así<br />

como también, los profesionales <strong>de</strong> la documentación y la información, y los<br />

lingüistas aplicados a la ingeniería <strong>de</strong> las lenguas y <strong>de</strong>l conocimiento temáticamente<br />

especializado. E incluso los lingüistas <strong>de</strong>nominados generales o teóricos<br />

si preten<strong>de</strong>n <strong>da</strong>r cuenta <strong>de</strong> la competencia <strong>de</strong> los hablantes y <strong>de</strong> las lenguas en<br />

su globali<strong>da</strong>d.<br />

Sobra <strong>de</strong>cir que este conjunto complejo <strong>de</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s abre paso a un conjunto<br />

diversificado <strong>de</strong> aplicaciones. Por lo tanto, la terminología en su vertiente<br />

aplica<strong>da</strong> se traduce en una tipología <strong>de</strong> prácticas <strong>de</strong> acuerdo con perfiles <strong>de</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />

Ca<strong>da</strong> perfil pue<strong>de</strong> correspon<strong>de</strong>rse, aunque no necesariamente, con un<br />

colectivo profesional.<br />

En consecuencia, no po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que tenemos una única práctica terminológica,<br />

sino tantas como perfiles <strong>de</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s po<strong>da</strong>mos establecer. Y su<br />

vez la diversi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s abre la puerta a una gran diversi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> aplicaciones<br />

concretas o productos terminográficos distintos.<br />

Para simplificar este panorama proponemos clasificar el trabajo terminológico<br />

en tres bloques <strong>de</strong> acuerdo con su finali<strong>da</strong>d principal:<br />

a) el trabajo terminológico orientado a la producción y transmisión <strong>de</strong>l conocimiento<br />

especializado<br />

b) el trabajo terminológico orientado a la representación, clasificación y<br />

recuperación <strong>de</strong> la información<br />

c) el trabajo terminológico <strong>de</strong>stinado a la promoción lingüística, económica<br />

y social <strong>de</strong> las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s y naciones.<br />

— 93 —


— 94 —<br />

M. Teresa Cabré<br />

Las lenguas que <strong>de</strong>sean ser útiles en cualquier ámbito <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong>ben<br />

disponer <strong>de</strong> terminología no únicamente para la interacción entre los especialistas<br />

sino también para facilitar el trabajo regular sobre la información. Pero<br />

más aun, las lenguas, para ser consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s lenguas <strong>de</strong> cultura, requieren disponer<br />

<strong>de</strong> recursos terminológicos propios y no <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los recursos acuñados<br />

en otra lengua.<br />

Sin embargo, estas afirmaciones abren paso a un primer interrogante: ¿cómo<br />

se consigue que una lengua disponga <strong>de</strong> terminología? Porque es evi<strong>de</strong>nte que<br />

en to<strong>da</strong> situación en la que se produce conocimiento original nuevo este conocimiento<br />

se expresa inicialmente en la lengua <strong>de</strong> quien lo produce o en la que<br />

sirve <strong>de</strong> vehículo entre los pares que trabajan conjuntamente en el mismo círculo.<br />

Pero ¿y si no se produce conocimiento nuevo por parte <strong>de</strong> los especialistas<br />

hablantes <strong>de</strong> una lengua?<br />

Hay un hecho que parece fuera <strong>de</strong> to<strong>da</strong> du<strong>da</strong>: si existe un círculo <strong>de</strong> trabajo<br />

en el que se investiga sobre un tema, con in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> innovación<br />

que el trabajo <strong>de</strong>l grupo aporta, se produce discurso sobre el tema en la<br />

lengua <strong>de</strong> relación <strong>de</strong>l grupo. Este <strong>da</strong>to creo que es muy importante para po<strong>de</strong>r<br />

distinguir entre escenarios <strong>de</strong> naturaleza distinta en relación con las situaciones<br />

que requieren disponer <strong>de</strong> terminología para alguna función o activi<strong>da</strong>d relativa<br />

al conocimiento especializado:<br />

• Escenarios <strong>de</strong> producción y transmisión inmediata <strong>de</strong> conocimiento especializado<br />

nuevo (grupos en laboratorios <strong>de</strong> investigación, centros <strong>de</strong> innovación).<br />

• Escenarios <strong>de</strong> elaboración, profundización aplicación y transmisión <strong>de</strong>l<br />

conocimiento especializado producido por otros grupos (empresas <strong>de</strong>l<br />

sector productivo, administraciones públicas, grupos <strong>de</strong> especialistas <strong>de</strong><br />

nivel intermedio en cuanto a innovación).<br />

• Escenarios <strong>de</strong> trabajo sobre el conocimiento especializado producido<br />

(centros <strong>de</strong> información y documentación en los que la terminología es<br />

solo una herramienta para or<strong>de</strong>nar el conocimiento <strong>de</strong> un ámbito).<br />

• Escenarios <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong>l conocimiento nuevo <strong>de</strong> alto nivel entre pares<br />

(revistas indiza<strong>da</strong>s muy especializa<strong>da</strong>s y publicaciones <strong>de</strong> alta divulgación).<br />

• Escenarios <strong>de</strong> transmisión didáctica <strong>de</strong> este conocimiento (enseñanza<br />

especializa<strong>da</strong>, publicaciones didácticas).<br />

• Escenarios <strong>de</strong> amplia divulgación <strong>de</strong>l conocimiento especializado (periodismo<br />

científico-técnico y divulgación especializa<strong>da</strong> en general).<br />

Es obvio que una lengua mo<strong>de</strong>rna no únicamente apta sino susceptible <strong>de</strong> ser<br />

usa<strong>da</strong> en todo tipo <strong>de</strong> situación comunicativa requiere disponer <strong>de</strong> recursos<br />

terminológicos propios para po<strong>de</strong>r cubrir la plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los escenarios pre-


Terminología y lenguas minoritarias: necesi<strong>da</strong>d, universali<strong>da</strong>d y especifici<strong>da</strong>d<br />

sentados. Hasta hace relativamente pocas déca<strong>da</strong>s la concentración <strong>de</strong>l conocimiento<br />

específico en pocas manos <strong>da</strong>ba a la terminología una situación <strong>de</strong> facili<strong>da</strong>d<br />

<strong>de</strong> control, pero en el panorama actual en el que se ha multiplicado la<br />

producción y difusión <strong>de</strong>l conocimiento y se han diversificado sus posibles vías<br />

<strong>de</strong> transmisión, no únicamente el control <strong>de</strong> las uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>nominativas, sino<br />

incluso el trabajo <strong>de</strong> recopilación y <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> los términos, han entrado en<br />

un camino mucho más rico y complejo.<br />

Pero aun más, el conocimiento especializado y la tecnología crecen y se diversifican<br />

a un ritmo imparable en la época actual. La entra<strong>da</strong> <strong>de</strong> numerosos<br />

países en la <strong>de</strong>nomina<strong>da</strong> en la déca<strong>da</strong> anterior a la nuestra "socie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la información",<br />

y más recientemente "socie<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l conocimiento" (con los matices<br />

que este nuevo substantivo introduce), requiere necesariamente una actualización<br />

permanente <strong>de</strong> los recursos para expresar los conceptos <strong>de</strong> los ámbitos <strong>de</strong><br />

nuevo conocimiento. Por esta razón, los términos, que son las uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas<br />

que más prototípicamente con<strong>de</strong>nsan los conceptos especializados, <strong>de</strong>ben<br />

estar al día tanto en lo que se refiere a nuevas uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>nominación como<br />

a resemantización <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s cuyo contenido cambia con gran rapi<strong>de</strong>z.<br />

En los años sesenta el profesor Coseriu afirmaba que los términos no formaban<br />

parte <strong>de</strong> las lengua porque se trataba <strong>de</strong> simples nomenclaturas crea<strong>da</strong>s por<br />

los científicos. Si nuestro pensamiento estuviera en la misma línea no tendría<br />

sentido hoy yaquí, enesta VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong> lenguas minoritarias,<br />

hablar <strong>de</strong> la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> que to<strong>da</strong>s las lenguas dispongan <strong>de</strong> términos<br />

propios para subsistir y po<strong>de</strong>r afianzarse para el futuro.<br />

Los escenarios <strong>de</strong> comunicación especializa<strong>da</strong> forman parte <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong><br />

los contextos <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> las socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s, y por ello una lengua que<br />

<strong>de</strong>see para sí misma un uso normal en intensi<strong>da</strong>d y extensión necesita tener<br />

terminología disponible para los usos especializados <strong>de</strong> sus hablantes en tanto<br />

que profesionales o especialistas en temas y sectores concretos.<br />

3. El trabajo terminológico aplicado: producción y estan<strong>da</strong>rización <strong>de</strong> la<br />

terminología<br />

El trabajo terminológico aplicado que se <strong>de</strong>sarrolla en el marco <strong>de</strong> las lenguas<br />

minoritarias o minoriza<strong>da</strong>s tiene un gran objetivo básico: el <strong>de</strong> proveer a la<br />

comuni<strong>da</strong>d hablante <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s apropia<strong>da</strong>s para la expresión y transferencia<br />

<strong>de</strong> los conceptos especializados en situaciones <strong>de</strong> comunicación profesional.<br />

Este es el objetivo básico que conduce a una producción masiva <strong>de</strong> léxicos, glosarios,<br />

vocabularios o diccionarios, o a obras <strong>de</strong> gran difusión, como carteles y<br />

<strong>de</strong>splegables. Normalmente este trabajo se realiza en centros <strong>de</strong>pendientes <strong>de</strong> la<br />

administración o bajo la coordinación <strong>de</strong> la administración, y se financia en<br />

buena parte con fondos públicos por cuanto forma parte <strong>de</strong> una política <strong>de</strong> pro-<br />

— 95 —


— 96 —<br />

M. Teresa Cabré<br />

moción <strong>de</strong> la lengua propia <strong>de</strong> la comuni<strong>da</strong>d. Son estos centros que habilitan<br />

mecanismos para vali<strong>da</strong>r y normalizar la terminología produci<strong>da</strong> por ellos mismos.<br />

Y, a<strong>de</strong>más, estos mismos centros disponen <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> consulta que se<br />

proponen controlar la implantación y difusión <strong>de</strong> la terminología normaliza<strong>da</strong>,<br />

fun<strong>da</strong>mentalmente en aquellos casos en los que no coinci<strong>de</strong> la <strong>de</strong>nominación<br />

habitual con la forma <strong>de</strong> referencia estableci<strong>da</strong>.<br />

Pero el sentido <strong>de</strong>l trabajo terminológico en las lenguas minoritarias o minoriza<strong>da</strong>s<br />

no acaba aquí. Tan importante como su función pragmática es en estos<br />

casos su función simbólica. En efecto, mientras que en los contextos <strong>de</strong>l trabajo<br />

<strong>de</strong> empresa, en la administración, en la ciencia, en los ámbitos docentes, comerciales,<br />

artísticos o <strong>de</strong>portivos, la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> terminología sólo<br />

se justifica por el hecho <strong>de</strong> que es necesaria para usarla, <strong>de</strong> forma que un término<br />

acuñado y promovido, pero no usado, es una uni<strong>da</strong>d sin valor; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

punto <strong>de</strong> vista representativo, la disponibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> terminología se revela como<br />

argumento y garantía <strong>de</strong> que la lengua en cuestión sirve para realizar las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

antes menciona<strong>da</strong>s. Parece extraño, sí. Pero que una lengua minoritaria o<br />

minoriza<strong>da</strong> sea capaz y apta como cualquier otra no es en absoluto obvio para<br />

buena parte <strong>de</strong> los usuarios <strong>de</strong> lenguas que no se encuentran en condiciones <strong>de</strong><br />

minorización. Ello explica la enorme producción editorial <strong>de</strong> colecciones <strong>de</strong><br />

glosarios (y no únicamente <strong>de</strong> terminología disponible) en comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s como<br />

la quebequesa, la catalana, la vasca o la gallega (to<strong>da</strong>vía incipiente).<br />

Las lenguas pequeñas requieren una organización <strong>de</strong> la producción terminológica<br />

que las gran<strong>de</strong>s no necesitan. La razón es obvia. El uso <strong>de</strong> la lengua propia<br />

en escenarios en los que existen hablantes <strong>de</strong> una lengua <strong>de</strong> mayor circulación<br />

es muy restringido. Los hablantes ten<strong>de</strong>mos a cambiar <strong>de</strong> lengua en función<br />

<strong>de</strong> los participantes en una situación, y estos cambios siempre redun<strong>da</strong>n a<br />

favor <strong>de</strong> la lengua más po<strong>de</strong>rosa. En consecuencia, los usos lingüísticos especializados<br />

en la lengua propia se limitan <strong>de</strong> manera espontánea a las situaciones<br />

exclusivamente monolingües, pero no se <strong>da</strong>n en situaciones en las que hay<br />

hablantes <strong>de</strong> más <strong>de</strong> una lengua. En el campo <strong>de</strong>l comercio to<strong>da</strong>vía podríamos<br />

du<strong>da</strong>r <strong>de</strong> cuál sería la lengua <strong>de</strong> estos intercambios teniendo en cuenta que quizás<br />

usar la lengua <strong>de</strong>l cliente permite ven<strong>de</strong>r más y mejor. Pero en el campo <strong>de</strong><br />

la transacción científica, la batalla parece <strong>de</strong>finitivamente perdi<strong>da</strong>.<br />

Lo cierto es que si los especialistas <strong>de</strong> los distintos ámbitos y activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s no<br />

actúan en sus profesiones utilizando la lengua propia, tanto si producen conocimiento<br />

original como si importan conocimiento producido en otras partes, la<br />

posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> que exista una terminología acuña<strong>da</strong> <strong>de</strong> manera natural por sus<br />

usuarios pertinentes parece fuera <strong>de</strong> to<strong>da</strong> posibili<strong>da</strong>d. En consecuencia, el trabajo<br />

terminológico <strong>de</strong>scriptivo encuentra gran<strong>de</strong>s lagunas en los temas especializados<br />

y se plantea dón<strong>de</strong> recoger los términos para confeccionar diccionarios


Terminología y lenguas minoritarias: necesi<strong>da</strong>d, universali<strong>da</strong>d y especifici<strong>da</strong>d<br />

<strong>de</strong> especiali<strong>da</strong>d. Y solo en estos escenarios, tan frecuentes en las lenguas pequeñas,<br />

se toman (aunque hay que hacerlo con precaución) los textos <strong>de</strong> los<br />

traductores como una <strong>de</strong> las pocas fuentes existentes. Y sobre todo se establecen<br />

mecanismos <strong>de</strong> creación neológica para acuñar la terminología propia. Estos<br />

mecanismos suelen estar controlados por los organismos administrativos,<br />

que son quienes concentran la <strong>de</strong>cisiones en materia <strong>de</strong> normalización.<br />

Las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> neología y normalización son en el caso <strong>de</strong> las lenguas<br />

minoritarias mecanismos <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> estas lenguas que se proponen provocar<br />

un cambio en su situación. Por ello, cuando hablamos <strong>de</strong> normalización<br />

<strong>de</strong>bemos aclarar bien a qué tipo <strong>de</strong> activi<strong>da</strong>d nos referimos en función <strong>de</strong>l objeto<br />

<strong>de</strong> promoción:<br />

• La promoción <strong>de</strong> productos y servicios en contextos tecnológicamente<br />

<strong>de</strong>sarrollados<br />

• La promoción <strong>de</strong> la lengua propia <strong>de</strong> una comuni<strong>da</strong>d económicamente<br />

<strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong><br />

• La promoción <strong>de</strong> una comuni<strong>da</strong>d en vías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo a través <strong>de</strong> la afirmación<br />

<strong>de</strong> su lengua y cultura genuinas.<br />

En el primer caso se trata <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> estan<strong>da</strong>rización internacional <strong>de</strong>l<br />

que se ocupan organismos internacionales como ISO y estatales como AENOR<br />

para el español. Pero aunque la normalización en este sentido internacional es<br />

necesaria para aquellos países que <strong>de</strong>sean participar <strong>de</strong> la globalización y forman<br />

(o aspiran a formar) parte <strong>de</strong>l primer mundo, no es el mo<strong>de</strong>lo más a<strong>de</strong>cuado<br />

para la preservación y promoción <strong>de</strong> las lenguas minoriza<strong>da</strong>s, ya que no se<br />

trata <strong>de</strong> reducir varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>nominativas sino <strong>de</strong> dotar a la lengua propia <strong>de</strong><br />

uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>s y viables para los usos especializados. Lo más habitual es<br />

que las formas genuinas sean inexistentes, o si existen que sean insatisfactorias.<br />

Es en estos dos casos en los que actúan los organismos oficiales previstos para<br />

las lenguas en proceso <strong>de</strong> normalización, creando <strong>de</strong>nominaciones a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>s y<br />

viables o indicando <strong>de</strong> entre las existentes aquellas que mejor se a<strong>de</strong>cuan a la<br />

política <strong>de</strong> protección y promoción <strong>de</strong> una lengua. Y estas <strong>de</strong>cisiones se adoptan<br />

por consenso entre los agentes implicados y las difun<strong>de</strong>n los organismos<br />

oficiales.<br />

En este tipo <strong>de</strong> normalización, o se crean expresiones nuevas para <strong>de</strong>nominar<br />

conceptos hasta el momento no <strong>de</strong>nominados, o se crean <strong>de</strong>nominaciones para<br />

substituir a otras no satisfactorias, o bien se or<strong>de</strong>nan jerárquicamente las <strong>de</strong>nominaciones<br />

existentes a fin <strong>de</strong> orientar los usos prescriptivos. Pero en ningún<br />

caso las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s consisten en la reducción a uno.<br />

Finalmente, al lado <strong>de</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s industrializa<strong>da</strong>s para las que la<br />

normalización <strong>de</strong> la terminología se reduce a una actuación sobre la<br />

<strong>de</strong>nominación, existen otras comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s que, por la distancia cultural (y<br />

— 97 —


— 98 —<br />

M. Teresa Cabré<br />

también económica) con relación al sector <strong>de</strong> mundo dominante, <strong>de</strong>ben<br />

practicar un tipo distinto <strong>de</strong> normalización <strong>de</strong> la terminología. Se trata en este<br />

caso <strong>de</strong> recuperar una lengua propia (habitualmente selecciona<strong>da</strong> <strong>de</strong> entre las<br />

diferentes y múltiples varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s dialectales existentes) y <strong>de</strong> promoverla en las<br />

comunicaciones nacionales públicas y priva<strong>da</strong>s, con to<strong>da</strong>s sus consecuencias<br />

conceptuales y <strong>de</strong>nominativas. Pero al mismo tiempo, estas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

adoptan para sus usos especializados internacionales una lengua ajena,<br />

habitualmente la <strong>de</strong> sus ex-colonizadores. Se trata, dicen, <strong>de</strong> la única vía <strong>de</strong><br />

recuperación económica sin renunciar a la cultura genuina.<br />

4. ¿Qué terminología para las lenguas "minoritarias"?<br />

No se pue<strong>de</strong> negar, como hemos <strong>de</strong>fendido anteriormente, que la terminología,<br />

en tanto que conjunto <strong>de</strong> términos, es absolutamente necesaria en to<strong>da</strong>s las<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s implica<strong>da</strong>s en el conocimiento especializado, porque es a través <strong>de</strong><br />

los términos utilizados en discurso que el conocimiento especializado se representa<br />

y se consoli<strong>da</strong>, y porque es a través los términos que los especialistas<br />

transfieren en la mayoría <strong>de</strong> situaciones sus conocimientos y la comunicación<br />

especializa<strong>da</strong> alcanza su mayor nivel <strong>de</strong> eficiencia. No cabe du<strong>da</strong> pues <strong>de</strong> que la<br />

terminología, en tanto que conjunto <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s representativas <strong>de</strong>l conocimiento<br />

especializado, es necesaria para representar y comunicar las especiali<strong>da</strong><strong>de</strong>s,<br />

y que to<strong>da</strong> práctica relaciona<strong>da</strong> con la representación y/o transferencia<br />

<strong>de</strong> conocimiento especializado necesita terminología en mayor o menor proporción.<br />

Pero la formulación unánime <strong>de</strong> esta necesi<strong>da</strong>d no presupone que la terminología<br />

necesaria para las distintas aplicaciones sea la misma en su concepción,<br />

ni que los <strong>da</strong>tos que interesan sobre los términos coinci<strong>da</strong>n, ni tampoco presupone<br />

que la comunicación especializa<strong>da</strong>, sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> ser especializa<strong>da</strong>, <strong>de</strong>ba ser<br />

homogénea.<br />

La terminología cumple dos gran<strong>de</strong>s funciones, siempre presentes sea cual<br />

sea su uso y situación:<br />

• una función <strong>de</strong> representación <strong>de</strong>l conocimiento especializado<br />

• una función <strong>de</strong> transferencia <strong>de</strong> este conocimiento<br />

Sin embargo estas dos funciones no son uniformes en to<strong>da</strong>s las situaciones,<br />

por cuanto el conocimiento a representar y <strong>de</strong>nominar por los términos admite<br />

distintas versiones y enfoques y las situaciones <strong>de</strong> transferencia <strong>de</strong>l<br />

conocimiento especializado admiten también varie<strong>da</strong>d, y esta varie<strong>da</strong>d<br />

condiciona la selección, el grado y las posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> introducir variación <strong>de</strong><br />

las formas <strong>de</strong> <strong>de</strong>nominación.<br />

De acuerdo con estas posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s, el conocimiento especializado que<br />

representan las uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s terminológicas pue<strong>de</strong> ser el conocimiento real que los


Terminología y lenguas minoritarias: necesi<strong>da</strong>d, universali<strong>da</strong>d y especifici<strong>da</strong>d<br />

especialistas producen directamente o que ellos mismos y los traductores<br />

observan en los textos; o bien pue<strong>de</strong> tratarse <strong>de</strong> un conocimiento artificial,<br />

establecido por consenso entre expertos con el objetivo <strong>de</strong> ponerse <strong>de</strong> acuerdo<br />

sobre el concepto a representar y <strong>de</strong>nominar, aun a costa <strong>de</strong> su simplificación.<br />

El primer tipo <strong>de</strong> conocimiento admite distintos grados <strong>de</strong> precisión y muestra<br />

su poliedrici<strong>da</strong>d a todos los niveles; el segundo, que representan<br />

prototípicamente las nomenclaturas científicas en ciencias naturales, es estable<br />

en su evolución y nítido en su contenido. El primer conocimiento es el que<br />

manejan los traductores, intérpretes, re<strong>da</strong>ctores técnicos (entre ellos los propios<br />

científicos) y mediadores divulgativos. El segundo existe solo en los glosarios y<br />

publicaciones normaliza<strong>da</strong>s. En numerosos casos los usuarios <strong>de</strong>ben manejar<br />

ambas versiones <strong>de</strong>l conocimiento. Por ejemplo los documentalistas, que<br />

trabajan con el conocimiento real en la indización y representan uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

conocimiento estan<strong>da</strong>rizado en sus herramientas <strong>de</strong> clasificación y control <strong>de</strong> la<br />

información.<br />

Más explícita es to<strong>da</strong>vía la variación <strong>de</strong>termina<strong>da</strong> por las características <strong>de</strong><br />

las situaciones <strong>de</strong> comunicación. A mayor grado <strong>de</strong> especialización <strong>de</strong> los interlocutores<br />

menor variación <strong>de</strong>nominativa y conceptual, cuanto más gran<strong>de</strong> sea<br />

la distancia cognitiva entre emisor y <strong>de</strong>stinatario, mayor canti<strong>da</strong>d y varie<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

variación y dispersión <strong>de</strong>nominativa y conceptual.<br />

Hemos dicho que la promoción <strong>de</strong> las lenguas en el marco <strong>de</strong> una política <strong>de</strong><br />

normalización presupone que estas pue<strong>da</strong>n ser usa<strong>da</strong>s en to<strong>da</strong>s las situaciones<br />

<strong>de</strong> comunicación. En estas situaciones, la comunicación <strong>de</strong>l conocimiento<br />

especializado pue<strong>de</strong> realizarse a distintos niveles <strong>de</strong> abstracción y con distintas<br />

finali<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />

Si ello es así, la terminología que requieren las lenguas minoritarias no pue<strong>de</strong><br />

limitarse a una concepción uniforme y restrictiva <strong>de</strong> las uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s especializa<strong>da</strong>s,<br />

sino que <strong>de</strong>be abrirse a la variación comunicativa consi<strong>de</strong>rando las uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

terminológicas como uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s léxicas que forman parte <strong>de</strong>l vocabulario <strong>de</strong><br />

una lengua, y, aunque con especifici<strong>da</strong><strong>de</strong>s en cuanto al contenido y a su uso<br />

restrictivo, participan <strong>de</strong> las mismas propie<strong>da</strong><strong>de</strong>s que las uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s léxicas.<br />

5. Sugerencias para la promoción <strong>de</strong> la terminología en las lenguas minoritarias<br />

Hemos <strong>de</strong>fendido en esta exposición que la terminología es necesaria para<br />

<strong>da</strong>r respuesta a <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación. Siempre que sea<br />

preciso representar y comunicar un conocimiento <strong>de</strong> manera precisa, las uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

léxicas o lexicaliza<strong>da</strong>s se revelan como el medio más a<strong>de</strong>cuado. Y ello con<br />

in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l sistema político <strong>de</strong> una socie<strong>da</strong>d, <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> lengua que esa<br />

comuni<strong>da</strong>d habla, <strong>de</strong> la consi<strong>de</strong>ración social <strong>de</strong> una lengua en su comuni<strong>da</strong>d e<br />

— 99 —


— 100 —<br />

M. Teresa Cabré<br />

internacionalmente, <strong>de</strong> su grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo tecnológico o <strong>de</strong>l nivel económico.<br />

To<strong>da</strong>s las lenguas usan terminología (en el sentido <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lexicaliza<strong>da</strong>s<br />

precisas) cuando necesitan comunicar un conocimiento específico. Generar<br />

por lo tanto terminología en una lengua no parece un tema que <strong>de</strong>pen<strong>da</strong> ni<br />

<strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> lengua ni <strong>de</strong> la situación <strong>de</strong> la comuni<strong>da</strong>d que la usa para sus comunicaciones.<br />

Pero a pesar <strong>de</strong> ello, es evi<strong>de</strong>nte que existen comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s que disponen <strong>de</strong><br />

terminología actualiza<strong>da</strong> para los temas propios <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados ámbitos y<br />

otras que no disponen <strong>de</strong> ella. La disponibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> terminología para un tema y<br />

situación <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> presencia y necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> ca<strong>da</strong><br />

comuni<strong>da</strong>d en este ámbito <strong>de</strong> intercambio. La comuni<strong>da</strong>d que necesita representar<br />

y comunicar internamente una temática <strong>de</strong>sarrolla su propia terminología<br />

<strong>de</strong> manera natural. Si esta misma comuni<strong>da</strong>d sale al exterior y se propone difundir<br />

sus innovaciones requiere terminología para hacerlo. La cuestión es en<br />

qué lengua lo hace.<br />

Sabemos que en la actuali<strong>da</strong>d la innovación sobre <strong>de</strong>terminados temas está<br />

claramente concentra<strong>da</strong> en unos pocos puntos <strong>de</strong>l planeta. También sabemos<br />

que esta concentración en <strong>de</strong>terminados países ha impuesto el uso generalizado<br />

<strong>de</strong> una lengua para las transacciones. Y que la mayoría <strong>de</strong> usuarios aceptamos<br />

sin gran reflexión esta situación <strong>de</strong> monolingüismo para <strong>de</strong>terminados temas en<br />

nombre <strong>de</strong> la rentabili<strong>da</strong>d, la productivi<strong>da</strong>d y la eficacia.<br />

Pero existen voces que se pronuncian en otros sentidos. Así, al lado <strong>de</strong> los<br />

que sostienen que el uso <strong>de</strong> una sola lengua en los temas especializados es <strong>de</strong>seable<br />

porque solo mediante una lingua franca se asegura la comunicación sobre<br />

temas que requieren un alto nivel <strong>de</strong> control <strong>de</strong>l contenido, existen otras posiciones<br />

que consi<strong>de</strong>ran que —aparte <strong>de</strong> aclarar que no es trivial que esta lengua<br />

franca proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> una imposición sobre la base <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r económico— ce<strong>de</strong>r<br />

a la monolingüización en las situaciones <strong>de</strong> comunicación especializa<strong>da</strong> es<br />

eliminar la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> que ca<strong>da</strong> lengua <strong>de</strong>sarrolle sus <strong>de</strong>nominaciones <strong>de</strong><br />

acuerdo con su estructura y mecanismos <strong>de</strong> creativi<strong>da</strong>d, ya que los especialistas<br />

<strong>de</strong> la lengua que recibe el nuevo concepto ten<strong>de</strong>rán a usar directamente el<br />

préstamo —o como máximo a producir un calco— por su alta rentabili<strong>da</strong>d. Una<br />

tercera posición se sitúa en la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> abrir la puerta a los préstamos y<br />

utilizar a los usuarios naturales en ca<strong>da</strong> campo para difundir formas más acor<strong>de</strong><br />

con la estructura <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> recepción, haciendo circular así formas terminológicas<br />

propias sin negar <strong>de</strong> entra<strong>da</strong> la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> que los préstamos pue<strong>da</strong>n<br />

llegar a instalarse como <strong>de</strong>nominaciones <strong>de</strong> referencia.<br />

No podríamos negar que la acelera<strong>da</strong> internacionalización <strong>de</strong>l conocimiento<br />

especializado y la globalización <strong>de</strong> mercados requiere que aquella comuni<strong>da</strong>d<br />

que <strong>de</strong>sea participar <strong>de</strong> estos intercambios <strong>de</strong>ba utilizar los medios expresivos


Terminología y lenguas minoritarias: necesi<strong>da</strong>d, universali<strong>da</strong>d y especifici<strong>da</strong>d<br />

más a<strong>de</strong>cuados. Y para comunicar los conceptos especializados no hay du<strong>da</strong> <strong>de</strong><br />

que el medio más a<strong>de</strong>cuado son los términos, porque han sido acuñados precisamente<br />

para <strong>de</strong>nominar un concepto preciso que ha sido aceptado explícitamente<br />

(a veces no tanto) por la comuni<strong>da</strong>d experta que <strong>de</strong>be utilizarlo.<br />

Es evi<strong>de</strong>nte que las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s innovadoras en el campo industrial, tecnológico,<br />

científico o <strong>de</strong> servicios vehiculan la representación y difusión <strong>de</strong> esta<br />

innovación a través <strong>de</strong> terminología precisamente acuña<strong>da</strong> para ello. Disponer<br />

por lo tanto <strong>de</strong> terminología <strong>de</strong> manera natural en una lengua <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> inicialmente<br />

<strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> innovación <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d que la habla. Pero hay una hecho<br />

incontrovertible: únicamente el uso sistemático <strong>de</strong> una lengua para una temática<br />

pue<strong>de</strong> hacer actualizar los mecanismos <strong>de</strong> creación neológica, y aun así no es<br />

muy frecuente. Pero se trata <strong>de</strong> la única vía si confiamos en que los usuarios <strong>de</strong><br />

una lengua han <strong>de</strong> crear libremente los términos.<br />

Hemos dicho que la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> terminología para temas propios<br />

<strong>de</strong>l mundo industrializado es especialmente relevante en las comunicaciones<br />

internacionales entre o con comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s tecnológicamente <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>s. Si<br />

es así, las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s que quieren participar <strong>de</strong> este marco necesitan comunicar<br />

con él usando los medios vehiculares más convenientes. La terminología es,<br />

para la expresión <strong>de</strong> los conceptos especializados, uno <strong>de</strong> estos medios.<br />

Ahora bien, si hemos reafirmado una concepción <strong>de</strong> la terminología como<br />

componente <strong>de</strong> las lenguas naturales, aunque compartiendo con recursos <strong>de</strong><br />

sistemas artificiales la expresión <strong>de</strong>l conocimiento especializado, para po<strong>de</strong>r<br />

afirmar que una lengua es, no solo apta sino que posee los mecanismos necesarios<br />

para crear recursos a<strong>de</strong>cuados para la comunicación en todos los ámbitos,<br />

<strong>de</strong>be disponer <strong>de</strong> terminología propia en ca<strong>da</strong> campo.<br />

Y si a<strong>de</strong>más hemos subrayado el interés <strong>de</strong> numerosos países por usar sus<br />

lenguas propias en to<strong>da</strong>s las situaciones, sin por ello renunciar a un intercambio<br />

plurilingüe ni a una comunicación eficaz en <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s situaciones, es lógico<br />

que aboguemos por el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la terminología en ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> las lenguas,<br />

con in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los mecanismos que ca<strong>da</strong> lengua posea o se <strong>de</strong>ci<strong>da</strong> arbitrar<br />

en el marco <strong>de</strong> una política lingüística.<br />

En este panorama pues la terminología, en tanto que parte <strong>de</strong> las lenguas naturales<br />

y el recurso más representativo <strong>de</strong> la comunicación especializa<strong>da</strong>, creemos<br />

que juega un papel estratégico en la reafirmación <strong>de</strong>l plurilingüismo.<br />

Nuestra propuesta es el mantenimiento <strong>de</strong> las lenguas naturales para comunicar<br />

las especiali<strong>da</strong><strong>de</strong>s siempre en el interior <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> país y, cuando sea razonable,<br />

en la comunicación internacional. Para ello las lenguas <strong>de</strong>ben poseer terminología<br />

propia y actualizarla permanentemente.<br />

Renunciar a las lenguas propias y adoptar una lengua única para la ciencia y<br />

la técnica y las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s económicas implica renunciar al <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> las co-<br />

— 101 —


— 102 —<br />

M. Teresa Cabré<br />

muni<strong>da</strong><strong>de</strong>s a mantener sus lenguas plenamente actualiza<strong>da</strong>s y por tanto renunciar<br />

al plurilingüismo generalizado.<br />

Las lenguas <strong>de</strong>ben poseer recursos terminológicos en todos los ámbitos temáticos<br />

y <strong>de</strong> activi<strong>da</strong>d y estos recursos <strong>de</strong>ben ser variados e incluir alternativas<br />

distintas para las diferentes situaciones <strong>de</strong> comunicación. Las condiciones <strong>de</strong><br />

precisión, concisión y sistematici<strong>da</strong>d que la representación <strong>de</strong>l conocimiento<br />

especializado y su transferencia requieren obliga a centrar una mayor atención<br />

en el control <strong>de</strong> las <strong>de</strong>nominaciones según las características <strong>de</strong> los escenarios<br />

<strong>de</strong> comunicación.<br />

En escenarios <strong>de</strong> comunicación internacional o en situaciones <strong>de</strong> comunicación<br />

monolingüe que reclaman un alto grado <strong>de</strong> precisión, es necesaria una terminología<br />

normaliza<strong>da</strong> para ca<strong>da</strong> lengua y un control estricto <strong>de</strong> las equivalencias<br />

entre las lenguas.<br />

En escenarios <strong>de</strong> comunicación natural, las formas normaliza<strong>da</strong>s son solo<br />

una <strong>de</strong> las varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> la expresión especializa<strong>da</strong>, y en estos casos la noción<br />

<strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> las formas <strong>de</strong>nominativas pasa a tener un papel más central<br />

que la <strong>de</strong> corrección o normalización.<br />

Pero como ya hemos subrayado, ni la disponibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> recursos estables y<br />

a<strong>de</strong>cuados en las lenguas, ni la ubicación <strong>de</strong> estos recursos en soportes<br />

accesibles son condiciones suficientes para fomentar el plurilingüismo<br />

terminológico. Para hacerlo reali<strong>da</strong>d es necesario que los científicos<br />

intensifiquemos el uso <strong>de</strong> nuestras lenguas en todos los escenarios en que sea<br />

posible y aconsejable, y que los gobiernos tengan la i<strong>de</strong>a y la voluntad <strong>de</strong><br />

contribuir al plurilingüismo activo. Sin esta voluntad política la conservación<br />

<strong>de</strong>l patrimonio lingüístico nunca será una reali<strong>da</strong>d completa.<br />

Bibliografía<br />

Cabré, M. T. (2000): “Importancia <strong>de</strong> la terminología para la comunicación en<br />

las lenguas europeas”. Conferencia presenta<strong>da</strong> en el Congreso Le lingue di<br />

Europa. Bolonia, 2-4 Octubre 2000.<br />

Cabré, M. T. (2000): “Sobre la unitat i diversitat <strong>de</strong> les llengües”. Conferencia<br />

inaugural <strong>de</strong>l curso académico 2001-2002 <strong>de</strong> la Universitat Pompeu Fabra.<br />

Barcelona, 4 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2001.<br />

Jespersen, O. (1925): Menneskehed, Nasion og Individ i Sproget. Oslo. Traducción<br />

catalana <strong>de</strong> J. Argente: La llengua en la humanitat, la nació i l'individu.<br />

Barcelona: Edicions 62.


Lenguas Minoritarias y Lenguas Minoriza<strong>da</strong>s en<br />

Estados Unidos, con especial atención al castellano<br />

Concepción M. Vala<strong>de</strong>z, Ph.D. 1<br />

Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> California, Los Ángeles<br />

Resumen<br />

La diversi<strong>da</strong>d entre los grupos étnicos y la varie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas siguen aumentando<br />

en los Estados Unidos, tanto en número <strong>de</strong> hablantes como en número<br />

<strong>de</strong> grupos y lenguas. El grupo latino llegó a los 35 millones <strong>de</strong> habitantes en<br />

el Censo 2000. Sin embargo, los números no garantizan ni po<strong>de</strong>r político, ni<br />

sobrevivencia lingüística a través <strong>de</strong> las generaciones. Existen fuerzas sociopolíticas<br />

que limitan, que minorizan el potencial <strong>de</strong> algunas lenguas y <strong>de</strong> sus<br />

hablantes. Al mismo tiempo hay indicaciones <strong>de</strong> contrarresto a las ten<strong>de</strong>ncias<br />

actuales. Los hablantes <strong>de</strong> otros idiomas y la economía política están influenciando<br />

cambios en el carácter nacional <strong>de</strong> ese país. En este relatorio se propone<br />

un marco para estudiar las fuerzas sociales y políticas que apoyan o frenan la<br />

dinámica <strong>de</strong> la diversi<strong>da</strong>d lingüística en comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s plurilingües, como es el<br />

caso en los Estados Unidos.<br />

Este ensayo presenta el panorama lingüístico <strong>de</strong> los Estados Unidos, mostrando<br />

dón<strong>de</strong> radican los hablantes <strong>de</strong> castellano, la lengua más numerosa <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong>l inglés. Continuamos con el tema <strong>de</strong> minorización, ya que se trata <strong>de</strong><br />

una lengua con estatus mundial que en Estados Unidos se clasifica lengua minoritaria.<br />

Se indican las ten<strong>de</strong>ncias al abandono <strong>de</strong> la lengua materna a favor<br />

<strong>de</strong>l inglés al mismo tiempo que se muestran indicaciones que favorecen la retención<br />

y extensión <strong>de</strong> esas lenguas. Terminamos con un llamamiento para aumentar<br />

el reconocimiento y el consiguiente apoyo para el bilingüismo y plurilingüismo<br />

en un país que ahora se auto-<strong>de</strong>fine como monolingüe.<br />

Diversi<strong>da</strong>d lingüística en los Estados Unidos<br />

Al hablar <strong>de</strong> diversi<strong>da</strong>d lingüística en EE.UU. hay que comenzar por el castellano<br />

y sus hablantes. El castellano es el idioma con más hablantes, <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> inglés, en dicho país. Si tomamos en cuenta el número <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> origen<br />

latino, Estados Unidos viene siendo el quinto país latino en las Américas,<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> México, Brasil, Colombia, y Argentina.<br />

1 Se agra<strong>de</strong>ce la ayu<strong>da</strong> <strong>de</strong> J. Asato con la búsque<strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos <strong>de</strong>l Censo 2000 y <strong>de</strong> A.A. Amabisca<br />

con las referencias sobre la Proposición 209 <strong>de</strong> California.<br />

— 103 —


Tabla 1: Latinos en las Américas<br />

Millones <strong>de</strong> personas<br />

— 104 —<br />

Concepción M. Vala<strong>de</strong>z<br />

2000 2050<br />

1. Brasil 170.7 1. Brasil 241.0<br />

2. México 98.9 2. México 144.9<br />

3. Colombia 42.3 3. Latinos en EE.UU. 96.5<br />

4. Argentina 37.0 4. Colombia 71.6<br />

5. Latinos en EE.UU. 32.0 5. Argentina 54.5<br />

Fuente: CEPAL (UN), América Latina: Proyecciones <strong>de</strong> Población, 1970-2050.<br />

Boletín Demográfico 62 (julio 1998), citado en Davis (2000).<br />

El Censo 2000 nos ofrece cifras que apoyan, y hasta aumentan, tal <strong>de</strong>claración.<br />

La Tabla 1 es a<strong>da</strong>pta<strong>da</strong> <strong>de</strong>l libro Magical Urbanism, Latinos Reinvent the<br />

U.S. Big City American Big City, <strong>de</strong> Mike Davis 2 . Construi<strong>da</strong> sobre proyecciones<br />

hechas en 1997, dicha tabla subestima la población latina en Estados Unidos.<br />

En 1997 se pensó que habría 32 millones en el año 2000, mientras que el<br />

Censo 2000 encontró 35 millones <strong>de</strong> estos resi<strong>de</strong>ntes en la unión americana.<br />

La Tabla 2 muestra el reparto <strong>de</strong> la población total <strong>de</strong> EE.UU, <strong>de</strong> los<br />

281.421.906 habitantes contados en el Censo 2000. La población que se autoi<strong>de</strong>ntificó<br />

como blanca y no latina fue el 75%. La población latina/hispana fue<br />

el 12,5% con 35.305.818, como ya hemos señalado. Los otros grupos con números<br />

significativos son el afro-americano/negro con 12,3%, los <strong>de</strong> origen étnico<br />

asiático, con el 3,6%. A<strong>de</strong>más, encontramos al grupo amerindio y nativos<br />

<strong>de</strong> Alaska con 0,9%, 2.475.956 y los hawaianos y otros <strong>de</strong> las Islas <strong>de</strong>l Pacífico<br />

contando 0,1%, con 398.835. 3 Estos son los grupos étnicos <strong>de</strong> mayor número en<br />

los Estados Unidos. Hay un 5,5% compuesto por centenares <strong>de</strong> otros grupos.<br />

2 Davis, M. (2000). Urbanismo Mágico, Los Latinos Reinventan la Ciu<strong>da</strong>d Gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> los<br />

Estados Unidos. London / New York: Verso Publications.<br />

3 U.S. Census (2001). http//www.census.gov


Lenguas Minoritarias y Lenguas Minoriza<strong>da</strong>s en Estados Unidos<br />

Tabla 2. Población según raza y población <strong>de</strong> origen hispano o latino en los Estados<br />

Unidos: 2000 (Population by Race and Hispanic or Latino Origin, for the United<br />

States, 2000)<br />

Race<br />

Total Population …………….<br />

Number of race responses ……....<br />

White …………………………….<br />

Black or African American ……...<br />

American Indian and Alaska Native<br />

Asian ……………………………<br />

Native Hawaiian and Other Pacific<br />

Islan<strong>de</strong>r ……………………...<br />

Some other race ……………….<br />

Hispanic or Latino and Race<br />

Total Population ……………..<br />

Hispanic or Latino (of any race)…<br />

Not Hispanic or Latino ………….<br />

Number<br />

— 105 —<br />

281 421 906<br />

274 595 678<br />

211 460 626<br />

34 658 190<br />

2 475 956<br />

10 242 998<br />

398 835<br />

15 359 073<br />

281 421 906<br />

35 305 818<br />

246 116 088<br />

Percent of total<br />

Population<br />

100.0<br />

97.6<br />

75.1<br />

12.3<br />

0.9<br />

3.6<br />

0.1<br />

5.5<br />

100.0<br />

12.5<br />

87.5<br />

A<strong>da</strong>ptación <strong>de</strong> U.S. Census Bureau, Census 2000, Internet, 2 <strong>de</strong> abril, 2001<br />

Localización geográfica <strong>de</strong> la población latina<br />

¿Dón<strong>de</strong> radican los 35 millones <strong>de</strong> Latinos? El Censo 2000 nos indican que<br />

se encuentra esta población por los 50 estados <strong>de</strong> la unión americana, y en todos<br />

sus territorios. Hay latinos en Guam, en las Islas Hawaianas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la costa<br />

<strong>de</strong>l oeste hasta la <strong>de</strong>l este, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Alaska hasta el sur <strong>de</strong>l país y en Puerto Rico.<br />

Las concentraciones mayores en números absolutos se encuentran en cinco estados:<br />

California, Nueva York, Flori<strong>da</strong>, Texas, y Nuevo México. A<strong>de</strong>más, hay<br />

sesenta y un (61) con<strong>da</strong>dos en Estados Unidos don<strong>de</strong> ya radican más <strong>de</strong><br />

100,000 habitantes <strong>de</strong> origen latino.


Mapa <strong>de</strong> Estados Unidos<br />

— 106 —<br />

Concepción M. Vala<strong>de</strong>z<br />

El Censo 2000 nos indica los porcentajes <strong>de</strong> la diversi<strong>da</strong>d lingüística <strong>de</strong> la<br />

población en ca<strong>da</strong> estado. California encabeza la lista con casi el 40% <strong>de</strong> la población<br />

que habla otros idiomas. Esto no establece que el 40% <strong>de</strong> los resi<strong>de</strong>ntes<br />

<strong>de</strong> California hablan castellano, porque hay numerosos idiomas en ese estado.<br />

Sin embargo, si estudiamos la tabla vemos que hay una concor<strong>da</strong>ncia en cuatro<br />

casos entre los estados con porcentajes más altos <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ntes latinos y los que<br />

tienen mayores porcentajes hablantes <strong>de</strong> otras lenguas (que no sea el inglés).<br />

California, Nuevo México, Texas y Nueva York. Vemos que Hawaii, Arizona,<br />

y Nueva Jersey entran antes <strong>de</strong> Flori<strong>da</strong> en esta tabla.


Lenguas Minoritarias y Lenguas Minoriza<strong>da</strong>s en Estados Unidos<br />

Tabla 3: Lengua habla<strong>da</strong> en casa según estado, por la población <strong>de</strong> e<strong>da</strong><strong>de</strong>s 5 años y<br />

más. Porcentaje que habla otra lengua que no sea el inglés. Fuente: U.S. Census<br />

Bureau, Census 2000 Supplementary Survey<br />

El panorama expuesto por estas cifras y mapas nos manifiestan que la población<br />

estadouni<strong>de</strong>nse ha cambiado <strong>de</strong> una forma dramática en las últimas déca<strong>da</strong>s.<br />

Los centros urbanos, tanto como los pueblos más pequeños, reflejan la incorporación<br />

<strong>de</strong> personas recién inmigra<strong>da</strong>s <strong>de</strong> Asia, <strong>de</strong> Latinoamérica, <strong>de</strong> Eu-<br />

— 107 —


— 108 —<br />

Concepción M. Vala<strong>de</strong>z<br />

ropa, <strong>de</strong>l Medio-oriente, <strong>de</strong> la India -total, <strong>de</strong> todo el mundo. Esta incorporación<br />

se ve en los artículos comestibles que aparecen en los supermercados, en las facha<strong>da</strong>s<br />

<strong>de</strong> iglesias y templos con rótulos en otros idiomas y en alfabetos no románicos.<br />

Las iglesias han incluido misas en los idiomas <strong>de</strong> sus párrocos recién<br />

llegados. 4 Los Ángeles, California tiene ocho difusoras <strong>de</strong> radio en castellano.<br />

Hay radio en un mínimo <strong>de</strong> diez idiomas 5 a lo largo <strong>de</strong> California, incluyendo<br />

dos en portugués azoriano. Por las vecin<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s las urbes se ven anuncios<br />

gran<strong>de</strong>s (billboards) y pequeños (hasta en los autobuses) en distintos idiomas.<br />

Diversi<strong>da</strong>d lingüística en la población estudiantil<br />

En la población escolar es don<strong>de</strong> la presencia lingüística no-inglés hablante<br />

es más notable. Des<strong>de</strong> 1990, las 26 ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s más gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país han tenido<br />

una población estudiantil no-inglés hablante suficiente numerosa para que las<br />

escuelas se vean obliga<strong>da</strong>s a respon<strong>de</strong>r a esta situación, ya que Estados Unidos<br />

tiene escolarización obligatoria hasta los 16 años.<br />

Hemos visto que el aumento <strong>de</strong> los grupos llamados “minorías” ha sido superior<br />

al <strong>de</strong>l grupo “mayoritario”. El caso <strong>de</strong> California merece atención ya que el<br />

total <strong>de</strong>l aumento <strong>de</strong>mográfico en este estado ha sido entre estos grupos. La cifra<br />

<strong>de</strong> la población “minoría lingüística” creció por 40%, mientras que la población<br />

que sólo habla inglés disminuyó por uno por ciento (1%). La siguiente<br />

tabla muestra el aumento en la población <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d escolar que habla algún<br />

idioma que no sea inglés a través <strong>de</strong> dos déca<strong>da</strong>s, 1980--2000. Se comparan los<br />

porcentajes <strong>de</strong> EE.UU. con los <strong>de</strong> California.<br />

4 Veinte años atrás, en Canoga Park, California, don<strong>de</strong> radica la escritora <strong>de</strong> este ensayo, las<br />

iglesia católica <strong>de</strong> esa parroquia tenía tres misas en los domingos y las tres se <strong>da</strong>ban en inglés. En<br />

los domingos <strong>de</strong> tiempos actuales (2001) hay dos misas en castellano, dos en inglés, una en<br />

vietamés y una en tagalog, lengua franca <strong>de</strong> las Islas Filipinas.<br />

5 Castellano, coreano, portugués, armenio, japonés, cantonés, farsi, tagalog, vietnamés, ruso.


Lenguas Minoritarias y Lenguas Minoriza<strong>da</strong>s en Estados Unidos<br />

Tabla 4. Porcentajes <strong>de</strong> la población que <strong>de</strong>claró hablar una lengua que no fuera<br />

inglés en casa<br />

E<strong>da</strong>d<br />

1980 1990 2000<br />

5+ años<br />

EE. UU. 11.0 13.8 17.6<br />

California 22.6 31.5 39.5<br />

5-17 años<br />

EE.UU. 9.6 13.9 18.4<br />

California 23.0 35.0 42.6<br />

Fuente: U.S. Census 1980, 1990, 2000, a<strong>da</strong>ptación <strong>de</strong> Rumberger, 2001<br />

Competencia lingüística <strong>de</strong>l inglés<br />

Lo que los lectores <strong>de</strong> las cifras anteriores inmediatamente pi<strong>de</strong>n es el porcentaje<br />

<strong>de</strong> los hablantes <strong>de</strong> esas otras lenguas que también hablan inglés. El<br />

censo pregunta a qué nivel hablan esta lengua. La siguiente tabla nos muestra<br />

que el porcentaje <strong>de</strong> los que respondieron que hablan inglés menos <strong>de</strong> “muy<br />

bien”.<br />

Tabla 5. Porcentaje <strong>de</strong> la población que <strong>de</strong>claró hablar inglés menos <strong>de</strong> muy bien,<br />

1980, 1990, 2000<br />

1980 1990 2000<br />

E<strong>da</strong>d<br />

5+ años<br />

EE.UU. 4.8 6.1 7.7<br />

California<br />

5-17 años<br />

11.4 16.2 18.9<br />

EE.UU. 5.3 5.6<br />

California 14.9 13.6<br />

Fuente: U.S. Census 1980, 1990, 2000. A<strong>da</strong>ptación <strong>de</strong> Rumberger, 2001<br />

Notamos que todos los porcentajes son relativamente bajos. La gran mayoría<br />

<strong>de</strong> los habitantes indicados “minorías lingüísticas” se evalúan hablar inglés<br />

muy bien. 6<br />

6 Las escuelas <strong>de</strong> California i<strong>de</strong>ntifican el 25% <strong>de</strong> la población estudiantil como “English<br />

learners”. La discrepancia entre el 13.6% <strong>de</strong>l Censo y el 25% <strong>de</strong> las escuelas pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>bido a<br />

— 109 —


— 110 —<br />

Concepción M. Vala<strong>de</strong>z<br />

La presencia <strong>de</strong> estas poblaciones y sus lenguas ofrece la problemática <strong>de</strong> su<br />

coexistencia con el grupo inglés hablante y entre los distintos grupos etnolingüísticos<br />

mismos. Vemos el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l bilingüismo mediante la adquisición<br />

<strong>de</strong>l inglés por los que inmigrantes no-inglés hablantes. ¿Será un bilingüismo<br />

aditivo o subtractivo? Y los <strong>de</strong>l grupo mayoritario, o los ya inglés hablantes,<br />

¿estarán éstos aprendiendo algunas <strong>de</strong> las lenguas que se encuentran en sus vecin<strong>da</strong><strong>de</strong>s?<br />

Seguimos con la exploración <strong>de</strong> estas preguntas.<br />

Lenguas mundiales y lenguas indígenas minoriza<strong>da</strong>s<br />

Si uno ve sólo la presente manifestación <strong>de</strong> esta diversi<strong>da</strong>d lingüística y étnica,<br />

pensará que hay apoyo universal para el mantenimiento <strong>de</strong> esas lenguas y<br />

<strong>de</strong> las culturas <strong>de</strong> sus hablantes. Uno dirá que realmente Estados Unidos se ha<br />

convertido en un país multilingüe y multicultural.<br />

Sin embargo uno <strong>de</strong>be recor<strong>da</strong>r lo ocurrido con las lenguas que ya existían en<br />

Norte América a la llega<strong>da</strong> <strong>de</strong> los europeos a esa parte que ahora es Estados<br />

Unidos. De 1000 lenguas/dialectos y <strong>de</strong> 30 a 40 millones <strong>de</strong> hablantes que se<br />

calculan haber existido en esta zona, que<strong>da</strong>n 300 lenguas reconoci<strong>da</strong>s. De esas<br />

300 lenguas, un 55% tiene solo hablantes <strong>de</strong> avanza<strong>da</strong> e<strong>da</strong>d. Entre la población<br />

indígena, que hoy cuenta con 2 a 3 millones <strong>de</strong> personas, solamente que<strong>da</strong>n<br />

unos 300.000 hablantes (Molesky 1986; US Census 2000). También tenemos<br />

los estudios <strong>de</strong>l sociólogo Fishman <strong>de</strong> los años 1970 don<strong>de</strong> nos indicaba que en<br />

Estados Unidos en cuatro generaciones se cambiaba el idioma <strong>de</strong> un grupo al<br />

inglés (language shift) (1991). Ahora vemos ocurrir esa transición en una sola<br />

generación. ¿Cuáles son los factores que luchan contra el mantenimiento <strong>de</strong> la<br />

diversi<strong>da</strong>d lingüística?<br />

La política lingüística, i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> asimilación o marginación<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista lingüístico to<strong>da</strong>s las lenguas <strong>de</strong>ben tener iguales <strong>de</strong>rechos,<br />

<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>s y po<strong>de</strong>rse usar en todos los ámbitos. To<strong>da</strong>s son lógicas,<br />

complejas cognoscitivamente, capaces <strong>de</strong> expresar cualquier pensamiento,<br />

y si se les ofrece recursos para su cultivo, pue<strong>de</strong>n crear los nuevos términos<br />

léxicos necesitados por sus usuarios.<br />

Tove Skutnabb-Kangas usa el término linguacismo, un constructo que explica<br />

la discriminación contra las lenguas que no sean las oficiales/nacionales.<br />

Ella compara el linguacismo con otros -ismos negativos, como el racismo, clasismo,<br />

sexismo. Skutnabb-Kangas <strong>de</strong>clara que el monolingüismo, a nivel personal<br />

o bien a nivel <strong>de</strong> socie<strong>da</strong>d, no es tanto cuestión lingüística, aunque sí<br />

tiene que ver con lengua. Más bien es una isla psicológica, respal<strong>da</strong><strong>da</strong> por po-<br />

que las escuelas exigen lecto-escritura en inglés a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> competencia oral, mientras que el<br />

censo solo pregunta sobre la habili<strong>da</strong>d oral (Rumberger, 2001).


Lenguas Minoritarias y Lenguas Minoriza<strong>da</strong>s en Estados Unidos<br />

<strong>de</strong>r político. Para ella esto es un calambre i<strong>de</strong>ológico (An i<strong>de</strong>ological cramp).<br />

Es una enferme<strong>da</strong>d, dice Skutnabb-Kangas. “Si un país es un país oficialmente<br />

monolingüe, en la mayoría <strong>de</strong> los casos esto quiere <strong>de</strong>cir que ‘Todo las minorías<br />

son oprimi<strong>da</strong>s y don<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos lingüísticos <strong>de</strong> esas personas<br />

son violados’”. Skuatnabb-Kangas sigue “…el linguacismo se <strong>de</strong>fine por sus<br />

i<strong>de</strong>ologías e estructuras que se usan para legitimar, efectuar y reproducir una<br />

división <strong>de</strong>sigual <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y recursos (tanto materiales como no-materiales)<br />

entre los grupos que se <strong>de</strong>finen a bases <strong>de</strong> lengua (la lengua materna)”.<br />

(Skutnabb-Kangas 1995:42)<br />

Mike Davis en su libro Magical Urbanism, antes citado, nos recuer<strong>da</strong> la socio-política<br />

que <strong>de</strong>bilita el castellano y hasta ‘incapacita’ esta lengua: “The ultimate<br />

betrayal of Latino children is the <strong>de</strong>magoguery that asserts that their<br />

main handicap is speaking Spanish.” (La traición máxima contra los niños latinos<br />

es la <strong>de</strong>magogia que califica el hablar castellano su principal <strong>de</strong>sventaja.)<br />

(Davis 2000:119). En California tres iniciativas legislativas que limitan los <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> los inmigrantes fueron aproba<strong>da</strong>s entre el 1994 y 1998. 7 Las dos<br />

primeras, la 187 y la 209, atacan frontalmente a todos los inmigrantes documentados,<br />

8 ya to<strong>da</strong>s las minorías étnicas aunque la campaña para lograr la<br />

aprobación <strong>de</strong> los votantes se enfocó en los latinos. El refrendo con más fuerte<br />

impacto contra la lengua <strong>de</strong>l latino recién llegado y contra el potencial <strong>de</strong> los<br />

más jóvenes, es la tercera, la Proposición 227. Con esta ley, aproba<strong>da</strong> en 1998,<br />

se redujo en una manera severa la educación bilingüe en este estado. La campaña<br />

para esta iniciativa legal, encabeza<strong>da</strong> por el empresario Ron Unz, una persona<br />

que jamás había pisado un salón escolar bilingüe, se aferró a su lema, sin<br />

fun<strong>da</strong>mento, <strong>de</strong> que la razón por el fracaso escolar <strong>de</strong>l alumno latino era la educación<br />

bilingüe. El público que vota, una proporción <strong>de</strong> los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos, en la<br />

gran mayoría, sin hijos o hijas en las escuelas públicas, no se había convencido<br />

<strong>de</strong> la utili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> la lengua materna para la instrucción. Al contrario,<br />

sospechaban que las prácticas educativas que usen lenguas que no sean el inglés<br />

tienen algo antipatriótico, extensión <strong>de</strong>l linguacismo antes mencionado.<br />

Desafíos y oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> la diversi<strong>da</strong>d lingüística <strong>de</strong>l momento<br />

El abandono <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> origen <strong>de</strong> aquellos que llegan a Estados Unidos<br />

hablando otra lengua es común. La fuerza social ha exigido ese “language<br />

7<br />

En 1994 se aprobó la Proposicion 187, que intentaba expulsar <strong>de</strong> las escuelas públicas a los<br />

alumnos sin documentos <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia legal y negar servicios medicos a esas familias. En 1996,<br />

se aprobó la Proposición 209, “California Civil Rights Initiative” que anula los a<strong>de</strong>lantos<br />

promovidos por las leyes <strong>de</strong> acción afirmativa. En 1998, la Proposición 227, “English for the<br />

Children”, frena la instrucción en la lengua materna a los no-inglés hablantes.<br />

8<br />

Indocumentado es un término que evita la connotación <strong>de</strong>spectiva <strong>de</strong> la palabra ilegal o alien,<br />

que parece referirse a un extraterrestre.<br />

— 111 —


— 112 —<br />

Concepción M. Vala<strong>de</strong>z<br />

shift”. El monolingüismo (en inglés) entre los estadouni<strong>de</strong>nses es notorio. Y<br />

entre estos ya se encuentran no solo los anglosajones, pero también los amerindios,<br />

quienes estaban en estas tierras antes <strong>de</strong> los europeos y cuyas lenguas siguen<br />

en vía <strong>de</strong> extinción. En cuanto a las lenguas <strong>de</strong> otros países, indicamos<br />

anteriormente que en una generación pue<strong>de</strong> ocurrir ese abandono, ese cambio<br />

<strong>de</strong> la lengua materna por la segun<strong>da</strong> lengua, el inglés, y esta es la única lengua<br />

que una persona maneja bien. Hay gran<strong>de</strong>s números <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> origen latino,<br />

chino, persa, etc. don<strong>de</strong> no hay forma <strong>de</strong> comunicación entre nietos/nietas<br />

yabuelos/abuelas. Esto ya comienza aparecer hasta entre hijos/hijas y sus padres<br />

y madres.<br />

Principal entre los factores que han contribuido a ese rápido cambio <strong>de</strong> L1<br />

(lengua 1, primera lengua) a L2 (segun<strong>da</strong> lengua) se encuentra la i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong><br />

que el bilingüismo es algo <strong>de</strong>seable sólo para los <strong>de</strong> clase media, y si ya hablan<br />

inglés. Las escuelas han convencido a los alumnos <strong>de</strong> los hogares <strong>de</strong> la clase<br />

trabajadora que <strong>de</strong>jar esa L1 es necesaria para lograr L2 y para tener acceso las<br />

promesas que el país ofrece al inglés hablante. Esta política tiene la meta <strong>de</strong> un<br />

bilingüismo subtractivo. Hubo un corto periodo, <strong>de</strong> los años 1968 a los 1980,<br />

cuando la educación bilingüe, con subvención fe<strong>de</strong>ral, apoyaba el <strong>de</strong>sarrollo y<br />

mantenimiento <strong>de</strong>l bilingüismo para los alumnos no inglés hablantes, un bilingüismo<br />

aditivo (Padilla et al. 1990; Vala<strong>de</strong>z 2001). En los años más recientes,<br />

en la mayoría <strong>de</strong> los estados <strong>de</strong>l país la meta ha sido agregar inglés sin compromiso<br />

<strong>de</strong> mantener la L1. La Proposición 227, antes menciona<strong>da</strong>, abiertamente<br />

intenta impulsar el abandono <strong>de</strong> esas primeras lenguas, al no ser inglés 9 .<br />

Al mismo tiempo que hay ese pleito abierto contra el mantenimiento <strong>de</strong> L1,<br />

especialmente por el sistema escolar, vemos otras señas que muestran la fuerza<br />

ydinámica <strong>de</strong> la diversi<strong>da</strong>d lingüística en país. A<strong>de</strong>más un sector <strong>de</strong>l grupo<br />

mayoritario muestra reconocimiento <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong>l bilingüismo para su grupo.<br />

Des<strong>de</strong> los años 1970 ha habido familias <strong>de</strong> inglés hablantes que han pedido<br />

educación bilingüe para sus hijos e hijas. En dicho caso sí se reconoce el beneficio<br />

<strong>de</strong> un bilingüismo aditivo.<br />

Un resultado <strong>de</strong>l gran aumento <strong>de</strong> número <strong>de</strong> personas no-inglés hablantes ha<br />

sido el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> infraestructura social y económica para éstos que se ofrece<br />

en sus idiomas. Mencionamos ya que hay radio y televisión en una diversi<strong>da</strong>d<br />

<strong>de</strong> lenguas. Ca<strong>da</strong> centro urbano, y muchas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s suburbanas y rurales<br />

también, necesitan personas diestras (e.g. comerciantes, profesionales,) con<br />

competencias lingüísticas y conocimiento cultural para respon<strong>de</strong>r a las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> esas poblaciones. Este grupo <strong>de</strong> personas tiene el rol <strong>de</strong> “cultural<br />

broker” el traductor no solo <strong>de</strong>l contenido lingüístico, sino también <strong>de</strong>l aspecto<br />

9 El Sr. Ron Unz ha logrado la misma campaña en el estado <strong>de</strong> Arizona (2001) y al mismo tiempo<br />

está promoviendo esta iniciativa en el estado <strong>de</strong> Nueva York.


Lenguas Minoritarias y Lenguas Minoriza<strong>da</strong>s en Estados Unidos<br />

cultural. Regresaremos a este punto más a<strong>de</strong>lante. Comienza verse un acercamiento<br />

entre los latinos ya norteamericanizados -quienes en muchos casos casi<br />

no hablan castellano (español)- con la clase profesional recién inmigra<strong>da</strong> <strong>de</strong> los<br />

países español-hablantes. Fishman (1996) habla <strong>de</strong> la responsabili<strong>da</strong>d que el<br />

hablante tiene por su lengua. Declara que en muchos lugares don<strong>de</strong> ha habido<br />

discriminación lingüística, el hablante termina aceptando lo negativo que otros<br />

le otorgan a su lengua. Esta teoría indica que el hablante muy probablemente<br />

abandonará su lengua <strong>de</strong> origen. Quien haya vivido en semejantes situaciones<br />

sabrá lo difícil que es mantenerse fiel a tu lengua. Hay muchos ejemplos <strong>de</strong> la<br />

historia reciente <strong>de</strong> España, <strong>de</strong> Estados Unidos, <strong>de</strong> América <strong>de</strong>l Sur y <strong>de</strong> muchos<br />

otros lugares <strong>de</strong>l mundo don<strong>de</strong> ha habido, y aún, existe discriminación<br />

lingüística — el linguacismo.<br />

Alentador es estudiar la sociolingüística <strong>de</strong> Estados Unidos en estos tiempos.<br />

Igual que en otros lugares <strong>de</strong>l mundo, vemos el pleito oficial contra el bilingüismo<br />

-la política oficial- conviviendo con las políticas informales. En el siguiente<br />

cuadro po<strong>de</strong>mos marcar don<strong>de</strong> existen leyes oficiales, como en California,<br />

cual es un estado English Only, pero don<strong>de</strong> se encuentra amplio uso <strong>de</strong><br />

otros idiomas en lugares públicos.<br />

Políticas lingüísticas, ámbitos <strong>de</strong> aplicación / políticas oficiales y políticas informales<br />

10<br />

Ámbito <strong>de</strong> aplicación<br />

Sistema educativo<br />

Área Comercial<br />

Servicios <strong>de</strong> emergencia<br />

Servicios sociales<br />

Uso en público<br />

Uso a nivel personal<br />

Política lingüística oficial Política lingüística informal<br />

Uso oral<br />

Uso en forma<br />

escrita Uso oral<br />

— 113 —<br />

Uso en forma<br />

escrita<br />

Dinámica entre las leyes oficiales y el comportamiento <strong>de</strong> refuerzo o rechazo<br />

Mediante un análisis semejante <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> las lenguas en contacto po<strong>de</strong>mos<br />

observar el dinamismo entre esas lenguas y las políticas lingüísticas en una <strong>de</strong>termina<strong>da</strong><br />

comuni<strong>da</strong>d.<br />

10 Vala<strong>de</strong>z, C.M. (2000): La Política Lingüística, Definición y Funciones. Facultad <strong>de</strong> Lenguas<br />

Vivas, Instituto <strong>de</strong> Lingüística Guaraní <strong>de</strong>l Paraguay (IDELGUAP).


— 114 —<br />

Concepción M. Vala<strong>de</strong>z<br />

Enten<strong>de</strong>r el presente y preparación para el futuro.<br />

Sí hay una riqueza <strong>de</strong> diversi<strong>da</strong>d lingüística en Estados Unidos. También hay<br />

una ambivalencia entre el grupo mayoritario al ver los cambios <strong>de</strong>mográficos<br />

visibles a lo largo y ancho <strong>de</strong>l país. La minorización <strong>de</strong> las lenguas y grupos<br />

que no hablan inglés sigue fuerte. La sociología nos ayu<strong>da</strong> a enten<strong>de</strong>r la relación<br />

entre status <strong>de</strong> una lengua (o dialecto) y el status <strong>de</strong> sus hablantes. Una<br />

lengua pue<strong>de</strong> ser un idioma <strong>de</strong> prestigio mundial, pero si sus hablantes son <strong>de</strong><br />

condiciones económicas, políticas, o sociales precarias y están en contacto con<br />

otra cuyos hablantes tienen las condiciones favoreci<strong>da</strong>s, el prestigio mundial <strong>de</strong><br />

la lengua <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong>sfavorecido es muy probable que no exista en el nuevo<br />

contexto. En estos entornos, ni ellos, ni su lengua, por muy prestigiosa que sea<br />

en el foro mundial, tienen status comparable al <strong>de</strong>l inglés-hablante y al <strong>de</strong>l<br />

idioma inglés. A<strong>de</strong>más el hablar otra lengua que no sea la oficial/nacional ha<br />

resultado en golpes físicos y emocionales. A través <strong>de</strong>l globo terrestre, y a través<br />

<strong>de</strong> la historia, se encuentran <strong>de</strong>claraciones <strong>de</strong> insultos y heri<strong>da</strong>s recibi<strong>da</strong>s<br />

por el habla. (A la e<strong>da</strong>d <strong>de</strong> seis años, a la autora <strong>de</strong> este informe la exhibieron<br />

como una criminal por todos los salones <strong>de</strong> su escuela primaria en el estado <strong>de</strong><br />

Texas, con un rótulo colgando <strong>de</strong>l cuello, <strong>de</strong>clarando su <strong>de</strong>lito: “I spoke<br />

Spanish” (Hablé en Castellano). La efectivi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l insulto es <strong>de</strong>bido a que ese<br />

insulto ataca i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d y manera <strong>de</strong> vi<strong>da</strong>, no únicamente al habla.<br />

Sin embargo, en Estados Unidos, igual que en varios otros lugares <strong>de</strong>l<br />

mundo, vemos el movimiento <strong>de</strong> reconocer y valorar las lenguas que han sido<br />

margina<strong>da</strong>s. Este proceso incluye el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una conciencia etnolingüística<br />

positiva (Fishman 1996.)<br />

Según Fishman dicho <strong>de</strong>sarrollo comienza con el rechazo <strong>de</strong> las premisas o<br />

percepciones falsas que se habían aceptado anteriormente. Este sociólogo recomien<strong>da</strong><br />

que el proceso <strong>de</strong>be incluir el reconocimiento <strong>de</strong> ignorancia o <strong>de</strong> malicia<br />

entre los que imponen o practican esa discriminación. En el caso <strong>de</strong> lo segundo<br />

habrá que reconocer que hay personas que <strong>de</strong>sean que dicha lengua, sus<br />

hablantes o su estilo <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> <strong>de</strong>saparezcan. Por alguna razón su presencia en la<br />

forma actual les provoca una amenaza.<br />

En el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esa conciencia etnolingüística positiva tienen un rol fun<strong>da</strong>mental<br />

las elites <strong>de</strong> ese pueblo. En la mayoría <strong>de</strong> las situaciones don<strong>de</strong> encontramos<br />

este tipo <strong>de</strong> discriminación existe un grupo <strong>de</strong> personas que ha podido<br />

cruzar las fronteras entre las dos lenguas y las dos culturas. A estas personas<br />

se les ha <strong>de</strong>nominado en inglés cultural brokers -el que le representa una<br />

cultura a la otra, anteriormente nos referimos a este grupo. Estas personas son<br />

bilingües y conocen suficiente <strong>de</strong> ambas culturas para ser <strong>de</strong> confianza <strong>de</strong> ambos<br />

grupos. El profesor/ la profesora <strong>de</strong> aula pue<strong>de</strong>n ser ese puente, cuando son<br />

personas que tienen esa conciencia positiva hacia la cultura menosprecia<strong>da</strong>.


Lenguas Minoritarias y Lenguas Minoriza<strong>da</strong>s en Estados Unidos<br />

Los escritores, los periodistas, los locutores <strong>de</strong> radio y televisión tienen una<br />

fuerza po<strong>de</strong>rosa para formar opiniones y creencias por su foro al público.<br />

Don<strong>de</strong> hay prensa y radio bilingüe generalmente hay personas que tienen status<br />

alto <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su comuni<strong>da</strong>d y por su cargo profesional, tienen contacto con la<br />

socie<strong>da</strong>d general (el grupo <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r.) El papel que estas personas toman en ese<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la conciencia etnolingüística positiva es clave. En cuanto al grupo<br />

<strong>de</strong> origen latino en Estados Unidos, hay indicadores que esto comienza a ocurrir.<br />

Hay un grupo <strong>de</strong> Latinos en los escaños gubernamentales, se han ganado<br />

puestos profesionales e académicos. En proporción a la población que representan<br />

aún hay mucho que lograr. Sin embargo este grupo tiene a su alcance<br />

maneras <strong>de</strong> influenciar el discurso nacional sobre estos temas.<br />

Los acontecimientos <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> septiembre han sacudido al mundo. Los que<br />

estudiamos las formas <strong>de</strong> comunicación intercultural vemos más claro que<br />

nunca la importancia <strong>de</strong> conocer las lenguas y culturas <strong>de</strong> mundos distintos al<br />

nuestro. Estados Unidos, por muy po<strong>de</strong>roso que sea, tiene gran<strong>de</strong>s limitaciones<br />

en la valoración <strong>de</strong> la diversi<strong>da</strong>d lingüística y cultural (Lippi-Green 1997; Valdés<br />

2001). Esperemos que los golpes sufridos por el terrorismo ese día nos ayu<strong>de</strong>n<br />

a apreciar el potencial que existe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> nuestras fronteras en los nuevos<br />

inmigrantes, y a abandonar la política <strong>de</strong> etnocentrismo que ha marcado mucha<br />

<strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> este país.<br />

Referencias bibliográficas<br />

Davis, Mike (2000): Magical Urbanism, Latinos Reinvent the U.S. Big City.<br />

London / New York: Verso Publication.<br />

Fishman, J. (1991): Reversing Language Shift. Multilingual Matters.<br />

Fishman, J. A. (1996): In Praise of the Beloved Language, a comparative View<br />

of positive Ethnolinguistic Consciousness. Mouton <strong>de</strong> Gruyter.<br />

Lippi-Green, R. (1997): English with an Accent: Language, I<strong>de</strong>ology, and Discrimination<br />

in the United States. London / New York: Routledge Publishers<br />

Molesky, J. (1986): “Un<strong>de</strong>rstanding the American Linguistic Mosaic: A Historical<br />

Overview of Language Maintenance and Language Shift”, in McKay,<br />

S.L. / Wong, S.C. (eds.): Language Diversity, Problem or Resource? A Social<br />

and Educational Perspective on Language Minorities in the United<br />

States. Boston: Heinle / Heinle Publishers.<br />

Padilla, A. / Fairchild, H. / Vala<strong>de</strong>z, C.M. (1990): Bilingual Education, Issues<br />

and Strategies. Newbury Park, CA: Sage Publishers.<br />

Rumberger, R.W. (Fall 2001): “Language Minorities Account for California’s<br />

Entire Population Growth in the 1990s”. Santa Barbara, CA: University of<br />

California, Linguistic Minority Research Institute Newsletter, Vol. 10, Number<br />

5.<br />

— 115 —


— 116 —<br />

Concepción M. Vala<strong>de</strong>z<br />

Skutnabb-Kangas, T. (1995): “Multilingualism and the Education of Minority<br />

Children”, in García O./ Baker, C. (eds.): Policy and Practice in Bilingual<br />

Education, Extending the Foun<strong>da</strong>tions. Clevedon, UK / Phila<strong>de</strong>lphia, PA:<br />

Multilingual Matters.<br />

U.S. Census (2001): http//www.census.gov/<br />

Vala<strong>de</strong>z, C.M. (2000): “La Política Lingüística, Definición y Funciones”. Facultad<br />

<strong>de</strong> Lenguas Vivas, Instituto <strong>de</strong> Lingüística Guaraní <strong>de</strong>l Paraguay<br />

(IDELGUAP).<br />

Vala<strong>de</strong>z, C. M. (2001): “El Centro Escolar y la Política Lingüística: Fuentes <strong>de</strong><br />

Apoyo y Resistencia en las Escuelas”. Memorias <strong>de</strong> Simposio Internacional<br />

sobre Bilingüismo y Educación Bilingüe. Asunción, Paraguay.<br />

Valdés, G. (2001): Learning and Not Learning English, Latino Stu<strong>de</strong>nts in<br />

American Schools. New York: Teachers College, Columbia University.


Language Policy Implementation: Constraints and<br />

Feasibility Barriers<br />

Pádraig Ó Riagáin<br />

Linguistics Institute of Ireland, Dublin<br />

Introduction<br />

Ham and Hill (1993) point out that, <strong>de</strong>pending on how narrowly or broadly<br />

we un<strong>de</strong>rstand the concept of 'policy', it may refer to a range of things: from a<br />

specific <strong>de</strong>cision or action, to a course of action (including inaction), to a broad<br />

set of values and <strong>de</strong>cisions around goals and how to achieve them, to simply 'a<br />

stance' which shapes or provi<strong>de</strong>s the context for future <strong>de</strong>cision-making. There<br />

are also consi<strong>de</strong>rable difficulties in <strong>de</strong>termining who makes policy, in any given<br />

case. Answers may range from 'the state', to groups within the state, to elite<br />

groups or ruling classes outsi<strong>de</strong> the state, to corporatist networks enmeshing<br />

both state agents and social partners. Thus, the implementation of language<br />

policy may be found sites such as: constitutional and other legal enactments;<br />

general legislative provisions; non-legislative interventions; government practices<br />

and measures.<br />

The emergence of language issues on to the policy agen<strong>da</strong> of many states in<br />

the late twentieth century was accompanied by a simultaneous shift to the<br />

operational procedures of planning in governmental <strong>de</strong>cision-making.<br />

“Planning is an activity whereby goals are established, means are selected, and<br />

outcomes predicted in a systematic and explicit manner.. …The emphasis ....<br />

upon language as a resource promotes our consi<strong>de</strong>ration of how language, too,<br />

might be subject to planning'’ Rubin (1971: 218-221). However, when she<br />

returned to the topic a <strong>de</strong>ca<strong>de</strong> later, Rubin was questioning the planning mo<strong>de</strong>l:<br />

'Planning theory ten years ago was based on a mo<strong>de</strong>l which assumed that<br />

experts (and politicians) ma<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisions for an entire population (called<br />

mechanically the target population). That is, planning was based on the<br />

assumption that centralised <strong>de</strong>cision-making was the best way to achieve<br />

success’. Since that time, social planning has recognised ‘how important it is to<br />

inclu<strong>de</strong> specifications and constraints on the implementation process in policy<br />

formulation’. (Rubin 1981: 330). Majone and Wil<strong>da</strong>vsky also argue that the<br />

language planning mo<strong>de</strong>l does not recognise that ‘many, perhaps most,<br />

constraints remain hid<strong>de</strong>n in the planning stage, and are only discovered in the<br />

implementation process. Moreover, feasibility conditions keep changing over<br />

time: old constraints are overcome, while new ones emerge. The solution<br />

un<strong>de</strong>rgoes continuous transformations, shrinking in one direction, expanding in<br />

another. Consequently, the implementer’s left hand must be probing constantly<br />

— 117 —


— 118 —<br />

Pádraig Ó Riagáin<br />

the feasibility barrier, while his right hand tries to assemble the various<br />

program components’. (Majone / Wil<strong>da</strong>vsky 1979).<br />

It is with these questions in mind that I wish to examine the evolution of one<br />

aspect of language planning in Ireland – that of teaching Irish to children whose<br />

home language was, or is, English since Ireland became an in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt state. I<br />

look first at the relationship between the educational achievements (extent of<br />

full-time education, examination awards, etc.) of respon<strong>de</strong>nts in national<br />

surveys and their proficiency in Irish. The second section, examines the participation<br />

and performance of pupil cohorts in post-primary state examinations<br />

since about 1960. A concluding section investigates the factors un<strong>de</strong>rlying the<br />

changes which have been occurring in the education system as a source of Irish<br />

language production. It is argued that changes in the educational system, as it<br />

respon<strong>de</strong>d to <strong>de</strong>velopments in the government's economic strategy since the<br />

early 1960s, have adversely effected the capacity of schools to effectively<br />

generate ability in Irish.<br />

Historical Background<br />

By the end of the nineteenth century the assimilation of the Irish language<br />

community into the English-speaking world appeared to have entered its final<br />

phase. In the census of 1926, only 18% of the population were returned as Irishspeakers,<br />

of whom nearly half of were concentrated in scattered bilingual or<br />

monolingual areas along the western and southern coasts (collectively referred<br />

to as the Ghaeltacht). The remaining Irish-speakers, most of whom had learned<br />

the language at school, were scattered throughout largely English-speaking<br />

communities. Despite the well-established dynamic of language assimilation,<br />

the small <strong>de</strong>mographic base and rural character of Irish language communities,<br />

the new native government in l922 adopted a broad strategy to enhance the<br />

social and legal status of Irish, to maintain its use in areas where it was still<br />

spoken and to promote and revive its use elsewhere.<br />

Accordingly, the state looked to the educational system for an increase in the<br />

numbers of Irish-speakers in English-speaking areas. Actually, three different,<br />

although overlapping and mutually reinforcing, language policies are involved<br />

here. First, the <strong>de</strong>cision, initially taken in 1922 and still in operation, to place<br />

Irish on the curriculum of all recognised schools at first and second level.<br />

Between 1922 and about 1950, this policy also inclu<strong>de</strong>d the objective of<br />

introducing bilingual and immersion type programmes in all a schools. The<br />

second policy in question here is the related policy to make Irish a compulsory<br />

subject in state examinations. This policy was operative from about 1930 to<br />

1973. Thirdly, the policy, adopted by the National University of Ireland in<br />

1910, to make Irish an essential subject for matriculation.


Language Policy Implementation: Constraints and Feasibility Barriers<br />

Educational Achievements and Proficiency in Irish<br />

The three national language surveys conducted between 1973-93, (CILAR<br />

1975; Ó Riagáin / Ó Gliasáin 1984, 1994) asked a number of questions about<br />

speaking ability in Irish. The question, which was initially <strong>de</strong>vised by CILAR<br />

(1975: 116), asked respon<strong>de</strong>nts to rate their ability to cope with normal<br />

conversations in Irish on a six-point scale and the same question was used in all<br />

three surveys. The question asked if respon<strong>de</strong>nts knew 'No Irish', the 'Odd<br />

Word', a 'Few Simple Sentences', enough for 'Parts of Conversations', for 'Most<br />

Conversations' or finally, if they regar<strong>de</strong>d themselves as 'Native Speakers'.<br />

Table 1: Ability to speak Irish<br />

Ability level 1973 1983 1993<br />

— 119 —<br />

% % %<br />

1. No Irish 21 16 18<br />

2. The Odd Word 27 32 32<br />

3. A Few Simple Sentences 22 19 17<br />

4. Parts of Conversations 17 20 22<br />

5. Most Conversations 10 10 9<br />

6. Native speaker ability 3 3 2<br />

Total 100 100 100<br />

In each survey, about half of the sample said that they had little or no Irish,<br />

about 40% felt that they could manage a few simple sentences or parts of<br />

conversations, and just over 10% said that they could handle most or all<br />

conversational situations. It can be seen from the table that there has been little<br />

or no change in the twenty years since 1973.<br />

While the distribution of speaking abilities does not vary across time, it does<br />

vary with other social variables. The survey conducted by CILAR in 1973<br />

among the adult population conclu<strong>de</strong>d that 'the items most highly correlated<br />

with ability (to speak Irish) are items relating to education - particularly, the<br />

amount of Irish received while at school, and the level of education received by<br />

the respon<strong>de</strong>nt' (CILAR 1975: 142, 152).<br />

The <strong>da</strong>ta from the 1993 National Survey (Ó Riagáin / Ó Gliasáin 1994)<br />

confirms the findings of the earlier 1973 survey.


— 120 —<br />

Pádraig Ó Riagáin<br />

Table 2: Amount of Irish in Post-primary school by Current Ability to Speak Irish<br />

Current Ability<br />

to speak Irish<br />

No Irish Irish as<br />

Subject<br />

only<br />

Some<br />

Subjects<br />

Through<br />

Irish<br />

All<br />

Subjects<br />

through<br />

Irish<br />

% % % % %<br />

No Irish 56.7 7.2 2.1 3.2 34.3<br />

The odd word 20.0 27.1 27.7 0.0 46.0<br />

Few Simple Sentences 10.0 23.6 12.8 0.0 9.0<br />

Parts of Conversations 6.7 29.3 23.4 35.5 8.0<br />

Most Conversations 3.3 9.9 27.7 41.9 1.4<br />

Native Speaker 0.0 1.8 6.4 19.4 1.0<br />

Total 100 100 100 100 100<br />

N 30 543 47 31 289<br />

N as % of Sample 3.0 57.3 5.0 3.3 30.5<br />

Source: ITÉ National Language Survey 1993<br />

No Postprimary<br />

Schooling<br />

The second column in Table 2 may be discounted for present purposes. The<br />

very small proportion of respon<strong>de</strong>nts (3%) who studied no Irish in school are<br />

either very old Irish-born respon<strong>de</strong>nts, or immigrants. The main interest in the<br />

table lies in the contrast between those who received no post-primary<br />

education, those who studied Irish as a subject and, those who received partial<br />

or full immersion education through Irish.<br />

(a) Those who left school at the end of their primary education would appear to<br />

have retained little or no knowledge of Irish.<br />

(b) The overwhelming majority of those with post-primary education have<br />

studied Irish as a subject. The effect of this school programme of language<br />

teaching on adult speaking skills is mo<strong>de</strong>st. Just 60% of this group claim no<br />

more than the ability to speak a few simple sentences in Irish.<br />

(c) Finally, there are those who followed full or partial immersion programmes.<br />

These programmes appear to have been far more successful in imparting<br />

enduring speaking skills. If the percentages at the top two points on the<br />

scale are compared, the full immersion programme has been up to six times<br />

more efficient than the Irish-as-a -subject programme. It may also be


Language Policy Implementation: Constraints and Feasibility Barriers<br />

observed that while immersion-type programmes are more effective, they<br />

involved less than one tenth of these adult samples in their school years.<br />

Thus, the contribution of these programmes to the production of fluent<br />

bilinguals is limited.<br />

ÓRiagáin and Ó Gliasáin (1994) sought to relate the level of speaking ability<br />

more exactly to the aca<strong>de</strong>mic stan<strong>da</strong>rd in Irish reached by the respon<strong>de</strong>nt. For<br />

the majority of stu<strong>de</strong>nts in post-primary education in Ireland there are two<br />

public examinations. The firstis taken at about fifteen or sixteen years and is<br />

not discussed here. The second examination - The Leaving Certificate - is taken<br />

by stu<strong>de</strong>nts at about their seventeenth year. The stu<strong>de</strong>nt has (or had) a choice of<br />

following a Higher (formerly Honours) or Lower (formerly Pass) syllabus.<br />

Some statistics relating to this examination are discussed below. (Of course, it<br />

may be argued that these ratios, based as they are on a national adult sample,<br />

are as much measures of language retention as they are of programme<br />

effectiveness. While this is the case, cross-tabulations by age show that the<br />

relative effectiveness of the different programmes holds across all age-groups.)<br />

Although the programme is less effective, the majority of fluent bilinguals<br />

among current adult populations appear to have studied Irish only as a subject.<br />

In fact, nearly 60% of those with high levels of speaking ability in Irish<br />

followed this type of programme.<br />

Thus, it would be useful to disaggregate more finely the large group who<br />

study Irish as a subject only. This may be done by examining the achievements<br />

of respon<strong>de</strong>nts in the post-primary public examinations. In Table 3, the <strong>da</strong>ta<br />

relates only to the examination taken at the end of post-primary education - The<br />

Leaving Certificate.<br />

— 121 —


— 122 —<br />

Pádraig Ó Riagáin<br />

Table 3: Achievement in Irish in Leaving Certificate Examination by Current Ability to<br />

Speak Irish<br />

Achievement in Examination<br />

Current Ability to speak Irish Honours Pass Fail Exam<br />

Taken<br />

not<br />

% % % %<br />

No Irish 0.0 4.6 5.6 23.9<br />

The odd word 3.8 20.5 50.0 41.1<br />

Few Simple Sentences 3.8 27.4 33.3 15.0<br />

Parts of Conversations 38.5 34.2 11.1 15.2<br />

Most Conversations 36.5 11.9 0.0 3.3<br />

Native Speaker 16.3 0.5 0.0 0.7<br />

Total 100 100 100 100<br />

N 104 219 18 575<br />

N as % of Sample 11.0 23.1 1.9 60.5<br />

Source: ITÉ National Language Survey 1993<br />

Only 40% of the sample remained in full-time education long enough to take<br />

this examination (this ratio has, however, increased substantially in recent<br />

<strong>de</strong>ca<strong>de</strong>s: see below). It is important, therefore, to note that (a) 53% of the group<br />

achieving an Honours gra<strong>de</strong> in this examination now claim speaking ability at<br />

the top two levels, and (b) only 11% of the sample had achieved this aca<strong>de</strong>mic<br />

level.<br />

Participation in Post-primary Education<br />

Until the 1960s, a major constraint on the effectiveness of language policies<br />

concerned the small minorities of the school going population who remained in<br />

school until the age of seventeen or eighteen. In the 1920s, according entrants<br />

to secon<strong>da</strong>ry education seldom excee<strong>de</strong>d 10% of the age cohort and, as late as<br />

1961, only about 15% remained to Leaving Certificate level. These ratios only<br />

began to significantly change after 1967 when free post-primary education was<br />

introduced and again after 1972 when the minimum school leaving age was<br />

raised to 15 years. These changes – which were completely unrelated to<br />

language policy - led to a rapid increase in the rate of participation in the


Language Policy Implementation: Constraints and Feasibility Barriers<br />

post-primary education system. By 1991, over 93% of 16-year-olds and 75% of<br />

17-year-olds were in full-time education. Some 73% of those who enter secondlevel<br />

education complete the senior (i.e. Leaving Certificate) cycle. As a result,<br />

the numbers in post-primary Irish teaching programmes has expan<strong>de</strong>d very<br />

consi<strong>de</strong>rably over the period. The massive increase in participation rates has<br />

enabled over 50% of cohorts in the late 1970s (and more recently over 70%) to<br />

study Irish up to Leaving Certificate level.<br />

If the the different Irish teaching programme had remained as effective as<br />

shown by the surveys of adults in 1993 (Table 3) and achievement levels had<br />

remained steady there should have been an enormous improvement in the<br />

overall Irish language proficiency of successive cohorts of young people since<br />

the mid 1960s. However, a number of <strong>de</strong>velopments prevented this. First,<br />

policy changes in regard to Irish as a second level subject weakened the<br />

post-primary schools' capacity as a source of bilingual production. In 1973 the<br />

Minister for Education removed the requirement for stu<strong>de</strong>nts to pass Irish in all<br />

State examinations before they could be awar<strong>de</strong>d the certificate. For the first<br />

time since the early 1930s, pupils could be <strong>de</strong>emed to have passed State<br />

examinations without having passed a paper in Irish. The requirement that<br />

schools continue to teach Irish to all pupils (with the exception of those exempt<br />

for reasons of having been partially educated outsi<strong>de</strong> the state) in or<strong>de</strong>r to<br />

qualify for capitation grants, remains, but this is a far weaker requirement.<br />

Table 4: Leaving Certificate Examinations in Irish for selected years 1966-91<br />

(Percentages achieving honours, passing, failing or not taking the subject)<br />

Year Total<br />

Candi<strong>da</strong>tes<br />

Level of Achievement<br />

(000s) Honours Pass Fail Irish Exam<br />

not taken<br />

— 123 —<br />

Total<br />

% % % % %<br />

1960 8,676 39.9 56.7 3.1 0.3 100<br />

1970 18,975 25.0 68.4 5.6 2.0 100<br />

1980* 36,539 18.4 62.3 11.6 7.7 100<br />

1990 55,641 14.7 62.1 13.0 10.2 100<br />

Source: Department of Education Statistical Reports (Annual).


— 124 —<br />

Pádraig Ó Riagáin<br />

In the period 1960-1970, the main consequence of rising numbers was a<br />

substantial fall in the proportion achieving an Honours gra<strong>de</strong> and a rise of<br />

similar scale in the proportion achieving a Pass. The failure rates remained<br />

fairly stable. In the period 1970-80, the proportions taking the Higher paper in<br />

Irish continued to fall but more slowly. Most noticeably, however, after 1980, is<br />

the continuing trend for the combined proportions failing the examination or<br />

not taking the paper at all to increase. By 1990, this proportion accounted for<br />

nearly one quarter of all candi<strong>da</strong>tes.<br />

The pattern which has <strong>de</strong>veloped in the school system reveals the operation<br />

of two processes, the more significant being the increase in post-primary<br />

participation rates since 1966. This was able to compensate for the <strong>de</strong>cline in<br />

the proportions achieving honours gra<strong>de</strong>s in public examinations and for the<br />

combined increase in the proportions failing or not taking Irish. The education<br />

system, therefore, is producing larger numbers of graduates with high<br />

qualifications in Irish, but it is realising the potential of a smaller proportion of<br />

candi<strong>da</strong>tes than in former years. This appears particularly true of male stu<strong>de</strong>nts,<br />

whose representation among Honours Irish candi<strong>da</strong>tes has <strong>de</strong>clined in recent<br />

years while that of female stu<strong>de</strong>nts has increased.<br />

Education and Social Class<br />

In tan<strong>de</strong>m with the growth of second level education, the third-level sector<br />

has increased enormously since 1996. Numbers in third-level education have<br />

increased from 21,000 in 1965 to about 75,000 in 1991/2. Stu<strong>de</strong>nt intake in<br />

1991/2 was close to 26,000, representing almost 40% of the age-group. About<br />

half of the intake proceed to <strong>de</strong>gree-level programmes (DOE 1992: 183). Thus<br />

the continuing requirement to have a pass in Irish, at Leaving Certificate level,<br />

for entry to the constituent colleges of the National University of Ireland and<br />

the Teacher Training Colleges maintains some support for the language. In<br />

addition to the entrance requirement, note must be taken of the extremely<br />

competitive nature of the entry process to the third-level system. Applications<br />

greatly outnumber the available places. Places are allocated on the basis of the<br />

gra<strong>de</strong>s awar<strong>de</strong>d in the Leaving Certificate examinations, with more points<br />

being allocated for Higher level courses than Lower. As Irish must be inclu<strong>de</strong>d<br />

in the set of six subjects upon which the points score in calculated for entry to<br />

the national University and Teacher Colleges, it is obviously in the interests of<br />

those stu<strong>de</strong>nts seeking places to score highly on the Irish paper.<br />

The relationship between third-level education and achievement levels in<br />

Irish, which has worked to the advantage of Irish in the post-primary system<br />

has, however, certain socio-<strong>de</strong>mographic implications (APC 1986: 31, see also<br />

Ó Riagáin 1997).


Language Policy Implementation: Constraints and Feasibility Barriers<br />

Table 5: Father’s Social Class by Education<br />

Social Class* Level of Education Achieved<br />

Primary only Intermediate Leaving Third-level Total<br />

% % % % %<br />

I 11 18 32 39 100<br />

II 18 15 32 35 100<br />

III 30 20 37 13 100<br />

IV 44 25 24 8 100<br />

V 43 24 27 6 100<br />

VI 64 21 10 5 100<br />

Source: ITÉ National Survey 1993 (* for <strong>de</strong>tails of Social Class scale, see Ó Riagáin<br />

1997).<br />

Although only a minority of post-primary graduates proceed to third-level<br />

education, this minority is not randomly <strong>de</strong>termined. Access to education,<br />

particularly third-level e ducation, is in large part <strong>de</strong>termined by social class<br />

(Breen et al. 1990: 131), as can be seen from Table 5 .<br />

Whereas over one third of respon<strong>de</strong>nts in the top two classes procee<strong>de</strong>d to<br />

third-level education, this was true for only about one twentieth of those from<br />

the two lowest classes. The consequences of these inequalities for social policy<br />

are, of course, the subject of much political <strong>de</strong>bate but, as the foregoing<br />

analysis would suggest, they are also reflected in the class profile of those who<br />

study Irish at the most advanced level in the post-primary sector.<br />

Conclusions<br />

The educational system is a very complex one, comprising different levels<br />

(primary to third level) with different administrations and different sources of<br />

authority at each level. Furthermore, the functions of an educational system<br />

extend beyond a simple educational role. It is also an instrument of economic<br />

and social policy and obviously reflects many other besi<strong>de</strong>s purely educational<br />

consi<strong>de</strong>rations.<br />

In the past the relative priority attached to cultural and i<strong>de</strong>ological factors<br />

benefited the language by facilitating its inclusion on the curriculum as a<br />

cultural provision. But more recently State policy has moved away from its<br />

earlier i<strong>de</strong>ological orientation. Following the expansion of the post-primary<br />

— 125 —


— 126 —<br />

Pádraig Ó Riagáin<br />

curriculum in the late sixties, a <strong>de</strong>cision was taken to remove the compulsory<br />

requirement to pass Irish as a subject in all State examinations. These policy<br />

and curricular changes have occurred within the context of broa<strong>de</strong>r shifts in<br />

educational policy which also had less direct, but significant, consequences.<br />

The impact of the education system was conditioned by the linkages between<br />

the different elements of the system itself and the labour market. Until recent<br />

<strong>de</strong>ca<strong>de</strong>s, its influence on bilingual patterns was constrained by the low<br />

participation rates in post-primary education and the relatively weak and shortlived<br />

attempt to promote immersion education as the national norm (APC<br />

1986).<br />

It is clear, from the evi<strong>de</strong>nce just presented, that there has been a <strong>de</strong>cline in<br />

recent years in the levels of ability among post-primary pupils. The <strong>de</strong>cline in<br />

the percentage of pupils receiving an all-Irish education has been rapid. More<br />

significantly, perhaps, increasing percentages of candi<strong>da</strong>tes in State<br />

examinations either fail in Irish or do not present themselves for examination in<br />

the subject at all. Currently, for example, over 25% of Leaving Certificate<br />

candi<strong>da</strong>tes do not take or fail the Irish examinations. The corresponding<br />

proportion in 1970 was around 15 per cent. The position is even worse if the<br />

statistics for boys is consi<strong>de</strong>red separately.<br />

While it is true that there has been an increase in the proportion of all young<br />

people (the total numbers in successive age cohorts) receiving some<br />

certification in Irish at the post-primary stage, this has been due exclusively to<br />

the increasing rates of educational participation since the 1960s. What has been<br />

happening is that <strong>de</strong>clining performance in Irish examinations is being<br />

concealed by the impact of the greater numbers coming into second-level<br />

schools. However, now that the major expansion in post-primary education<br />

participation has run its course, the continued reliance on current schooling<br />

procedures as a means of generating competence in Irish places the language in<br />

a very vulnerable position.<br />

The trends cannot be explained simply by reference to the increases in the<br />

numbers of low-ability pupils entering the second level as a result of the<br />

introduction of free post-primary education. Declining performance in Irish<br />

examinations is not confined to the aca<strong>de</strong>mically weaker pupils. Rather, pupils<br />

in general now adopt a very calculating attitu<strong>de</strong> towards school subjects. The<br />

manner in which Irish is brought into this calculation has had serious<br />

implications for the language. The process of subject selection is dictated by a<br />

complex set of consi<strong>de</strong>rations which inclu<strong>de</strong> the removal of the Irish<br />

requirement in State examinations, the <strong>de</strong>clining saliency of the language for<br />

career purposes, the pressure to secure University entrance points and the<br />

expansion of higher education opportunities outsi<strong>de</strong> the University sector.


Language Policy Implementation: Constraints and Feasibility Barriers<br />

In a wi<strong>de</strong>r context, the educational system increasingly plays a central role in<br />

reproducing the social class structure. Access to valued occupations together<br />

with the corresponding prestige and privilege is <strong>de</strong>termined largely by<br />

educational attainment (Breen et al. 1990). The structure of, and access to,<br />

education itself is highly class differentiated. This factor has, in the past,<br />

limited the numbers who could achieve a high level of aca<strong>de</strong>mic attainment in<br />

Irish and introduced a class dimension into the reproduction of the language<br />

(APC 1986). A highly structured relationship still exists between pupils' class<br />

background, the duration of their education and, consequently, their <strong>de</strong>gree of<br />

exposure to Irish. As a result, low abilities in Irish, possibly coupled with<br />

negative experiences of the language, are disproportionately concentrated in<br />

certain social classes.<br />

As stated in the beginning, ‘feasibility conditions keep changing over time:<br />

old constraints are overcome, while new ones emerge. The solution un<strong>de</strong>rgoes<br />

continuous transformations, shrinking in one direction, expanding in<br />

another.’(Majone / Wil<strong>da</strong>vsky 1979).<br />

References<br />

Advisory Planning Committee (1986): Irish and the Education System: An<br />

Analysis of Examination Results. Dublin: Bord na Gaeilge.<br />

Breen R. / Hannan D.F. / Rottman D.B. / C.T. Whelan (1990): Un<strong>de</strong>rstanding<br />

Contemporary Ireland: State, Class and Development in the Republic of<br />

Ireland. Dublin: Gill & Macmillan.<br />

Education in a Changing World (Green Paper) (1992). Dublin: Government<br />

Publications Office.<br />

Committee on Irish Language Attitu<strong>de</strong>s Research (CILAR) (1975) Report.<br />

Dublin: The Stationery Office.<br />

HAM, C. / Hill, M. (1993): The Policy Process in the Mo<strong>de</strong>rn Capitalist State.<br />

Hemel Hempstead: Harvester Wheatsheaf.<br />

O Riagain, Padraig (1997): Language Policy and Social Reproduction in<br />

Ireland 1893-1993. Oxford: Clarendon Press.<br />

Ó Riagáin P. / Ó Gliasáin, M. (1984): The Irish Language in the Republic of<br />

Ireland 1983: Preliminary Report of a National Survey. Dublin: Institiúid<br />

Teangeolaíochta Eireann.<br />

Ó Riagáin, P. / Ó Gliasáin, M. (1994): National Survey on Languages 1993:<br />

Preliminary Report. Research Report 18. Dublin: Institiuid Teangeolaiochta<br />

Éireann.<br />

Rubin, J. (1971): "Evaluation and language planning" in Rubin, J. / Jernudd, B.<br />

(eds)(1971): Can Language Be Planned? University Press of Honolulu. 217-<br />

52.<br />

— 127 —


— 128 —<br />

Pádraig Ó Riagáin<br />

Rubin, J. (1983): "Evaluating status planning: what has the past <strong>de</strong>ca<strong>de</strong><br />

accomplished?", in Cobarrubias, J. / Fishman, J.A. (eds): Progress in<br />

Language Planning. The Hague: Mouton.<br />

Pressman, J.L. / Wil<strong>da</strong>vsky, A. (1983): Implementation: The Oakland Project.<br />

Berkeley: University of California Press. 3 rd Ed.


A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />

Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />

Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística <strong>da</strong> RAG. USC.<br />

A natureza e os límites <strong>de</strong>sta exposición obríganme a tratar só algúns dos trazos<br />

máis salientables e característicos <strong>da</strong> situación sociolingüística do galego <strong>de</strong><br />

cara ó milenio que acabamos <strong>de</strong> estrear. Son consciente <strong>da</strong> parciali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>sta<br />

reducción e do risco que implica, cando nos faltan tantos referentes fiables sobre<br />

o futuro <strong>da</strong> humani<strong>da</strong><strong>de</strong> e cando nos movemos en medio <strong>de</strong> tanto paradoxo<br />

social sen albiscar outra solución que non sexa a incerteza. O papel <strong>da</strong>s linguas<br />

rexionais nun mundo que parece irremediablemente abocado á globalización é<br />

o gran<strong>de</strong> enigma que ningunha mente cauta se atreve por agora a <strong>de</strong>scifrar.<br />

1. O respaldo lexislativo e os ámbitos prioritarios <strong>da</strong> normalización. A<br />

mellora nos usos formais e na imaxe pública do galego<br />

Éindiscutible que, a partir <strong>da</strong> promulgación <strong>da</strong> Constitución Española <strong>de</strong><br />

1978 e dos respectivos Estatutos <strong>de</strong> Autonomía <strong>da</strong>s Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s históricas, as<br />

chama<strong>da</strong>s linguas rexionais <strong>de</strong> España recibiron un importante respaldo legal<br />

que repercutiu nunha mellora do seu status social.<br />

Apartir <strong>de</strong>ste novo or<strong>de</strong>namento institucional a masa social empeza concienciarse<br />

<strong>de</strong> que tamén o galego po<strong>de</strong> ser unha lingua apta para lexislar, ensinar<br />

ou emiti-lo telexornal. Na historia sociolingüística do galego hai un antes e<br />

un <strong>de</strong>spois <strong>de</strong>ste feito. Velaí, polo tanto, a importancia <strong>de</strong> contar non só cunha<br />

base legal, senón a transcen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que esta sexa un instrumento eficaz para a<br />

promoción <strong>da</strong> lingua. Nun idioma que, como logo se verá, ten que basear boa<br />

parte <strong>da</strong> súa continui<strong>da</strong><strong>de</strong> en factores <strong>de</strong> natureza social coma a conciencia e a<br />

vonta<strong>de</strong> dos seus falantes para mantelo, usalo e transmitilo, o respaldo legal é<br />

un piar central do seu porvir e unha certa garantía <strong>da</strong> súa continui<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Non obstante, este or<strong>de</strong>namento legal indica certas eivas se se consi<strong>de</strong>ra que<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> a perspectiva histórica e social, as linguas obxecto <strong>de</strong> regulamento amosan<br />

situacións sociolingüísticas ben diferentes. O castelán posuía un status superior,<br />

froito dunha consi<strong>de</strong>ración que arranca xa <strong>de</strong> séculos; pola contra, o galego<br />

era lingua sen normalizar e con menor prestixio social, polo que non<br />

abon<strong>da</strong> con que ó idioma máis débil se lle recoñeza a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> dunha maior<br />

protección, (Estatuto <strong>de</strong> Autonomía, 5. 3) senón que cómpre un tratamento legal<br />

equitativo <strong>de</strong> <strong>de</strong>reitos e <strong>de</strong>beres por igual, do contrario, as forzas que actúan<br />

sobre a dinámica social e por extensión nos idiomas como construccións sociais,<br />

acabarán reforzando as funcións prestixia<strong>da</strong>s <strong>da</strong> lingua máis forte en <strong>de</strong>trimento<br />

<strong>da</strong> máis feble.<br />

— 129 —


— 130 —<br />

Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />

1.1. Unha cala na Administración, un dos tres piares <strong>da</strong> normalización<br />

Parto do suposto <strong>de</strong> que o coñecemento e o uso do galego polo persoal <strong>da</strong><br />

Administración son dous bos referentes <strong>da</strong> situación do idioma neste ámbito e<br />

<strong>de</strong> que o primeiro constitúe para o ci<strong>da</strong>dán un sinal <strong>da</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> galega.<br />

Este persoal, do que se excluíu o docente e o <strong>da</strong> seguri<strong>da</strong><strong>de</strong>, posúe unha notoria<br />

capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> nas <strong>de</strong>strezas orais, especialmente na <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>-lo galego<br />

(media = 3,53 sobre 4) mantendo así a característica xeral do conxunto <strong>da</strong> poboación<br />

galega. Así mesmo, cómpre <strong>de</strong>staca-lo aumento <strong>da</strong> <strong>de</strong>streza 'falar' a<br />

medi<strong>da</strong> que se <strong>de</strong>scen<strong>de</strong> na escala, ten<strong>de</strong>ncia parella ó maior emprego do galego<br />

nas categorías baixas.<br />

Respecto <strong>da</strong>s escritas, cómpre indicar que melloran nas escalas superiores,<br />

como era <strong>de</strong> esperar, <strong>da</strong>do o maior contacto coa escrita que require a súa función.<br />

Tamén convén recor<strong>da</strong>r que, coma no total <strong>da</strong> xuventu<strong>de</strong> galega, estas<br />

habelencias son mellores canto menor é a i<strong>da</strong><strong>de</strong> dos entrevistados: media = 2,91<br />

sobre 4 para escribir no persoal menor <strong>de</strong> 26 anos; 2,01 nos maiores <strong>de</strong> 55 anos.<br />

Táboa 1. Competencia lingüística do persoal <strong>da</strong> Administración en <strong>Galicia</strong> en medias<br />

(1= na<strong>da</strong>, 4=moito). MSG-92.<br />

COMPETENCIA EN GALEGO<br />

(en medias; mínimo 1, máximo 4)<br />

CATEGORÍA Entend. Falar Ler Escribir N<br />

Altos cargos 4,00 3,75 4,00 3,75 4<br />

Persoal técnico titulación superior 3,58 2,97 3,05 2,31 139<br />

Persoal técnico titulación media 3,54 3,12 2,96 2,41 193<br />

Persoal administrativo 3,56 3,23 2,86 2,37 383<br />

Persoal subalterno 3,48 3,32 2,60 2,15 363<br />

Pers non especializado 3,53 3,30 2,21 1,73 70<br />

MEDIA XERAL 3,53 3,21 2,78 2,27 1152<br />

Non obstante, on<strong>de</strong> o perfil lingüístico do persoal <strong>da</strong> Administración se<br />

aparta máis do común en <strong>Galicia</strong> é no uso laboral. A clara instalación <strong>de</strong>ste persoal<br />

no bilingüismo (65,8%), 15 puntos por riba do <strong>da</strong> poboación xeral<br />

(50,7%), en boa parte <strong>de</strong>bi<strong>da</strong> ó contacto cun público heteroxéneo, e as fortes<br />

distancias (22,7 puntos) no emprego monolingüe en galego, indican un distanciamento<br />

consi<strong>de</strong>rable respecto á lingua do administrado, non sempre beneficioso<br />

se consi<strong>de</strong>ramos que a Administración é un dos piares nos que se asenta o<br />

proceso normalizador e un referente, como que<strong>da</strong> dito, para o ci<strong>da</strong>dán.


A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />

Gráfico 1. Lingua habitual en <strong>Galicia</strong> e lingua do persoal<br />

<strong>da</strong> Administración en <strong>Galicia</strong> o no seu traballo. MSG-92<br />

L. habit en <strong>Galicia</strong> e l. do persoal <strong>da</strong> Admón. no traballo<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Só castelán Máis castelán Máis galego Só galego<br />

Total <strong>Galicia</strong> 10,8 20,8 29,9 38,7<br />

Persoal <strong>da</strong> Admón. 18,2 35,9 29,9 16<br />

Total <strong>Galicia</strong> Persoal <strong>da</strong> Admón.<br />

En segundo lugar, importa subliñar que a distribución no traballo (moi semellante<br />

á do uso habitual) varía coa categoría do interlocutor. Cos superiores<br />

xerárquicos aumenta o monolingüísmo en castelán ata o 38,4% (+22,5 puntos)<br />

en prexuízo dos usos bilingües que <strong>de</strong>caen en 24,1 puntos. Cos compañeiros <strong>de</strong><br />

traballo medran os usos monolingües tanto do galego (9,2 puntos) coma o do<br />

castelán (9 puntos).<br />

No relativo á implantación do galego nestes ámbitos <strong>de</strong>staca, como que<strong>da</strong><br />

dito, a mellora <strong>da</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong> escrita, pero parece <strong>de</strong>ficitaria no emprego <strong>da</strong> oral.<br />

As consecuencias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>saxuste son importantes: por unha ban<strong>da</strong>, a varie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

escrita, ó ter unha consi<strong>de</strong>ración superior contribúe á dignificación do<br />

idioma e a fixación dun están<strong>da</strong>r; pero por outra, cando eclipsa ó uso oral acaba<br />

reforzando a esfera <strong>da</strong> formali<strong>da</strong><strong>de</strong> co risco <strong>de</strong> transmitir unha imaxe <strong>de</strong> rituali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

no uso lingüístico, percepción pouco favorable para o <strong>de</strong>senvolvemento<br />

natural <strong>de</strong> calquera lingua. Así pois, un dos labores que se <strong>de</strong>bería afrontar é o<br />

<strong>de</strong> promove-los usos orais, procurando que o emprego do galego amose unha<br />

face <strong>de</strong> maior naturali<strong>da</strong><strong>de</strong> e espontanei<strong>da</strong><strong>de</strong>. Parecería menos artificioso e no<br />

administrado que<strong>da</strong>ría a sensación <strong>de</strong> se-lo vehículo <strong>de</strong> comunicación habitual<br />

na súa Administración. Potenciar e xeneralizar todos estes factores no ámbito<br />

<strong>da</strong>s administracións Autonómica e Local contribuiría a que o ci<strong>da</strong>dán asociase<br />

o emprego <strong>da</strong> lingua a sectores que simbolizan a i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> galega e nos que en<br />

boa medi<strong>da</strong> se <strong>de</strong>be sentir representado.<br />

1.2. Algo sobre o sistema educativo, outro dos centros <strong>da</strong> normalización<br />

Hai máis <strong>de</strong> vinte anos que a Administración autonómica galega (AAG) lle<br />

confiou á escola a tarefa <strong>de</strong> forma-lo alumnado no idioma propio do país, con-<br />

— 131 —


— 132 —<br />

Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />

verténdoa así nun dos tres actores principais do proceso <strong>de</strong> normalización lingüística<br />

en <strong>Galicia</strong>. O obxectivo principal, segundo as previsións <strong>da</strong> lei para o<br />

final dos ciclos obrigatorios do ensino, é proporcionar ó estudiantado un coñecemento<br />

do galego equivalente ó que <strong>de</strong>bía alcanzar en castelán. Para iso, a<br />

AAG realizou fortes investimentos en formar previamente o profesorado co fin<br />

<strong>de</strong> que contase coa competencia axeita<strong>da</strong> non só para po<strong>de</strong>r imparti-la súa docencia<br />

en galego, senón para dispor <strong>de</strong> docentes especialistas no ensino <strong>da</strong>s<br />

materias <strong>de</strong> lingua e literatura galegas. O elevado número <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> capacitación<br />

do profesorado, dá pé para pensar que, polo menos, se dispón dun dos<br />

requisitos básicos para po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>senvolve-lo proxecto.<br />

Por outra ban<strong>da</strong>, cómpre subliñar que a iniciativa, emana<strong>da</strong> <strong>da</strong> lexislación<br />

correspon<strong>de</strong>nte, <strong>de</strong> prestar gran<strong>de</strong> atención ó ámbito escolar é lau<strong>da</strong>ble porque<br />

se supón que, á parte <strong>de</strong> cumpri-lo necesario obxectivo <strong>de</strong> instruír para po<strong>de</strong>r<br />

usar posteriormente a lingua, se está cooperando co proceso <strong>de</strong> normalización<br />

do galego e, por tratarse dunha aprendizaxe tan temperá, contribuiría a<strong>de</strong>mais a<br />

mellora-lo futuro status do idioma. Os fun<strong>da</strong>mentos son axeitados e a escola é a<br />

institución propia para <strong>de</strong>senvolvelos. Cuestión á parte son os seus po<strong>de</strong>res<br />

nunha socie<strong>da</strong><strong>de</strong> tan mediática.<br />

Sen embargo, on<strong>de</strong> quizais non se atinou tanto foi na aplicación dos principios<br />

se se pensa que a peculiar situación sociolingüística do galego (lingua sen<br />

normalizar, pouco usa<strong>da</strong> no ámbito docente, e en consecuencia con menor<br />

prestixio) requiría un tratamento distinto do que se previra para outros idiomas,<br />

aín<strong>da</strong> que neles se amosase efectivo, e un tipo <strong>de</strong> docente capaz <strong>de</strong> compren<strong>de</strong>r<br />

que o labor que se lle encomen<strong>da</strong>ba necesitaba non só unha axeita<strong>da</strong> formación<br />

instrumental no galego, senón unha sensibili<strong>da</strong><strong>de</strong> cara á situación <strong>da</strong> lingua e o<br />

que esta representa para i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> galega. De feito se se observa o corpus<br />

lexislativo referido ó galego no ensino pó<strong>de</strong>nse apreciar cambios lexislativos<br />

importantes que supoñen unha evolución progresiva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

disciplina <strong>de</strong> estudio ata unha certo status, compartido co castelán, <strong>de</strong> lingua<br />

instrumental <strong>da</strong> docencia. É obvio que <strong>de</strong> continuar este proceso a prol do ensino<br />

en galego, a mellora é consi<strong>de</strong>rable, non só canto ó coñecemento <strong>de</strong>ste<br />

idioma, senón a súa estimación docente e social.<br />

Os <strong>da</strong>tos recollidos no gráfico 2, aín<strong>da</strong> que se refiren á superación <strong>de</strong> materias<br />

lingüísticas específicas, indican unha competencia en galego aceptable<br />

(agás en FP, consonte a ten<strong>de</strong>ncia común neste nivel) e sobre todo progresiva,<br />

semellante á logra<strong>da</strong> en castelán, concor<strong>de</strong> cos obxectivos xerais marcados pola<br />

lexislación.


A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />

Gráfico 2. Porcentaxe <strong>de</strong> alumnado que superou as materias <strong>de</strong> Lingua/Literatura<br />

castelás ou galegas no curso 94-95. Fonte: CEG, 1997.<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

100<br />

Ren<strong>de</strong>mento escolar. Aptos en castelán e galego. 94-95.<br />

Castelán Galego Med. cast. Med. gal.<br />

8ºEXB FP1 FP2 1ºBUP 3ºBUP COU 4ºPRM 2ºESO 4ºESO 1ºBCH<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Gráfico 3. Usos lingüísticos do profesorado na clase. Fonte: CEG, 1997.<br />

Lingua usa<strong>da</strong> (moito+bast.) na clase polo profesorado.<br />

Castelán Galego Med. cast. Med. gal.<br />

PRM-EXB FP BUP-COU ESO BACHRL GLOBAL<br />

— 133 —


— 134 —<br />

Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />

Sen embargo, se se comparan estes resultados cos referidos ó uso nestes niveis,<br />

cabe pensar que os <strong>da</strong>tos <strong>da</strong> competencia débense en boa medi<strong>da</strong> a unha<br />

aprendizaxe formal do galego, resultado dun estudio disciplinar, e non instrumental,<br />

porque o grao <strong>de</strong> emprego <strong>de</strong>ste idioma na aula, tanto polo profesorado<br />

coma polo alumnado, é bastante inferior ó uso do castelán<br />

Deste cotexo dos resultados <strong>da</strong> competencia lingüística e do uso <strong>de</strong>dúcese así<br />

mesmo que o influxo <strong>da</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> formativa nesta lingua sobre a súa práctica<br />

lingüística parece feble (Bouza<strong>da</strong> / Lorenzo 1997: 139), co que se está <strong>de</strong>saproveitando<br />

un dos principais recursos na aprendizaxe dos idiomas: o <strong>de</strong> que o uso<br />

dunha lingua contribúe a mellora-la súa competencia.<br />

Esta comparanza confirma a hipótese, <strong>de</strong>fendi<strong>da</strong> a miúdo polos críticos co<br />

ensino do galego, <strong>da</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> dunha docencia en galego e non só do galego.<br />

Os <strong>da</strong>tos do MSG indican que a escola contribuíu á mellora <strong>da</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong> están<strong>da</strong>r<br />

(ou para sermos máis precisos, <strong>da</strong> normativa) sobre todo na súa manifestación<br />

escrita. Os resultados son ben elocuentes. A capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para escribir<br />

en galego medrou 1,28 puntos (nunha escala <strong>de</strong> 1 a 4) nas xeracións novas (media<br />

= 2,82) respecto <strong>da</strong> dos seus avós (media = 1,54); en cambio, apréciase<br />

unha ten<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>nte entre os novos na competencia para fala-lo galego.<br />

En síntese, a AAG investiu copiosos recursos na formación en galego, tanto<br />

do profesorado, coma <strong>da</strong>s sucesivas promocións que concorren ás aulas. O<br />

proceso, moi orientado cara a unha instrucción formal, sobre todo no están<strong>da</strong>r,<br />

produciu importantes melloras nas <strong>de</strong>strezas relaciona<strong>da</strong>s coa escrita. En<br />

cambio, a menor atención á orali<strong>da</strong><strong>de</strong> e a eiva <strong>de</strong> que o galego non fose a lingua<br />

instrumental do ensino, <strong>de</strong>u lugar a unha menor capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> no emprego <strong>da</strong>s<br />

varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s propias <strong>da</strong> interacción cotiá e en consecuencia do uso, co que o<br />

coñecemento adquirido non parece te-lo correlato esperado na práctica natural<br />

do idioma (Fernán<strong>de</strong>z 1993: 51), motor <strong>da</strong> súa vitali<strong>da</strong><strong>de</strong> e cerne do seu porvir.<br />

1.3. Unhas notas sobre o idioma nos medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> titulari<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

pública.<br />

Non é este o lugar para analiza-la po<strong>de</strong>rosa maquinaria <strong>de</strong> construcción e<br />

manipulación <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> que son hoxe en día os medios <strong>de</strong> comunicación.<br />

Bastaría só con recor<strong>da</strong>-la vixencia do coñecido aforismo 'o que non está nos<br />

medios non existe' por non aludir á súa capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para recrear mundos. Tal<br />

potencial para articula-lo real e o virtual e para chegar a tantas audiencias crea<br />

na mente do ci<strong>da</strong>dán unha i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> po<strong>de</strong>río sen prece<strong>de</strong>ntes na historia do universo.<br />

Por iso, calquera ingrediente <strong>de</strong>ste monstro convértese nun símbolo <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r e en maior medi<strong>da</strong> se, coma a lingua, é un dos imprescindibles. Para o<br />

falante común, a presencia dun idioma nestes santuarios <strong>da</strong> peregrinación cotiá,<br />

constitúe un dos elementos simbólicos máis tanxibles do prestixio <strong>de</strong> tal lingua.


A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />

Velaí a loita <strong>de</strong> calquera idioma en proceso <strong>de</strong> normalización por unha cota <strong>de</strong><br />

participación nesta galaxia.<br />

En 1984 apróbase a constitución <strong>da</strong> Compañía <strong>de</strong> RTV <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> <strong>da</strong> que naceron<br />

a Radio galega e a Televisión <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> co obxecto, entre outros, <strong>de</strong><br />

promover e difundi-la cultura e a lingua galega e <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>-la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> nacionali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

galega, segundo se recolle nos Principios Xerais <strong>da</strong> Programación<br />

(1988: 33). Consonte estes principios, e segundo os resultados <strong>de</strong> emisión, case<br />

a totali<strong>da</strong><strong>de</strong> (99%) dos seus contidos <strong>de</strong> expresión están en galego; en cambio<br />

noutros <strong>de</strong> forte impacto audiovisual, como é o publicitario, a presencia é inferior.<br />

Na TVG a cota <strong>de</strong> emisión <strong>de</strong> publici<strong>da</strong><strong>de</strong> en galego en 1996 supoñía só un<br />

44% do total, porcentaxe na que parece manterse actualmente.<br />

A síntese que require este traballo obrígame a referirme só a dous aspectos<br />

<strong>da</strong> TV transcen<strong>de</strong>ntais para as linguas. Este medio convértese para moitos falantes<br />

nun mo<strong>de</strong>lo i<strong>de</strong>alizado <strong>de</strong> lingua, polo que, para o porvir dun idioma sen<br />

normaliza-la varie<strong>da</strong><strong>de</strong> que transmite a TV adquire un valor singular, tanto polo<br />

que implica <strong>de</strong> normativización coma polo grao <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación ou distanciamento<br />

que poi<strong>da</strong> provocar nos seus auditorios. Con todo, o prestixio que se lle<br />

atribúe está en moitos casos por riba <strong>de</strong>stes factores co que se po<strong>de</strong> asegurar<br />

que no relativo ó corpus, a TV sempre será un referente cardinal do uso prestixiado.<br />

No caso galego foron notorias as voces puristas que reclamaron unha<br />

maior atención á ortofonía <strong>da</strong> lingua na procura <strong>de</strong> que se ofrecese ó auditorio<br />

un mo<strong>de</strong>lo máis auténtico e acor<strong>de</strong> co galego tradicional, quizais na espera <strong>de</strong><br />

que así se reforzasen os vínculos entre a gran mo<strong>de</strong>rni<strong>da</strong><strong>de</strong> que aín<strong>da</strong> supón<br />

para moitos galegofalantes o medio audiovisual e a tradición que eles encarnan.<br />

A TVG amosa ser un excelente recurso para a difusión do idioma, cumprindo<br />

así un dos obxectivos para os que foi crea<strong>da</strong>. A súa contribución a esten<strong>de</strong>r e<br />

dignifica-la lingua galega en tódolos sectores sociais é indiscutible, na que<br />

cómpre <strong>de</strong>staca-la atención presta<strong>da</strong> ó mundo infantil polo que este representa<br />

para o porvir do idioma. Bastaría recor<strong>da</strong>-lo éxito <strong>de</strong> programas coma o Xabarín<br />

ou algúns outros <strong>de</strong> <strong>de</strong>buxos animados e, aín<strong>da</strong> que non saibamos con to<strong>da</strong> a<br />

certeza o pouso que puido que<strong>da</strong>r <strong>de</strong>stes éxitos <strong>de</strong> audiencia entre a xente<br />

miú<strong>da</strong>, a súa contribución ó coñecemento <strong>da</strong> lingua e o seu achegamento ós fogares<br />

é altamente plausible.<br />

Con todo, o feito máis <strong>de</strong>stacado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a perspectiva sociolingüística é a entra<strong>da</strong><br />

na ci<strong>da</strong><strong>de</strong>, tanto polo que implica <strong>de</strong> anovado na historia do galego, como<br />

por ser unha <strong>da</strong>s poucas vías <strong>de</strong> acceso a moitos fogares urbanos, dominio tradicional<br />

do castelán. Non obstante, convén non magnifica-lo feito porque en<br />

<strong>Galicia</strong> o espectador non acostuma elixir unha programación por motivos lingüísticos,<br />

senón pola bon<strong>da</strong><strong>de</strong> do producto e porque a penetración <strong>da</strong> canle<br />

autonómica é aín<strong>da</strong> relativa. Aín<strong>da</strong> así, non se <strong>de</strong>be esquecer que diante <strong>da</strong>l-<br />

— 135 —


— 136 —<br />

Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />

gunhas emisións <strong>de</strong> cali<strong>da</strong><strong>de</strong> coma a proxección <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s filmes, os espectáculos<br />

<strong>de</strong>portivos ou mesmo algunhas series, a oferta foi abondo tentadora para<br />

aumenta-la audiencia <strong>de</strong>ste medio.<br />

Polo <strong>de</strong>mais, algúns programas <strong>de</strong> producción galega promovidos can<strong>da</strong> a<br />

iniciativa priva<strong>da</strong> están proporcionando éxitos <strong>de</strong> audiencia ata hai pouco <strong>de</strong>scoñecidos<br />

na canle autonómica. Series coma Mareas vivas, Pratos combinados<br />

ou a recente Terra <strong>de</strong> Miran<strong>da</strong>, que na súa primeira emisión acadou, nun tramo<br />

<strong>de</strong> forte competencia, unha cota <strong>de</strong> audiencia do 29%, equivalente a unha media<br />

<strong>de</strong> 266.000 espectadores, son un horizonte para o galego. Non obstante, non se<br />

po<strong>de</strong> esquecer que a cali<strong>da</strong><strong>de</strong> dos programas é o mellor pe<strong>de</strong>stal do idioma.<br />

Neste capítulo é obriga<strong>da</strong> unha breve alusión ós medios impresos, non pola<br />

súa <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia orgánica <strong>da</strong> Administración, senón pola axu<strong>da</strong> que <strong>de</strong>sta recibiu<br />

para promove-lo galego. A presencia <strong>da</strong> lingua galega na prensa escrita é<br />

aín<strong>da</strong> feble, está pouco articula<strong>da</strong> e moi supedita<strong>da</strong> ás axu<strong>da</strong>s públicas. O feito<br />

<strong>de</strong> que se publique en galego só un xornal, O correo galego; un semanario, A<br />

Nosa Terra, e algunha outra revista mensual, coma Tempos novos, e <strong>de</strong> que algunhas<br />

publicacións <strong>de</strong>ixasen <strong>de</strong> ve-la luz é indicio <strong>da</strong> escasa rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sta clase <strong>de</strong> edición, polo que se se busca promove-lo idioma por este medio<br />

cómpre recorrer a novos sistemas, máis atractivos e eficaces. A edición simultánea<br />

dun mesmo xornal en galego e castelán, basea<strong>da</strong> nun sistema <strong>de</strong> traducción<br />

automática que permita aumentar ou diminuí-la edición nunha <strong>da</strong>s linguas<br />

segundo as previsións <strong>de</strong> mercado, po<strong>de</strong>ría ser un punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> máis efectivo<br />

e probablemente menos custoso.<br />

2. Unha lingua con tódolos requisitos internos, sedimenta<strong>da</strong> na orali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

Canto ó status lingüístico interno, o galego actual non só é resultado dun<br />

longo proceso <strong>de</strong> formación e sedimentación semellante ó <strong>de</strong> calquera outro<br />

idioma histórico, senón que hoxe en día posúe tódolos ingredientes necesarios<br />

para consi<strong>de</strong>ralo lingua mo<strong>de</strong>rna e funcional. Sempre se sostivo que o grao <strong>de</strong><br />

madurez dun idioma, e mesmo se usou como criterio para diferencialo dun<br />

dialecto, se manifestaba na posesión <strong>de</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Para o galego, lingua<br />

tradicionalmente con escasa diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> diastrática e diafásica, e, en cambio,<br />

moi abun<strong>da</strong>nte variación diatópica (Regueira 1999), contar cunha gama <strong>de</strong><br />

varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s sociais é un claro síntoma <strong>de</strong> ter aca<strong>da</strong><strong>da</strong> unha presencia en tódolos<br />

estratos e un sinal evi<strong>de</strong>nte do grao <strong>de</strong> madurez conseguido nos últimos tempos.<br />

Por sorte ca<strong>da</strong> idioma, coma ca<strong>da</strong> pobo, ten o seu discorrer particular no<br />

tempo, <strong>de</strong> xeito que os procesos sociais van <strong>de</strong>ixando pega<strong>da</strong>s que son<br />

testemuños do seu pasado e que serven para singularizala no (<strong>de</strong>s)concerto<br />

lingüístico mundial. O galego era ata hai pouco lingua sen normativizar polo<br />

que cumpría procurar un están<strong>da</strong>r que o aglutinase e nivelase entre tanta


A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />

riqueza formal, o homoxeneizase e lle proporcionase os trazos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

para que os usuarios o recoñecesen coma algo propio. Se se me permite a<br />

metáfora enolóxica, o galego era un fino caldo <strong>de</strong> crianza sen <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong><br />

orixe.<br />

No relativo á estan<strong>da</strong>rización, a lingua galega conta coa codificación<br />

axeita<strong>da</strong>, como se <strong>de</strong>duce <strong>da</strong> existencia <strong>de</strong> numerosos diccionarios (varios <strong>de</strong>les<br />

académicos), léxicos especializados e gramáticas (actualmente na RAG<br />

trabállase na re<strong>da</strong>cción dunha gramática académica) e posúe unha institución<br />

que guía o <strong>de</strong>senvolvemento interno do idioma, á parte doutras coma o ILG que<br />

contribúen ó labor académico.<br />

Canto á pureza lingüística, necesaria para preserva-los sinais <strong>de</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

dunha lingua, o galego ten un léxico <strong>de</strong> seu e o índice <strong>de</strong> préstamos non parece<br />

distanciarse dos que toman outras linguas <strong>da</strong> súa familia ou <strong>da</strong> súa área<br />

xeográfica, se ben, como é común hoxe nas linguas mo<strong>de</strong>rnas por motivos <strong>de</strong><br />

sobra coñecidos, sofre unha crecente presión <strong>da</strong>s gran<strong>de</strong>s linguas. Neste<br />

sentido, os idiomas que amosan similitu<strong>de</strong>s formais e proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> estructural<br />

con outras linguas en contacto e que basean boa parte <strong>da</strong> súa i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> en<br />

trazos <strong>de</strong> natureza externa (histórica, sociolóxica ou política, isto é <strong>de</strong><br />

elaboración), <strong>de</strong>ben coi<strong>da</strong>r especialmente a conservación dos seus caracteres<br />

diferenciais porque o risco <strong>de</strong> 'pidginización' é sempre alto. Este factor adquire<br />

especial relevancia en <strong>Galicia</strong> on<strong>de</strong> o contacto dos dous idiomas <strong>da</strong> mesma<br />

familia é frecuente non só por compartiren territorio, senón pola crecente e<br />

eleva<strong>da</strong> taxa <strong>de</strong> bilingüismo social, resultado dunha morea <strong>de</strong> factores (Silva-<br />

Valdivia 2000: 63) que favorecen os intercambios bilingües e con eles os<br />

correspon<strong>de</strong>ntes efectos <strong>de</strong> interferencia. Parece remota a formación dun<br />

contino lectal con elementos <strong>de</strong> ámbolos dous idiomas que chegue a afectar á<br />

esencia do galego, porque o grao <strong>de</strong> conciencia lingüística diferencial nos<br />

falantes é elevado, pero <strong>de</strong> ocorrer, a lingua prexudica<strong>da</strong> sería a galega que<br />

que<strong>da</strong>ría fortemente priva<strong>da</strong> <strong>da</strong> súa i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>. Neste sentido, o están<strong>da</strong>r <strong>de</strong>be<br />

<strong>de</strong>sempeñar un papel principal cumprindo tó<strong>da</strong>las funcións diferenciadoras,<br />

pero tamén aglutinando <strong>de</strong> xeito que reforce a i<strong>de</strong>ntificación nos seus falantes.<br />

3. A competencia no idioma: <strong>da</strong> naturali<strong>da</strong><strong>de</strong> do oral á formali<strong>da</strong><strong>de</strong> do están<strong>da</strong>r<br />

O primeiro requisito para falar unha lingua é saber usala no maior número <strong>de</strong><br />

circunstancias e situacións. Esta habelencia estaba moi <strong>de</strong>senvolvi<strong>da</strong> no falante<br />

do galego tradicional porque o apren<strong>de</strong>ra coa vi<strong>da</strong>, ou sexa, coma a vi<strong>da</strong><br />

mesma, resultado <strong>da</strong> práctica diaria, a mellor e máis completa escola <strong>da</strong> linguaxe,<br />

latente, informal pero efectiva, e reforza<strong>da</strong> polo pracer <strong>da</strong> conversa veciñal.<br />

Quen foi socializado en galego hai máis <strong>de</strong> medio século, sobre todo no<br />

— 137 —


— 138 —<br />

Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />

campo, tiña o sau<strong>da</strong>ble hábito <strong>de</strong> falar coa xente porque, como é habitual nas<br />

socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s rurais, compartía vivencias, labores e inque<strong>da</strong>nzas mediante o<br />

idioma. A mo<strong>de</strong>rni<strong>da</strong><strong>de</strong> (tan mecánica e automática ela) diversificou e ampliou<br />

o capital lingüístico coa penetración dos novos universos do audiovisual, pero<br />

tamén restrinxiu os intercambios tradicionais, favorecendo comportamentos<br />

verbais máis pasivos. No tempo <strong>de</strong> lecer hai familias tan engaiola<strong>da</strong>s coa televisión<br />

que se limitan a mirala e escoitala. Bastaría con compara-la competencia<br />

narrativa oral dos maiores coa <strong>da</strong> xuventu<strong>de</strong> para <strong>de</strong>catarse <strong>de</strong> que os mo<strong>de</strong>los<br />

culturais nacidos <strong>da</strong> mo<strong>de</strong>rni<strong>da</strong><strong>de</strong> e <strong>da</strong> posmo<strong>de</strong>rni<strong>da</strong><strong>de</strong> influíron tamén nas<br />

<strong>de</strong>strezas lingüísticas orais en galego.<br />

Táboa 2. Coñecemento do galego en <strong>Galicia</strong> por resi<strong>de</strong>ncia, i<strong>da</strong><strong>de</strong> e estudios, en<br />

medias (1= na<strong>da</strong>, 4= moito). MSG-92<br />

urbana Semiurbana<br />

rural total <strong>Galicia</strong><br />

RESIDENCIA <br />

Semirrural<br />

COÑECEMENTO DO Po<strong>de</strong> Po<strong>de</strong> Po<strong>de</strong> Po<strong>de</strong> Po<strong>de</strong> Po<strong>de</strong> Po<strong>de</strong> Po<strong>de</strong><br />

GALEGO <br />

falalo escribilo falalo escribilo falalo escribilo falalo escribilo<br />

Total 3.06 2.10 3.18 2.03 3.37 2.01 3.23 2.04<br />

16-25 3.00 2.86 3.06 2.78 3.33 2.81 3.17 2.82<br />

I 26-35 2.95 2.19 3.10 2.16 3.31 2.20 3.14 2.19<br />

D 36-45 3.05 2.03 3.21 2.02 3.36 1.93 3.22 1.98<br />

A 46-55 3.11 1.85 3.24 1.72 3.38 1.76 3.27 1.79<br />

D 56-65 3.16 1.70 3.29 1.62 3.41 1.68 3.31 1.68<br />

E 66-99 3.18 1.54 3.24 1.49 3.41 1.55 3.32 1.54<br />

Total 3.06 2.10 3.18 2.03 3.37 2.01 3.23 2.04<br />

Sen estudios 3.37 1.41 3.25 1.38 3.33 1.48 3.33 1.45<br />

E Primar inc 3.19 1.62 3.31 1.58 3.41 1.65 3.34 1.63<br />

S Primarios 3.02 1.89 3.16 1.96 3.35 2.08 3.22 2.01<br />

T F. P. 3.06 2.49 3.08 2.50 3.32 2.69 3.18 2.58<br />

U Bacharelato 2.91 2.42 3.00 2.46 3.31 2.68 3.07 2.52<br />

D Diplomatura 3.00 2.52 3.20 2.70 3.35 2.81 3.14 2.64<br />

Licenciatura 3.03 2.66 3.08 2.64 3.36 2.79 3.12 2.69<br />

Os resultados <strong>da</strong>s investigacións son ben elocuentes. Segundo o MSG, a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

para fala-lo galego na xuventu<strong>de</strong> (media = 3,17 sobre 4) é inferior á<br />

dos maiores (65 anos e máis (media = 3,32), mesmo no medio rural, berce do<br />

idioma, (-0,8 puntos), <strong>de</strong>bi<strong>da</strong>, segundo indican os <strong>da</strong>tos sobre uso, a unha menor<br />

práctica do galego na xente nova. O 98,4% dos que falan só galego <strong>de</strong>cláranse<br />

bastante ou moi competentes neste idioma, fronte ó 57,7% dos que non o<br />

usan. Os estatísticos do cruzamento <strong>da</strong>s dúas variables indican relación entre<br />

elas: Ch. cadrado = 645987,3; p = .000; V Cramer = .542; p = .000.<br />

Pola súa parte, o uso público, caracterizado pola formali<strong>da</strong><strong>de</strong> e o recurso a un<br />

están<strong>da</strong>r culto, <strong>de</strong> prosodia un tanto artificiosa, proxecta unha imaxe <strong>de</strong> rituali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

e carencia <strong>de</strong> naturali<strong>da</strong><strong>de</strong> que o distancia consi<strong>de</strong>rablemente do galego


A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />

patrimonial, coa conseguinte repercusión no falante común que en moitos casos<br />

non se sinte i<strong>de</strong>ntificado con esta varie<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Sen embargo, recentes estudios do Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística <strong>da</strong> RAG<br />

(nos que non entrarei en <strong>de</strong>talle por teren o seu espacio nesta Conferencia)<br />

apuntan a que esta é unha <strong>da</strong>s varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s do galego máis prestixia<strong>da</strong>s. De confirmarse<br />

esta hipótese, e tendo en conta que a lingua necesita <strong>de</strong> elementos que<br />

lle proporcionen prestixio, ábrese <strong>de</strong> novo a incógnita <strong>de</strong> cómo integrar na tradición<br />

este trazo mo<strong>de</strong>rno e agromante, <strong>de</strong> xeito que non provoque unha situación<br />

<strong>de</strong>snaturaliza<strong>da</strong>, perversa e engaiolante, afasta<strong>da</strong> do marco natural que<br />

precisan as linguas para po<strong>de</strong>ren sobrevivir.<br />

En síntese, <strong>de</strong> tanto esforzo que<strong>da</strong> a pega<strong>da</strong> perenne que sempre <strong>de</strong>ixa a escrita,<br />

varie<strong>da</strong><strong>de</strong> que para moitos falantes mesmo é a representación tanxible <strong>da</strong><br />

lingua, e a convicción <strong>de</strong> que en certos sectores xuvenís e urbanos <strong>de</strong> non ser<br />

pola competencia aprendi<strong>da</strong> na escola, a súa formación en galego que<strong>da</strong>ría limita<strong>da</strong><br />

ó caricaturesco <strong>da</strong> anécdota e <strong>da</strong> chanza estereotipa<strong>da</strong>. No aspecto negativo,<br />

a menor capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> entre a xente nova para fala-lo galego po<strong>de</strong> ter<br />

efectos perniciosos no porvir do idioma, porque é sabido que a continui<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

dunha lingua baséase na competencia oral. Se as novas xeracións per<strong>de</strong>n capaci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

nesta <strong>de</strong>streza dificilmente po<strong>de</strong>rán transmiti-lo idioma á súa <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ncia.<br />

4. Unha base <strong>de</strong>mográfica consi<strong>de</strong>rable, ca<strong>da</strong> vez máis urbana. O uso e a<br />

súa distribución<br />

Nunha socie<strong>da</strong><strong>de</strong> coma a actual, tan <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> cuantificación, o maior<br />

número <strong>de</strong> usuarios dunha lingua adoita consi<strong>de</strong>rarse un trazo positivo e un aval<br />

do seu porvir, polo que unha ampla base <strong>de</strong> falantes, se ben non garante o futuro<br />

dun idioma, serve tamén para crear unha imaxe <strong>de</strong> prestixio diante <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

A tradicional distinción <strong>de</strong>mográfica entre gran<strong>de</strong>s e pequenas linguas<br />

ou a máis recente clasificación funcional / territorial en internacionais, nacionais<br />

e rexionais, etiquetan e sitúan a unha lingua nun grupo <strong>de</strong> maior ou menor<br />

prestixio, coa consabi<strong>da</strong> connotación que implica pertencer a ca<strong>da</strong> clase.<br />

Non falemos xa <strong>de</strong> termos coma minoritaria ou minoriza<strong>da</strong>.<br />

Investigacións recentes sobre o uso do galego atribúenlle unha cota total <strong>de</strong><br />

falantes superior ós dous tercios <strong>da</strong> poboación galega. Segundo o MSG o<br />

68,6%, no que un 38,7% sería usuario habitual e un 19,9% maioritario. Para o<br />

Censo-91 máis <strong>da</strong> meta<strong>de</strong> (52,4%) fala habitualmente só nesta lingua. Estas<br />

porcentaxes suporían en cifras absolutas, sobre un total <strong>de</strong> 2.785.394 persoas,<br />

1,9 millóns <strong>de</strong> falantes sen conta-los <strong>da</strong> <strong>Galicia</strong> emigrante e os do galego exterior.<br />

Con todo, cómpre recor<strong>da</strong>r que estes <strong>da</strong>tos poi<strong>da</strong> que variasen lixeiramente<br />

respecto ó último censo <strong>de</strong> poboación galega que é <strong>de</strong> 2.730.337 habitantes.<br />

— 139 —


— 140 —<br />

Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />

Non obstante, como frecuentemente acontece en situacións <strong>de</strong> coexistencia<br />

<strong>de</strong> linguas nun mesmo territorio, este reparto do uso non é uniforme, senón que<br />

cambia consi<strong>de</strong>rablemente segundo os factores sociais, sobre todo cos <strong>de</strong> hábitat<br />

e i<strong>da</strong><strong>de</strong>. A distribución irregular é indicio dunha situación anormal.<br />

Castelán Galego<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

Gráfico 4. Usos lingüísticos en <strong>Galicia</strong> na poboación xeral e na xuventu<strong>de</strong><br />

en medias (1= castelán, 4= galego). MSG-92<br />

a nai<br />

Medias <strong>de</strong> usos lingüísticos con... (pb. xuv. e <strong>Galicia</strong>)<br />

Total <strong>Galicia</strong> Pb. Xuvenil Ling. habt. <strong>Galicia</strong>.<br />

ten<strong>da</strong>s hb<br />

tend non hb<br />

confianz<br />

ler<br />

profesr<br />

cast-falt<br />

galg-falt<br />

O uso do galego oscila entre o 37,7% no medio urbano e o 89,7%, no rural (é<br />

dicir 52 puntos por riba neste último) e do 46,5% na xuventu<strong>de</strong> ata o 84,7% nos<br />

maiores <strong>de</strong> 65 anos; superior en 38,2 puntos. Ten<strong>de</strong>ncias semellantes amosan a<br />

distribución por estudios (28,6% nos titulados superiores fronte ó 86,9% nos<br />

dos niveis inferiores, (58,3 puntos <strong>de</strong> diferencia a prol dos segundos). Por ocupación<br />

as distancias son así mesmo importantes: do 26,3% nas profesións liberais<br />

ou do 25,9% naquelas que requiren unha titulación superior contra o 99,1%<br />

nos labradores ou 92,4% nos mariñeiros). É evi<strong>de</strong>nte que o uso do galego domina<br />

nos sectores rurais, nos <strong>de</strong> maior i<strong>da</strong><strong>de</strong> e nas capas máis populares <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Son estes grupos, en xeral conservadores e pouco influentes na dinámica<br />

social, quen mantiveron a lingua durante séculos e a quen lles <strong>de</strong>bémo-la<br />

súa supervivencia. Pó<strong>de</strong>se dicir que o galego, pese a ser socialmente lingua<br />

subalterna do castelán, contaba cun potente amparo <strong>de</strong>mográfico moi pouco<br />

afectado polas innovacións e os cambios sociais.<br />

Pero a socie<strong>da</strong><strong>de</strong> galega actual está xa someti<strong>da</strong> ó influxo <strong>da</strong> mo<strong>de</strong>rni<strong>da</strong><strong>de</strong>, e<br />

aín<strong>da</strong> que conserve trazos tradicionais, o seu idioma non que<strong>da</strong>rá alleo ós efectos<br />

<strong>de</strong>sta nova situación. A base que o sustentou diminúe, ben polas propias leis


A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />

<strong>da</strong> natureza (<strong>Galicia</strong> per<strong>de</strong> uns 5.000 habitantes ó ano) ben porque abandona o<br />

seu hábitat <strong>de</strong> orixe. A poboación urbana incrementouse nos últimos vinte anos<br />

en 112.000 persoas, <strong>de</strong> xeito que hoxe en día supón xa o 56,1% do total galego.<br />

Aesta A esta característica hai que engadi-la forte inci<strong>de</strong>ncia <strong>da</strong>s áreas metropolitanas<br />

sobre o seu contorno. Para facérmonos unha i<strong>de</strong>a nas zonas <strong>de</strong> influencia <strong>de</strong><br />

Vigo, Coruña e Santiago viven case case tantas tantas persoas persoas coma (unhas no 50.000) rural <strong>da</strong> coma provincia no ru- <strong>de</strong><br />

ral Ourense. <strong>da</strong> provincia Se o galego <strong>de</strong> Ourense. aspira a Se se-la o galego primeira aspira lingua a se-la <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> primeira no lingua novo <strong>de</strong> milenio <strong>Galicia</strong><br />

<strong>de</strong>berá no novo resolver milenio moitos <strong>de</strong>berá dos retos resolver que moitos <strong>de</strong>man<strong>da</strong> dos a retos a<strong>da</strong>ptación que <strong>de</strong>man<strong>da</strong> á ci<strong>da</strong><strong>de</strong>. a a<strong>da</strong>ptación Non tanto<br />

á porque ci<strong>da</strong><strong>de</strong>. sexa Non un tanto recente porque instalado sexa no un urbano, recente senón instalado polos no cambios urbano, que senón supoñen polos<br />

cambios alí os modos que supoñen <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> respecto alí os modos ó hábitat <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> on<strong>de</strong> respecto reinou centos ó hábitat <strong>de</strong> anos. on<strong>de</strong> Paga reinou a pena centos<br />

recor<strong>da</strong>r<br />

<strong>de</strong> anos.<br />

algúns<br />

Paga<br />

dos<br />

a<br />

problemas<br />

pena recor<strong>da</strong>r<br />

que <strong>de</strong>be<br />

algúns<br />

afrontar<br />

dos problemas<br />

<strong>de</strong> inmediato:<br />

que <strong>de</strong>be afrontar <strong>de</strong><br />

inmediato:<br />

– Os que afectan a forma interior, e polo tanto á súa i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong>rivados <strong>da</strong><br />

coexistencia nun mesmo hábitat <strong>da</strong>s varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s internas tradicional e urbana e<br />

<strong>da</strong>s interferencias provoca<strong>da</strong>s polo contacto con outras linguas.<br />

– Os relacionados coa extensión do uso oral e do escrito. Tendo en conta que<br />

non é a lingua máis utiliza<strong>da</strong>, competirá co castelán, fortemente instalado no<br />

urbano (62,4%; 83,1% na xuventu<strong>de</strong>) e con outras linguas. Por outra ban<strong>da</strong>, a<br />

escrita adquire unha relevancia moito maior que no rural.<br />

– Os <strong>de</strong>rivados <strong>da</strong> gran diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> social urbana on<strong>de</strong> conviven falantes <strong>de</strong><br />

distinta cultura, proce<strong>de</strong>ncia, ocupación, etc. e que provoca unha ampla gama<br />

<strong>de</strong> interaccións que se reflicte non só na utilización <strong>de</strong> distintas linguas, senón<br />

nunha maior variación diafásica. A complexi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>ste mosaico lingüístico<br />

que<strong>da</strong> ben reflecti<strong>da</strong> na tipoloxía <strong>de</strong> falantes elabora<strong>da</strong> por González (1999:<br />

211) conxugando criterios <strong>de</strong> instalación e funcionali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

– Os propios <strong>de</strong> mellora do status nun espacio moito máis heteroxéneo, difuso<br />

e cambiante en canto a ofertas, preferencias, comportamentos, actitu<strong>de</strong>s,<br />

que o feudo tradicional.<br />

En síntese, é indubi<strong>da</strong>ble que, <strong>de</strong> mantérense as cita<strong>da</strong>s ten<strong>de</strong>ncias, a ci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

acabará configurando un mo<strong>de</strong>lo lingüístico e unhas pautas <strong>de</strong> comportamento<br />

respecto ás linguas. O galego, coma calquera outro idioma mo<strong>de</strong>rno que vexa<br />

<strong>de</strong>sprazado o centro <strong>de</strong> gravi<strong>da</strong><strong>de</strong> cara a un novo medio, entra noutra era. Do<br />

interese e acerto con que se conduza este proceso <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>rá en gran medi<strong>da</strong> o<br />

seu porvir.<br />

5. O uso e a súa dinámica. A confluencia no bilingüismo, trazo sociolingüístico<br />

relevante nos últimos tempos<br />

É sabido que os cambios lingüísticos son lentos, ás veces pouco perceptibles<br />

e suxeitos á influencia <strong>de</strong> múltiples factores e que as situacións pasa<strong>da</strong>s ou presentes<br />

non sempre son homologables ás previsións futuras. Aín<strong>da</strong> así é posible<br />

— 141 —


— 142 —<br />

Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />

e necesario realizar prospeccións sobre o porvir <strong>da</strong>s linguas, especialmente <strong>de</strong><br />

cara á planificación <strong>da</strong>s mesmas, tomando como referencia a interpretación <strong>da</strong>quelas<br />

ten<strong>de</strong>ncias máis relevantes do cambio, sempre coa <strong>de</strong>bi<strong>da</strong> cautela porque<br />

adoitan reflectir unha situación puntual e porque moitos dos factores que o provocaron,<br />

caso <strong>de</strong> repetirse, po<strong>de</strong> que non inflúan do mesmo xeito. Ocupareime<br />

só do máis salientable segundo os resultados <strong>de</strong> dúas variables indicativas (a<br />

lingua inicial e o uso habitual) en dúas dimensións, dunha xeración a outra e no<br />

interior <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> unha.<br />

Canto á dinámica do uso, o trazo sociolingüístico máis significativo en <strong>Galicia</strong><br />

nas últimas déca<strong>da</strong>s é o <strong>de</strong>scenso <strong>da</strong>s conductas monolingües e o conseguinte<br />

incremento dos usos bilingües (50,7%), nas súas distintas mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s,<br />

ata o punto <strong>de</strong> que hoxe en día xa superan lixeiramente ás primeiras. A evolución<br />

<strong>de</strong>ste fenómeno indica que os usos bilingües aumentaron gradualmente ó<br />

longo do século pasado. Se nos nados a principios <strong>da</strong> centuria representaba un<br />

33,7%, no último cuarto supón xa o 59,5% entre a xente nova. Cómpre así<br />

mesmo resaltar que amosa dúas orientacións distintas a partir <strong>de</strong> mediados do<br />

século. Na primeira parte o incremento afecta ás dúas mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s; pola contra<br />

na segun<strong>da</strong> apréciase un caí<strong>da</strong> no emprego maioritario do galego, mentres que a<br />

<strong>da</strong> maioría en castelán segue aumentando.<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Gráfico 5. Evolución do uso lingüístico en <strong>Galicia</strong> no século XX. MSG-92<br />

ant 1910 1910-19 1920-29 1930-39 1940-49 1950-59 1960-69 1970-76<br />

Lingua habitual dos nados en...<br />

Só galego Máis galego Máis castelán Só castelán<br />

Pola súa parte, os usos bilingües varían segundo os distintos factores sociais,<br />

sendo máis propios no medio urbano (media = 2,23 sobre 4. O bilingüismo<br />

equilibrado equivalería a 2,5), na xuventu<strong>de</strong> (media = 2,52) en quen posúe estudios<br />

medios (media = 2,44) e nas profesións <strong>de</strong> docente (media = 2,38), persoal<br />

<strong>da</strong> Administración (media = 2,6) e servicios (media = 2,59) e no estudiantado<br />

(media = 2,26). Á vista <strong>de</strong>stes <strong>da</strong>tos e <strong>da</strong>s causas que favorecen o bilingüismo,<br />

o futuro e a recuperación do galego <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>rán en boa medi<strong>da</strong> <strong>de</strong> que


A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />

estes grupos asuman un compromiso co idioma, incorporándoo en maior medi<strong>da</strong><br />

ó seus hábitos lingüísticos. Ci<strong>da</strong><strong>de</strong> e xuventu<strong>de</strong> son as <strong>de</strong>positarias do porvir<br />

<strong>da</strong> lingua galega.<br />

Táboa 3. Lingua habitual por lingua inicial en <strong>Galicia</strong>. MSG-92<br />

Lingua inicial<br />

Lingua habitual Castelán Gal. e cast. Galego Total fila<br />

só castelán 37,4% 1,1% ,2% 10,5%<br />

máis castelán 46,1% 43,0% 5,0% 20,8%<br />

máis galego 14,3% 51,5% 32,8% 29,9%<br />

só galego 2,2% 4,3% 62,1% 38,8%<br />

Total col. (100,0%) 27,4% 11,9% 60,7% 100,0%<br />

Ch. cadrado = 1539324,13; p = .000; V Cramer = .593; p = .000<br />

Tendo en conta que en <strong>Galicia</strong> a lingua na que se apren<strong>de</strong> a falar non condiciona<br />

totalmente os usos posteriores, o cambio tamén se po<strong>de</strong> cuantificar comparando<br />

a lingua inicial dos falantes coa que empregan habitualmente. Deste<br />

xeito, á parte dunha visión <strong>da</strong> dirección dos cambios, po<strong>de</strong>mos obter unha estimación<br />

<strong>da</strong> intensi<strong>da</strong><strong>de</strong> dos mesmos e <strong>da</strong> retención <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> idioma. Segundo os<br />

resultados do MSG a retención lingüística total, representativa <strong>da</strong> fi<strong>de</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

lingüística absoluta, é maior en quen apren<strong>de</strong>u a falar en galego (62,1%) ca en<br />

quen o fixo en castelán (37,4%). En cambio a alta é superior nestes últimos en<br />

13,3 puntos. Aín<strong>da</strong> así, o índice <strong>de</strong> abandono resulta máis elevado nos castelanfalantes<br />

(16,5% fronte a 5,2%). Os bilingües amosan unha fi<strong>de</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong> (94,5%)<br />

case total ó seu mo<strong>de</strong>lo inicial. Outro indicio máis <strong>da</strong> fortaleza <strong>de</strong>ste mo<strong>de</strong>lo.<br />

Táboa 4. Lingua habitual por lingua inicial no medio urbano. MSG-92<br />

Lingua inicial<br />

Lingua habitual Castelán Gal. e cast. Galego Total fila<br />

só castelán 43,1% 1,3% ,6% 21,5%<br />

máis castelán 46,8% 52,8% 13,3% 35,9%<br />

máis galego 9,1% 43,4% 55,4% 30,9%<br />

só galego 1,0% 2,5% 30,8% 11,8%<br />

Total col. (100,0%) 48,8% 15,8% 35,4% 100,0%<br />

Ch. cadrado = 450308,82; p = .000; V Cramer = .552; p = .000.<br />

Sen embargo, nos resultados relativos ó medio urbano, a maior retención total<br />

dos castelanfalantes iniciais e o <strong>de</strong>scenso en 31,3 puntos en quen apren<strong>de</strong>u a<br />

falar en galego indican que non só o abandono se produce sobre todo nestes últimos,<br />

senón que a intensi<strong>da</strong><strong>de</strong> do proceso (xustamente no medio on<strong>de</strong> se po<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cidi-lo porvir <strong>da</strong> lingua) é moi eleva<strong>da</strong> entre os galegofalantes iniciais. O fe-<br />

— 143 —


— 144 —<br />

Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />

nómeno ocorre sobre todo en quen emigrou do rural ou <strong>da</strong>s vilas á ci<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Neste grupo a porcentaxe <strong>de</strong> retención total do galego é só do 28,2%, o que, sen<br />

embargo, non equivale a unha substitución absoluta porque a <strong>de</strong> abandono total<br />

a prol do castelán é inapreciable (0,6%). Esta poboación emigra<strong>da</strong> á ci<strong>da</strong><strong>de</strong> está<br />

xa inmersa no proceso <strong>de</strong> bilingüización; a maioría (57,1%) na primeira fase e o<br />

14% na <strong>de</strong> castelanización maioritaria.<br />

Para precisar máis na intensi<strong>da</strong><strong>de</strong> e periodización dos cambios é interesante<br />

coñece-la súa inci<strong>de</strong>ncia ó longo <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> dos falantes. Os resultados do MSG<br />

relativos ás persoas que manifestaron cambiar <strong>de</strong> idioma apuntan na mesma dirección<br />

<strong>da</strong> confluencia cara ó bilingüismo, coa particulari<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que o ritmo<br />

parece máis intenso entre os 14 e ós 18 anos, período que vén coincidindo con<br />

innovacións importantes na vi<strong>da</strong> dos suxeitos coma a pertenza a novas re<strong>de</strong>s<br />

sociais, froito do cambio <strong>de</strong> nivel escolar, <strong>de</strong> <strong>de</strong>sprazamento do domicilio, etc.<br />

(Fernán<strong>de</strong>z / Rodríguez 1998). No caso <strong>da</strong> emigración interior á ci<strong>da</strong><strong>de</strong> supón<br />

un <strong>de</strong>sprazamento a prol do bilingüismo dunha media <strong>de</strong> 3,54 (13 anos) a 3,10<br />

(dos 14-18) nunha escala <strong>de</strong> 4-1.<br />

Táboa 5. Uso por lingua inicial en distintas etapas <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> dos que cambiaron <strong>de</strong> lingua,<br />

en medias (1= castelán, 4= galego). MSG-92<br />

Lingua inicial Períodos<br />

ata os 13 anos dos 14 ós 18 dos 19 ós 30 <strong>de</strong>sp. dos 30<br />

Castelán 1,35 1,87 2,20 2,33<br />

As dúas 2,45 2,52 2,67 2,80<br />

Galego 3,54 3,17 2,90 2,94<br />

Total 2,64 2,63 2,62 2,75<br />

6. A continui<strong>da</strong><strong>de</strong> natural do galego e o porvir <strong>da</strong> lingua<br />

Oindicio máis favorable <strong>da</strong> vitali<strong>da</strong><strong>de</strong> dun idioma é a transmisión familiar e<br />

natural dunha xeración a outra. Así se mantiveron ata os nosos días, mesmo en<br />

circunstancias moi adversas, milleiros <strong>de</strong> linguas, pero tamén cando este proceso<br />

se interrompeu por carencia <strong>de</strong> falantes novos comezou o seu <strong>de</strong>clive e<br />

<strong>de</strong>las xa non que<strong>da</strong>n máis que fósiles testemuños, censores mudos <strong>de</strong> quen as<br />

matou, pero tamén <strong>de</strong> quen as <strong>de</strong>ixou esmorecer. Can<strong>da</strong> un idioma <strong>de</strong>saparece<br />

unha visión do mundo (aforismo poucas veces tan vixente coma hoxe en día)<br />

pero sobre todo córtase o cordón umbilical que nos une afectivamente coa nosa<br />

historia. Para 3 <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> 4 galegos, segundo os <strong>da</strong>tos do MSG, a <strong>de</strong>saparición do<br />

galego implica a per<strong>da</strong> <strong>da</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> galega.


A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />

Táboa 6. Lingua inicial en <strong>Galicia</strong> por hábitat <strong>de</strong> nacemento e i<strong>da</strong><strong>de</strong>, en porcentaxes.<br />

MSG-92<br />

HÁBITAT<br />

urbano semiurbano<br />

rural total <strong>Galicia</strong><br />

NACEM<br />

semirrural<br />

L. INIC. Gal. g-c cast. gal. g-c cast. gal. g-c cast. gal. g-c cast.<br />

Total 24.6 17.5 57.9 51.0 16.6 32.4 82.4 9.2 8.3 60.3 11.9 27.2<br />

I 16-25 13.5 19.3 67.1 26.4 23.1 50.5 66.2 14.3 19.2 36.7 17.1 45.3<br />

D 26-35 16.4 17.8 65.7 41.0 18.5 40.5 75.5 11.9 12.5 48.6 13.7 36.8<br />

A 36-45 25.4 17.5 57.1 54.3 13.8 31.8 82.2 9.4 8.4 59.7 11.3 28.2<br />

D 46-55 33.3 15.9 50.5 55.3 17.4 27.3 85.3 8.9 5.8 67.9 11.0 20.6<br />

E 56-65 39.7 16.1 44.2 71.2 11.7 17.2 87.6 8.3 4.1 74.8 9.9 15.1<br />

66-99 49.0 13.9 37.1 72.3 12.0 15.7 91.0 5.0 3.9 80.6 6.9 12.2<br />

De novo os resultados do MSG invitan máis ca a unha reflexión. Des<strong>de</strong> a<br />

perspectiva histórica, se a principios do século pasado 8 <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> 10 persoas<br />

her<strong>da</strong>ban o galego <strong>da</strong> súa familia, remata<strong>da</strong> a centuria menos <strong>da</strong> meta<strong>de</strong><br />

(36,7%) dos falantes reciben este legado <strong>de</strong> seus pais. A ten<strong>de</strong>ncia é tan intensa<br />

que non só ocorre no medio urbano (–35,5 puntos), no que o galego compite en<br />

circunstancias adversas, senón que mesmo afecta ó feudo tradicional <strong>da</strong> lingua,<br />

on<strong>de</strong> a caí<strong>da</strong> ó longo do século se achega ós 25 puntos.<br />

Sen embargo, con seren estes cambios importantes, a maior transcen<strong>de</strong>ncia<br />

para o galego está na forma <strong>de</strong> transmitilo. A comezos do século XX, a gran<br />

maioría (93%) adquiría o idioma na familia; rematando o milenio, só algo máis<br />

dun tercio (69,5%) mantén esta her<strong>da</strong>nza. A cuarta parte <strong>da</strong> xente nova xa o<br />

apren<strong>de</strong> na escola.<br />

Se <strong>de</strong> novo miramos á terra prometi<strong>da</strong> do asfalto, os resultados <strong>da</strong> adquisición<br />

natural tampouco son favorables (–26,9 puntos); en cambio, o incremento<br />

<strong>da</strong> aprendizaxe escolar é notoriamente significativo (+42,5 puntos). Velaquí<br />

unha <strong>da</strong>s poucas, pero importantes, fortalezas do galego.<br />

Táboa 7. Ámbitos <strong>de</strong> adquisición do galego en <strong>Galicia</strong> por hábitat <strong>de</strong> nacemento e<br />

i<strong>da</strong><strong>de</strong>, en porcentaxes. MSG-92<br />

HÁBITAT<br />

Urbano semiurbano<br />

Rural total <strong>Galicia</strong><br />

NACEM<br />

semirrural<br />

ADQUISIC Fami escoamifamiescoamifamiescoAmifamiescoami- GALEGO -liar largableliarlargableliarlargableliarlargable Total 63.3 15.6 8.2 79.6 6.9 6.0 95.6 1.3 1.1 83.5 5.9 4.0<br />

16-25 51.8 42.6 3.1 65.7 26.7 5.3 88.8 8.0 1.7 69.5 25.0 3.2<br />

I 26-35 59.2 8.3 12.8 74.1 6.3 10.3 94.4 1.0 2.1 78.3 4.4 7.0<br />

D 36-45 66.3 1.9 10.9 82.4 .5 6.5 96.0 .3 1.4 83.9 .8 5.3<br />

A 46-55 73.8 .6 10.8 83.1 .2 6.8 97.3 .1 .8 88.7 .2 4.0<br />

D 56-65 75.3 1.1 9.4 88.6 .1 3.7 97.4 .0 .6 91.2 .2 2.7<br />

E 66-99 78.7 .1 5.9 91.3 .1 2.2 97.7 .0 .7 93.0 .1 1.9<br />

— 145 —


— 146 —<br />

Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />

Sendo a escola non só o segundo medio <strong>de</strong> transmisión do galego á xuventu<strong>de</strong><br />

urbana, senón o único crecente, cómpre contar con ela porque quizais é<br />

on<strong>de</strong> se <strong>de</strong>ci<strong>da</strong> unha boa parte do porvir <strong>da</strong> lingua, pero require acomo<strong>da</strong>rse ás<br />

necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s comunicativas <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> día. Os argumentos son incontestables:<br />

acolle ós sectores máis novos <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong>, (e xa que logo con maior futuro) e<br />

está empraza<strong>da</strong> en núcleos moi dinámicos que reúnen xa a maior parte <strong>da</strong> poboación<br />

ou inci<strong>de</strong>n en gran<strong>de</strong>s áreas. A escola, non só po<strong>de</strong> educar no respecto<br />

polas linguas e na singulari<strong>da</strong><strong>de</strong> e importancia do propio, senón que <strong>de</strong>bería facelo<br />

cara a vi<strong>da</strong>. Para iso, a súa gran<strong>de</strong> achega consiste en promover mo<strong>de</strong>los<br />

afíns á adquisición natural <strong>da</strong> lingua na familia, xa que esta parece <strong>de</strong>legar no<br />

ensino. A vitali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> lingua non será a mesma que se se apren<strong>de</strong>se espontaneamente,<br />

pero, en calquera caso, sempre melloraría un estudio formal, regrado<br />

e limitado, aín<strong>da</strong> que necesario, <strong>de</strong> escasa aplicación na vi<strong>da</strong> cotiá.<br />

Non quero remata-la miña exposición sen abrir unha fiestra ó horizonte. Do<br />

dito po<strong>de</strong>ría que<strong>da</strong>r unha i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>de</strong>sazo porque a normalización <strong>da</strong> lingua <strong>de</strong>be<br />

superar aín<strong>da</strong> obstáculos fortes e importantes. Sen embargo, o apoio institucional,<br />

a ampla base <strong>de</strong>mográfica na que se sustenta o idioma, a formación <strong>da</strong><br />

xuventu<strong>de</strong> e o labor diario <strong>de</strong> tantas xentes que traballan por el constitúen a<br />

mellor esperanza <strong>de</strong> futuro.<br />

Fontes e referencias bibliográficas<br />

Bouza<strong>da</strong> Fernán<strong>de</strong>z, X. M. / Lorenzo Suárez, A. M. (1997): O futuro <strong>da</strong> lingua.<br />

Elementos sociolingüísticos para un achegamento prospectivo <strong>da</strong> lingua<br />

galega. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Consello <strong>da</strong> cultura galega.<br />

Compañía <strong>de</strong> Radio-Televisión <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (1988): Principios xerais <strong>da</strong> programación.<br />

Santiago <strong>de</strong> Compostela: CRTVG.<br />

Consello Escolar <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (CEG) (2000): A educación primaria na comuni<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

autónoma galega. Santiago <strong>de</strong> Compostela: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />

Fernán<strong>de</strong>z, M. (1993): "La lengua materna en los espacios urbanos gallegos", in<br />

Sociolinguistique galicienne [Plurilinguismes, 6]. CERPL. 27-53<br />

Fernán<strong>de</strong>z Rodríguez, M. A. / Rodríguez Neira, M. (coords.) (1994): Lingua<br />

inicial e competencia lingüística en <strong>Galicia</strong>, [Compendio do I volume do<br />

Mapa Sociolingüístico <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (MSG)]. A Coruña: Real Aca<strong>de</strong>mia<br />

Galega.<br />

Fernán<strong>de</strong>z Rodríguez, M. A. / Rodríguez Neira, M. (coords.) (1995): Usos<br />

lingüísticos en <strong>Galicia</strong>, [Compendio do II volume do Mapa Sociolingüístico<br />

<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (MSG)]. A Coruña: Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />

Fernán<strong>de</strong>z Rodríguez, M. A. / Rodríguez Neira, M. (coords.) (1996): Actitu<strong>de</strong>s<br />

lingüísticas en <strong>Galicia</strong>, [Compendio do III volume do Mapa Sociolingüístico<br />

<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (MSG)]. A Coruña: Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.


A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />

Fernán<strong>de</strong>z Rodríguez, M. A. / Rodríguez Neira, M. (1998): "O papel <strong>da</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

sociais na relación entre competencia e uso do galego". Ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> lingua,<br />

18. A Coruña: Real Aca<strong>de</strong>mia Galega. 5-27.<br />

González González, M. (1999): "A lingua galega como eixo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>senvolvemento intercultural", in Touriñán López, J. M. / Santos Rego, A.<br />

(eds.) (1999): Interculturali<strong>da</strong>d y educación para el <strong>de</strong>sarrollo. Santiago <strong>de</strong><br />

Compostela: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. 207-218.<br />

Instituto Galego <strong>de</strong> Estatística (1992): Censo <strong>de</strong> poboación e viven<strong>da</strong>s 1991.<br />

Coñecemento e uso do idioma galego. Santiago <strong>de</strong> Compostela: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Galicia</strong>. 4 vols.<br />

Regueira, X. L. (1999): "Están<strong>da</strong>r oral e situación social <strong>da</strong> lingua galega", in<br />

Álvarez, R. / Vilavedra, D. (1999): Cinguidos por unha arela común:<br />

Homenaxe ó profesor Xesús Alonso Montero. Santiago <strong>de</strong> Compostela:<br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela. 855-875.<br />

Silva-Valdivia, B. (2000): A Sociolingüística. Vigo: Galaxia.<br />

— 147 —


SIMPOSIO<br />

AS LINGUAS MINORITARIAS<br />

E AS TECNOLOXÍAS DA FALA<br />

Mo<strong>de</strong>rador: MANUEL GONZÁLEZ GONZÁLEZ<br />

(Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)


Recursos e activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s necesarias para <strong>de</strong>senvolver<br />

tecnoloxía <strong>da</strong> fala en galego<br />

Carmen García Mateo<br />

Departamento <strong>de</strong> Teoría do Sinal e Comunicacións<br />

ETSE Telecomunicación - Campus Universitario- 36200 VIGO<br />

0. Introducción<br />

Da<strong>da</strong> a tecnoloxía dispoñible na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> para o <strong>de</strong>senvolvemento dun<br />

sistema <strong>de</strong> diálogo home-máquina é indispensable dispoñer dunha serie <strong>de</strong><br />

recursos orais e <strong>de</strong> texto no(s) idioma(s) <strong>de</strong> que se trate. Estas bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos,<br />

tamén chama<strong>da</strong>s córpora, presentan unhas características particulares que fan<br />

que en moitos casos non sexa posible reutilizar material xa existente, e fan<br />

necesario embarcarse en proce<strong>de</strong>mentos <strong>de</strong> <strong>de</strong>seño, captura e etiquetaxe moi<br />

laboriosos e custosos.<br />

A non dispoñibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>stes recursos é unha <strong>da</strong>s causas do baixo nivel <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> tecnoloxía <strong>da</strong> fala en idiomas minoritarios ou minorizados<br />

como po<strong>de</strong> se-lo idioma galego. Unicamente co concurso <strong>da</strong> axu<strong>da</strong> institucional<br />

é posible hoxe en día afrontar este tipo <strong>de</strong> proxectos.<br />

Non só os recursos lingüísticos son específicos do idioma, tamén todos<br />

aqueles subsistemas que precisen dunha análise morfosintáctica do texto que hai<br />

que procesar <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n en maior ou menor medi<strong>da</strong> <strong>da</strong> linguaxe, salvo que para a<br />

súa implementación se empregaran algoritmos a<strong>de</strong>strados a partir <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos.<br />

No diagrama <strong>de</strong> bloques <strong>da</strong> Figura 1 móstranse os bloques fun<strong>da</strong>mentais que<br />

hai que <strong>de</strong>senvolver nun sistema <strong>de</strong> diálogo. Po<strong>de</strong>mos distinguir tres gran<strong>de</strong>s<br />

módulos:<br />

1. Conversor texto-fala. Debe ser multilocutor e capaz <strong>de</strong> xerar voz con<br />

distintas entoacións. Asociado a este bloque, está o módulo <strong>de</strong> xeración<br />

<strong>de</strong> mensaxes do sistema.<br />

2. Recoñecedor <strong>de</strong> fala. Debe po<strong>de</strong>r recoñecer fala continua e dispor dun<br />

vocabulario <strong>de</strong> máis <strong>de</strong> 50.000 palabras. Os compoñentes <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes<br />

do idioma son: os mo<strong>de</strong>los acústicos, o lexicón e o mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> linguaxe.<br />

3. Xestión do diálogo. Debe ser capaz <strong>de</strong> extrae-los conceptos semánticos<br />

<strong>de</strong> ca<strong>da</strong> quen<strong>da</strong> e dirixi-lo diálogo cara ó fin <strong>de</strong>sexado permitindo a<br />

intervención do usuario na toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisións.<br />

Ca<strong>da</strong> un <strong>de</strong>stes módulos presenta unha <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia do idioma <strong>de</strong> traballo. A<br />

continuación <strong>de</strong>scribirémo-lo estado actual <strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolvemento, segundo o<br />

noso coñecemento, <strong>de</strong>stes sistemas para o idioma galego.<br />

— 151 —


Analizador<br />

<strong>de</strong> Entorno<br />

— 152 —<br />

Carmen García Mateo<br />

Figura 1: Diagrama <strong>de</strong> bloques dun sistema <strong>de</strong> diálogo home-máquina.<br />

Detección <strong>de</strong><br />

Extremos<br />

Conversor<br />

Texto-Voz<br />

Extracción <strong>de</strong><br />

Características<br />

Xestor <strong>de</strong><br />

Diálogo<br />

Mo<strong>de</strong>los<br />

Acústicos<br />

Decodificación<br />

Analizador<br />

Semántico<br />

Diccionario<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

Linguaxe<br />

Axente<br />

1. Conversión texto-fala<br />

En conversión texto-fala en galego dous son os sistemas que se po<strong>de</strong>n<br />

mencionar polo seu alto nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolvemento: o conversor <strong>da</strong> empresa<br />

Telefónica I+D que xa foi transferido a numerosas aplicacións comerciais, e o<br />

conversor <strong>de</strong>senvolvido por investigadores <strong>da</strong>s universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Vigo e<br />

Santiago <strong>de</strong> Compostela con financiamento fun<strong>da</strong>mentalmente <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Galicia</strong> a través do Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />

Este último conversor recibe o nome <strong>de</strong> Cotovía e é un conversor texto-fala<br />

bilingüe galego-castelán que consta, como case calquera sistema actual, <strong>de</strong> dous<br />

bloques diferenciados: o módulo acústico encargado <strong>de</strong> xera-la forma <strong>de</strong> on<strong>da</strong> a<br />

partir dunha curva <strong>de</strong> entoación, pausado e secuencia <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s, e dun<br />

módulo prosódico encargado xustamente <strong>de</strong> xera-lo conxunto <strong>de</strong> parámetros<br />

anteriormente mencionados a partir do texto <strong>de</strong> entra<strong>da</strong> correctamente escrito.<br />

Cotovía emprega un método <strong>de</strong> solapamento <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s acústicas<br />

pregrava<strong>da</strong>s <strong>de</strong> tipo difonema. Este conxunto <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s cobre a fonética tanto<br />

do castelán coma do galego. O módulo prosódico presenta unha <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia co<br />

idioma maior có módulo acústico.<br />

A partir <strong>da</strong> primeira versión <strong>de</strong> Cotovía, o conversor texto-voz sufriu<br />

modificacións importantes que melloran a naturali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> fala sintética xera<strong>da</strong> e<br />

a robustez fronte a textos mal escritos. A mellora máis importante neste módulo<br />

consiste na capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> do conversor para xerar voz feminina ou masculina. A<br />

capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> selección <strong>da</strong> voz compleméntase coa posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> seleccionar<br />

B.D.


Recursos e activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s necesarias para <strong>de</strong>senvolver tecnoloxía <strong>da</strong> fala en galego<br />

distintas veloci<strong>da</strong><strong>de</strong>s e tons <strong>de</strong> voz, tanto para a fala masculina coma para a fala<br />

feminina.<br />

Asociado ó <strong>de</strong>senvolvemento do conversor texto-voz está a tarefa <strong>de</strong><br />

recolli<strong>da</strong> e anotación <strong>de</strong> distintas bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos que eventualmente se po<strong>de</strong>rían<br />

empregar con outros fins. Dunha ban<strong>da</strong>, están as bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> logátomos a<br />

partir <strong>da</strong>s que se extraen os difonemas. Recolléronse dúas voces diferentes. E<br />

doutra ban<strong>da</strong>, están bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> frases curtas que respon<strong>de</strong>n a patróns <strong>de</strong><br />

entoación que o conversor texto-voz <strong>de</strong>be po<strong>de</strong>r sintetizar.<br />

Os plans para o futuro próximo inclúen o <strong>de</strong>senvolvemento dun conversor<br />

texto-voz con uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s extraí<strong>da</strong>s <strong>de</strong> corpus <strong>de</strong> frases, co que será necesario<br />

gravar un ou varios <strong>de</strong>stes corpus.<br />

2. Recoñecemento <strong>de</strong> fala continua e gran<strong>de</strong>s vocabularios<br />

Na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo <strong>de</strong>senvolveuse un motor <strong>de</strong> recoñecemento<br />

(<strong>de</strong>scodificador), <strong>de</strong>señado para gran<strong>de</strong>s vocabularios e fala continua, cunha<br />

estratexia <strong>de</strong> funcionamento en dúas fases. A primeira consiste nunha busca en<br />

feixe aplicando o algoritmo <strong>de</strong> Viterbi en forma síncrona. O espacio <strong>de</strong> busca<br />

para esta primeira fase constrúese mediante a interconexión dunha serie <strong>de</strong><br />

nodos, ca<strong>da</strong> un dos cales representa un fonema dunha palabra do vocabulario e<br />

leva asociado un ou varios mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> Markov. Para reduci-la complexi<strong>da</strong><strong>de</strong>, o<br />

vocabulario organízase en forma <strong>de</strong> árbore. Unha vez remata<strong>da</strong> a fase síncrona<br />

<strong>de</strong> recoñecemento, realízase unha segun<strong>da</strong> busca tendo en conta as palabras non<br />

propaga<strong>da</strong>s pero almacena<strong>da</strong>s nos nodos especiais utilizando un algoritmo <strong>de</strong><br />

tipo A* Stack.<br />

Omotor <strong>de</strong> recoñecemento é, en principio, in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte do idioma que se<br />

queira recoñecer. Só ten tres recursos que si son <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes do idioma: un<br />

conxunto <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los acústicos (monofonemas ou difonemas) que se a<strong>de</strong>stran a<br />

partir <strong>de</strong> gran canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> voz grava<strong>da</strong>, o diccionario ou lexicón coas súas<br />

transcricións fonéticas, e o mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> linguaxe que se elaborou a partir <strong>de</strong><br />

medicións <strong>de</strong> frecuencias <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>as <strong>de</strong> palabras en gran<strong>de</strong>s córpora <strong>de</strong> texto.<br />

2.1. Recursos lingüísticos dispoñibles en galego<br />

Bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos orais: Vogatel (Villarubia 1998) e SpeechDat Gal (González<br />

2000) son dúas bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos con material abondo para o a<strong>de</strong>stramento e a<br />

avaliación <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> recoñecemento. Estas dúas bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos están<br />

pensa<strong>da</strong>s fun<strong>da</strong>mentalmente para o <strong>de</strong>seño <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> telecomunicación, e<br />

en ámbolos dous casos o material está formado por díxitos, números<br />

conectados, comandos, frases equilibra<strong>da</strong>s foneticamente, fala espontánea. A<br />

voz é telefónica.<br />

— 153 —


— 154 —<br />

Carmen García Mateo<br />

Vogatel pertence á empresa Telefónica I+D, e foi recolli<strong>da</strong> en 1996 pola<br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo. As súas características principais son:<br />

• Gravacións <strong>de</strong> aproxima<strong>da</strong>mente 7000 falantes (homes, mulleres e nenos).<br />

• As gravacións transcribíronse a nivel ortográfico con información adicional<br />

sobre a i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> do locutor, ruído, efectos paralingüísticos.<br />

• A base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos presenta material diferenciado para a<strong>de</strong>stramento e para<br />

avaliación.<br />

Ó ser unha base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos priva<strong>da</strong> non está dispoñible para a comuni<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

científica, nin para os <strong>de</strong>senvolvedores <strong>de</strong> aplicacións.<br />

SpeechDat Gal atópase en fase final <strong>de</strong> captura e etiquetaxe. Constará <strong>de</strong><br />

1000 locutores repartidos <strong>de</strong> forma equilibra<strong>da</strong> entre sexo, i<strong>da</strong><strong>de</strong>s, e proce<strong>de</strong>ncia<br />

xeográfica. A anotación é ortográfica, seguindo as normas <strong>de</strong> etiquetaxe publica<strong>da</strong>s<br />

polo consorcio SpeechDat.<br />

A principal diferencia con Vogatel é que os locutores foron recrutados e non<br />

escollidos ó chou, polo que estes locutores len un material prefixado. Coidáronse<br />

aspectos tales como o nivel sociocultural dos informantes, potenciándose a<br />

gravación <strong>de</strong> falantes do medio urbano e con certa formación académica, xa que<br />

se estima que é este o grupo ó que se axusta en maior medi<strong>da</strong> o perfil <strong>de</strong> usuarios<br />

<strong>de</strong> teleservicios automáticos.<br />

Atén<strong>de</strong>se tamén á representación <strong>da</strong>s gran<strong>de</strong>s áreas dialectais do galego, seleccionando<br />

informantes proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> diferentes zonas. A<strong>de</strong>mais, contrólase a<br />

proce<strong>de</strong>ncia e o lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia dos informantes.<br />

Un aspecto que se ten tamén en conta é cál é a lingua materna e cál a lingua<br />

habitual dos informantes. Así contrólase que haxa unha representación maioritaria<br />

<strong>de</strong> 'bos' falantes, aín<strong>da</strong> que tamén se contempla certa presencia <strong>de</strong> falantes<br />

cun menor dominio do galego, tendo en conta que en <strong>Galicia</strong> existe unha situación<br />

<strong>de</strong> dúas linguas en contacto que provoca frecuentes interferencias. Estes<br />

requisitos fixeron que o recrutamento <strong>de</strong> locutores sexa unha tarefa difícil.<br />

Non só son necesarias bases orais para o <strong>de</strong>senvolvemento <strong>de</strong> recoñecedores<br />

<strong>de</strong> fala, senón tamén gran<strong>de</strong>s córpora <strong>de</strong> texto dos que extrae-las frecuencias <strong>da</strong>s<br />

ca<strong>de</strong>as <strong>de</strong> palabras. Para o idioma galego non existe na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> ningún corpus<br />

<strong>de</strong> texto a<strong>de</strong>cuado para a<strong>de</strong>strar mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> linguaxe estatísticos, polo que<br />

tivemos que pór en marcha un proxecto <strong>de</strong> captura <strong>de</strong> texto. Para iso <strong>de</strong>senvolveuse<br />

un motor <strong>de</strong> busca en Internet que <strong>de</strong> forma automática recolle texto<br />

xornalístico, clasificándoo en distintos tipos segundo o contido.<br />

2.2. Probas <strong>de</strong> recoñecemento automático<br />

Omaterial <strong>de</strong>señado en SpeechDat Galego contén 740 semifonemas, polo<br />

que cobre o 86.5% dos semifonemas posibles. A estas alturas atópase etiquetado<br />

o 20%, e chegouse ó 80.2% <strong>de</strong> cobertura. A continuación móstranse as presta-


Recursos e activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s necesarias para <strong>de</strong>senvolver tecnoloxía <strong>da</strong> fala en galego<br />

cións <strong>de</strong>stes mo<strong>de</strong>los en comparación cos mo<strong>de</strong>los obtidos a partir <strong>de</strong><br />

VOGATEL.<br />

O material que se validou está formado por un conxunto <strong>de</strong> 1.500 frases. Utilizáronse,<br />

en primeiro lugar, monofonemas e semifonemas a<strong>de</strong>strados a partir<br />

<strong>da</strong> base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos VOGATEL con voces masculinas e femininas, e en segundo<br />

lugar monofonemas e semifonemas a<strong>de</strong>strados a partir dun conxunto <strong>de</strong> 2.700<br />

frases <strong>de</strong> SpeechDat en galego.<br />

A parametrización emprega<strong>da</strong> inclúe enerxía, 12 coeficientes cepstrales e as<br />

súas <strong>de</strong>riva<strong>da</strong>s primeira e segun<strong>da</strong>. En total, para o caso <strong>de</strong> monofonemas disponse<br />

<strong>de</strong> 26 mo<strong>de</strong>los que representan fonemas, e para o caso <strong>de</strong> semifonemas<br />

disponse <strong>de</strong> 500 uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s. En ámbolos casos tamén se dispón <strong>de</strong> 5 mo<strong>de</strong>los para<br />

distintos tipos <strong>de</strong> silencio e ruído.<br />

Os experimentos realizáronse sobre un procesador Pentium III a 650 MHz,<br />

con 125 Mb <strong>de</strong> memoria RAM, sobre sistema operativo Linux. Realizáronse<br />

dous experimentos <strong>de</strong> recoñecemento. No primeiro utilizouse un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> linguaxe<br />

i<strong>de</strong>al, no sentido <strong>de</strong> que este se extrae do macrotexto constituído polas<br />

transcricións que forman o corpus <strong>de</strong> frases <strong>de</strong> SpeechDat. O vocabulario consta<br />

así <strong>de</strong> 5.949 palabras, e o mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> linguaxe está formado por 5.951 unigramas,<br />

16.283 bigramas e 20.509 trigramas. A Táboa 1 mostra os resultados obtidos<br />

por ca<strong>da</strong> un dos conxuntos <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los acústicos empregados.<br />

Po<strong>de</strong> observarse como os mellores resultados son os proporcionados polos<br />

mo<strong>de</strong>los a<strong>de</strong>strados con material <strong>de</strong> SpeechDat, <strong>de</strong>bido a que existe un “<strong>de</strong>saxuste”<br />

entre as bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos Vogatel e SpeechDat, e as mellores prestacións<br />

dun recoñecedor conséguense sempre en condicións <strong>de</strong> “axuste” entre os <strong>da</strong>tos<br />

<strong>de</strong> a<strong>de</strong>stramento e <strong>de</strong> avaliación. A<strong>de</strong>mais, obsérvase como os semifonemas<br />

funcionan apreciablemente mellor para o caso <strong>de</strong> “axuste”, mentres que non se<br />

aprecia un mellor comportamento no caso <strong>de</strong> “<strong>de</strong>saxuste”.<br />

Para o segundo experimento creouse un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> linguaxe <strong>de</strong> texto xornalístico,<br />

ó que se lle engadiron as transcricións do corpus para reduci-la perplexi<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

O resultado foi un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> linguaxe formado por 22.395 unigramas,<br />

198.953 bigramas e 154.470 trigramas. Neste caso a perplexi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> tarefa resulta<br />

bastante baixa (120.75), aín<strong>da</strong> que como contraparti<strong>da</strong> hai un 29% <strong>de</strong> palabras<br />

fóra <strong>de</strong> vocabulario. A Táboa 2 mostra os resultados obtidos por ca<strong>da</strong> un<br />

dos conxuntos <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los acústicos utilizados.<br />

— 155 —


Vogatel SpeechDat Gal Vogatel SpeechDat Gal<br />

— 156 —<br />

Carmen García Mateo<br />

Monof. Semif. Monof. Semif. Monof. Monof. Semif.<br />

89.52% 89.26% 90.71 % 96.5% 47.63% 53.19% 66.78%<br />

Táboa 1: Resultados <strong>de</strong> recoñecemento<br />

empregando diferentes mo<strong>de</strong>los<br />

acústicos e un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> linguaxe<br />

axustado á tarefa.<br />

Táboa 2: Resultados <strong>de</strong> recoñecemento<br />

empregando diferentes<br />

mo<strong>de</strong>los acústicos e un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

linguaxe xeral.<br />

Obsérvase como, ó igual que no anterior experimento, os semifonemas<br />

superan en prestacións ós monofonemas, e como os mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> Vogatel se ven<br />

superados polos <strong>de</strong> SpeechDat <strong>de</strong>bido ó “<strong>de</strong>saxuste” existente entre as bases <strong>de</strong><br />

<strong>da</strong>tos Vogatel e SpeechDat. Tamén se comproba, a partir <strong>da</strong>s taxas <strong>de</strong> recoñecemento<br />

logra<strong>da</strong>s, como esta tarefa é moito máis “difícil” a consecuencia <strong>da</strong><br />

lonxitu<strong>de</strong> do vocabulario e do mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> linguaxe “xeral”.<br />

Referencias<br />

González Rei, B.; García Mateo, C. (2000): “Diseño <strong>de</strong> una base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos tipo<br />

SpeechDat para el idioma gallego”. Procesamiento <strong>de</strong>l Lenguaje Natural, 24.<br />

Villarrubia, L. / León, P. / Hernán<strong>de</strong>z, L. / Elvira, J.M. / Na<strong>de</strong>u, C. / Esquerra, I.<br />

/ Hernando, J. / García Mateo, C. / Docío, L. (1998): “VOCATEL AND<br />

VOGATEL: Two Telephone Speech Databases of Spanish Minority Languages<br />

(Catalan and <strong>Galicia</strong>n)” en Workshop on Language Resources for European<br />

Minority Languages. Grana<strong>da</strong> (Spain).


El euskera y las tecnologías <strong>de</strong>l habla<br />

Inmacula<strong>da</strong> Hernaez<br />

Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea<br />

Introducción<br />

Según <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> 1996 1 , el euskera se habla por más <strong>de</strong> un millón <strong>de</strong> personas,<br />

consi<strong>de</strong>rando tanto vasco-parlantes activos como pasivos, sólo en las zonas <strong>de</strong><br />

la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Vasca (con un 50,6% <strong>de</strong> vasco-parlantes) y Navarra<br />

(con un 16,5% <strong>de</strong> vasco-parlantes). Todo ello excluyendo las zonas francesas.<br />

Siempre según las mismas fuentes oficiales cita<strong>da</strong>s, <strong>de</strong> entre los vasco-parlantes<br />

<strong>de</strong> la CAV (es <strong>de</strong>cir, sin consi<strong>de</strong>rar Navarra y las zonas francesas), un 24%<br />

hablan su lengua materna, mientras que el resto han aprendido el euskera batua<br />

o euskera están<strong>da</strong>r en la enseñanza primaria o ya <strong>de</strong> adultos.<br />

En el último mapa <strong>de</strong> dialectos publicado por Koldo Zuazo se distinguen actualmente<br />

6 dialectos, y <strong>de</strong> acuerdo con la clasificación <strong>de</strong> Bonaparte realiza<strong>da</strong><br />

en 1869, 25 subdialectos y 50 varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s dialectales. Consi<strong>de</strong>rando a<strong>de</strong>más que<br />

el euskera están<strong>da</strong>r normaliza y reglamenta únicamente la escritura <strong>de</strong> la lengua,<br />

la reali<strong>da</strong>d habla<strong>da</strong> <strong>de</strong>l euskera presenta una enorme diversi<strong>da</strong>d.<br />

El impacto <strong>de</strong> esta diversi<strong>da</strong>d en el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las tecnologías <strong>de</strong>l habla<br />

pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dos puntos <strong>de</strong> vista: el fonético, y el prosódico. Con el<br />

respecto al primero, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar la dificultad para generar un sistema <strong>de</strong><br />

transcripción fonética automática que satisfaga a todos los usuarios, y las consecuencias<br />

<strong>de</strong> ello en el campo <strong>de</strong> la conversión <strong>de</strong> texto a voz, y en el reconocimiento<br />

<strong>de</strong> voz, con las dificulta<strong>de</strong>s asocia<strong>da</strong>s para la elaboración <strong>de</strong> las bases<br />

<strong>de</strong> <strong>da</strong>tos. Con respecto a la prosodia, los mo<strong>de</strong>los existentes distan mucho entre<br />

sí. Así, por ejemplo, el acento, tan estudiado por los lingüistas, no está tampoco<br />

reglamentado, por lo que se realiza por los individuos en función <strong>de</strong> sus experiencias<br />

y educación personal.<br />

En el resto <strong>de</strong> apartados <strong>de</strong> este artículo ser presentan <strong>de</strong> forma breve los recursos<br />

orales disponibles y las aplicaciones informáticas, así como algunos <strong>de</strong><br />

los productos y servicios en el mercado.<br />

Recursos orales<br />

Uno <strong>de</strong> los pilares <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las tecnologías <strong>de</strong>l habla para una lengua<br />

son los recursos orales o bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos conteniendo voz <strong>de</strong>bi<strong>da</strong>mente etiqueta<strong>da</strong><br />

y segmenta<strong>da</strong> en función <strong>de</strong> la finali<strong>da</strong>d para la que se <strong>de</strong>see <strong>de</strong>sarrollar. En<br />

este apartado se <strong>de</strong>scriben brevemente los recursos actualmente existentes para<br />

el euskera, así como aquellos que se encuentran en fase <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

1<br />

Datos <strong>de</strong>l Instituto Vasco <strong>de</strong> Estadística y <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Estadística <strong>de</strong> Navarra, basados en el<br />

censo <strong>de</strong> 1996.<br />

— 157 —


— 158 —<br />

Inmacula<strong>da</strong> Hernaez<br />

• Bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos para síntesis <strong>de</strong> voz<br />

En los laboratorios <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> investigación TSR <strong>de</strong> la UPV/EHU se han<br />

generado <strong>de</strong> una forma progresiva recursos orientados a obtener los <strong>da</strong>tos necesarios<br />

para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> conversión <strong>de</strong> texto a voz. Los recursos<br />

orales disponibles pue<strong>de</strong>n clasificarse en dos grupos: aquellos que permiten<br />

realizar el mo<strong>de</strong>lado prosódico <strong>de</strong> la lengua (mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong> la entonación, la duración<br />

y el ritmo) y por otra parte, las bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s para la síntesis<br />

por concatenación <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Las bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos están <strong>de</strong>scritas con más <strong>de</strong>talle<br />

en Etxebarria et al. (2000), y la Tabla 1 muestra un resumen <strong>de</strong> las características<br />

<strong>de</strong> las mismas.<br />

Data Base Locutor Dominio #frases #palabras<br />

Julen-uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s H(*) U.S. (*) 1758 12351<br />

Julen-prosodia H Prosodia 1096 11136<br />

Ion H U.S. - 1403<br />

Amaia M U.S. - 1228<br />

Juanjo H U.S. - 1228<br />

Euskadi-irratia H Noticias 1633 9776<br />

Jokin H Prosodia 343 2499<br />

Bermeo M Prosodia 348 1376<br />

Varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s vascas H&Me Prosodia 120 * 25 -<br />

Tabla 1. Características <strong>de</strong> las bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos para síntesis <strong>de</strong> voz en los laboratorios<br />

<strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> la ESIB. (*)Locutor: H: Hombre, M. Mujer. Dominio:<br />

U.S.:Uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Síntesis<br />

Las tres primeras bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos se <strong>de</strong>sarrollaron <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> contratos <strong>de</strong> investigación<br />

con enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s priva<strong>da</strong>s (las dos primeras para Telefónica I+D, y la<br />

tercera para Euskaltel, S.A.). To<strong>da</strong>s las <strong>de</strong>más se encuentran disponibles en los<br />

laboratorios mencionados.<br />

• Bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos para Reconocimiento <strong>de</strong> Voz<br />

La base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos para el reconocimiento <strong>de</strong> la lengua vasca probablemente <strong>de</strong><br />

mayor volumen existente hoy en día es propie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Telefónica I+D. Es una<br />

base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos telefónica (8kHz), constitui<strong>da</strong> por unas 19000 llama<strong>da</strong>s, aunque<br />

sólo una parte <strong>de</strong> ella se encuentra etiqueta<strong>da</strong>. Esta base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos se <strong>de</strong>sarrolló


El euskera y las tecnologías <strong>de</strong>l habla<br />

en el contexto <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong> colaboración entre la UPV/EHU 2 y Telefónica<br />

I+D, con la participación <strong>de</strong> EITB 3 y UZEI 4 . A<strong>de</strong>más, existen otras bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos<br />

<strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>s en la UPV/EHU, véase por ejemplo (López <strong>de</strong> Ipiña 1995).<br />

En la actuali<strong>da</strong>d, en el laboratorio TSR <strong>de</strong> la UPV/EHU estamos elaborando<br />

una base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos SpeechDat 5 para el euskera <strong>de</strong> 1000 locutores. Para su<br />

<strong>de</strong>sarrollo se han consi<strong>de</strong>rado las zonas <strong>de</strong> habla vasca ubica<strong>da</strong>s en la Comuni<strong>da</strong>d<br />

Autónoma Vasca y Navarra.<br />

• Otras bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos: Bizkaifon<br />

Bizkaifon es una base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos constitui<strong>da</strong> por archivos sonoros <strong>de</strong>l euskera<br />

vizcaíno accesible por web. Es to<strong>da</strong>vía un proyecto en <strong>de</strong>sarrollo 6 , pero un<br />

prototipo <strong>de</strong> ella pue<strong>de</strong> visitarse en http://bips.bi.ehu.es/fonoteka.<br />

El objetivo <strong>de</strong>l proyecto Bizkaifon es recoger, preservar y clasificar material<br />

sonoro existente y <strong>de</strong>sarrollar una arquitectura <strong>de</strong> software abierta en la que<br />

pue<strong>da</strong>n ser integrados diferentes sonoros. La principal motivación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> este proyecto la constituyeron las más <strong>de</strong> 5000 horas <strong>de</strong> grabaciones realiza<strong>da</strong>s<br />

por el lingüista Iñaki Gamin<strong>de</strong> a lo largo <strong>de</strong> los últimos 20 años <strong>de</strong> trabajo<br />

<strong>de</strong> campo por las zonas <strong>de</strong>l habla <strong>de</strong> euskera vizcaíno. Las grabaciones se encontraban<br />

en diferentes estados <strong>de</strong> conservación, clasificación y formatos: <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

las cintas <strong>de</strong> casete <strong>de</strong> los primeros años a las más mo<strong>de</strong>rnas realiza<strong>da</strong>s en Minidisk,<br />

y algunas <strong>de</strong> ellas digitaliza<strong>da</strong>s y ya etiqueta<strong>da</strong>s con transcripciones, e<br />

incluso publica<strong>da</strong>s en formatos digitales (Gamin<strong>de</strong> 1999-2001). El proyecto<br />

unificaría formatos, y criterios y métodos <strong>de</strong> clasificación y etiquetado <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s<br />

esas grabaciones, constituyendo al mismo tiempo la estructura <strong>de</strong> base que permitiera<br />

la integración <strong>de</strong> otros recursos, nuevos o existentes. Creemos que las<br />

aplicaciones y usos que una base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> este tipo pue<strong>de</strong> generar (aparte <strong>de</strong><br />

la propia aplicación web <strong>de</strong> acceso a los <strong>da</strong>tos) son muchas y muy varia<strong>da</strong>s: en<br />

los campos <strong>de</strong> la educación, la investigación sociolingüística, la dialectología<br />

etc.<br />

La información <strong>de</strong> las señales se encuentra almacena<strong>da</strong> en ficheros <strong>de</strong> texto<br />

con formato SGML. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> incluir diversos <strong>da</strong>tos sobre el origen y proce<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> la grabación, estos ficheros contienen transcripciones <strong>de</strong> las señales<br />

sonoras, realiza<strong>da</strong>s a varios niveles. Así, en función <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> documento sonoro<br />

(palabras sueltas, frases, textos diversos, literatura popular), se incluyen las<br />

transcripciones al euskera euskera batúa y al euskera vizcaíno, junto con enlaces<br />

que asocian la trascripción los instantes <strong>de</strong> tiempo en que se producen, sopor-<br />

2<br />

Dpto. <strong>de</strong> Electrici<strong>da</strong>d y Electrónica y Dpto. <strong>de</strong> Filología Vasca<br />

3<br />

Euskal Irrati Telebista<br />

4<br />

Centro <strong>de</strong> terminología y lexicografía. http://www.uzei.com<br />

5<br />

http://www.speech<strong>da</strong>t.org<br />

6<br />

Desarrollado en el grupo TSR, Dpto. <strong>de</strong> Electrónica y Telecomunicaciones <strong>de</strong> la UPV/EHU.<br />

Proyecto financiado por la Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia /Bizkaiko Foru Aldundia.<br />

— 159 —


— 160 —<br />

Inmacula<strong>da</strong> Hernaez<br />

tando el sistema diferentes niveles <strong>de</strong> transcripción o etiquetado en general y<br />

segmentación.<br />

Reconocimiento <strong>de</strong> voz<br />

Los trabajos más importantes en el campo <strong>de</strong> reconocimiento <strong>de</strong> voz para el<br />

euskera se han <strong>de</strong>sarrollado en la UPV/EHU, véase por ejemplo López <strong>de</strong> Ipiña<br />

(1995; 2000).<br />

Cabe citar también los trabajos <strong>de</strong>sarrollados en el <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Ing. <strong>de</strong><br />

Sistemas y Automática en Escuela <strong>de</strong> Ing. Técnica <strong>de</strong> Vitoria para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> aplicaciones basa<strong>da</strong>s en el SDK <strong>de</strong> ViaVoice <strong>de</strong> IBM (Anega 2001).<br />

Conversión <strong>de</strong> texto a voz<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> conversión <strong>de</strong> texto a voz que se <strong>de</strong>scribirá a continuación,<br />

cabe citar al grupo <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> la UPNA 7 , en el cual se han realizado<br />

trabajos basados en las técnicas <strong>de</strong> síntesis por concatenación PSOLA.<br />

El primer sistema <strong>de</strong> conversión <strong>de</strong> texto a voz para el euskera fue bautizado<br />

Ahozka (Hernaez 1994) y está basado en un sintetizador <strong>de</strong> formantes. Des<strong>de</strong><br />

entonces, el sistema ha evolucionado consi<strong>de</strong>rablemente, hasta convertirse en<br />

AhoTTS, un sistema modular <strong>de</strong> conversión <strong>de</strong> texto a voz, multiplataforma,<br />

multilingüe y multihilo. AhoTTS pue<strong>de</strong> ser utilizado bien como plataforma <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> síntesis, o como una API (Aplication Program Interface) para ser<br />

llama<strong>da</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cualquier aplicación. La arquitectura modular <strong>de</strong>l sistema permite<br />

trabajar <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>pendiente con ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> los bloques que forman el<br />

conversor: el módulo normalizador, el módulo <strong>de</strong> análisis lingüístico, el módulo<br />

<strong>de</strong> conversión a uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> síntesis y finalmente el motor <strong>de</strong> síntesis. Es por<br />

tanto muy flexible, y pue<strong>de</strong> ser configurado con diferentes lenguajes, voces (bases<br />

<strong>de</strong> <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s), mo<strong>de</strong>los prosódicos (mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> entonación, duraciones,<br />

pausado) y motores <strong>de</strong> síntesis (Formantes, PSOLA, MBROLA). Una<br />

<strong>de</strong>scripción más <strong>de</strong>talla<strong>da</strong> pue<strong>de</strong> encontrarse en Hernaez (2001).<br />

Productos y servicios<br />

Dejando a un lado los conocidos sistemas <strong>de</strong> audiotext que emiten mensajes<br />

pregrabados, el único servicio que utiliza tecnologías <strong>de</strong> síntesis y reconocimiento<br />

en euskera lo ofrece Telefónica S.A.. El servicio ofrece básicamente la<br />

posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> leer el correo electrónico a través <strong>de</strong>l teléfono, y es ofertado en<br />

las cuatro lenguas oficiales (castellano, gallego, catalán y euskera). Las tecnologías<br />

<strong>de</strong> síntesis y reconocimiento que utiliza han sido <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>s por Telefó-<br />

7<br />

Grupo <strong>de</strong> Procesado <strong>de</strong> Señal, microelectrónica e instrumentación, Dpto. Ing. Eléctrica y<br />

Electrónica


El euskera y las tecnologías <strong>de</strong>l habla<br />

nica I+D, en proyectos <strong>de</strong> colaboración con diferentes universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, y para el<br />

caso <strong>de</strong>l euskera con la UPV/EHU 8 .<br />

A<strong>de</strong>más, se han ofertado algunos servicios (por ejemplo, el servicio <strong>de</strong> cita<br />

previa <strong>de</strong> la Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia para la realización <strong>de</strong> la <strong>de</strong>claración <strong>de</strong><br />

la renta) que empleando sistemas <strong>de</strong> reconocimiento <strong>de</strong>sarrollados para el castellano,<br />

se han a<strong>da</strong>ptado para el reconocimiento <strong>de</strong> algunas palabras en euskera.<br />

Conclusiones<br />

El euskera dispone actualmente <strong>de</strong> aplicaciones y recursos suficientes para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> servicios en el campo <strong>de</strong> las tecnologías <strong>de</strong>l habla. El interés <strong>de</strong> las<br />

empresas locales por este tipo <strong>de</strong> tecnologías es actualmente bajo y no parecen<br />

ver un mercado interesante en el público <strong>de</strong> habla vasca. Por eso, es imprescindible<br />

contar con el apoyo <strong>de</strong> las instituciones para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los recursos y<br />

aplicaciones <strong>de</strong> base. Afortuna<strong>da</strong>mente, la ingeniería lingüística se ha <strong>de</strong>clarado<br />

como una <strong>de</strong> las líneas prioritarias en el último Plan <strong>de</strong> Ciencia y Tecnología<br />

<strong>de</strong>l Gobierno Vasco, y esperamos que con este nuevo impulso, en poco tiempo<br />

el euskera presente un <strong>de</strong>sarrollo en este campo tecnológico al nivel <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong><br />

las lenguas europeas.<br />

Referencias<br />

Anega, I. / Juguete, Juan José (2001): Ahots bi<strong>de</strong>z kontrolaturiko etxe domotikoa.<br />

Proyecto Fin <strong>de</strong> Carrera. Escuela Ingeniería Técnica <strong>de</strong> Vitoria<br />

(UPV/EHU).<br />

Etxebarria B. / Navas, E. / Armenta, A. / Ma<strong>da</strong>riaga, I. / Gamin<strong>de</strong>, I. / Hernaez,<br />

I. (2000): “Tools and Basque language <strong>da</strong>tabases <strong>de</strong>veloped in the AhoLab<br />

laboratory” Second International Conference on Language Resources and<br />

Evaluation. Workshop Proceedings. Atenas 2000. 62-70<br />

Gamin<strong>de</strong>, I. (1999-2001): Serie “Berbarik Berba”: Ayuntamientos <strong>de</strong> Bakio,<br />

Zamudio, Meñaka, Leioa, Mungia, Arrieta, Jatabe.<br />

Hernáez, I. / Olabe, J. C. / Etxeberria, P. / Etxebarria, B. / Cuesta, A. (1994):<br />

“AHOZKA: Un sistema <strong>de</strong> conversión <strong>de</strong> texto a voz para el euskara”.<br />

SEPLN, Boletín nº 14.<br />

Hernaez, I. / Navas, E. / Murugarren, J. L. / Etxebarria, B. (2001): “Description<br />

of the AhoTTS Conversión System for the Basque Language”. Proc. of the<br />

4th Speech Synthesis Workshop.<br />

López <strong>de</strong> Ipiña, K. / Torres, I. / Oñe<strong>de</strong>rra, L. (1995): “Design of a phonetic corpus<br />

for a speech <strong>da</strong>tabase in Basque language”. Proc. of the EUROSPEECH’<br />

95. Madrid. Vol.1. 8541-854.<br />

8 Con el Dpto. <strong>de</strong> Electrici<strong>da</strong>d y Electrónica, y Filología Vasca para el caso <strong>de</strong> reconocimiento <strong>de</strong><br />

voz, y con el Dpto. <strong>de</strong> Electrónica y Telecomunicaciones para la conversión <strong>de</strong> texto a voz.<br />

— 161 —


— 162 —<br />

Inmacula<strong>da</strong> Hernaez<br />

López <strong>de</strong> Ipiña, K. / Torres, I. / Oñe<strong>de</strong>rra, L. / Ezeiza, N. / Hernán<strong>de</strong>z, M. /<br />

Peñagarikano, M. / Varona, A. / Rodríguez, L. J. (2000): “First Selection of<br />

Lexical Units for Continuous Speech Recognition of Basque”. Proc. of the<br />

ICSLP. Pekín.Vol.2. 531-535.


Las tecnologías <strong>de</strong>l habla en lengua catalana<br />

Joaquim Llisterri<br />

Grup <strong>de</strong> Fonética, Seminari <strong>de</strong> Filologia i Informática, Departament <strong>de</strong><br />

Filologia Espanyola, Universitat Autònoma <strong>de</strong> Barcelona<br />

La lengua catalana dispone en la actuali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> aplicaciones,<br />

prototipos y productos en el campo <strong>de</strong> las tecnologías <strong>de</strong>l habla, fruto <strong>de</strong> los esfuerzos<br />

<strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> investigación universitarios, <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong>l sector y <strong>de</strong><br />

iniciativas institucionales. Este trabajo preten<strong>de</strong> ofrecer una panorámica, necesariamente<br />

no exhaustiva, <strong>de</strong> los trabajos recientemente llevados a cabo en un<br />

ámbito que, como reconoce, por ejemplo, el III Pla <strong>de</strong> Recerca <strong>de</strong> Catalunya<br />

(2001-2004), es <strong>de</strong> una importancia fun<strong>da</strong>mental tanto para favorecer el acceso<br />

a la Socie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la Información y <strong>de</strong>l Conocimiento a todos los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos<br />

como para la plena normalización <strong>de</strong> la lengua.<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estas tecnologías se ha llevado a cabo, predominantemente,<br />

en el marco <strong>de</strong> las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s catalanas: el Grup <strong>de</strong> Tractament <strong>de</strong> la Parla<br />

<strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong> Teoría <strong>de</strong> la Señal y Comunicaciones <strong>de</strong> la Universitat<br />

Politècnica <strong>de</strong> Catalunya (UPC), -integrante <strong>de</strong>l centro TALP, Centre <strong>de</strong> Tecnologia<br />

i Aplicacions <strong>de</strong>l Llenguatge i <strong>de</strong> la Parla, junto con el Grup <strong>de</strong><br />

Processat <strong>de</strong>l Llenguatge Natural <strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong> Lenguajes y Sistema Informáticos<br />

<strong>de</strong> la UPC- el Grup <strong>de</strong> Tractament <strong>de</strong> Veu <strong>de</strong> la Escola Universitària<br />

Politècnica <strong>de</strong> Mataró (EUPM), y el Àrea <strong>de</strong> Tecnologies <strong>de</strong> la Parla <strong>de</strong> la sección<br />

<strong>de</strong> Teoría <strong>de</strong> la Señal <strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong> Comunicaciones y Teoría <strong>de</strong> la<br />

Señal <strong>de</strong> Enginyeria La Salle en la Universitat Ramon Llull (URL) orientan sus<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva <strong>de</strong> la ingeniería <strong>de</strong> telecomunicaciones, mientras<br />

que grupos como el Grup <strong>de</strong> Fonètica <strong>de</strong>l Seminario <strong>de</strong> Filología e Informática<br />

<strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong> Filología Española <strong>de</strong> la Universitat Autònoma <strong>de</strong><br />

Barcelona (UAB) se centran en el conocimiento fonético y lingüístico que se<br />

incorpora a las tecnologías <strong>de</strong>l habla 9 .<br />

Las tecnologías <strong>de</strong>l habla en catalán se han <strong>de</strong>sarrollado especialmente, en lo<br />

que a la empresa se refiere, en Telefónica I+D (Madrid), con el fin <strong>de</strong> ofrecer<br />

servicios telefónicos automáticos en esta lengua. Más recientemente, empresas<br />

como ATLAS, Applied Technologies on Language and Speech, estrechamente<br />

9 Grup <strong>de</strong> Tractament <strong>de</strong> la Parla: http://gps-tsc.upc.es/veu/; TALP: http://www.talp.upc.es; Grup<br />

<strong>de</strong> Tractament <strong>de</strong> Veu: http://www.eupmt.es/imesd/telematica/veu/; Àrea <strong>de</strong> Tecnologies <strong>de</strong> la<br />

Parla: http://www.salleurl.edu/Eng/elsDCTS/tsenyal/tsenyal_areaparla.html; Grup <strong>de</strong> Fonética:<br />

http://liceu.uab.es<br />

— 163 —


— 164 —<br />

Joaquim Llisterri<br />

vincula<strong>da</strong> al grupo <strong>de</strong> la UPC, ofrecen soluciones tecnológicas para la creación<br />

<strong>de</strong> aplicaciones que incorporen el tratamiento <strong>de</strong>l habla 10 .<br />

En el ámbito <strong>de</strong> las iniciativas institucionales cabe mencionar el CREL, Centre<br />

<strong>de</strong> Referència en Enginyeria Lingüística, creado en 1996 como parte <strong>de</strong> la<br />

red <strong>de</strong> Centros <strong>de</strong> Referencia en Investigación y Desarrollo <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong><br />

Catalunya. Este centro, cuya finali<strong>da</strong>d es la coordinación e integración <strong>de</strong> los<br />

trabajos <strong>de</strong> diversos grupos universitarios 11 en torno a un conjunto <strong>de</strong> proyectos<br />

comunes, tiene como objetivo la creación <strong>de</strong> recursos, herramientas y prototipos<br />

que favorezcan el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la ingeniería lingüística en catalán.<br />

Tradicionalmente las tecnologías <strong>de</strong>l habla se divi<strong>de</strong>n entre las que proporcionan<br />

una sali<strong>da</strong> vocal –síntesis-, las que permiten la entra<strong>da</strong> <strong>de</strong> información<br />

-reconocimiento- y las que facilitan la interacción con un sistema informático<br />

-sistemas <strong>de</strong> diálogo-. Entre las primeras, la aplicación más <strong>de</strong>staca<strong>da</strong> es tal vez<br />

la conversión <strong>de</strong> texto en habla, que hace posible la transformación automática<br />

<strong>de</strong> un texto escrito en su equivalente sonoro.<br />

Para el catalán, existen al menos tres sistemas <strong>de</strong> conversión <strong>de</strong> texto en habla,<br />

<strong>de</strong>sarrollados respectivamente por la Universitat Politècnica <strong>de</strong> Catalunya,<br />

la Universitat Ramon Llull y por Telefónica I+D. El conversor <strong>de</strong> texto a habla<br />

<strong>de</strong> la UPC, comercializado a través <strong>de</strong> ATLAS, ha contado con el apoyo <strong>de</strong>l<br />

CREL y, en este marco, con la participación <strong>de</strong> la UAB. Se trata <strong>de</strong> un sistema<br />

que actualmente se presenta en dos versiones -una convencional basa<strong>da</strong> en difonemas<br />

y otra más avanza<strong>da</strong> utilizando técnicas <strong>de</strong> selección <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s a partir<br />

<strong>de</strong> un corpus-, para el que se dispone <strong>de</strong> voz masculina y femenina; el sistema<br />

permite también, a través <strong>de</strong> la incorporación <strong>de</strong> marcas en el texto <strong>de</strong> entra<strong>da</strong>,<br />

intercalar enunciados sintetizados en castellano (Bonafonte et al. 1997, 1999) 12 .<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este conversor ha conllevado el diseño <strong>de</strong> herramientas como<br />

SEGRE, un transcriptor fonético automático para el catalán que cubre las cuatro<br />

principales variantes geográficas, utiliza SAMPA (SAM Phonetic Alphabet)<br />

para representar la transcripción 13 y se caracteriza por un entorno que permite<br />

10<br />

Telefónica I+D: http://www.tid.es/trabajo/nuestrosproductos/telefonia/home.html; ATLAS:<br />

http://www.atlas-cti.com<br />

11<br />

Equip <strong>de</strong>l Diccionari <strong>de</strong>l Català Contemporani y Equip <strong>de</strong> les Oficines Lexicogràfiques <strong>de</strong>l<br />

Institut d’Estudis Catalans, Grup <strong>de</strong> Gramàtica Teòrica y Seminari <strong>de</strong> Filologia i Informàtica <strong>de</strong><br />

la Universitat Autònoma <strong>de</strong> Barcelona, Grup <strong>de</strong> recerca <strong>de</strong> Variació en el Llenguatge <strong>de</strong> la<br />

Universitat <strong>de</strong> Barcelona, Grup <strong>de</strong> Lingüística Aplica<strong>da</strong> <strong>de</strong> la Universitat <strong>de</strong> Girona, Grup <strong>de</strong><br />

Processat <strong>de</strong>l Llenguatge Natural y Grup <strong>de</strong> Tractament <strong>de</strong> la Parla <strong>de</strong> la Universitat Politécnica<br />

<strong>de</strong> Catalunya y Grup <strong>de</strong> recerca en Lingüística Aplica<strong>da</strong> al Tractament <strong>de</strong>l Llenguatge <strong>de</strong> la<br />

Universitat Pompeu Fabra. La enti<strong>da</strong>d gestora <strong>de</strong>l centro es el Institut d’Estudis Catalans. Más<br />

información sobre el CREL se encuentra en http://www.crel.net<br />

12<br />

Pue<strong>de</strong> escucharse una <strong>de</strong>mostración en http://gps-tsc.upc.es/veu/soft/<strong>de</strong>mos/tts.php3 y en<br />

http://www.atlas-cti.com/ca/<strong>de</strong>mos.htm<br />

13<br />

En http://liceu.uab.es/~joaquim/research/Language_Resources/SAMPA_Catalan.html se<br />

propone una a<strong>da</strong>ptación <strong>de</strong> SAMPA al catalán.


Las tecnologías <strong>de</strong>l habla en lengua catalana<br />

una fácil edición <strong>de</strong> las reglas (Pachès et al. 2000). La versión actual <strong>de</strong> SEGRE<br />

es el resultado, en el marco <strong>de</strong>l CREL, <strong>de</strong>l esfuerzo conjunto <strong>de</strong> la UPC (Febrer<br />

2000), la UAB (Riera / <strong>de</strong> la Mota 2000) y la Universitat <strong>de</strong> Barcelona (UB)<br />

(Perea 2000).<br />

También en el contexto <strong>de</strong>l CREL se dispone <strong>de</strong> un corpus <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s fonéticas<br />

para la síntesis, en el cual se han segmentado y etiquetado casi 800 difonemas,<br />

preparado por la UPC y la UAB (Bonafonte / Febrer 2000), y <strong>de</strong> un corpus<br />

prosódico parcialmente etiquetado orientado al mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong> la duración<br />

segmental, <strong>de</strong> las pausas y <strong>de</strong> los movimientos tonales en la conversión <strong>de</strong> texto<br />

a habla, realizado en colaboración entre la UAB (Riera / Jiménez, 2000), la<br />

Universitat <strong>de</strong> Girona (Palma<strong>da</strong> 2000) y la UPC.<br />

En la antigua Escuela <strong>de</strong> Ingeniería <strong>de</strong> Telecomunicación La Salle, actualmente<br />

Enginyeria La Salle en la URL, surgieron los primeros trabajos sobre<br />

conversión <strong>de</strong> texto a habla en catalán que, a finales <strong>de</strong> los años 80, dieron lugar<br />

a SinCat (Martí 1987) y a Ciber232, comercializado tanto en catalán como en<br />

castellano por la empresa Ciberveu, primordialmente para uso <strong>de</strong> invi<strong>de</strong>ntes<br />

(Llisterri et al. 1993). En esta misma universi<strong>da</strong>d se llevan a cabo también en la<br />

actuali<strong>da</strong>d trabajos en el ámbito <strong>de</strong> la conversión <strong>de</strong> texto a habla en catalán<br />

(Guaus / Iriondo 2000 a, b) 14 .<br />

La empresa Telefónica I+D dispone <strong>de</strong> un conversor multilingüe en castellano,<br />

catalán, gallego y vasco (Rodríguez et al. 1998), cuya versión catalana se<br />

<strong>de</strong>sarrolló a partir <strong>de</strong> 1997 en colaboración con la UAB. Este sistema se orienta<br />

especialmente a los servicios telefónicos.<br />

En el campo <strong>de</strong>l reconocimiento <strong>de</strong>l habla, tanto los grupos como las empresas<br />

anteriormente menciona<strong>da</strong>s cuentan con sistemas que permiten el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> aplicaciones basa<strong>da</strong>s en un vocabulario específico -por ejemplo, hasta 4000<br />

palabras en el caso <strong>de</strong>l reconocedor <strong>de</strong> Telefónica I+D 15 -para ofrecer servicios<br />

<strong>de</strong> información o <strong>de</strong> atención al cliente a través <strong>de</strong>l teléfono.<br />

Los sistemas <strong>de</strong> reconocimiento requieren también la creación <strong>de</strong> recursos<br />

lingüísticos para su entrenamiento. Cabe <strong>de</strong>stacar el corpus catalán SpeechDat,<br />

realizado por la UPC en colaboración con la UAB en el marco <strong>de</strong>l CREL 16 . Este<br />

corpus, diseñado según los están<strong>da</strong>res europeos actuales, consta <strong>de</strong> 1.005 locutores,<br />

con 40 elocuciones para ca<strong>da</strong> locutor, y contiene tanto el vocabulario necesario<br />

para el diseño <strong>de</strong> aplicaciones como enunciados que permiten aumentar<br />

la cobertura fonética <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> reconocimiento (Hernando / Esquerra<br />

2000; Ezquerra / Hernando 2000; Mariño et al. 2000). Por su parte, Telefónica<br />

I+D ha <strong>de</strong>sarrollado, conjuntamente con la UPC, Vocatel, una base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos en<br />

14 Pue<strong>de</strong>escucharse una <strong>de</strong>mostración en http://www.salleURL.edu/~iriondo/<br />

15 Reconocedor universal multilingüe. Telefónica Investigación y Desarrollo. http://www.tid.es<br />

/trabajo/nuestrosproductos/pdfs/servtelefonicos/IV/habla/rec_mult.pdf<br />

16 Una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>talla<strong>da</strong> se presenta en http://gps-tsc.upc.es/veu/LR/LR_SPD_CAT.php3<br />

— 165 —


— 166 —<br />

Joaquim Llisterri<br />

catalán -existente también en gallego- para el reconocimiento <strong>de</strong> habla en aplicaciones<br />

telefónicas (Villarrubia et al. 1998; Ezquerra et al., 1998).<br />

El dictado automático -es <strong>de</strong>cir, la transformación <strong>de</strong>l habla a texto escrito- es<br />

quizás una <strong>de</strong> las aplicaciones que mayor interés <strong>de</strong>spierta en el campo <strong>de</strong>l reconocimiento.<br />

Con el apoyo <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong> Catalunya 17 y la colaboración<br />

<strong>de</strong> la UPC para el <strong>de</strong>sarrollo técnico y <strong>de</strong> la UAB y la UB en los aspectos lingüísticos,<br />

la empresa Philips lanzó al mercado a finales <strong>de</strong> 1999 la versión catalana<br />

<strong>de</strong> FreeSpeech 2000, un sistema multilingüe <strong>de</strong> dictado automático que<br />

incorpora, a<strong>de</strong>más, vocabularios específicos en los ámbitos legal, médico y <strong>de</strong><br />

los seguros 18 .<br />

La síntesis y el reconocimiento <strong>de</strong>l habla se integran en los sistemas <strong>de</strong> diálogo<br />

o sistemas conversacionales, que permiten avanzar un paso más en la automatización<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados servicios, ofreciendo la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> una interacción<br />

entre el usuario y el sistema. Este es tal vez el objetivo al que más esfuerzos<br />

se está <strong>de</strong>dicando hoy en día en el ámbito <strong>de</strong> las tecnologías <strong>de</strong>l habla y<br />

por ello, tanto en las iniciativas institucionales como en las líneas <strong>de</strong> investigación<br />

<strong>de</strong> los grupos anteriormente mencionados, se han planteado proyectos para<br />

el catalán este campo.<br />

Citaremos como ejemplo el prototipo <strong>de</strong>sarrollado conjuntamente por la UPC<br />

y la UAB en el contexto <strong>de</strong>l CREL, diseñado para ofrecer un servicio <strong>de</strong> información<br />

telefónica automática a los viajeros <strong>de</strong> los Ferrocarrils <strong>de</strong> la Generalitat<br />

(Na<strong>de</strong>u et al. 2000; Machuca et al. 2000a). El primer paso ha consistido en<br />

el análisis <strong>de</strong> un corpus real <strong>de</strong> 108 llama<strong>da</strong>s al servicio <strong>de</strong> información <strong>de</strong> los<br />

Ferrocarrils yen la recogi<strong>da</strong> <strong>de</strong> un corpus <strong>de</strong> 200 llama<strong>da</strong>s a un sistema <strong>de</strong><br />

diálogo simulado -técnica conoci<strong>da</strong> como “Mago <strong>de</strong> Oz”- (Machuca et al.<br />

2000b), con el fin <strong>de</strong> conocer las estrategias más a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>s para la puesta en<br />

práctica <strong>de</strong>l sistema, que próximamente empezará a evaluarse. Entre otras iniciativas<br />

recientes <strong>de</strong>staca el proyecto ACIMET, promovido por la Secretaria<br />

per a la Societat <strong>de</strong> la Informació <strong>de</strong>l gobierno catalán, cuyo objetivo es ofrecer<br />

un servicio telefónico <strong>de</strong> información meteorológica para el Servei <strong>de</strong> Meteorologia<br />

<strong>de</strong> Cataluña, en el que participan el centro TALP <strong>de</strong> la UPC, la UAB y<br />

la empresa Mensatec Software.<br />

Con esta panorámica que, como se indicaba al principio, no es ni mucho menos<br />

completa, hemos pretendido, haciendo hincapié en los proyectos surgidos<br />

<strong>de</strong> la colaboración entre diferentes grupos <strong>de</strong> I+D, mostrar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las<br />

tecnologías <strong>de</strong>l habla en lengua catalana. Al igual que en otras lenguas, los futu-<br />

17 Según los <strong>da</strong>tos recogidos en el capítulo XII <strong>de</strong>l Informe sobre política lingüística 2000<br />

elaborado por la Direcció General <strong>de</strong> Política Lingüística <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong> Catalunya, la<br />

aportación <strong>de</strong>l gobierno catalán fue <strong>de</strong> 98 millones <strong>de</strong> pesetas (http://cultura.gencat.<br />

es/llengcat/informe/).<br />

18 http://www.gencat.es/csi/cat/noticies/arxiu/1999/setembre/freespeech.htm


Las tecnologías <strong>de</strong>l habla en lengua catalana<br />

ros trabajos se encaminarán, muy probablemente, a la mejora <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong><br />

síntesis y <strong>de</strong> reconocimiento y a la creación <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> diálogo que favorezcan<br />

la creación <strong>de</strong> nuevos servicios -especialmente telefónicos y a través <strong>de</strong><br />

la web- integrados en una Socie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la Información y <strong>de</strong>l Conocimiento ca<strong>da</strong><br />

vezmás accesible en la lengua propia <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no.<br />

Bibliografía<br />

Bonafonte, A. / Esquerra, I. / Febrer, A. / Vallverdú, F. (1997): “A Bilingual<br />

Text-to-Speech System in Spanish and Catalan”, in Eurospeech'97. 5th<br />

European Conference on Speech Communication and Technology. Rho<strong>de</strong>s,<br />

22-25 September 1997. Vol. 5. 2455 - 2458.<br />

Bonafonte, A. / Esquerra, I. / Febrer, A. / Fonollosa, J.A. / Vallverdú, F. (1999):<br />

“The UPC Text-to-Speech System for Spanish and Catalan”, in Proceedings<br />

of the 5th International Conference on Spoken Language Processing,<br />

ICSLP'98. Sydney, Australia, 30th November-4th December 1998. Vol.5.<br />

1667-1670. http://gps-tsc.upc.es/veu/research/pubs/download/Bon98c.pdf<br />

Bonafonte, A. / Febrer, A. (2000): Eines <strong>de</strong> conversió text-parla, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

Centre <strong>de</strong> Referència en Enginyeria Lingüística (CREL), Institut d'Estudis<br />

Catalans, Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000. http://www.crel.net/Jorna<strong>de</strong>s/<br />

upc/tts.zip<br />

Esquerra, I. / Hernando, J. (2000): SpeechDat: disseny <strong>de</strong>l corpus en català, I<br />

Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong> Referència en Enginyeria Lingüística (CREL), Institut<br />

d'Estudis Catalans, Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000. http://www.crel.net/<br />

Jorna<strong>de</strong>s/upc/speech<strong>da</strong>t.zip<br />

Esquerra, I. / Na<strong>de</strong>u, C. / Villarrubia, L. / León, P. (1998): “Design of a phonetic<br />

corpus for speech recognition in Catalan”, in Workshop on Language<br />

Resources for Minority Languages (LREC'98). 27 May 1998, Grana<strong>da</strong>. 89-<br />

92.<br />

Febrer, A. (2000): Segre: eina <strong>de</strong> transcripció fonètica, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong><br />

Referència en Enginyeria Lingüística (CREL), Institut d'Estudis Catalans,<br />

Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000. http://www.crel.net/Jorna<strong>de</strong>s/upc/segre.zip<br />

Guaus, R. / Iriondo, I. (2000): “Diphone based Unit Selection for Catalan Textto-Speech<br />

Synthesis”, in TSD 2000, Workshop on Text, Speech and Dialogue.<br />

Brno, September 2000. http://www.salleURL.edu/~iriondo/publicacions/<br />

tsd2000.ps<br />

Guaus, R. / Iriondo, I. (2000): “Unit Selection based on Diphones for Catalan<br />

Text-to-Speech Conversion”, in Proceedings of the Workshop on Developing<br />

Language Resources for Minority Languages: Reusability and Strategic<br />

Priorities (LREC-2000). Athens, 30 May 2000.<br />

Hernando, J. / Esquerra, I. (2000): SpeechDat Catalan Database for Fixed Telephone<br />

Network, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong> Referència en Enginyeria Lin-<br />

— 167 —


— 168 —<br />

Joaquim Llisterri<br />

güística (CREL), Institut d'Estudis Catalans, Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000.<br />

http://www.crel.net/Jorna<strong>de</strong>s/upc/speech<strong>da</strong>t.zip<br />

Llisterri, J. / Fernán<strong>de</strong>z, N. / Gu<strong>da</strong>yol, F. / Poyatos, J.J. / Martí, J. (1993):<br />

“Testing user's acceptance of Ciber232, a text to speech system used by blind<br />

persons”, in Speech and Language Technology for Disabled Persons.<br />

Proceedings of an ESCA Workshop. Stockholm, May 31-June 2, 1993. 203-<br />

206.<br />

http://liceu.uab.es/~joaquim/publicacions/Stockholm_93/stockholm_93.html<br />

Machuca, M.J. / Bueno, L. / Calonge, R. / Estruch, M. / Riera, M. (2000a):<br />

Eines <strong>de</strong> reconeixement i prototip <strong>de</strong> conversa oral, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong><br />

Referència en Enginyeria Lingüística (CREL), Institut d'Estudis Catalans,<br />

Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000. http://liceu.uab.es/~joaquim/teaching/<br />

speech_technology/tecnol_parla/dialogue/CREL_dialeg/SFI_UAB_Disseny_<br />

prototip_.htm<br />

Machuca, M.J. / Bueno, L. / Calonge, R. / Estruch, M. / Riera, M. (2000b):<br />

Corpus <strong>de</strong> diàleg, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong> Referència en Enginyeria Lingüística<br />

(CREL), Institut d'Estudis Catalans, Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000.<br />

http://liceu.uab.es/~joaquim/teaching/speech_technology/tecnol_parla/dialog<br />

ue/CREL_dialeg/SFI_UAB_Corpus_Dialeg.htm<br />

Mariño, J.B. / Padrell, J. / Moreno, A. / Na<strong>de</strong>u, C. (2000): “Monolingual and<br />

bilingual Spanish-Catalan speech recognizers <strong>de</strong>veloped from SpeechDat<br />

<strong>da</strong>tabases”, in Proceedings of the International Workshop on Very Large<br />

Telephone Speech Databases (LREC-2000). Athens, May 2000. 57-61.<br />

http://gps-tsc.upc.es/veu/research/pubs/download/Mar00a.pdf<br />

Martí, J. (1987): “Un conversor text-veu en català: Sistema SINCAT<br />

(SINtetitzador <strong>de</strong> CATalà)”, in Martín Vi<strong>de</strong>, C. (ed.): Lenguajes naturales y<br />

lenguajes formales II. Barcelona: PPU. 197-209.<br />

Na<strong>de</strong>u, C. / Padrell, J. / Nogueiras, A. / Mariño, J.B. / Bonafonte, A. / Hernando,<br />

J. / Rodríguez, A. / Esquerra, I. / Sesma, A. / Oliver, J. (2000): Eines<br />

<strong>de</strong> reconeixement i prototip <strong>de</strong> conversa oral, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong> Referència<br />

en Enginyeria Lingüística (CREL), Institut d'Estudis Catalans, Barcelona,<br />

4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000. http://www.crel.net/Jorna<strong>de</strong>s/upc/prototipconv.zip<br />

Pachès, P. / De La Mota, C. / Riera, M. / Perea, P. / Febrer, A. / Estruch, M. /<br />

Garrido, J.M. / Machuca, M.J. / Ríos, A. / Llisterri, J. / Esquerra, I. / Hernando,<br />

J. / Padrell, J. / Na<strong>de</strong>u, C. (2000): “SEGRE: An Automatic Tool for<br />

Grapheme-to-Allophone Transcription in Catalan”, in Proceedings of the<br />

Workshop on Developing Language Resources for Minority Languages:<br />

Reusability and Strategic Priorities (LREC-2000). Athens, 30 May 2000. 52-<br />

61. http://liceu.uab.es/~joaquim/publicacions/Paches_et_al_2000.pdf


Las tecnologías <strong>de</strong>l habla en lengua catalana<br />

Palma<strong>da</strong>, B. (2000): Corpus prosòdic. Etiquetatge ToBI, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre<br />

<strong>de</strong> Referència en Enginyeria Lingüística (CREL), Institut d'Estudis Catalans,<br />

Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000. http://www.crel.net/Jorna<strong>de</strong>s/UdG/<br />

ToBI_CREL.zip<br />

Perea, P. (2000): SEGRE: una eina <strong>de</strong> transcripció aplica<strong>da</strong> a las varietats<br />

dialectals <strong>de</strong>l català, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong> Referència en Enginyeria Lingüística<br />

(CREL), Institut d'Estudis Catalans, Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000.<br />

http://www.crel.net/Jorna<strong>de</strong>s/UB/segre-p.zip<br />

Riera, M. / De La Mota, C. (2000): El transcriptor automàtic SEGRE, I Jorna<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong> Referència en Enginyeria Lingüística (CREL), Institut<br />

d'Estudis Catalans, Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000. http://liceu.uab.es/<br />

~joaquim/teaching/speech_technology/tecnol_parla/synthesis/transcription/C<br />

REL/SFI_UAB_Transcriptor.pdf<br />

Riera, M. / Jiménez, E. (2000): Corpus prosòdic, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong> Referència<br />

en Enginyeria Lingüística (CREL), Institut d'Estudis Catalans, Barcelona,<br />

4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000. http://liceu.uab.es/~joaquim/teaching/<br />

Language_resources/spoken_res/CREL/SFI_UAB_Corpus_Prosodic.pdf<br />

Rodríguez, M.A. / Escala<strong>da</strong>, J.G. / Torre, D. (1998): “Conversor texto-voz multilingüe<br />

para español, catalán, gallego y euskera”, Procesamiento <strong>de</strong>l Lenguaje<br />

Natural 23: 16-23.<br />

Villarrubia, L. / León, P. / Hernán<strong>de</strong>z, L. / Na<strong>de</strong>u, C. / Esquerra, I. / Hernando,<br />

J. /García Mateo, C. / Docío, L. (1998):”VOCATEL and VOGATEL: Two<br />

Telephone Speech Databases of Spanish Minority Languages (Catalan and<br />

<strong>Galicia</strong>n)”, in Proceedings of the Workshop on Language Resources for<br />

European Minority Languages (LREC -98). Grana<strong>da</strong>, 27 May 1998. 1-4.<br />

— 169 —


O ES-GA, o valor dun sistema <strong>de</strong> Traducción Automática<br />

nunha lingua minoriza<strong>da</strong><br />

Mª Liliana Martínez Calvo<br />

Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

O ES-GA, sistema <strong>de</strong> TA 19 aplicado ó galego<br />

Asección <strong>de</strong> Lingüística do Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en<br />

Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s (CRPIH) baixo a dirección <strong>de</strong> Guillermo Rojo está a traballar no<br />

<strong>de</strong>senvolvemento <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> enxeñería lingüística básicos que permitan que<br />

o galego se incorpore ás vangar<strong>da</strong>s tecnolóxicas. Deste xeito, non só cubrímolas<br />

lagoas existentes hoxe no ámbito dos recursos computacionais en galego senón<br />

que garantímo-la presencia <strong>da</strong> nosa lingua na nova socie<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> información<br />

competindo en igual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> condicións coas linguas-estado. O reto para<br />

calquera lingua é o <strong>de</strong> ser capaz <strong>de</strong> se a<strong>da</strong>ptar ás novas circunstancias que xor<strong>de</strong>n;<br />

pero esta necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> in<strong>da</strong> se ve incrementa<strong>da</strong>, se nos atopamos ante unha<br />

lingua minoriza<strong>da</strong> coma a nosa.<br />

Na socie<strong>da</strong><strong>de</strong> do século XXI, <strong>de</strong>bemos ser quen <strong>de</strong> recibir textos doutras linguas<br />

e pasalos ó galego e viceversa cunha certa inmediateza. A<strong>de</strong>mais, o crecemento<br />

<strong>de</strong> Internet e o continuo intercambio <strong>de</strong> información que as novas tecnoloxías<br />

<strong>de</strong>man<strong>da</strong>n supón que, en ocasións, non poi<strong>da</strong>mos recorrer a un traductor<br />

humano, ou mesmo que a canti<strong>da</strong><strong>de</strong> para traducir sexa tal que atrasara en<br />

exceso o proceso <strong>de</strong> obtención do texto en galego. Neste marco é on<strong>de</strong> xor<strong>de</strong> a<br />

necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> investigar e <strong>de</strong>senvolver un sistema <strong>de</strong> Traducción Automática<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> o Español ó Galego (ES-GA) 20 . Este proxecto foi iniciado a finais <strong>de</strong><br />

1998 e levado a cabo no CRPIH. O seu obxectivo era a elaboración dun programa<br />

que traducira automaticamente textos escritos en español para o galego.<br />

Está dirixido por Guillermo Rojo, responsable <strong>da</strong> sección <strong>de</strong> lingüística do centro,<br />

en colaboración coa empresa catalana Incyta, a cal se insire, á súa vez, en<br />

Sail Labs S.L. Den<strong>de</strong> o comezo contouse cun equipo humano 21 formado por tres<br />

persoas traballando a tempo completo, unha <strong>de</strong>dica<strong>da</strong> a formalización <strong>da</strong>s distintas<br />

gramáticas e as outras dúas <strong>de</strong>dica<strong>da</strong>s á elaboración dos distintos lexicóns.<br />

19 TA será en diante a abreviatura emprega<strong>da</strong> para o termo Traducción Automática.<br />

20 Éa abreviatura pola que coñecémo-lo sistema <strong>de</strong> Traducción Automática Español-Galego.<br />

21 Os investigadores que participaron ó longo <strong>de</strong>ste tempo foron Inés Diz Gamallo, Xoán Carlos<br />

Rodríguez, Cristina Blanco, Fernando Castro, Xosé Antón Rodríguez, Elena Villar, Antonio<br />

Sayáns e Liliana Martínez.<br />

— 171 —


— 172 —<br />

Mª Liliana Martínez Calvo<br />

Características do ES-GA<br />

O sistema é her<strong>de</strong>iro do primixenio METAL 22 , baséase nos sistemas <strong>de</strong><br />

transferencia; pero a<strong>da</strong>ptándoo á reali<strong>da</strong><strong>de</strong> concreta do galego. O núcleo do sistema<br />

funciona <strong>de</strong>s<strong>de</strong> estacións <strong>de</strong> traballo Sun OS co sistema operativo Sun<br />

Solaris; sen embargo, os textos po<strong>de</strong>n ser enviados e recibidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> or<strong>de</strong>nadores<br />

persoais. Hai dúas opcións <strong>de</strong> traballo: <strong>de</strong>n<strong>de</strong> unha re<strong>de</strong> local, ou vía internet<br />

seguindo unha configuración cliente-servidor.<br />

O sistema dispón <strong>de</strong> diversos compoñentes lingüísticos que pormenorizaremos<br />

sucintamente a continuación. Elaboráronse tres diccionarios:<br />

• Un monolingüe castelán que contén información morfolóxica, sintáctica e<br />

semántica <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> termo, contendo 50.000 palabras.<br />

• Un diccionario bilingüe castelán-galego on<strong>de</strong> a ca<strong>da</strong> entra<strong>da</strong> castelá correspón<strong>de</strong>lle<br />

a súa equivalente galega habendo 45.000 termos; cando existe<br />

máis dunha correspon<strong>de</strong>ncia segundo os contextos, artellamos un segundo<br />

vocabulario bilingüe que se <strong>de</strong>nomina Léxico <strong>de</strong> Test, on<strong>de</strong> o que se fai é<br />

indicarlle ó sistema cómo discriminar cando ten que optar por un termo ou<br />

polo outro segundo a información lingüística que nós lle proporcionamos.<br />

• Un diccionario monolingüe galego que ten 45.000 entra<strong>da</strong>s, con información<br />

morfosintáctica e semántica a semellanza co que ocorre co diccionario<br />

monolingüe castelán.<br />

Para face-las análises diferentes que se precisan implementáronse tres gramáticas:<br />

• Unha que posibilita a análise <strong>da</strong> estructura sintáctica <strong>da</strong> frase castelán. Esta<br />

foinos cedi<strong>da</strong> pola empresa Incyta, que xa a <strong>de</strong>senvolvera para o seu sistema<br />

Español-Catalán.<br />

• Unha <strong>de</strong> transferencia (<strong>de</strong> aí o nome do sistema) que converte as estructuras<br />

lingüísticas do castelán nas correspon<strong>de</strong>ntes galegas.<br />

• Por último, unha gramática <strong>de</strong> xeración con 7500 liñas <strong>de</strong> codificación<br />

escritas en linguaxe <strong>de</strong> programación LISP que <strong>de</strong>termina a estructura final<br />

en galego.<br />

Cómo funciona o ES-GA<br />

Para vermos cómo é o funcionamento <strong>de</strong>ste sistema <strong>de</strong> TA, <strong>de</strong>bemos aten<strong>de</strong>r<br />

a tres fases <strong>de</strong> traballo graduais e fun<strong>da</strong>mentais que <strong>de</strong>limitaremos do seguinte<br />

xeito.<br />

Un proceso <strong>de</strong> preedición que resulta importante posto que a cali<strong>da</strong><strong>de</strong> do<br />

texto recibido inci<strong>de</strong> directamente na cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> traducción. O noso sistema<br />

admite textos electrónicos en tres formatos: só texto, RTF ou HTM; para po<strong>de</strong>r<br />

rendibilizar ó máximo o sistema é moi importante que o texto sexa correcto e<br />

22 Sistema <strong>de</strong> TA introducido no mercado pola empresa alemana Siemens en 1989 para a<br />

traducción <strong>de</strong> textos do alemán ó inglés.


Recursos O ES-GA, e o activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s valor dun sistema necesarias <strong>de</strong> traducción para <strong>de</strong>senvolver Automática nunha tecnoloxía lingua <strong>da</strong> minoriza<strong>da</strong><br />

fala en galego<br />

que non conteña grallas, porque, entre outras cousas, non posúe un <strong>de</strong>tector <strong>de</strong><br />

erros <strong>de</strong> escaneado, a máquina analiza lingua ortograficamente correcta, se hai<br />

faltas non vai ser quen <strong>de</strong> face-la análise correcta e a posterior traducción, non<br />

sendo culpa do sistema senón <strong>de</strong> cali<strong>da</strong><strong>de</strong> do texto <strong>de</strong> entra<strong>da</strong>. Unha vez<br />

preeditado o texto, corrixido e verificados os formatos, só resta introducilo na<br />

cola <strong>de</strong> entra<strong>da</strong> do sistema por medio dun explorador <strong>de</strong> Windows .<br />

No procesado do texto atopamos distintas fases consecutivas. O primeiro<br />

paso que dá o sistema é <strong>de</strong>sformata-lo texto entrante, segmentalo en oracións<br />

facendo unha análise morfolóxica e tamén semántica <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> termo. Posteriormente,<br />

realiza unha análise sintáctica ascen<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> frase. Mediante o cotexo<br />

<strong>da</strong>s gramáticas do castelán e o galego transfire o texto castelán ó galego. Por último,<br />

valéndose <strong>da</strong> gramática <strong>de</strong> xeración créase a lingua meta (o galego), culmina<br />

o proceso co reformatado do texto.<br />

Por último, chegamos á postedición do texto. A figura do posteditor é fun<strong>da</strong>mental<br />

para o óptimo funcionamento do sistema, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> se-lo factor humano<br />

necesario <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> todo o proceso. Este non ten necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> traballar<br />

directamente sobre o sistema, senón que <strong>de</strong>n<strong>de</strong> un or<strong>de</strong>nador persoal en re<strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong> levar a cabo o seu labor.<br />

O posteditor agar<strong>da</strong>rá a que o propio sistema <strong>de</strong>volva a versión en galego<br />

(aparecerá coa extensión -gal). Xa traducido o texto, irá á cola <strong>de</strong> saí<strong>da</strong> on<strong>de</strong> o<br />

recollerá, levándoo para o directorio <strong>de</strong> traballo. Den<strong>de</strong> un procesador <strong>de</strong> texto<br />

comercial e coa axu<strong>da</strong> dunha barra <strong>de</strong> ferramentas complementaria comezará o<br />

labor <strong>de</strong> postedición.<br />

Osistema ten unha serie <strong>de</strong> aplicacións que permiten que o texto saia cunha<br />

serie <strong>de</strong> marcas para facilita-la corrección. Deste modo, visualizamos en distintas<br />

cores erros <strong>de</strong> tipo gramatical, a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> dunha traducción equivoca<strong>da</strong><br />

dun nome propio ou falta <strong>de</strong> vocabulario nos diferentes diccionarios. Así tamén<br />

é quen <strong>de</strong> advertir erros na traducción <strong>de</strong> estructuras <strong>de</strong> relativo con cuyo, problemas<br />

<strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong> complementos indirectos do castelán que resultan<br />

directos en galego, alerta <strong>de</strong> posibles contraccións incorrectas dos pronomes<br />

átonos <strong>de</strong> complemento directo e indirecto <strong>de</strong> terceira persoa do tipo<br />

-LLO/-LLELO máquina, algunhas veces, o que fai é dárno-las dúas opcións<br />

para que escolla o posteditor, igualmente indica a revisión <strong>da</strong> traducción <strong>da</strong>lgún<br />

tempo verbal. Do mesmo xeito, ó sistema incluso se lle po<strong>de</strong> indicar que manexe<br />

linguaxes específicas e, en concreto, po<strong>de</strong> traballar coa linguaxe administrativa,<br />

estando na man do posteditor se quere barallar estas opcións.<br />

As posibles aplicacións do ES-GA<br />

Este sistema <strong>de</strong> traducción automática é apropiado para gran<strong>de</strong>s empresas,<br />

axencias <strong>de</strong> traducción e <strong>de</strong> prensa, xornais e organismos oficiais que teñan<br />

— 173 —


Mª Liliana Martínez Calvo<br />

unha <strong>de</strong>man<strong>da</strong> crecente <strong>de</strong> documentación multilingüe que cumpra ser traduci<strong>da</strong><br />

nun curto espacio <strong>de</strong> tempo.<br />

En principio, outro cliente potencial po<strong>de</strong>ría se-la propia Administración<br />

<strong>da</strong>do que ten que <strong>da</strong>r resposta a innumerables <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s <strong>de</strong> traducción <strong>de</strong> textos<br />

<strong>de</strong> carácter técnico. Así como tamén sería o organismo capaz <strong>de</strong> asumi-lo custo<br />

económico e humano que supón o <strong>de</strong>senvolmento e mantemento <strong>de</strong>ste sistema.<br />

Por outra ban<strong>da</strong>, ten a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> e a infraestructura informática para ofertalo<br />

vía internet <strong>de</strong>n<strong>de</strong> unha páxina que se crearía para este fin. Dese modo, o organismo<br />

competente po<strong>de</strong>ría ofrecer unha traducción individualiza<strong>da</strong> a un particular<br />

que o <strong>de</strong>sexara, todo aquel que quixese te-la súa documentación en galego<br />

tería a oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> satisface-lo seu <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong>ste xeito.<br />

Concluímos que necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>ste sistema <strong>de</strong> TA ou doutro parece evi<strong>de</strong>nte<br />

en calquera lingua que queira subir ó carro <strong>da</strong> mo<strong>de</strong>rni<strong>da</strong><strong>de</strong>; sen embargo, no<br />

caso do galego, a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> vese incrementa<strong>da</strong> polo feito <strong>de</strong> que estamos contribuíndo<br />

<strong>de</strong> xeito contun<strong>de</strong>nte á normalización dunha lingua minoriza<strong>da</strong>, asegurándolle<br />

un posto competitivo no eido <strong>da</strong>s novas tecnoloxías.<br />

— 174 —


SIMPOSIO<br />

A ADQUISICIÓN DE SEGUNDAS LINGUAS<br />

NUN CONTEXTO PLURILINGÜE<br />

E PLURICULTURAL<br />

Mo<strong>de</strong>rador: AGUSTÍN DOSIL MACEIRA<br />

(Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)


Nuevas perspectivas en la enseñanza/aprendizaje <strong>de</strong> las<br />

lenguas minoriza<strong>da</strong>s: el caso <strong>de</strong>l catalán<br />

Joaquim Arnau<br />

Departament <strong>de</strong> Psicologia Evolutiva i <strong>de</strong> l’Educació - Universitat <strong>de</strong> Barcelona<br />

Introducción<br />

En Catalunya, los escolares <strong>de</strong> lengua mayoritaria (castellanoparlantes) han<br />

aprendido el catalán en el contexto <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> inmersión.<br />

Diversos estudios, basados en la evaluación <strong>de</strong> este programa, avalan la cali<strong>da</strong>d<br />

<strong>de</strong>l mismo y lo <strong>de</strong>finen como el más óptimo para conseguir escolares competentes<br />

en catalán y con una cierta sensibili<strong>da</strong>d por los valores <strong>de</strong> nuestra cultura<br />

(Arnau 2001).<br />

Pue<strong>de</strong> afirmarse que la escuela en catalán y los programas <strong>de</strong> inmersión, en<br />

tanto que versión específica <strong>de</strong> ésta, han hecho una importante contribución a la<br />

normalización lingüística <strong>de</strong>l catalán.<br />

Antes <strong>de</strong>l año 1978, momento en el que se incorpora el catalán en la enseñanza<br />

y se ponen en marcha los primeros programas <strong>de</strong> inmersión, más <strong>de</strong> la<br />

mitad <strong>de</strong> la población no hablaba ni escribía el catalán.<br />

El año 1996, el 87´5% <strong>de</strong> la población <strong>de</strong> 15 a 19 años afirmaba que lo sabía<br />

hablar y escribir (Strubell 1999). Hoy día el porcentaje sería sin du<strong>da</strong> más elevado,<br />

pudiéndose afirmar ya que las nuevas generaciones <strong>de</strong> catalanes serán bilingües.<br />

Pero si bien es cierto que los hablantes consi<strong>de</strong>ran, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su propia perspectiva<br />

subjetiva, que saben hablar y escribir en esta lengua, también lo es que ello<br />

no equivale a afirmar que todos tengan una buena competencia alfabetiza<strong>da</strong> en<br />

la misma, es <strong>de</strong>cir, que dispongan <strong>de</strong> unas capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s óptimas <strong>de</strong> lectura y escritura<br />

ni que la usen habitualmente.<br />

La competencia lectora en catalán <strong>de</strong> alumnos castellanoparlantes, <strong>de</strong> enseñanza<br />

Secun<strong>da</strong>ria que han asistido a programas <strong>de</strong> inmersión en la Primaria no<br />

és satisfactoria en términos absolutos y aquellos que leen más son los que escriben<br />

mejor (Morera / Teberosky 1998).<br />

Han pasado 23 años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la incorporación <strong>de</strong>l catalán al sistema educativo.<br />

Durante todo este tiempo los maestros, sobre todo <strong>de</strong> los primeros cursos escolares,<br />

han incorporado estrategias efectivas <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua basados<br />

en los principios <strong>de</strong> adquisición natural (garantizar la comprensión <strong>de</strong> los mensajes,<br />

respeto a los recursos lingüísticos <strong>de</strong> los niños, vivir y enseñar en la lengua<br />

y no enseñar la lengua, etc.).<br />

Y se ha hecho sin du<strong>da</strong> un consi<strong>de</strong>rable esfuerzo en la “extensión” <strong>de</strong> la enseñanza<br />

<strong>de</strong>l catalán a todos los centros hasta el punto <strong>de</strong> que hoy dia, al menos<br />

— 177 —


Joaquim Arnau<br />

al nivel <strong>de</strong> la Educación Infantil y Primaria, el catalán es la lengua predominante<br />

y preferente <strong>de</strong> instrucción.<br />

Pero en la situación actual, y ya superado el problema <strong>de</strong> la “canti<strong>da</strong>d”, <strong>de</strong>be<br />

plantearse el <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> la “cuali<strong>da</strong>d” <strong>de</strong> la enseñanza teniendo en cuenta a<strong>de</strong>más<br />

que por el hecho <strong>de</strong> ser el catalán una lengua minoriza<strong>da</strong> ofrece espacios <strong>de</strong> uso<br />

limitado fuera <strong>de</strong>l recinto escolar.<br />

Una <strong>de</strong> las preocupaciones <strong>de</strong> muchos docentes es efectivamente el efecto<br />

que pue<strong>de</strong> tener la escuela en el uso <strong>de</strong> la lengua más allá <strong>de</strong> sus propias pare<strong>de</strong>s,<br />

es <strong>de</strong>cir, si una enseñanza en la lengua crea sujetos no sólo que son capaces<br />

<strong>de</strong> usarla sino que la usan efectivamente.<br />

El punto <strong>de</strong> vista que yo <strong>de</strong>fiendo aquí es que ello no <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> tanto <strong>de</strong> la escuela<br />

como <strong>de</strong>l peso e influencia que tiene la lengua en el contexto sociolingüístico.<br />

Pero la escuela tiene una influencia importante en la alfabetización <strong>de</strong><br />

los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos y probablemente un ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no bien alfabetizado en nuestra lengua<br />

adquirirá mejor el hábito <strong>de</strong> usarla y servirse <strong>de</strong> ella (por ejemplo <strong>de</strong> leer)<br />

que si lo está <strong>de</strong>ficientemente.<br />

El <strong>de</strong>bate por la preocupación <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua hay<br />

que trasla<strong>da</strong>rlo también a las propias aulas en don<strong>de</strong> muchas veces se crean usos<br />

estériles <strong>de</strong> la lengua al no ser ésta enseña<strong>da</strong> <strong>de</strong> manera óptima.<br />

En esta presentación me parece interesante proponer una reflexión sobre nuevas<br />

perspectivas en la enseñanza <strong>de</strong> la lengua, nuevas perspectivas dirigi<strong>da</strong>s a<br />

promover una enseñanza <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d. Y una reflexión que tendrá en cuenta<br />

orientaciones <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>s tanto en el contexto catalán como en el no catalán.<br />

Articularé mi presentación en torno a cinco principios que configuran a mi<br />

enten<strong>de</strong>r esta nueva perspectiva. Son principios generales que se refieren a to<strong>da</strong><br />

la escolari<strong>da</strong>d y que no se limitan, por tanto, a un <strong>de</strong>terminado período escolar.<br />

Estos principios proponen que se apren<strong>de</strong> la lengua:<br />

-a la vez y en la medi<strong>da</strong> en que se apren<strong>de</strong>n a hablar los contenidos <strong>de</strong>l currículum<br />

escolar,<br />

-integrando la práctica <strong>de</strong> las cuatro habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas (hablar, escuchar,<br />

leer y escribir),<br />

-relacionando la lengua con las emociones,<br />

-utilizando las nuevas tecnologías y<br />

-creando espacios <strong>de</strong> aprendizaje autónomo.<br />

Apren<strong>de</strong>r un contenido es apren<strong>de</strong>r a hablar este contenido<br />

Este es un principio muy pertinente propuesto por un profesor canadiense, <strong>de</strong><br />

inmersión que enseña Ciencias. “Apprendre en sciencies c’est apprendre a parler<br />

sciences” (Laplante 2000).<br />

Observar y <strong>de</strong>scribir, por ejemplo, una reacción química quiere <strong>de</strong>cir hacer<br />

predicciones antes <strong>de</strong> la <strong>de</strong>mostración, <strong>de</strong>scribir oralmente las observaciones,<br />

— 178 —


Nuevas perspectivas en la enseñanza/aprendizaje <strong>de</strong> las lenguas minoriza<strong>da</strong>s: el caso <strong>de</strong>l catalán<br />

escribirlas, discutir si son a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>s precisando el léxico y la sintaxis que se ha<br />

empleado. Hablar y escribir sobre las reacciones químicas es comunicar como<br />

lo hace un científico. Y al hacerlo con este enfoque se apren<strong>de</strong> a hablar la ciencia<br />

lo que es lo mismo que <strong>de</strong>cir que se apren<strong>de</strong> simultáneamente la lengua y<br />

este contenido.<br />

Apren<strong>de</strong>r una lengua no es sólo apren<strong>de</strong>r unas habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s básicas <strong>de</strong> conversación.<br />

Apren<strong>de</strong>r una lengua es <strong>de</strong>sarrollar formas ca<strong>da</strong> vez más precisas <strong>de</strong> expresarse<br />

y <strong>de</strong> conceptualizar el mundo y <strong>de</strong> aquel que la tiene <strong>de</strong>cimos que posee<br />

un pensamiento alfabetizado.<br />

La lengua es un instrumento cultural <strong>de</strong>l cual se apropian los estudiantes gracias<br />

a que van interiorizando las formas <strong>de</strong> discurso que ha elaborado la cultura<br />

que son los discursos <strong>de</strong> los contenidos curriculares.<br />

Por eso la enseñanza a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> <strong>de</strong> una lengua, y en este caso la minoritaria,<br />

no pue<strong>de</strong> que<strong>da</strong>r relegado a activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> corte popular o folklórico sino que<br />

<strong>de</strong>be invadir los diferentes campos <strong>de</strong> pensamiento (los que proporciona el curriculum<br />

en sentido amplio).<br />

Pero, aún consi<strong>de</strong>rando esta posibili<strong>da</strong>d, lo cierto es que esta enseñanza y este<br />

aprendizaje no es in<strong>de</strong>pendiente <strong>de</strong> la aproximación pe<strong>da</strong>gógica <strong>de</strong> los profesores.<br />

Estudios realizados en el contexto canadiense (Day / Shapson 1996) y en el<br />

catalán (Arnau 1999) muestran que hay profesores que al enseñar en la segun<strong>da</strong><br />

lengua diferentes contenidos escolares, promueven espacios comunicativos en<br />

los que ellos y los alumnos crean un discurso óptimo <strong>de</strong> participación y <strong>de</strong> generación<br />

<strong>de</strong> comprensiones, con un uso variado <strong>de</strong> funciones <strong>de</strong>l lenguaje y <strong>de</strong><br />

estructuras lingüísticas. En esas clases se <strong>de</strong>sarrolla el pensamiento a la vez que<br />

la competencia lingüística y comunicativa <strong>de</strong> los alumnos. Por contra también,<br />

profesores <strong>de</strong> los mismos contextos crean pocas ocasiones para el uso rico y<br />

significativo <strong>de</strong>l lenguaje a la vez que pocas condiciones para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

pensamiento.<br />

No es lo mismo <strong>de</strong>sarrollar un tema <strong>de</strong> Ciencias teniendo a los alumnos sentados<br />

y buscando la respuesta correcta para tomar nota escrita <strong>de</strong> la misma, con<br />

ausencia total <strong>de</strong> discusión y exploración, que <strong>de</strong>sarrollarlo trabajando los<br />

alumnos por grupos, explorando, realizando observaciones, justificando las<br />

mismas y sentando las bases para la discusión.<br />

En este segundo caso, y tomando las palabras dichas anteriormente por Laplante,<br />

se apren<strong>de</strong> a pensar y a hablar a la vez.<br />

La enseñanza <strong>de</strong> la lengua y la enseñanza <strong>de</strong>l contenido van <strong>de</strong> la mano y no<br />

se pue<strong>de</strong> hablar <strong>de</strong> una mejora <strong>de</strong> la pe<strong>da</strong>gogía <strong>de</strong> la lengua sin una mejora <strong>de</strong> la<br />

pe<strong>da</strong>gogía <strong>de</strong> los contenidos.<br />

— 179 —


Joaquim Arnau<br />

La integración <strong>de</strong> las cuatro habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas<br />

La práctica <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> las cuatro habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas (escuchar, hablar,<br />

leer y escribir) tiene un efecto sobre las otras, to<strong>da</strong>s las cuales estimulan el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la lengua.<br />

Pero estas cuatro habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s básicas se apren<strong>de</strong>n mejor si se enseñan <strong>de</strong> manera<br />

integra<strong>da</strong>, si se crean situaciones que a la vez las incluyen: si uno se ve<br />

obligado a leer, a escuchar lo que le leen, a hablar <strong>de</strong> lo que ha leído, si lee y escribe<br />

para editar un texto, etc. (Moll 1989).<br />

Todos los contenidos curriculares ofrecen un marco para la integración <strong>de</strong> las<br />

cuatro habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Hemos hecho referencia a las Ciencias (Laplante 1996,<br />

ob.cit.). También las Matemáticas, incluso en niños pequeños (Arnau 1999, ob.<br />

cit.) y el área <strong>de</strong>l Conocimiento <strong>de</strong>l Medio, a través <strong>de</strong>l trabajo por proyectos,<br />

permiten esta posibili<strong>da</strong>d.<br />

Tanto en Cataluña (Carcel / Giol 1998) como en el País Vasco (Sainz /<br />

Bilbatua 1999) se han <strong>de</strong>sarrollado procedimientos para la enseñanza <strong>de</strong> la lengua<br />

<strong>de</strong> acuerdo con este principio. La metodología <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong>l País Vasco<br />

está diseñado a<strong>de</strong>más para una enseñanza integra<strong>da</strong> <strong>de</strong> la lengua minoritaria<br />

(euskera) y <strong>de</strong> la mayoritaria (el castellano).<br />

Existe una conciencia generaliza<strong>da</strong> <strong>de</strong> que los escolares no leen ni se expresan<br />

bien por escrito pero quizá es <strong>de</strong>bido, entre otras razones, a que no se les<br />

proporcionan usos funcionales <strong>de</strong> la lengua en el contexto escolar.<br />

La lengua y las emociones<br />

La enseñanza <strong>de</strong>be dirigirse a crear una relación emocional positiva entre la<br />

lengua minoritaria y los aprendices.<br />

La relación emocional positiva se establece en nuestros programas en los<br />

primeros cursos gracias a que la vi<strong>da</strong> <strong>de</strong> la escuela se vehicula a través <strong>de</strong> la<br />

misma (la relación afectiva con los maestros y maestras, la satisfacción <strong>de</strong> las<br />

necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s básicas, las celebraciones) Pero, a medi<strong>da</strong> que avanzan los cursos<br />

escolares, esta relación emocional es muchas veces negativa cuando se enseña<br />

una versión estéril <strong>de</strong> la lengua, una enseñanza basa<strong>da</strong> en el código y lo que es<br />

peor en el puro análisis gramatical.<br />

La lengua no es sólo un instrumento <strong>de</strong> cognición, como hemos venido explicando,<br />

es también un instrumento para la comprensión y expresión <strong>de</strong> las emociones.<br />

Estas emociones se expresan sobre todo en los productos literarios creados en<br />

esa lengua. Los cuentos, las novelas, las poesías, las canciones, los films y el<br />

teatro hablan directamente a la mente emocional (Yeoman 1996).<br />

Utilizar la literatura en sentido amplio como parte <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> leer y escribir<br />

en la lengua proporciona contextos significativos que estimularán a los<br />

escolares a comparar y contrastar las experiencias y emociones <strong>de</strong> los autores<br />

— 180 —


Nuevas perspectivas en la enseñanza/aprendizaje <strong>de</strong> las lenguas minoriza<strong>da</strong>s: el caso <strong>de</strong>l catalán<br />

con las suyas propias y a observar mo<strong>de</strong>los efectivos <strong>de</strong> buena escritura (Arnau<br />

/ Teberosky / Tolchinsky / Valeta 1993; Pérez / Torres Guzmán 1996).<br />

Una aproximación <strong>de</strong> este tipo requiere una seleccion <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> la literatura<br />

a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> a las diferentes e<strong>da</strong><strong>de</strong>s, por géneros o por autores y <strong>de</strong> acuerdo<br />

con tópicos <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> los alumnos.<br />

Pero más importante que eso es la aproximación pe<strong>da</strong>gógica que se utilize,<br />

una aproximación que tenga en cuenta el trabajo activo que los estudiantes realizarán<br />

con los textos: las preguntas que se formularán, el análisis <strong>de</strong> los personajes<br />

y <strong>de</strong> las acciones, la conexión con sus sentimientos o i<strong>de</strong>as y el trabajo <strong>de</strong><br />

“extensión” <strong>de</strong> los textos (la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> incorporar el texto a través <strong>de</strong> la representación,<br />

<strong>de</strong> la recreacíón a situaciones próximas o <strong>de</strong> la ilustración (Pérez /<br />

Torres Gómez 1996, ob. cit.).<br />

En contextos <strong>de</strong> fuera existen propuestas pe<strong>da</strong>gógicas centra<strong>da</strong>s en la enseñanza<br />

<strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> los grupos minoritarios, como la “aproximación creativa a<br />

la lectura” /A<strong>da</strong> 1990) o propuestas generales para cualquier lengua como la<br />

“enseñanza dialoga<strong>da</strong> <strong>de</strong> la literatura” a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> para cursos superiores<br />

(Nystrand 1997).<br />

El Servei d’Ensenyament <strong>de</strong>l Català (SEDEC, 2001) <strong>de</strong>sarrolla un programa<br />

<strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la literatura para profesores <strong>de</strong> Secun<strong>da</strong>ria (El gust per la Lectura),<br />

basa<strong>da</strong> en los principios anteriores, a través <strong>de</strong> la interpretación <strong>de</strong> textos<br />

literarios a<strong>de</strong>cuados para este nivel escolar.<br />

También en nuestro contexto, la experiencia <strong>de</strong> representar una obra <strong>de</strong> teatro<br />

(Vives 2001) o <strong>de</strong> introducir a los alumnos en las técnicas teatrales (Pujol<br />

2001), son recursos <strong>de</strong>sarrollados para los programas <strong>de</strong> inmersión que se han<br />

mostrado muy efectivos para la enseñanza <strong>de</strong> la lengua.<br />

Utilización <strong>de</strong> las nuevas tecnologías<br />

Nuestros escolares viven en un mundo tecnológico muy diferente al que los<br />

mayores hemos conocido. En este mundo las nuevas tecnologías se convierten<br />

en un nuevo e importante canal <strong>de</strong> comunicación el cual crea a su vez nuevas<br />

maneras <strong>de</strong> compren<strong>de</strong>r y expresarse.<br />

La escuela no pue<strong>de</strong> olvi<strong>da</strong>r esta revolución <strong>de</strong> las nuevas tecnologías, <strong>de</strong>be<br />

incorporarlas y convertirlas en un instrumento más <strong>de</strong> aprendizaje <strong>de</strong> la lengua.<br />

Las nuevas tecnologías son diversas y to<strong>da</strong>s ellas pue<strong>de</strong>n ser utiliza<strong>da</strong>s. Las<br />

cámaras fotográficas y los ví<strong>de</strong>os captan aspectos y <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> temas sobre los<br />

que se pue<strong>de</strong> conversar. Y también la televisión a través <strong>de</strong> la valoración y selección<br />

<strong>de</strong> sus propuestas (Pujol 1999).<br />

La red <strong>de</strong> computadoras para exten<strong>de</strong>r la comunicación entre clases, entre<br />

hablantes nativos y no nativos a través <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> trabajo o <strong>de</strong> objetivos <strong>de</strong><br />

comunicación personal, son también un importante elemento para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> la lectura y <strong>de</strong> la escritura.<br />

— 181 —


Joaquim Arnau<br />

Las computadoras permiten a<strong>de</strong>más, como ahora comentaremos, espacios <strong>de</strong><br />

aprendizaje autónomo <strong>de</strong> la lengua.<br />

Creación <strong>de</strong> espacios <strong>de</strong> aprendizaje autónomo <strong>de</strong> la lengua<br />

Amedi<strong>da</strong> que avanzan los cursos escolares es muy útil crear espacios <strong>de</strong><br />

aprendizaje autónomo <strong>de</strong> la lengua, espacios en los que los alumnos pue<strong>da</strong>n<br />

elegir entre una serie <strong>de</strong> recursos para trabajar <strong>de</strong> manera individual o en pequeños<br />

grupos.<br />

Pujol (1999, ob. cit.) ha <strong>de</strong>sarrollado todo un conjunto <strong>de</strong> recursos para la enseñanza<br />

<strong>de</strong> la lengua en Secun<strong>da</strong>ria, <strong>de</strong> acuerdo con estos principios.<br />

Los programas informatizados para la enseñanza <strong>de</strong> la lengua (procesadores<br />

<strong>de</strong> textos y programas sobre enseñanza <strong>de</strong> aspectos específicos lengua) son un<br />

importante instrumento para fomentar la práctica individualiza<strong>da</strong>.<br />

Las lenguas minoritarias <strong>de</strong>ben <strong>de</strong>sarrollar recursos para que eso sea posible.<br />

El servicio <strong>de</strong> informática educativa <strong>de</strong>l Departament d’Ensenyament <strong>de</strong> la<br />

Generalitat <strong>de</strong> Catalunya dispone <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> programas en los que el<br />

catalán es a la vez objeto e instrumento <strong>de</strong> aprendizaje. A través <strong>de</strong> internet los<br />

alumnos pue<strong>de</strong>n “recoger información” (consultas a enciclopedias, diccionarios,<br />

prensa, ví<strong>de</strong>os, literatura, música, juegos educativos), disponen <strong>de</strong> Cdroms (juegos,<br />

cuentos, novelas, temas específicos <strong>de</strong> lengua), pue<strong>de</strong>n participar en<br />

“forums <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate” intercambiando preguntas e información sobre diversos temas<br />

y disponen <strong>de</strong> un “servivio <strong>de</strong> consultoría” a través <strong>de</strong>l que pue<strong>de</strong>n pedir<br />

información sobre cualquier materia a un profesor para que les ayu<strong>de</strong> a resolver<br />

las du<strong>da</strong>s que tengan.<br />

Conclusiones<br />

En este symposium hemos presentado nuevas perspectivas para la enseñanza<br />

<strong>de</strong> la lengua minoritaria, perspectivas que hemos articulado en torno a un conjunto<br />

<strong>de</strong> principios que hemos <strong>de</strong>sarrollado <strong>de</strong> manera muy breve: apren<strong>de</strong>r un<br />

contenido es apren<strong>de</strong>r a hablar este contenido, la integración <strong>de</strong> las cuatro habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

lingüísticas, la lengua y las emociones, la utilización <strong>de</strong> las nuevas tecnologías<br />

y la creación <strong>de</strong> espacios <strong>de</strong> aprendizaje autónomo <strong>de</strong> la lengua.<br />

Si estos principios son válidos para la enseñanza <strong>de</strong> la lengua mayoritaria, en<br />

el caso <strong>de</strong> la lengua minoritaria se convierten en elementos más críticos y <strong>de</strong>cisivos.<br />

Estos principios no agotan ni muchos menos el campo <strong>de</strong> las preocupaciones<br />

educativas en nuestro contexto. Es necesario el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un programa integrado<br />

para la enseñanza <strong>de</strong> las tres lenguas <strong>de</strong>l curriculum: la mayoritaria, la<br />

minoritaria y la extranjera. También <strong>de</strong>ben <strong>de</strong>sarrollarse recursos para la enseñanza<br />

<strong>de</strong> la lengua a los ca<strong>da</strong> vez más numerosos inmigrantes <strong>de</strong> origen extracomunitario.<br />

— 182 —


Nuevas perspectivas en la enseñanza/aprendizaje <strong>de</strong> las lenguas minoriza<strong>da</strong>s: el caso <strong>de</strong>l catalán<br />

Referencia bibliográfica<br />

A<strong>da</strong>, A. F. (1990): A magical encounter: Spanish language literature in the<br />

classroom. Compton, CA: Santillana.<br />

Arnau, J. (1999): “Aproximaciones pe<strong>da</strong>gógicas a la enseñanza <strong>de</strong> una segun<strong>da</strong><br />

lengua a través <strong>de</strong> las matemáticas en la inmersión temprana”. Infancia y<br />

Aprendizaje, 86. 41-56.<br />

Arnau, J. (2001): “Els programes d’immersió: un marc <strong>de</strong> qualitat”. Primeres<br />

Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong> l’Institut Europeu d’Immersió, Alacant, junio, 1999 (en prensa).<br />

Arnau, J. / Teberobsky, A. / Tolchinsky, L. / Valeta, A. (1993): “Composición<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>scripciones: qué imitan los niños <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los literarios”. En M.<br />

Siguan (coord.) (1993).<br />

Carcel, E. / Giol, M. (1998): “Aprendre una nova llengua usant-la com instrument<br />

per aprendre”, in Arnau, J. / Artigal, J. M. (eds.) (1998): Els programes<br />

d’immersió: una perspectiva europea. Barcelona: Publicacions Universitat <strong>de</strong><br />

Barcelona. 182-192.<br />

Day, E. M. / Shapson, S. M. (1996): Studies in Immersion Education. Clevedon:<br />

Multilingual Matters.<br />

Laplante, B. (2000): “Apprendre en sciences c’est apprendre à “parler<br />

sciences”: <strong>de</strong>s élèves d’immersion nous parlen <strong>de</strong>s réactions chimiques”. The<br />

Canadian Mo<strong>de</strong>rn Language Review, 57, 2. 245-271.<br />

Sainz, M. / Bilbatua, M. (1999): “Proyectos, géneros textuales y modos <strong>de</strong> intervención<br />

en ca<strong>da</strong> ciclo <strong>de</strong> Educación Primaria: una experiencia en mo<strong>de</strong>los<br />

<strong>de</strong> inmersión”. Infancia y Aprendizaje, 86. 57-71.<br />

Moll. L. C. (1989): “Teaching Second Language Stu<strong>de</strong>nts: A Vygotskian<br />

Perspective”, in Johnson, D.M. / Roen, D. H. (eds.) (1989): Richness in<br />

Writing. Empowering ESL Stu<strong>de</strong>nts. New York: Longman. 55-69.<br />

Morera, M. / Teberobsky, A. (1998): “Les experiències lletra<strong>de</strong>s a Secundària<br />

en un context bilingüe”, in Arnau, J. / Artigal, J. M. (eds.) (1998): Els programes<br />

d’immersió: una perspectiva europea. Barcelona: Publicacions Universitat<br />

<strong>de</strong> Barcelona. 238-256.<br />

Nystrand, M. (1997): Opening Dialogue. New York: Teachers College, Columbia<br />

University.<br />

Pérez, B. / Torres-Guzmán, M. E. (1996): Learning in Two Worlds. New York:<br />

Longman.<br />

Pujol. A. (1999): Organització <strong>de</strong> l’Aula <strong>de</strong> Llengües per espais <strong>de</strong> treball<br />

autònom.. Primer cicle <strong>de</strong> l’Educació Secundària Obligatòria. Barcelona: Departament<br />

d’Ensenyament (no publicado).<br />

Pujol, A. (2001): “Dramatització i teatre: eines per a la participació activa”.<br />

Immersió Lingüística, 3. 41-46.<br />

— 183 —


Joaquim Arnau<br />

SEDEC (2001): Pla d’Ácció <strong>de</strong>l Servei d’Ensenyament <strong>de</strong>l Català. Curs 2000-<br />

2001. Barcelona: Departament d’Ensenyament, Generalitat <strong>de</strong> Catalunya<br />

Strubell, M. (1999): “Da<strong>de</strong>s <strong>de</strong>molingüístiques”, in Informe per a la Catalunya<br />

<strong>de</strong>l 2000. Barcelona: Ed. Mediterrània. 731-753.<br />

Vives, J. (2001): “El teatre afavoridor <strong>de</strong> la llengua oral en el programa<br />

d’immersió lingüística”. Comunicación presenta<strong>da</strong> a las II Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

l’Institut Europeu <strong>de</strong> Programes d’Immersió, Ciutat <strong>de</strong> Palma, setembre (in<br />

press).<br />

Yeoman, E. (1996): “The Meaning of Meaning: Affective Engagement and<br />

Dialogue in a Second Language”. The Canadian Mo<strong>de</strong>rn Language Review,<br />

52, 4. 596-510.<br />

— 184 —


Trilingual Education & Language Minorities in Europe<br />

Hugo Baetens Beardsmore<br />

Vrije Universiteit Brussel / Université Libre <strong>de</strong> Bruxelles<br />

The education system of the Grand Duchy of Luxembourg illustrates how to<br />

reconcile maintenance of a minority language with the acquisition of a second<br />

and third language via education. It represents a unique western example where<br />

the entire school population is put through a trilingual school programme. Need<br />

for languages is primarily <strong>de</strong>termined by the small size of the country.<br />

Luxemburgish is the symbol of national i<strong>de</strong>ntity and in 1938 naturalisation was<br />

ma<strong>de</strong> <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt on its knowledge. It became a compulsory subject in<br />

elementary schools in 1912, with an official spelling and textbook, and was<br />

<strong>de</strong>clared the national language in 1983, although its use remains optional.<br />

French and German are <strong>de</strong>veloped as languages of wi<strong>de</strong>r impact, due to the<br />

need for ties with neighbouring states, and because of the country's<br />

cosmopolitan aspect, particularly the capital, Luxembourg City, as the seat of<br />

several European institutions and a major banking centre.<br />

The celebration of the Grand Duchy's 150 years of in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce in 1989<br />

revealed that Luxemburgish represents what Smolicz (1979) has termed a "core<br />

value" of cultural i<strong>de</strong>ntity. This was stressed by the Prime Minister (L'Avenir du<br />

Luxembourg), as the language is the only symbol to distinguish the citizens<br />

from their neighbours, and it has served particularly as a <strong>de</strong>fence from invasion<br />

and threats of absorption.<br />

Luxemburgish is a Germanic language related to Low German. To some<br />

people it is a dialect, given its lack of stan<strong>da</strong>rdisation, with only a limited<br />

written tradition. It comprises many loanwords from German and French and<br />

lacks stan<strong>da</strong>rdised vocabulary for technological concepts. Given its nature it is<br />

difficult to <strong>de</strong>fine clearly the status of Luxemburgish. According to Siguan and<br />

Mackey (1987) it is a partially stan<strong>da</strong>rdised language, according to Spolsky<br />

(1977) a "local vernacular" in that it lacks styles to handle significant areas of<br />

technology in mo<strong>de</strong>rn life. Fishman (1977) refers to Luxemburgish as a<br />

neglected minority mother tongue.<br />

Although the language is only taught for 125 hours of the curriculum it<br />

nevertheless represents the medium of communication for all social categories<br />

and is used at all levels of education when speakers find themselves at a loss.<br />

Why it is not promoted further is <strong>de</strong>termined by the language community's<br />

small size, together with the general consensus on the advantages of possessing<br />

three languages.<br />

A 1986 survey (Enquête etc.), showed that Luxemburgish was most<br />

frequently used for oral exchanges in private life, but only 53% of respon<strong>de</strong>nts<br />

— 185 —


Hugo Baetens Beardsmore<br />

claimed to use it exclusively when talking to relatives or friends. In oral<br />

communication the or<strong>de</strong>r of preference was Luxemburgish, French, German,<br />

while in written private communications the or<strong>de</strong>r of frequency was German,<br />

French and Luxemburgish. In official life the or<strong>de</strong>r is different. Parliamentary<br />

<strong>de</strong>bates, for example, occur predominantly in French or Luxemburgish, but are<br />

printed in German. On the other hand, government texts are published in<br />

French.<br />

Table 1. Preferred language use in Luxembourg<br />

Sphere Nature of Use Luxemburgish German French<br />

Private Life Oral Most Often (71%)<br />

Exclusively (53%)<br />

Least Often Often<br />

Private Life Written Least Often Most Often Often<br />

Work Sphere Oral Most Often (74%) Least Often Often (59%)<br />

Work Sphere Written Often Most Often<br />

Administration Written Often Most Often<br />

(50%)<br />

Administration Oral Most Often (62%) Often (18%) Often<br />

Parliament<br />

Debate<br />

Oral Often Never Often<br />

Parliament<br />

Report<br />

Written Exclusively<br />

Legal<br />

Procedures<br />

Written Exclusively<br />

Religious<br />

Services<br />

Oral Most Often Often Least Often<br />

The law <strong>de</strong>fines Luxemburgish as a “national” but not an “official” language,<br />

a subtle distinction. An official language is one used for administration (French<br />

and German), whereas a national language (Luxemburgish) is one used within<br />

the national territory in all places and by all classes of citizens (Report of the<br />

Special Commission of July 1983, in Kraemer 1993: 76). Citizens have the right<br />

to use any of the three languages with the administration, and where possible<br />

(there are occasions where it is not possible to use Luxemburgish) the<br />

administration is expected to reply in whichever of the three used by the citizen.<br />

The goals of education in the Grand Duchy are to bring everyone in the<br />

country to some level of trilingual proficiency.<br />

In nursery schools and the first year of primary education Luxemburgish is<br />

used as the medium of instruction. Luxemburgish is progressively replaced by<br />

German and by the end of gra<strong>de</strong> 6 the transition to the almost exclusive use of<br />

German must be completed. German is taught as a subject in gra<strong>de</strong>1 of primary<br />

— 186 —


Trilingual Education & Language Minorities in Europe<br />

school, while in the second semester of gra<strong>de</strong> 2 French is introduced as a<br />

subject.<br />

The process operates on the principle of introducing the child to schooling in<br />

the home L1 (Luxemburgish), followed by a related but distinct L2 (German) as<br />

a subject, but not a medium of instruction in gra<strong>de</strong> 1, prior to a gradual<br />

elimination of the L1 in favour of the related L2 as a medium of instruction.<br />

The L3 (French) is introduced as a subject in the second year of primary<br />

education, to prepare for its use as a medium in secon<strong>da</strong>ry education.<br />

In primary school approximately one third of the timetable is <strong>de</strong>voted to the<br />

study of three languages as a subject. It is impossible to calculate accurately the<br />

percentage of time taken up by each language as a medium of instruction, due to<br />

(a) individual variations within the classroom according to each teacher's<br />

perceptions of comprehension, (b) personal preferences and (c) use of co<strong>de</strong>switching.<br />

The sequencing and time <strong>de</strong>voted to languages is not based on linguistic or<br />

cultural criteria but is a clear political choice (Kraemer 1993: 80).<br />

Table 2. Luxembourg Primary School Syllabus (Kraemer 1993).<br />

Lessons by year I II III IV V VI<br />

1 st semester 2 nd semester<br />

Luxemburgish 1 1 1 1 1 1 1<br />

German 8 9 8 5 5 5 5<br />

French - - 3 7 7 7 7<br />

Religion 3 3 3 3 3 3 3<br />

Arithmetic 6 6 6 5 5 5 5<br />

Science awareness 3 4 2 2 2 - -<br />

History - - - - - 1 1<br />

Geography - - - - - 1 1<br />

Natural sciences - - - - - 1 1<br />

Art 1 1 1 1 1 1 1<br />

Manual activities 1 1 1 1 1 1 1<br />

Music 1 1 1 1 1 1 1<br />

Sport 3 3 3 3 3 3 3<br />

Varied options 1 1 1 1 1 - -<br />

Directed activities 2 - - - - - -<br />

Total per week 30 30 30 30 30 30 30<br />

In secon<strong>da</strong>ry education most classes are taught through German in the first<br />

three gra<strong>de</strong>s, except for French as a subject, and mathematics, now taught<br />

through the medium of French. The further a pupil progresses in secon<strong>da</strong>ry<br />

education the more lessons are taught through French.<br />

Three types of secon<strong>da</strong>ry programmes account for differences in levels of<br />

— 187 —


Hugo Baetens Beardsmore<br />

proficiency attained in the three languages by the end of compulsory schooling.<br />

In technical education the time <strong>de</strong>voted to languages takes account of pupil<br />

capacities and the needs according to the nature of the job being trained for.<br />

Languages take up one third of the curriculum in the first three years. In the<br />

fourth and fifth years language contact varies according to orientation. Pupils<br />

training for industrial jobs get between 12% and 18% of the programme<br />

<strong>de</strong>voted to language lessons, whereas those aiming for commercial and<br />

administrative jobs get between 27% and 35% of the curriculum <strong>de</strong>voted to<br />

language.<br />

In non-technical secon<strong>da</strong>ry education the first three years <strong>de</strong>vote between a<br />

third and half of the curriculum to languages. From then on the weight of<br />

languages varies according to specialisation; in the last year, for example, for<br />

sciences only 6/28 lessons are <strong>de</strong>voted to language learning, whereas in the<br />

humanities this may be 10/28. On top of the above distribution of lessons<br />

focussed on language as a subject, German or French are used as a medium for<br />

non-language subjects.<br />

Table 3. Number of contact hours per language for the entire curriculum (Nontechnical<br />

Education)<br />

Subject Primary Secon<strong>da</strong>ry Total<br />

Luxemburgish subject 125 - 125<br />

Luxemburgish medium ? ? ?<br />

German subject 1224 720-990 1944-2214<br />

German medium ? 1331-2159 ?<br />

French subject 1080 954-1350 2034-2430<br />

French medium - 2106-3744 2106-3744<br />

N.B.? Indicates it has not been possible to calculate the amount of time German<br />

and Luxemburgish has been used as a medium of instruction (For <strong>de</strong>tails cf.<br />

Lebrun / Baetens Beardsmore 1993).<br />

This complex system results in a working knowledge of three languages for<br />

the entire population. Proficiency in French <strong>de</strong>pends on the length of time<br />

pupils stay on in school, those progressing into the higher classes having a<br />

better knowledge of French than those who leave younger.<br />

For the heterogeneous population of immigrants, nursery-school teachers find<br />

themselves teaching Luxemburgish to aid integration into the primary school<br />

network, with mitigated results. Special reception classes have been created for<br />

foreign children of school age who cannot follow the normal school programme<br />

because of lack of knowledge of Luxemburgish.<br />

— 188 —


Trilingual Education & Language Minorities in Europe<br />

The programme in the Grand Duchy <strong>de</strong>velops biliterate trilingualism but does<br />

not clearly fit into stan<strong>da</strong>rd categorisation. In Luxembourg the L1 is a majority<br />

language, since it is the common language used by the entire population, but<br />

literacy skills are <strong>de</strong>veloped in German and French, with a transfer of literacy<br />

from German to Luxemburgish, facilitated by the genetic relationship between<br />

the two languages. Hence the programme subsumes Cummins' (1984)<br />

inter<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce hypothesis as well as his common un<strong>de</strong>rlying proficiency<br />

hypothesis which accounts for successful transfer from one language to another<br />

in literacy. The <strong>de</strong>arth of printed matter in the L1 makes it difficult to <strong>de</strong>velop<br />

literacy in Luxemburgish.<br />

According to Fishman (1976), most bilingual education programmes promote<br />

one of three options; language maintenance (for small and threatened<br />

languages), transition to a different language (for temporary bilingual provision<br />

till proficiency in the second language is consi<strong>de</strong>red a<strong>de</strong>quate) or enrichment<br />

(when a second language is ad<strong>de</strong>d at no cost to <strong>de</strong>velopment of the first<br />

language). In Luxembourg the system is a combination of all three. Although<br />

Luxemburgish plays a limited role in the curriculum this does not lead to<br />

language shift. On the other hand transition clearly operates by the stepwise<br />

nature of the introduction and replacement of each language as pupils get ol<strong>de</strong>r.<br />

Further, the programme represents an enrichment type in that both oral and<br />

literacy skills in the L2 and L3 are pushed to their maximum capacity so as to<br />

become complete vehicles for further education if necessary, and for full usage<br />

in all aspects of professional life.<br />

Table 4. Amount of time in the secon<strong>da</strong>ry stan<strong>da</strong>rd curriculum <strong>de</strong>voted to each<br />

language expressed in percentages<br />

Subject Gra<strong>de</strong>s<br />

1 2 3 4 5 6 7<br />

Lux. subject 3% - - - - - -<br />

Lux. medium ? ? ? ? ? ? ?<br />

Fr. subject 30% 20% 15% 13-16% 10-16% 10-16% 0-17%<br />

Fr. medium 13% 10-13% 26% 40-60% 40-66% 43-70% 38-83%<br />

Ger. subject 13% 13% 10% 10-13% 1-13% 10% 0-17%<br />

Ger. medium 50% 36% 36% 0-13% 0-13% 0-20% 0-27%<br />

Research comparing the results on French proficiency tests in Luxembourg<br />

and Canadian immersion programmes revealed interesting <strong>da</strong>ta, as can be seen<br />

from Table 5 (for <strong>de</strong>tails, cf. Lebrun / Baetens Beardsmore 1993)<br />

— 189 —


Hugo Baetens Beardsmore<br />

Table 5. Achievement Scores on Three Stan<strong>da</strong>rdised Tests for Luxembourg and<br />

Canadian Pupils<br />

Luxembourg Stan<strong>da</strong>rd Cana<strong>da</strong> Stan<strong>da</strong>rd<br />

Deviation<br />

Deviation<br />

N= 179 N = 80<br />

Total class contact<br />

hours<br />

1450 4450<br />

Written comprehension<br />

0/22<br />

15.26 3.4 14.6 4.2<br />

Auditory<br />

comprehension 0/22<br />

14.84 3.5 14.9 3.7<br />

Cloze 0/41 21.3 4.3 19.9 4.3<br />

The similarity in scores between the populations can be explained by<br />

reference to differences in use of French. In Luxembourg pupils use the target<br />

language outsi<strong>de</strong> the classroom, which is not the case in Cana<strong>da</strong><br />

Another explanation could be found in the methodology used to bring pupils<br />

up to high productive skills. Ministry of Education regulations clearly state that<br />

oral skills represent the principle goal for the L3 in the primary syllabus. This<br />

has led to the <strong>de</strong>velopment of computer assisted materials, known as TEO<br />

(Texte Oral Éditeur), which are used in primary classrooms with remarkable<br />

results.<br />

Teachers are encouraged to envisage oral skills as representing a goal in<br />

themselves, with recommen<strong>da</strong>tions to be fairly tolerant about oral mistakes<br />

(TEO Rapport 1995, 25). So as not to inhibit the child in communication the<br />

teacher is encouraged to avoid interrupting the flow of oral communication.<br />

How is this achieved? In the TEO programme children work in small groups<br />

via peer tuition on the creation of their own stories which will later be presented<br />

orally to the class. This is done on a computer where icons replace script, and<br />

where the microphone registers production. The initial stage is the build up of<br />

the story line with no interference from the teacher. The computer dispenses<br />

with the need for any written support. Once the story has been completed it is<br />

presented to the class. The author of each text controls for class comprehension<br />

of content. By getting the author to control for comprehension there is<br />

automatically less focus on structure and more on genuine communication<br />

about the story (TEO Rapport 1995, 29). But this does not imply that focus on<br />

structure is completely ignored. It is during this listening to the finished product<br />

that suggestions, improvements and corrections may be given, usually by the<br />

children themselves, less often by the teacher. Once the final text has been<br />

agreed upon, the teacher, in the early stages, transcribes it into a written form,<br />

— 190 —


Trilingual Education & Language Minorities in Europe<br />

which is finally placed in the class fol<strong>de</strong>r. This written version and its saving in<br />

the records was produced at the specific request of the children.<br />

One objective in TEO is to create situations where conditions naturally arise<br />

for genuine oral communication. But in no way does diversity of levels of<br />

competence insi<strong>de</strong> the class represent a handicap (TEO Rapport 1995: 67). This<br />

can be seen from the responses to questions on the use of TEO by the children.<br />

When asked if they enjoyed working in small groups the following responses<br />

were provi<strong>de</strong>d:<br />

1. The others help me to talk and judge what I produce.<br />

2. We can make things up together and you learn a lot from the others.<br />

3. I like to talk with the others about how to do the work.<br />

4. When I don’t know a word I can ask another child and I can get<br />

something out of what the others know.<br />

When asked if the group worked well in spite of mixed ability levels in French<br />

few children talked about major difficulties. Some of their comments were<br />

striking;<br />

5. You can explain to the others who don’t un<strong>de</strong>rstand very well.<br />

6. When there are several of us we know more.<br />

7. It’s not so difficult for everybody, somebody else knows how to say it.<br />

8. If you work by yourself all you do is repeat the same thing.<br />

When asked what they learnt from each other they gave responses like the<br />

following;<br />

9. Phrases and new words.<br />

10. How to help the others.<br />

As to why they felt they learnt this way, children said:<br />

11. I can ask the others questions.<br />

12. You talk about things and afterwards you un<strong>de</strong>rstand.<br />

13. I learn from the children who know more.<br />

14. Sentences I don’t know, I get them anyway.<br />

What these responses reveal is the breakthrough in creating situations where<br />

conditions naturally arise for genuine negotiation.<br />

In later gra<strong>de</strong>s written skills are activated based on TEO. Once oral capacities<br />

have been built up the natural bridge to written skills has been prepared. After a<br />

story has been produced children will use it in the writing workshop to turn it<br />

into a written text. Here again there is much discussion, with the teacher and<br />

amongst the children themselves, around the preparation of the final product.<br />

The editing conference (conférence <strong>de</strong> ré<strong>da</strong>ction ) is the key piece insi<strong>de</strong> the<br />

writing workshop - it is thanks to the editing conference that a genuine oral<br />

communicative situation arises. Correction of texts only takes place just before<br />

— 191 —


Hugo Baetens Beardsmore<br />

publication in the class journal. Oral work, even in the second language,<br />

becomes necessary and unavoi<strong>da</strong>ble in or<strong>de</strong>r to produce the written text (TEO<br />

Rapport 1995: 69).<br />

Other characteristics of this programme are also significant. Co<strong>de</strong>-switching<br />

occurs naturally in the search for i<strong>de</strong>as, in metalinguistic analysis and as the<br />

build-up of the story line proceeds. In<strong>de</strong>ed, in Luxembourg co<strong>de</strong>-switching is a<br />

normal and integral part of the entire programme, particularly in the more<br />

technical subjects, where, for instance, a German manual may be used to train<br />

electricians but Luxemburgish may be the language the teacher uses to explain<br />

concepts and techniques. It is this tolerance for co<strong>de</strong>-switching, at appropriate<br />

<strong>de</strong>velopmental levels and in circumstances well-controlled by teachers, that<br />

even the weakest children gain enough confi<strong>de</strong>nce to speak, discuss, negotiate<br />

and produce their own target language efforts. This tolerance towards co<strong>de</strong>switching<br />

reflects one of the major preoccupations of the Ministry of Education<br />

in response to the question: “To what extent is bilingual education responsible<br />

for a certain mutism in pupils, a tense attitu<strong>de</strong>, a lack of self-assurance and<br />

personality, an inability to produce personal and creative work ?” (Oestreicher<br />

1996).<br />

What the Luxembourg case shows is that a three-language policy in<br />

education can be successful if certain conditions are met. These are a<br />

combination of curricular and extra-curricular elements, similar to those found<br />

in the European School system where equal success is present (Housen /<br />

Baetens Beardsmore 1987), together with a long-term commitment in the<br />

programme to enhancing both language as a subject and language as a medium<br />

of instruction.<br />

Select Bibliography<br />

Baetens Beardsmore, H. (1993): “The European School Mo<strong>de</strong>l”, in Baetens<br />

Beardsmore, H. (ed.) (1993): European Mo<strong>de</strong>ls of Bilingual Education.<br />

Clevedon-Phila<strong>de</strong>lphia: Multilingual Matters.<br />

Bildung und Migration in Luxemburg (1. Teil: Vorschul- und<br />

Primärschulunterricht), (1985) Luxembourg: Ministère <strong>de</strong> l'Education<br />

Nationale et <strong>de</strong> la Jeunesse.<br />

Enquête sur les habitu<strong>de</strong>s et besoins langagiers au Grand-Duché <strong>de</strong><br />

Luxembourg, 1986 Luxembourg: Ministère <strong>de</strong> l'Education Nationale et <strong>de</strong> la<br />

Jeunesse.<br />

Fishman, J. (1976): Bilingual Education: An International Sociological<br />

Perspective. Rowley: Newbury House.<br />

Fishman, J. (1977): “The Establishment of Language Education Policy in<br />

Multilingual Societies”, in Spolsky, B. / Cooper, R. (eds.) (1977): Frontiers<br />

of Bilingual Education. Rowley: Newbury House. 94-106.<br />

— 192 —


Trilingual Education & Language Minorities in Europe<br />

Kraemer, Jean-Pierre (1993): “Une école plurilingue <strong>da</strong>ns un pays<br />

multiculturel”, in Don<strong>de</strong>linger / Wengler (eds.) (1993): Plurilinguisme et<br />

i<strong>de</strong>ntité culturelle: Actes <strong>de</strong>s assises européennes pour une éducation<br />

plurilingue (Luxembourg, 3-6 novembre 1993). Louvain-la-Neuve: Peeters.<br />

74-83.<br />

Lebrun, N. / Baetens Beardsmore, H. (1993): “Trilingual Education in the<br />

Grand Duchy of Luxembourg”, in Baetens Beardsmore, H (ed.) (1993):<br />

European Mo<strong>de</strong>ls of Bilingual Education. Clevedon-Phila<strong>de</strong>lphia-A<strong>de</strong>lai<strong>de</strong>:<br />

Multilingual Matters. 101-120.<br />

Siguan, M. / Mackey, W. (1987): Education and Bilingualism. Paris: UNESCO.<br />

Smolicz, J. (1979): “Language as a Core Value of Culture”, in Baetens<br />

Beardsmore, H. (ed.) (1979): Elements of Bilingual Theory. Brussel: Vrije<br />

Universiteit Brussel. 104-124.<br />

Spolsky, B. (1977): “The Establishment of Language Education Policy in<br />

Multilingual Societies”, in Spolsky, B. / Cooper, R. (eds.) (1977): Frontiers<br />

of Bilingual Education. Rowley: Newbury House. 1-22.<br />

TEO Rapport (1995): Développement et évaluation d’un traitement <strong>de</strong> texte<br />

oral. Luxembourg: Ministère <strong>de</strong> l’Éducation Nationale.<br />

— 193 —


El futuro <strong>de</strong> la Educación bilingüe en el País Vasco<br />

Félix Etxeberría<br />

Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea<br />

hdpetbaf@sc.ehu.es<br />

Es difícil pronosticar el futuro <strong>de</strong> la educación bilingüe en cualquier país, y<br />

mucho más en el País Vasco, en don<strong>de</strong> los ritmos, las zonas, los mo<strong>de</strong>los, los territorios<br />

históricos y otros aspectos están influyendo en una medi<strong>da</strong> muy intensa.<br />

Es también difícil acertar por don<strong>de</strong> irán las opciones <strong>de</strong> las familias y las<br />

<strong>de</strong>cisiones políticas en el futuro, pero a tenor <strong>de</strong> lo que hemos ido analizando y<br />

si es que las ten<strong>de</strong>ncias no varían <strong>de</strong> modo sustancial, y no parece que vayan a<br />

hacerlo aparentemente, podríamos a<strong>de</strong>lantar algunas <strong>de</strong> las líneas <strong>de</strong> evolución<br />

<strong>de</strong>l sistema educativo bilingüe en nuestro país.<br />

Aunque no falta entre nosotros quien afirma que el proceso va “<strong>de</strong>masiado<br />

<strong>de</strong>prisa”, y quien asegura que no se ha avanzado na<strong>da</strong> en materia <strong>de</strong> bilingüismo<br />

escolar, en general la buena marcha <strong>de</strong>l bilingüismo educativo vasco es un<br />

hecho reconocido por la mayoría <strong>de</strong> las familias y expertos <strong>de</strong> todo el mundo<br />

como una experiencia eficaz para la recuperación <strong>de</strong> la lengua en riesgo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>saparición.<br />

En el momento actual, po<strong>de</strong>mos afirmar que nos encontramos al final <strong>de</strong> una<br />

etapa, porque se muestran síntomas claros <strong>de</strong> que en algunos aspectos hemos<br />

tocado techo y en otros no se a<strong>de</strong>lanta suficientemente.<br />

1. Problemas en fase <strong>de</strong> superación<br />

Veinte años <strong>de</strong> bilingüismo escolar a la carta<br />

Des<strong>de</strong> la puesta en marcha <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> los tres mo<strong>de</strong>los, a comienzos <strong>de</strong><br />

los años 80 se han cumplido muchos <strong>de</strong> sus objetivos iniciales. Hay que tener en<br />

cuenta que no han existido conflictos importantes y el sistema <strong>de</strong> libre elección<br />

<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los ha funcionado bien <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> la oferta a las familias<br />

y la elección <strong>de</strong> las mismas. Durante casi 20 años los padres han podido optar<br />

para el nivel <strong>de</strong> euskera en el aula <strong>de</strong> sus hijos e hijas <strong>de</strong>cantándose por las razones<br />

que hemos expuesto hacia los mo<strong>de</strong>los más intensivos (B y D). En la actuali<strong>da</strong>d,<br />

hay una mayor oferta que <strong>de</strong>man<strong>da</strong> en los tres mo<strong>de</strong>los, ya que para el<br />

curso 2000-2001 se han ofertado más <strong>de</strong> 900 plazas en el mo<strong>de</strong>lo A y se han<br />

cubierto solamente el 39 % <strong>de</strong> las mismas. En el mo<strong>de</strong>lo D se han ofertado casi<br />

7000 plazas y se han cubierto el 91 % <strong>de</strong> las mismas. Todo esto hay que enten<strong>de</strong>rlo<br />

a<strong>de</strong>más en una ten<strong>de</strong>ncia estable a lo largo <strong>de</strong> los últimos años.<br />

En el ámbito <strong>de</strong> la CAPV, en la enseñanza preescolar y primaria, la escolarización<br />

avanza hacia los mo<strong>de</strong>los más intensivos en euskera (B y D) y tien<strong>de</strong> a<br />

— 195 —


Félix Etxeberría<br />

<strong>de</strong>saparecer el mo<strong>de</strong>lo A. Si el proceso actual continúa en esa misma dirección,<br />

en pocos años el mo<strong>de</strong>lo A pasará a ser mucho más minoritario en los centros<br />

escolares <strong>de</strong>l País Vasco. Se pue<strong>de</strong> afirmar, por tanto, que la opción <strong>de</strong> los padres<br />

y la incorporación <strong>de</strong>l profesorado cualificado en euskera han confluido <strong>de</strong><br />

una manera armoniosamente aceptable en el sistema educativo vasco.<br />

La gran transformación <strong>de</strong>l profesorado<br />

La formación <strong>de</strong>l profesorado y la cualificación <strong>de</strong>l mismo en euskera ha sido<br />

uno <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s logros <strong>de</strong>l periodo que estamos analizando, al haber pasado<br />

<strong>de</strong> un 5 % a un 70 % en tan solo 20 años. Sin embargo, a pesar <strong>de</strong> que se ha<br />

avanzado enormemente, existe to<strong>da</strong>vía un gran <strong>de</strong>safío por superar. Si en la enseñanza<br />

infantil y primaria <strong>de</strong> los centros públicos, el nivel <strong>de</strong> cualificación lingüística<br />

ron<strong>da</strong> en torno al 70 % <strong>de</strong> los profesores, en la enseñanza secun<strong>da</strong>ria y<br />

en los centros privados la situación es bastante menos optimista y los retos <strong>de</strong><br />

cara al futuro son to<strong>da</strong>vía muy fuertes. Por lo que respecta a la Universi<strong>da</strong>d, po<strong>de</strong>mos<br />

afirmar que la cualificación lingüística <strong>de</strong>l profesorado está to<strong>da</strong>vía lejos<br />

<strong>de</strong> aproximarse a la <strong>de</strong>man<strong>da</strong> <strong>de</strong>l alumnado.<br />

Apren<strong>de</strong>r en dos lenguas<br />

En lo que afecta al rendimiento escolar, la mayoría <strong>de</strong> las investigaciones,<br />

estudios, estadísticas escolares, calificaciones en selectivi<strong>da</strong>d, etc. no indican diferencias<br />

importantes entre los alumnos <strong>de</strong> los diferentes mo<strong>de</strong>los lingüísticos.<br />

Apren<strong>de</strong>r en dos lenguas no parece ser un problema para la mayoría <strong>de</strong> los escolares<br />

vascos, al igual que ocurre en otros países con programas similares. Sin<br />

embargo, en algunos estudios parece observarse una pequeña diferencia en el<br />

conocimiento <strong>de</strong>l lenguaje castellano entre algunos alumnos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A y <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo D, ligeramente inferior para estos últimos. Así mismo se <strong>de</strong>tectan algunas<br />

pequeñas diferencias en las ciencias sociales/naturales. Será necesario realizar<br />

nuevos estudios para <strong>de</strong>limitar esas apreciaciones y establecer las correcciones<br />

a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>s en su caso, pero es preciso subrayar que el rendimiento escolar es<br />

similar en los alumnos <strong>de</strong> los diferentes mo<strong>de</strong>los, lo cual constituye un éxito <strong>de</strong><br />

los programas <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo D (y en menor medi<strong>da</strong> el B), puesto que los alumnos<br />

que estudian en dicho mo<strong>de</strong>lo no se ven perjudicados, respecto a los alumnos<br />

monolingües, en los aprendizajes escolares y a<strong>de</strong>más consiguen el dominio <strong>de</strong><br />

dos lenguas.<br />

2. Aspectos que merecen ser revisados o problemas bloqueados<br />

La crisis <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A<br />

Si bien es cierto que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> la elección <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo lingüístico<br />

para los padres, el sistema ha cumplido sus fines, si examinamos los re-<br />

— 196 —


El futuro <strong>de</strong> la Educación bilingüe en el País Vasco<br />

sultados obtenidos en ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los, y especialmente en el mo<strong>de</strong>lo<br />

A, el balance no es todo lo positivo que se podía esperar y presenta serias contradicciones<br />

en lo relativo al nivel <strong>de</strong> euskera logrado:<br />

• Los resultados que se obtienen en euskera son muy <strong>de</strong>ficientes y se pone en<br />

entredicho el cumplimiento <strong>de</strong> la legislación existente en materia <strong>de</strong> educación,<br />

porque los alumnos que estudian en este mo<strong>de</strong>lo no consiguen el nivel<br />

<strong>de</strong> competencia prevista.<br />

• Aunque minoritario, el mo<strong>de</strong>lo A sigue siendo la opción elegi<strong>da</strong> por el 9 %<br />

<strong>de</strong> las familias <strong>de</strong> la CAPV cuando tienen que inscribir a sus hijos <strong>de</strong> 3<br />

años. A<strong>de</strong>más, este mo<strong>de</strong>lo ocupa al profesorado que no está cualificado en<br />

euskera en un buen número <strong>de</strong> centros públicos y privados.<br />

• Este mo<strong>de</strong>lo es el mo<strong>de</strong>lo elegido y al que se orienta en una proporción<br />

relativamente importante cuando se trata <strong>de</strong> escolarizar a niños y niñas inmigrantes,<br />

gitanos o pertenecientes a otros grupos minoritarios, para quienes<br />

el aprendizaje a fondo <strong>de</strong>l euskera podría, supuestamente, constituir una<br />

mayor dificultad añadi<strong>da</strong>. No obstante, esta concentración <strong>de</strong> alumnos pertenecientes<br />

a minorías <strong>de</strong>sfavoreci<strong>da</strong>s en los pocos centros públicos que tienen<br />

mo<strong>de</strong>lo A pue<strong>de</strong> estar provocando el riesgo <strong>de</strong> convertir a estas aulas en<br />

gueto para alumnos marginales.<br />

Una lengua y tres futuros<br />

En primer lugar, haciendo una referencia a los tres territorios en los que se<br />

emplea la lengua vasca, po<strong>de</strong>mos afirmar que el proceso <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong>l<br />

euskera va a seguir siendo muy diferente en la CAPV, Navarra y el País Vasco<br />

Norte. Mientras que la mejoría <strong>de</strong> la situación en la CAPV es evi<strong>de</strong>nte, a pesar<br />

<strong>de</strong> las dificulta<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>l camino que falta por recorrer, el estado <strong>de</strong> la lengua en<br />

el País Vasco Norte es dramático siendo necesarias medi<strong>da</strong>s urgentes para po<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong>tener el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro. La reali<strong>da</strong>d en Navarra ocupa un lugar intermedio,<br />

<strong>de</strong>mostrando que las razones históricas, políticas y administrativas tienen<br />

un peso importantísimo en la evolución <strong>de</strong> las lenguas.<br />

Los primeros meses <strong>de</strong>l año 2001 han sido un ejemplo <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> influencias.<br />

Mientras en Navarra se ha publicado un <strong>de</strong>creto para restringir aun<br />

más el uso <strong>de</strong>l euskara en la administración y en la enseñanza, en el sentido<br />

opuesto el Gobierno francés ha aprobado un plan para favorecer la enseñanza <strong>de</strong><br />

las lenguas regionales, aunque to<strong>da</strong>vía no reconoce la oficiali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> estas lenguas<br />

ni ratifica la Carta Europea <strong>de</strong> las Lenguas Minoritarias y Regionales.<br />

La enseñanza secun<strong>da</strong>ria y las dos veloci<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

En cuanto a la enseñanza secun<strong>da</strong>ria, la situación varía notablemente. Mientras<br />

que en la Enseñanza Secun<strong>da</strong>ria Obligatoria el mo<strong>de</strong>lo A cubre en torno al<br />

38 %, en la Formación Profesional dicho mo<strong>de</strong>lo llega hasta el 84 %. La ense-<br />

— 197 —


Félix Etxeberría<br />

ñanza secun<strong>da</strong>ria, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l euskera, plantea difíciles retos en<br />

cuanto al equilibrio <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los en los distintos itinerarios formativos. El reciclaje<br />

<strong>de</strong>l profesorado, y la a<strong>da</strong>ptación <strong>de</strong> los textos escolares y <strong>de</strong> los programas<br />

<strong>de</strong>ben ser priori<strong>da</strong><strong>de</strong>s principales <strong>de</strong> esta etapa. Si la utili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l euskera se<br />

pone en entredicho en la etapa secun<strong>da</strong>ria, la motivación en la enseñanza primaria<br />

no pue<strong>de</strong> ser todo lo fuerte que <strong>de</strong>searíamos, puesto que el esfuerzo realizado<br />

en los primeros niveles no tiene continui<strong>da</strong>d posterior. Particularmente<br />

grave es la situación en la que se encuentra la Formación Profesional, en don<strong>de</strong><br />

el alumnado se escolariza mayoritariamente en el mo<strong>de</strong>lo A (84%), lo que significa<br />

que llevamos déca<strong>da</strong>s formando chicos y chicas que van directamente al<br />

mercado laboral sin tener una mínima formación en euskera. Da la impresión <strong>de</strong><br />

que el diseño educativo supone que la recuperación <strong>de</strong>l euskera <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> únicamente<br />

<strong>de</strong> los jóvenes que ingresan en la Universi<strong>da</strong>d y estudian en lengua vasca<br />

sus carreras.<br />

Querer y no po<strong>de</strong>r en la Universi<strong>da</strong>d<br />

A pesar <strong>de</strong> los evi<strong>de</strong>ntes avances, to<strong>da</strong>vía que<strong>da</strong> mucho por recorrer, porque,<br />

aunque el 55 % <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> las asignaturas <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d se impartan en<br />

euskera, esto se correspon<strong>de</strong> en la práctica con que solamente el 20 % <strong>de</strong> los<br />

alumnos <strong>de</strong> la universi<strong>da</strong>d estudian en esa lengua. Las posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> capacitar<br />

al profesorado para la impartición <strong>de</strong> clases en lengua vasca ya fracasaron en<br />

el I Plan <strong>de</strong> Normalización Universitario. Y <strong>de</strong> todos modos, las probabili<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> que algunas carreras vayan a ser alguna vez en euskera parecen muy lejanas<br />

(medicina, etc.). El número <strong>de</strong> estudiantes que estudian en euskera es inferior a<br />

la <strong>de</strong>man<strong>da</strong> <strong>de</strong> estudiantes que quieren acce<strong>de</strong>r a la enseñanza en esa lengua y<br />

los planes <strong>de</strong> futuro para la Universi<strong>da</strong>d se enfrentan al reto <strong>de</strong> conseguir la<br />

cualificación lingüística a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> <strong>de</strong>l profesorado.<br />

El euskera en la calle<br />

Existe un gran <strong>de</strong>sfase entre el conocimiento <strong>de</strong>l euskera y el uso real <strong>de</strong> la<br />

lengua en la calle. El i<strong>de</strong>alismo y el optimismo pe<strong>da</strong>gógico que hizo pensar en<br />

la recuperación <strong>de</strong>l euskera <strong>de</strong> la mano <strong>de</strong> la educación han <strong>da</strong>do paso a otra visión<br />

más realista. La esperanza <strong>de</strong> que las nuevas generaciones emplearan en<br />

mayor medi<strong>da</strong> la lengua vasca, una vez escolarizados en euskera, no ha tenido<br />

una respuesta satisfactoria y el hecho <strong>de</strong> que únicamente la mitad <strong>de</strong> quienes saben<br />

euskera lo utilicen habitualmente lleva a replantearse la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> otro<br />

tipo <strong>de</strong> iniciativas y <strong>de</strong> refuerzos para que la lengua no que<strong>de</strong> reduci<strong>da</strong> al ámbito<br />

escolar y académico. El papel <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación, la administración,<br />

las empresas, etc. es fun<strong>da</strong>mental para que el uso real <strong>de</strong> la lengua vasca<br />

supere los niveles en los que se encuentra actualmente.<br />

— 198 —


El futuro <strong>de</strong> la Educación bilingüe en el País Vasco<br />

La educación no formal y el euskera<br />

Respecto a la educación no formal, la Animación Sociocultural, alfabetización<br />

<strong>de</strong> adultos, etc. se está haciendo un gran esfuerzo, con multitud <strong>de</strong> iniciativas<br />

institucionales y populares a favor <strong>de</strong> la creación <strong>de</strong> un ambiente y un entorno<br />

lo más natural y atractivo para que los vascoparlantes pue<strong>da</strong>n verse estimulados<br />

a utilizar el euskera y el uso <strong>de</strong> dicha lengua se realice en un contexto<br />

favorable. Es en este terreno en el que se observa un mayor déficit respecto al<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las condiciones en las que la vi<strong>da</strong> en euskera se haga más normaliza<strong>da</strong>.<br />

Pensemos que el cine, por ejemplo, no cuenta con ninguna sala en la que<br />

se pue<strong>da</strong>n ver películas en lengua vasca. El fun<strong>da</strong>mental problema se centra en<br />

la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> crear ese ambiente, lo más natural posible, en el que <strong>de</strong>senvolverse<br />

en euskera sea algo habitual<br />

¿Don<strong>de</strong> caben dos caben tres?<br />

La experiencia <strong>de</strong> plurilingüismo precoz, con el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua inglesa<br />

a partir <strong>de</strong> los 4 años, ha tenido una muy favorable acogi<strong>da</strong> en los centros<br />

públicos y privados y los resultados parecen ser positivos respecto al rendimiento<br />

en dicha lengua y en el resto <strong>de</strong> las materias escolares. Se hacen planes<br />

para implantar el mo<strong>de</strong>lo a todos los centros educativos <strong>de</strong> la CAPV, con lo que<br />

a medio plazo nuestros alumnos y alumnas utilizarán el euskera, castellano e inglés<br />

como lenguas <strong>de</strong> trabajo en el aula.<br />

Sin embargo, es necesaria una evaluación rigurosa (que en las ikastolas ya se<br />

está llevando a cabo) para saber si realmente se están consiguiendo mejores resultados<br />

en lengua inglesa y si el sistema <strong>de</strong> educación conforme a los mo<strong>de</strong>los<br />

lingüísticos no sufre <strong>de</strong>terioro alguno en la parte relativa al aprendizaje <strong>de</strong>l euskera<br />

y las otras lenguas.<br />

Existen razonables du<strong>da</strong>s respecto a la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> generalizar semejante<br />

plan <strong>de</strong> plurilingüismo a todos los centros, públicos y privados en to<strong>da</strong>s las ocasiones,<br />

con alumnos inmigrantes y otras minorías o colectivos en dificultad. Ya<br />

sabemos que es posible apren<strong>de</strong>r dos, tres o cuatro lenguas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la escuela, en<br />

<strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s circunstancias <strong>de</strong> motivación, origen lingüístico, metodología y<br />

condiciones sociofamiliares, pero tenemos du<strong>da</strong>s sobre la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> generalizar<br />

ese aprendizaje en la enseñanza bilingüe euskera-castellano. Sobre todo,<br />

cuando sabemos que una buena parte <strong>de</strong> los alumnos no tienen asegurado su nivel<br />

<strong>de</strong> euskera (los <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A y algunos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B), y tememos que otros<br />

no vean garantizado su nivel <strong>de</strong> castellano (algunos alumnos <strong>de</strong> origen vascófono<br />

en el mo<strong>de</strong>lo D); a<strong>de</strong>más, tenemos que consi<strong>de</strong>rar a los alumnos <strong>de</strong> origen<br />

inmigrante con otra lengua distinta (magrebíes, portugueses, centro-europeos…).<br />

Por otra parte, las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> un nuevo profesorado y las a<strong>da</strong>ptaciones<br />

que habría que realizar nos obligan a ser pru<strong>de</strong>ntes, evaluar la experiencia que<br />

— 199 —


Félix Etxeberría<br />

se está llevando a cabo y examinar <strong>de</strong>teni<strong>da</strong>mente el tema antes <strong>de</strong> poner en<br />

marcha su generalización, por mucho “atractivo natural” que tenga la enseñanza<br />

<strong>de</strong>l inglés y a pesar <strong>de</strong> la fuerte <strong>de</strong>man<strong>da</strong> que existe por parte <strong>de</strong> los padres. En<br />

una educación en la que to<strong>da</strong>vía no se garantiza la adquisición <strong>de</strong>l euskera, y a<br />

veces el castellano, pue<strong>de</strong> ser un error grave preten<strong>de</strong>r generalizar programas<br />

plurilingües que quizás solamente funcionen bajo <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s condiciones<br />

metodológicas y organizativas o en circunstancias favorables.<br />

3. Nuevos <strong>de</strong>safíos<br />

Los planes integrales. El lento proceso <strong>de</strong> la normalización<br />

La existencia <strong>de</strong> dos planes integrales (Kontseilua y Euskera Biziberritzeko)<br />

para la revitalización y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l euskera en la socie<strong>da</strong>d vasca es una buena<br />

noticia puesto que por primera vez nos permiten hacer una análisis <strong>de</strong> las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

y <strong>de</strong>l problema en su globali<strong>da</strong>d, superando anteriores planteamientos<br />

más i<strong>de</strong>alistas según los cuales la recuperación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l euskera sería<br />

consecuencia <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> escolarización en euskera o <strong>de</strong> la puesta en marcha<br />

<strong>de</strong> la televisión vasca. Hoy sabemos que esta solución, a pesar <strong>de</strong> ser necesaria,<br />

no es suficiente y que la actuación <strong>de</strong>be ser mucho más firme y más global,<br />

abarcando todos los ámbitos <strong>de</strong> la vi<strong>da</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>na. El diagnóstico que los<br />

planes integrales hacen <strong>de</strong> la situación actual es aceptable y las propuestas globales<br />

<strong>de</strong> actuación también parecen acerta<strong>da</strong>s, aunque el <strong>de</strong>safío más importante<br />

en este terreno es el <strong>de</strong> intensificar la puesta en marcha <strong>de</strong> dichos planes y a su<br />

seguimiento y evaluación.<br />

Bilingüismo e inmigrantes ¿Don<strong>de</strong> caben tres caben cuatro?<br />

Ante el incremento <strong>de</strong> niños y niñas <strong>de</strong> origen extranjero, proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />

muy diversos países y culturas (portugueses, magrebíes, su<strong>da</strong>mericanos, chinos,<br />

centro y este <strong>de</strong> Europa, etc.) es obligatorio también hacer una revisión para<br />

analizar la idonei<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la aplicación convencional <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los lingüísticos<br />

existentes en nuestro sistema educativo, con alumnos <strong>de</strong> nivel socioeconómico<br />

<strong>de</strong>sfavorecido y lengua familiar diferente. ¿Es sensato preten<strong>de</strong>r que alumnos <strong>de</strong><br />

origen extranjero, que no conocen ninguna <strong>de</strong> las dos lenguas oficiales <strong>de</strong> la<br />

CAPV, apren<strong>da</strong>n castellano y euskera, y que también estudien inglés, y acaso su<br />

lengua <strong>de</strong> familia? Este último es el caso, por poner un ejemplo, <strong>de</strong> los alumnos<br />

<strong>de</strong> origen portugués que participan en el Programa <strong>de</strong> Lengua y Cultura Portuguesa.<br />

Pue<strong>de</strong> que estemos pidiendo a los alumnos con mayores dificulta<strong>de</strong>s la<br />

superación <strong>de</strong> unos niveles <strong>de</strong> competencia en tres o cuatro lenguas, teniendo en<br />

cuenta que este asunto constituye ya un importante <strong>de</strong>safío para aquellos alumnos<br />

que gozan <strong>de</strong> mejores condiciones. Será necesario repensar este tema y<br />

analizar a fondo los resultados que se están consiguiendo, buscando el equili-<br />

— 200 —


El futuro <strong>de</strong> la Educación bilingüe en el País Vasco<br />

brio entre el aprendizaje <strong>de</strong> las lenguas y la inserción escolar, cultural, social y<br />

profesional <strong>de</strong> los alumnos <strong>de</strong> origen inmigrante y otras minorías, o poner los<br />

medios necesarios para que estos alumnos pue<strong>da</strong>n llegar a alcanzar el nivel exigible<br />

a todos los estudiantes.<br />

Educación bilingüe, Educación intercultural y Educación para la Paz<br />

Una vez analizado en su conjunto el problema <strong>de</strong>l bilingüismo educativo, con<br />

el funcionamiento <strong>de</strong> los tres mo<strong>de</strong>los lingüísticos y la <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong> sus principales<br />

obstáculos, es necesario plantearse un nuevo mo<strong>de</strong>lo educativo que<br />

acoja las <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s que se vienen proyectando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otros ángulos <strong>de</strong> la educación<br />

bilingüe, es <strong>de</strong>cir, el plurilingüismo temprano, la lengua y cultura <strong>de</strong> los<br />

inmigrantes y el bilingüismo castellano-euskera propio <strong>de</strong> la CAPV. De cara al<br />

futuro será necesario hacer una reflexión para intentar integrar estos aspectos<br />

que en la actuali<strong>da</strong>d están presentes en nuestras aulas pero que reciben un tratamiento<br />

diferenciado e inconexo. La socie<strong>da</strong>d vasca está conociendo importantes<br />

transformaciones, con la veni<strong>da</strong> <strong>de</strong> nuevos inmigrantes extranjeros, con<br />

los cambios inducidos en la escuela, en don<strong>de</strong> la presencia <strong>de</strong> tres y cuatro lenguas<br />

<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser algo especial para convertirse en el plan <strong>de</strong> trabajo para el futuro.<br />

Una escuela que <strong>de</strong>be respon<strong>de</strong>r también a la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> cohesionar e<br />

integrar a los distintos colectivos presentes en la socie<strong>da</strong>d y en el aula buscando<br />

favorecer la convivencia y la cooperación entre ellos, y luchando contra el racismo,<br />

la xenofobia y la exclusión. Y también una escuela que respon<strong>da</strong> a la necesi<strong>da</strong>d<br />

<strong>de</strong> cohesión interna entre los alumnos y alumnas <strong>de</strong> los diferentes mo<strong>de</strong>los<br />

A, B y D.<br />

Educación para la paz<br />

Po<strong>de</strong>mos afirmar que, en la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco, el problema<br />

<strong>de</strong>l bilingüismo está “técnicamente resuelto”, que sabemos cómo educar<br />

en un sistema bilingüe y que disponemos <strong>de</strong> programas, personal y medios necesarios<br />

para hacerlo bien. Sabemos qué es lo que funciona y qué es lo que tenemos<br />

que corregir y cuáles son los principales problemas en ca<strong>da</strong> nivel. Sabemos<br />

que vamos por el buen camino, aunque to<strong>da</strong>vía faltan muchos años para<br />

llegar a una situación <strong>de</strong> normalización. Tenemos un sistema educativo bilingüe<br />

que en to<strong>da</strong> Europa es valorado positivamente, a pesar <strong>de</strong> quienes <strong>de</strong>sprecian<br />

esta reali<strong>da</strong>d o <strong>de</strong> quienes la consi<strong>de</strong>ran excesiva.<br />

Pero una vez dicho esto, es preciso señalar que tenemos un importante <strong>de</strong>safío<br />

intercultural. Necesitamos una escuela que enseñe a convivir en paz a los<br />

alumnos <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s las culturas y opciones, a los nacidos fuera y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l país, a<br />

los nacionalistas y no nacionalistas, a los que hablan euskara y los que hablan<br />

castellano. Una escuela que respon<strong>da</strong> en primer lugar a la grave situación en la<br />

que se encuentra la convivencia en nuestra socie<strong>da</strong>d y facilite la integración <strong>de</strong><br />

— 201 —


Félix Etxeberría<br />

niños y niñas <strong>de</strong> distintas opciones lingüísticas, culturales y religiosas. Una educación<br />

que siga los pasos <strong>de</strong> los más <strong>de</strong> 70 proyectos y experiencias que en los<br />

centros escolares <strong>de</strong> la CAPV se están llevando a cabo en materia <strong>de</strong> educación<br />

para la convivencia, los valores y la resolución <strong>de</strong> conflictos, tal y como se ha<br />

puesto <strong>de</strong> manifiesto en el reciente I Congreso Internacional <strong>de</strong> Educación para<br />

la Convivencia celebrado en el País Vasco.<br />

— 202 —


Adquisición dunha segun<strong>da</strong> lingua no sistema educativo<br />

galego<br />

Miguel Pérez Pereira<br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />

1. Bases que rexen a adquisición dunha lingua minoritaria no sistema<br />

educativo<br />

A experiencia <strong>de</strong> organiza-lo ensino dunha lingua minoritaria como se dunha<br />

materia escolar se tratase <strong>de</strong>u como resultado un fondo sentimento <strong>de</strong> fracaso<br />

nos axentes educativos. Ese <strong>de</strong>scontento coa situación (que non difería en na<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong> <strong>de</strong> ensinanza dunha lingua estranxeira) foi o xermolo <strong>da</strong>s anovadoras<br />

experiencias que xurdiron no Canadá francófono (Quebec), e que tanta<br />

repercusión tiveron sobre do mundo educativo. Por efecto <strong>da</strong> experiencia<br />

cana<strong>de</strong>nse, implantáronse diferentes sistemas <strong>de</strong> ensinanza <strong>da</strong>s linguas que<br />

tiveron resultados <strong>de</strong>siguais por mor <strong>da</strong> influencia <strong>de</strong> diferentes variables<br />

(Siguán 2001). Os factores que meiran<strong>de</strong> peso tiveron á hora <strong>de</strong> explica-los<br />

resultados <strong>da</strong>s <strong>de</strong>vanditas experiencias foron o status social <strong>da</strong> lingua coa que se<br />

encetaba o proceso educativo, se esa era a lingua inicial ou non dos alumnos, e<br />

o estatua sociocultural <strong>da</strong>s familias.<br />

Un aspecto básico <strong>de</strong>sa nova xeira <strong>de</strong> experiencias foi a adopción dun<br />

enfoque comunicativo para a ensinanza-aprendizaxe <strong>da</strong>s linguas minoritarias.<br />

Consi<strong>de</strong>rábase que a adquisición dunha segun<strong>da</strong> lingua <strong>de</strong>bíase asemellar, o<br />

máis posible, á situación <strong>de</strong> adquisición <strong>da</strong> primeira lingua. Os bebés apren<strong>de</strong>n<br />

a falar sen un a<strong>de</strong>stramento especial, só por convivir coas súas familia e<br />

compartir situacións que son significativas para eles. Nesas situacións os nenos<br />

chegan a adquirir significados compartidos cos adultos. Os bebés están<br />

motivados para comezar a falar porque a linguaxe lles é útil; serve para<br />

consegui-los seus propósitos. Crear contextos motivadores constitúe tamén un<br />

obxectivo do enfoque comunicativo para a ensinanza-aprendizaxe dunha L2.<br />

O enfoque comunicativo <strong>da</strong> ensinanza <strong>da</strong>s linguas esixe que a lingua a<br />

apren<strong>de</strong>r sexa emprega<strong>da</strong> como lingua vehicular, é dicir, como lingua <strong>de</strong><br />

transmisión dos coñecementos escolares, e que sexa utiliza<strong>da</strong> polos alumnos na<br />

realización <strong>da</strong>s tarefas escolares e na interacción entre os alumnos para a<br />

realización <strong>da</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s escolares. Só co uso <strong>da</strong> lingua en situacións que<br />

teñen un significado po<strong>de</strong>rán os alumnos chegar a apropiarse <strong>de</strong> e interiorizar<br />

esa lingua (Vila 1998). O cal non quer dicir que a ensinanza dos aspectos<br />

gramaticais <strong>da</strong> lingua sexa inútil (Krashen 1981; Ellis 1992). É evi<strong>de</strong>nte que os<br />

nenos en i<strong>da</strong><strong>de</strong> escolar, e particularmente a partires dos 5-6 anos, po<strong>de</strong>n, a<br />

diferencia dos bebés, reflexionar sobre <strong>da</strong> lingua, po<strong>de</strong>n apreciar aspectos do<br />

seu funcionamento e o seu uso, é dicir, po<strong>de</strong>n facer <strong>da</strong> lingua o obxecto <strong>da</strong>s súas<br />

— 203 —


Miguel Pérez Pereira<br />

reflexións e análises conscientes. Indubi<strong>da</strong>blemente esta activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

coñecemento consciente <strong>da</strong>s peculiari<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> lingua que están a apren<strong>de</strong>r<br />

tamén contribúe positivamente ao proceso <strong>de</strong> adquisición, se ben por si soa<br />

resulta insuficiente.<br />

2. O Decreto que regula o uso do galego no ensino non universitario<br />

No ano 1995 a Consellería <strong>de</strong> Educación <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> dicta un<br />

Decreto polo que se regula o uso do galego no ensino non universitario, que é o<br />

que está actualmente en vigor. Dito <strong>de</strong>creto <strong>de</strong>senvolve aspectos <strong>da</strong> Lei <strong>de</strong><br />

Normalización lingüística. Hai dous artigos <strong>da</strong> Lei <strong>de</strong> Normalización que son<br />

especialmente relevantes para comprendérmo-las características do Decreto <strong>de</strong><br />

1995. En primeiro lugar, a Lei 3/1983, do 15 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> Normalización<br />

lingüística especifica no seu Título III artigo 13 que “os nenos teñen <strong>de</strong>reito a<br />

recibi-lo primeiro ensino na súa lingua materna. O Goberno Galego arbitrará as<br />

medi<strong>da</strong>s necesarias para facer efectivo este <strong>de</strong>reito.” En segundo lugar, a Lei di<br />

no seu artigo 14. 3. que “as autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s educativas <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma<br />

garantirán que ó remate dos ciclos en que o ensino do galego é obrigatorio, os<br />

alumnos coñezan este, nos seus niveis oral e escrito, en igual<strong>da</strong><strong>de</strong> co castelán.”<br />

Consonte eses principios legais, o Decreto <strong>de</strong>senvolve un programa que<br />

po<strong>de</strong>ría ser <strong>de</strong>nominado bilingüismo <strong>de</strong> mantemento, pois parte do principio <strong>da</strong><br />

ensinanza inicial (educación infantil e primeiro ciclo <strong>de</strong> 1ª) na lingua materna<br />

dos alumnos e alumnas, para posteriormente introduci-la ensinanza <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s áreas <strong>de</strong> coñecemento na outra lingua oficial (L2), e “manter un<br />

equilibrio entre as dúas linguas oficiais” (art. 9º), co fin <strong>de</strong> aca<strong>da</strong>-lo obxectivo<br />

xeral establecido la Lei <strong>de</strong> Normalización lingüística que non é outro que o <strong>de</strong><br />

lograr un coñecemento oral e escrito do galego semellante ao do castelán ao<br />

remate dos ciclos educativos. O obxectivo é o <strong>de</strong> lograr que os alumnos sexan<br />

competentes nas dúas linguas oficiais sen que se produza abandono <strong>da</strong> súa L1<br />

pola introducción dunha L2.<br />

Unha característica do sistema educativo galego, que o diferencia do sistema<br />

establecido noutras CCAA, é que “os alumnos e alumnas non po<strong>de</strong>rán ser<br />

separados en centros nin aulas diferentes por razón <strong>de</strong> lingua” (art. 7º, e art. 13.1<br />

<strong>da</strong> Lei <strong>de</strong> normalización). Esto quer dicir que o sistema educativo é homoxéneo,<br />

sen que nel poi<strong>da</strong>n coexistir diferentes mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> uso <strong>da</strong>s linguas. ¿Como se<br />

resolve, logo, a diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> existente entre os alumnos e alumnas en canto á súa<br />

lingua inicial ou lingua materna?<br />

Na etapa <strong>de</strong> educación infantil e no primeiro ciclo <strong>da</strong> educación primaria, o<br />

Decreto 247/1995 <strong>de</strong>termina que os profesores usarán na clase a lingua materna<br />

‘predominante’ entre alumnos e alumnas (art. 4º.1). Nembargante, a<br />

consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> cál é a lingua predominante dos alumnos non é doa<strong>da</strong> naquelas<br />

zonas nas que existe un reparto no uso familiar <strong>da</strong>s linguas. E eso po<strong>de</strong> ocorrer<br />

— 204 —


Adquisición dunha segun<strong>da</strong> lingua no sistema educativo galego<br />

ata o punto <strong>de</strong> que existan discrepancias na consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> cál é a lingua<br />

predominante entre dúas persoas diferentes. Non existen, a este respecto,<br />

criterios claros para unha toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión acerta<strong>da</strong>, e eso po<strong>de</strong> mesmo ata <strong>da</strong>r<br />

lugar a <strong>de</strong>cisións acomo<strong>da</strong>ticias ou cómo<strong>da</strong>s por parte dos profesores.<br />

Nas seguintes etapas e ciclos educativos o Decreto establece que materias ou<br />

áreas <strong>de</strong> coñecemento <strong>de</strong>berán ser imparti<strong>da</strong>s necesariamente en galego. Así, no<br />

2º e 3º ciclos <strong>de</strong> educación primaria impartiranse en galego dúas áreas <strong>de</strong><br />

coñecemento, cando menos, sendo unha <strong>de</strong>las a área <strong>de</strong> coñecemento do medio<br />

natural, social e cultural. Na ESO, bacharelato tamén se especifican que<br />

materias obrigatorias e optativas <strong>de</strong>berán ser imparti<strong>da</strong>s en galego. Nas materias<br />

obrigatorias imparti<strong>da</strong>s en galego “procurarase” que os alumnos utilicen esta<br />

lingua nas manifestacións oral e escrita. (art. 8º).<br />

Oartigo 3º especifica que as clases <strong>de</strong> lingua e literatura galega e castelán<br />

<strong>da</strong>ranse en galego e castelán, respectivamente, e terán un mesmo número <strong>de</strong><br />

horas.<br />

A<strong>de</strong>mais, impartiranse en galego as áreas ou materias que o claustro do<br />

centro teña establecido no seu proxecto educativo <strong>de</strong> centro. “En todo caso –di<br />

o <strong>de</strong>creto- no proxecto educativo <strong>de</strong> centro coi<strong>da</strong>rase e respectarase o equilibrio<br />

entre as dúas linguas oficiais e nel constarán as oportunas medi<strong>da</strong>s <strong>de</strong> apoio e<br />

reforzo para un correcto uso lingüístico escolar e educativo co fin <strong>de</strong> aca<strong>da</strong>-lo<br />

obxectivo xeral establecido na Lei <strong>de</strong> normalización lingüística (art. 14.3).” (art.<br />

9º).<br />

3. A aplicación do <strong>de</strong>creto. Datos dun estudio exploratorio<br />

O propio <strong>de</strong>creto establece que “a inspección educativa velará polo<br />

cumprimento do establecido no presente <strong>de</strong>creto” (art. 11).<br />

Non obstante, ata on<strong>de</strong> chega o meu coñecemento, non existe ningún estudio<br />

realizado pola Consellería <strong>de</strong> Educación sobre do grao <strong>de</strong> cumprimento dos<br />

preceptos do <strong>de</strong>vandito Decreto. Eso quer dicir que non se sabe cál é a situación<br />

actual <strong>de</strong> uso do galego e do castelán no sistema educativo non universitario.<br />

Algúns autores, como Iglesias Álvarez (1999:16), teñen comentado que “a<br />

presencia do galego como lingua vehicular no ensino é aín<strong>da</strong> hoxe moi<br />

minoritaria (só unhas poucas materias), incumpríndose mesmo nalgúns casos os<br />

mínimos legais establecidos. Deste xeito non temos programas <strong>de</strong> mantemento<br />

para os alumnos galegofalantes, senón <strong>de</strong> submersión, e tampouco programas<br />

<strong>de</strong> inmersión para falantes do español”.<br />

Fronte a esa situación <strong>de</strong> carencia <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos, realicei xunto cos meus alumnos<br />

<strong>da</strong> materia Bilingüismo e educación (1999-2000-2001) <strong>da</strong> titulación <strong>de</strong><br />

Psicope<strong>da</strong>goxía na USC un estudio exploratorio sobre do grao <strong>de</strong> cumprimento<br />

do Decreto. Para eso aplicamos a alumnos <strong>de</strong> 5º e 6º <strong>de</strong> educación primaria <strong>de</strong><br />

24 centros espallados por <strong>Galicia</strong> unha pequena enquisa sobre o uso <strong>da</strong> lingua<br />

— 205 —


Miguel Pérez Pereira<br />

galega e castelá. Nun dos apartados preguntábase pola lingua que usaban os<br />

profesores <strong>da</strong>s diferentes materias na clase. Sen preten<strong>de</strong>r en absoluto que estes<br />

<strong>da</strong>tos sexan representativos, si que son indicativos <strong>da</strong> situación actual. Na<br />

Figura 1 móstranse os resultados achados, agrupando os centros en 3 grupos. 1º)<br />

Aqueles nos que, claramente, se incumpre o <strong>de</strong>creto, pois non existe un<br />

equilibrio no uso <strong>da</strong>s linguas, nin se imparten dúas materias, a<strong>de</strong>mais do galego,<br />

en galego. O número <strong>de</strong> centros nos que se imparten menos <strong>de</strong> 3 materias en<br />

galego é <strong>de</strong> 6 (25% do total). 2º) Centros nos que, máis ou menos, cúmprese a<br />

normativa. Hai entre 3 e 6 materias (<strong>de</strong> 9 obrigatorias) que se imparten en<br />

galego (a media sería 4,5). Houbo 13 centros nesa situación, o cal representa un<br />

54% do total. 3º) Finalmente atopamos 5 centros (21%) nos que o número <strong>de</strong><br />

materias imparti<strong>da</strong>s en galego era superior a 6.<br />

16<br />

14<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

Lingua que empregan os profesores na clase<br />

(3º ciclo <strong>de</strong> Prim aria)<br />

Nº <strong>de</strong> centros<br />

25%<br />

54%<br />

21%<br />

6 materias<br />

Figura 1<br />

Estes <strong>da</strong>tos queren dicir, que non existe homoxenei<strong>da</strong><strong>de</strong> no uso do galego no<br />

sistema educativo, e que, a situación ocorre como se non existira unha<br />

lexislación ao respecto, ou, cando menos, que esa lexislación non chega a graos<br />

razoables <strong>de</strong> cumprimento. A dispari<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s situacións é insospeita<strong>da</strong>, dándose<br />

casos <strong>de</strong> uso do galego claramente por <strong>de</strong>baixo <strong>da</strong> norma, en contextos nos que<br />

a totali<strong>da</strong><strong>de</strong> dos nenos eran galegoparlantes. Situación que non é xustificable<br />

baixo ningún punto <strong>de</strong> vista e que nos retrotrae ás épocas do antigo Réxime.<br />

Pola contra, noutras situacións, o uso do galego era masivo, incluso dándose o<br />

paradoxo <strong>de</strong> que as clases <strong>de</strong> Lingua Castelá eran en galego, a pesares do<br />

Decreto. Noutras situacións, os profesores usaban tanto o galego como o<br />

castelán, o que producía que unha parte dos alumnos consi<strong>de</strong>rasen que o seu<br />

profesor ou a súa profesora <strong>da</strong>ba a clase en castelán, mentres que outros crían<br />

que era en galego.<br />

— 206 —


Adquisición dunha segun<strong>da</strong> lingua no sistema educativo galego<br />

O que a min me interesa salientar, é que a situación actual non parece ser<br />

consecuencia <strong>da</strong> aplicación dunha política lingüística <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>. Ou, dito<br />

doutra maneira, semella que non existe política lingüística, agás nos textos<br />

legais.<br />

Esto non quita que nos últimos anos se producise un avance meritorio no uso<br />

do galego no ensino infantil, ensino primaria e secun<strong>da</strong>ria, si comparámo-los<br />

<strong>da</strong>tos recén presentados cos proporcionados por Rubal (1991) nun estudio<br />

realizado en 1988, no que un 44,5% dos profesores usaban o castelán como<br />

lingua vehicular, mentres que a penas un 10% usaban o galego, repartíndose a<br />

restante porcentaxe entre os que usaban máis o castelán (30.94%) e os que<br />

usaban máis o galego (14,56%).<br />

Outro aspecto claramente mellorable <strong>da</strong> situación actual está relacionado coa<br />

inexistencia dunha avaliación dos resultados escolares e do grao <strong>de</strong> dominio <strong>da</strong>s<br />

linguas polos alumnos e alumnas. Esto, que xa se fai en Cataluña <strong>de</strong>n<strong>de</strong> a<br />

déca<strong>da</strong> dos 80 (Gabinete Técnico do SEDEC, 1983; Vila, 1998), parece<br />

absolutamente necesario se queremos avalia-lo grao <strong>de</strong> consecución dos<br />

obxectivos dun <strong>de</strong>terminado programa (neste caso <strong>de</strong> bilingüismo <strong>de</strong><br />

mantemento). Os únicos <strong>da</strong>tos que ofrece a Dirección Xeral <strong>de</strong> Política<br />

lingüística ao respecto son os que aparecen na Figura 2, que non son senón a<br />

comparación dos resultados obtidos sobre do grao <strong>de</strong> coñecemento <strong>da</strong> lingua<br />

galega en dous estudios realizados en distintos momentos no tempo, o do CIS<br />

(Siguán 1999), e o do chamado Mapa Sociolingüístico <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (Rojo 1994).<br />

Deses <strong>da</strong>tos <strong>de</strong>sprén<strong>de</strong>se un importante avance no dominio <strong>da</strong> lingua escrita nos<br />

últimos 5 anos.<br />

Niveis <strong>de</strong> coñecemento <strong>da</strong> lingua galega: Resultados<br />

<strong>da</strong> enquisa do MSG (1993) e do CIS (1998)<br />

Porcentaxes<br />

100 97 99<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

86<br />

89<br />

Enten<strong>de</strong>n Falan Len Escriben<br />

Nivel<strong>de</strong> coñecemento<br />

46<br />

— 207 —<br />

68<br />

27<br />

53<br />

Figura 2<br />

MSG<br />

CIS


Miguel Pérez Pereira<br />

O problema con eses <strong>da</strong>tos proce<strong>de</strong>ntes <strong>da</strong> autoavaliación é que son pouco<br />

fiables, e, <strong>de</strong>n<strong>de</strong> logo, escasamente precisos. Do dominio dos diferentes<br />

aspectos <strong>da</strong> expresión oral (vocabulario, comprensión, morfosintaxe...), <strong>da</strong><br />

lectura e <strong>da</strong> escrita (veloci<strong>da</strong><strong>de</strong>, comprensión...) non sabemos absolutamente<br />

na<strong>da</strong>. Tampouco <strong>da</strong> posible relación que exista entre esas dimensións <strong>da</strong><br />

linguaxe e os coñecementos adquiridos.<br />

4. Conclusións<br />

Da situación actual, se queremos ser serios e non nos chega cunha postura<br />

autocomplaciente, <strong>de</strong>sprén<strong>de</strong>se a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> realizar estudios rigorosos sobre<br />

do uso do galego e o castelán no sistema educativo non universitario, ou, dito<br />

doutra maneira, sobre do grao <strong>de</strong> cumprimento <strong>da</strong> lexislación vixente. Asema<strong>de</strong>,<br />

semella necesario realizar estudios rigorosos sobre do grao <strong>de</strong> coñecemento <strong>da</strong>s<br />

dúas linguas ao remate do proceso educativo, para comprobar se se logran os<br />

obxectivos fixados na lei <strong>de</strong> normalización lingüística e no <strong>de</strong>creto, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong><br />

sobre <strong>da</strong> adquisición <strong>de</strong> coñecementos nas diferentes materias.<br />

Referencias bibliográficas<br />

Ellis, R. (1992): Second language acquisition & language pe<strong>da</strong>gogy. Clevedon:<br />

Multilingual Matters.<br />

Gabinet d’Estudis <strong>de</strong>l SEDEC (1983). Quatre anys <strong>de</strong> Catalá a l’Escola.<br />

Barcelona. Departament d’Ensenyament <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong> Catalunya.<br />

Iglesias Álvarez, A. (1999): “Os estudios empíricos sobre a situación<br />

sociolingüística do galego”. Ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Lingua, 19. 5-42.<br />

Krashen, S. (1981): Second language acquisition and second language<br />

teaching. Oxford: Pergamon Press.<br />

Rojo, G. (dir) (1994): Lingua inicial e competencia lingüística en <strong>Galicia</strong>. A<br />

Coruña: Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />

Rubal, X. (1991): Estudio-invetario <strong>de</strong> carácter censal sobre a situación e<br />

perspectivas do galego no ensino non universitario. Santiago <strong>de</strong> Compostela:<br />

<strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />

Siguán, M. (1999): Conocimiento y uso <strong>de</strong> las lenguas. Madrid: Centro <strong>de</strong><br />

Investigaciones sociológicas.<br />

Siguán, M. (2001): Bilingüismo y lenguas en contacto. Madrid: Alianza<br />

Editorial.<br />

Vila, I. (1998): Bilingüisme i educació. Barcelona: OAC/Proa.<br />

— 208 —


La adquisición <strong>de</strong> segun<strong>da</strong>s lenguas en un contexto<br />

plurilingüe y pluricultural<br />

Celia Ruiz<br />

Facultad <strong>de</strong> Formación <strong>de</strong> Profesorado y Educación. Universi<strong>da</strong>d Autónoma <strong>de</strong><br />

Madrid<br />

Resumen<br />

Si hay un contexto que en la actuali<strong>da</strong>d merezca el calificativo <strong>de</strong> plurilingüe<br />

y pluricultural es el <strong>de</strong> los centros educativos y, en particular, las escuelas <strong>de</strong><br />

Educación Primaria y, en menor proporción, los Institutos <strong>de</strong> Enseñanza Secun<strong>da</strong>ria.<br />

Ni uno ni otro <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> centros mencionados, bien si los consi<strong>de</strong>ramos<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito <strong>de</strong> las Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Autónomas o en el más amplio espectro<br />

<strong>de</strong>l Estado, carecen <strong>de</strong> una nutri<strong>da</strong> representación <strong>de</strong> alumnos inmigrados,<br />

cuya diversificación etno-cultural y lingüística es notoria. Esta reali<strong>da</strong>d<br />

viene suscitando en los últimos años reacciones muy diversas, pero sobre to<strong>da</strong>s<br />

ellas consi<strong>de</strong>ramos <strong>de</strong> especial relieve la que atañe a las autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s académicas<br />

y<strong>de</strong> modo especial por lo que les concierne <strong>de</strong> planificación y or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> las<br />

enseñanzas, en general, y <strong>de</strong> la enseñanza <strong>de</strong> las lenguas y la cultura en particular.<br />

El estatuto <strong>de</strong> que gozan las lenguas y cultura <strong>de</strong> las minorías, por su escasa<br />

presencia, dista mucho <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r contribuir a su a<strong>de</strong>cuado conocimiento y,<br />

en consecuencia, a un merecido reconocimiento y valoración.<br />

Introducción<br />

La incorporación <strong>de</strong> alumnos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> otros países con lenguas y culturas<br />

distintas, ha <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> ser nove<strong>da</strong>d en nuestras escuelas. También sabemos<br />

que su distribución geográfica presenta un cierto sesgo y que, incluso, parece<br />

previsible que la amplia concentración <strong>de</strong> los mismos que está representa<strong>da</strong> en<br />

<strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s zonas o ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s, se mantenga o incluso se acreciente.<br />

Sin embargo, no por ello po<strong>de</strong>mos afirmar que nos encontramos con un fenómeno<br />

localista, ni mucho menos transitorio. Más bien lo que, sin du<strong>da</strong>, ya<br />

po<strong>de</strong>mos afirmar es que, la ten<strong>de</strong>ncia migratoria hacia el territorio que conforman<br />

las distintas regiones que disponen <strong>de</strong> un cierto grado <strong>de</strong> bienestar, aumentará,<br />

como lo hará la propia diversificación <strong>de</strong> los grupos humanos que la<br />

integran: la muestra, pues, <strong>de</strong> lenguas y culturas <strong>de</strong> la que son portadores es,<br />

ciertamente, <strong>de</strong> una varie<strong>da</strong>d y riqueza notables.<br />

También se han alzado voces sobre la posibili<strong>da</strong>d o no <strong>de</strong> que se produzca<br />

una progresiva incorporación-integración en la socie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> acogi<strong>da</strong>, aunque las<br />

más autoriza<strong>da</strong>s <strong>de</strong>fien<strong>de</strong>n la razonable tesis <strong>de</strong> hacerla <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>r <strong>de</strong> nuestra capaci<strong>da</strong>d<br />

para ofrecer un sistema educativo realmente permeable y, por tanto, capaz<br />

<strong>de</strong> respetar, <strong>de</strong> reconocer y valorar las LENGUAS y CULTURAS <strong>de</strong> ori-<br />

— 209 —


Celia Ruiz<br />

gen, mientras brin<strong>da</strong> -porque es obvio que no pue<strong>de</strong> renunciar- los valores <strong>de</strong> la<br />

propia. En todo caso, sin recelo a los mestizajes que pudieran <strong>de</strong>rivarse. Los docentes<br />

<strong>de</strong> los lugares aludidos ya afrontan en los últimos años esta “novedosa”<br />

situación y las respuestas educativas que se están <strong>da</strong>ndo a la misma, ofrecen, a<br />

su vez, to<strong>da</strong> una gama <strong>de</strong> ingeniosas propuestas.<br />

Al mismo tiempo, se ha producido una ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ra proliferación <strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong><br />

investigación, tanto psico como socio-educativos, por no mencionar la abun<strong>da</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> conocimientos históricos, sociológicos, políticos, e incluso económicos,<br />

<strong>de</strong> los que se dispone. Esta abun<strong>da</strong>ncia <strong>de</strong> información, sin du<strong>da</strong>, merece<br />

una sistematización por parte <strong>de</strong> estudiosos, no exenta <strong>de</strong> dificultad, <strong>da</strong><strong>da</strong> su<br />

atomización en ámbitos tan variados, pero que parece ineludible hacerla y<br />

mantenerla actualiza<strong>da</strong>.<br />

Pero lo que, a nuestro juicio, parece doblemente urgente es su inexcusable<br />

conocimiento por aquellos a quienes compete la formación <strong>de</strong>l profesorado, y<br />

tanto la formación inicial como la permanente. Es en este sentido en el que centraremos<br />

nuestra reflexión: en la escasa presencia <strong>de</strong> lo que genéricamente po<strong>de</strong>mos<br />

calificar <strong>de</strong> otras lenguas y culturas y su implementación en los actuales<br />

planes <strong>de</strong> estudio en los centros <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l profesorado en general, y <strong>de</strong>l<br />

profesorado <strong>de</strong> infantil y primaria en particular.<br />

El punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong><br />

Mi propósito es compartir con uste<strong>de</strong>s mis inquietu<strong>de</strong>s sobre este asunto, surgi<strong>da</strong>s<br />

<strong>de</strong> mi doble condición personal: colaboradora en proyectos <strong>de</strong> investigación<br />

centrados, entre otros objetivos, en el análisis <strong>de</strong> la reali<strong>da</strong>d socio-educativa<br />

y lingüística <strong>de</strong> una muestra <strong>de</strong> centros <strong>de</strong> Madrid y Barcelona con amplia<br />

incorporación <strong>de</strong> alumnos inmigrantes y copartícipe en otra investigación, entre<br />

cuyos objetivos se ha contemplado el seguimiento <strong>de</strong>l abandono escolar temprano<br />

por parte <strong>de</strong> alumnos inmigrantes y autóctonos, a partir <strong>de</strong> la reconstrucción<br />

<strong>de</strong> sus trayectorias biográficas.<br />

Es <strong>de</strong> lesa majestad reconocer que, ambas investigaciones, fueron proyecta<strong>da</strong>s<br />

y coordina<strong>da</strong>s por el profesor Siguán, financia<strong>da</strong>s con fondos <strong>de</strong> la Fun<strong>da</strong>ción<br />

La Caixa, (<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un macro-proyecto <strong>de</strong> investigación: “Inmigración,<br />

ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nía e integración social”) y a quien aprovecho para agra<strong>de</strong>cerle su<br />

confianza y apoyo intelectual. Sin su clari<strong>da</strong>d <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as y oportunas sugerencias,<br />

el éxito <strong>de</strong> las mismas habría sido otro. El resultado <strong>de</strong> tales tareas que, en Madrid,<br />

he compartido con la profesora A<strong>de</strong>la Franze, quedó magistralmente sintetizado<br />

por el propio Profesor Siguán y dio lugar al libro La escuela y los inmigrantes.<br />

La segun<strong>da</strong> <strong>de</strong> las investigaciones menciona<strong>da</strong>s, ha sido comparti<strong>da</strong> con otro<br />

equipo <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Barcelona, las profesoras Laura Torraba<strong>de</strong>lla y Elisabet<br />

Tejero.<br />

— 210 —


La adquisición <strong>de</strong> segun<strong>da</strong>s lenguas en un contexto plurilingüe y pluricultural<br />

La otra <strong>de</strong> mis condiciones personales aludi<strong>da</strong>s hace referencia a mi papel <strong>de</strong><br />

profesora, precisamente <strong>de</strong> la Faculad <strong>de</strong> Formación <strong>de</strong> Profesorado y Educación<br />

<strong>de</strong> la UAM. Pues bien, esta duplici<strong>da</strong>d <strong>de</strong> roles permitió que, a través <strong>de</strong><br />

estas aproximaciones a la reali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las escuelas, me brin<strong>da</strong>ra la oportuni<strong>da</strong>d<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar el <strong>de</strong>sasosiego y la, permítanme que lo exprese <strong>de</strong> este modo, “sensación<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>svalimiento” que, con frecuencia, manifestaban los profesores con<br />

los que entrábamos en contacto. En reali<strong>da</strong>d, no podía ser <strong>de</strong> otro modo, pues, si<br />

bien la Administración educativa -vía los Centros <strong>de</strong> Profesores y Recursos-, y<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la propia Subdirección <strong>de</strong> Formación <strong>de</strong>l Profesorado, ponía a disposición<br />

<strong>de</strong> los mismos una más que abun<strong>da</strong>nte oferta <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> formación permanente,<br />

no parecía suficiente para eliminar tal impresión. Es más, se podría incluso<br />

afirmar que se producía una cierta “saturación” <strong>de</strong> propuestas, ante las que<br />

el profesorado apenas si podía aten<strong>de</strong>r. No hay que olvi<strong>da</strong>r que, en la mayor<br />

parte <strong>de</strong> los casos, esta formación <strong>de</strong>bía realizarse fuera <strong>de</strong> la jorna<strong>da</strong> escolar.<br />

La constatación <strong>de</strong> esta reali<strong>da</strong>d que, aunque en mayor o menor grado, afectaba<br />

al profesorado <strong>de</strong> todos los niveles educativos <strong>de</strong> la enseñanza pública<br />

obligatoria, a mi juicio, era especialmente representativa en las etapas <strong>de</strong> Infantil<br />

y Primaria.<br />

¿Cómo están representa<strong>da</strong>s las lenguas <strong>de</strong> las minorías en nuestros centros<br />

educativos? ¿Cómo se abor<strong>da</strong> su enseñanza? ¿Cómo contribuye esta representación<br />

al modo en que son percibidos los alumnos?<br />

Des<strong>de</strong> hace algunos años, España se ha sumado a la corriente a favor <strong>de</strong> estas<br />

enseñanzas, y ha firmando convenios con Portugal y con el Reino <strong>de</strong> Marruecos<br />

para la implementación en las escuelas <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> lengua y cultura portuguesa<br />

y arabo-marroquí, respectivamente.<br />

Las enseñanzas <strong>de</strong> las lenguas y culturas <strong>de</strong> origen (ELCO) en la Unión<br />

Europea, parten <strong>de</strong> una Directiva <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Europa <strong>de</strong> 1977. Esta Directiva,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> reconocer a los hijos <strong>de</strong> inmigrados el <strong>de</strong>recho a recibir enseñanza<br />

gratuita que incluya la lengua <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> acogi<strong>da</strong>, establece para los<br />

Estados miembros, la obligación <strong>de</strong> promover -en cooperación con los países <strong>de</strong><br />

proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los inmigrantes y en coordinación con la enseñanza normaliza<strong>da</strong>-,<br />

la enseñanza <strong>de</strong> la lengua materna y <strong>de</strong> la cultura <strong>de</strong> origen <strong>de</strong> los niños.<br />

Como es sabido, inicialmente la enseñanza <strong>de</strong> la ELCO se concibió como un<br />

dispositivo orientado a favorecer la reinserción <strong>de</strong> los niños pertenecientes a<br />

familias inmigrantes en los países y sistemas educativos <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia. Es <strong>de</strong>cir,<br />

estaba orientado a favorecer el retorno. Pero, a medi<strong>da</strong> que las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

inmigrantes se asientan y que las llama<strong>da</strong>s “segun<strong>da</strong>s” y “terceras” generaciones<br />

perciben su futuro en los países <strong>de</strong> acogi<strong>da</strong> <strong>de</strong> sus padres, las ELCO <strong>de</strong>jarían<br />

<strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a esos objetivos iniciales. En los 80 comienza a reconocerse el<br />

hecho <strong>de</strong> que el retorno a los países <strong>de</strong> origen era poco más que un mito, y que<br />

— 211 —


Celia Ruiz<br />

las familias tendían a reagruparse en “<strong>de</strong>stino”, y sus hijos y los hijos <strong>de</strong> éstos,<br />

estaban naciendo y crecido en los países <strong>de</strong> “acogi<strong>da</strong>”.<br />

Des<strong>de</strong> entonces, las recomen<strong>da</strong>ciones europeas en materia <strong>de</strong> educación <strong>de</strong><br />

los hijos <strong>de</strong> inmigrantes experimentan ciertas transformaciones. Transformaciones<br />

que se concretan en un cambio <strong>de</strong> priori<strong>da</strong><strong>de</strong>s educativas. Así, <strong>de</strong> las medi<strong>da</strong>s<br />

orienta<strong>da</strong>s a favorecer el rápido aprendizaje <strong>de</strong> las lenguas <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino, en<br />

clases <strong>de</strong> acogi<strong>da</strong>, y a la creación <strong>de</strong> dispositivos para la enseñanza <strong>de</strong> las lenguas<br />

maternas, se pasa, en los años 80, a la formulación <strong>de</strong> medi<strong>da</strong>s ten<strong>de</strong>ntes a<br />

la integración <strong>de</strong> los inmigrantes en la enseñanza normaliza<strong>da</strong>, con el objetivo<br />

<strong>de</strong> promover la igual<strong>da</strong>d <strong>de</strong> oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s, la lucha contra la exclusión social y<br />

contra la segregación por razones étnicas, religiosas, culturales, etc.<br />

En este sentido, por ejemplo, las clases “<strong>de</strong> acogi<strong>da</strong>” separa<strong>da</strong>s <strong>de</strong> la enseñanza<br />

normaliza<strong>da</strong>, <strong>de</strong>stina<strong>da</strong>s a garantizar un aprendizaje rápido <strong>de</strong> la lengua<br />

<strong>de</strong> acogi<strong>da</strong>, van disminuyendo. En esta ten<strong>de</strong>ncia influyen razones <strong>de</strong> principio,<br />

junto a las <strong>de</strong>riva<strong>da</strong>s <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> la investigación educativa: lo que se<br />

tendrá en cuenta es la importancia <strong>de</strong> evitar to<strong>da</strong> separación <strong>de</strong> los alumnos basa<strong>da</strong><br />

en criterios <strong>de</strong> nacionali<strong>da</strong>d o <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia lingüística, por los efectos<br />

segregadores que conlleva esa separación. A<strong>de</strong>más, se reconoce que la adquisición<br />

<strong>de</strong> una lengua es un proceso largo y gradual; así como el hecho <strong>de</strong> que el<br />

aumento <strong>de</strong> la cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la enseñanza y la competitivi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la fuerza <strong>de</strong> trabajo<br />

es un objetivo que <strong>de</strong>be beneficiar a todos los alumnos in<strong>de</strong>pendientemente<br />

<strong>de</strong> su origen; y que para que esto sea posible es <strong>de</strong>seable flexibilizar y diversificar<br />

la enseñanza a través <strong>de</strong> la transformación <strong>de</strong> los sistemas educativos vigentes.<br />

En <strong>de</strong>finitiva, un objetivo básico <strong>de</strong> la Unión será, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> entonces (años 80),<br />

el integrar a los hijos <strong>de</strong> inmigrantes en los sistemas <strong>de</strong> educación y <strong>de</strong> formación<br />

profesional normalizados. Paralelamente, se recomien<strong>da</strong> adoptar una perspectiva<br />

“intercultural”, dirigiéndola a todos los alumnos (no sólo a los inmigrantes),<br />

e incorporándola a los currículos educativos, a la enseñanza <strong>de</strong> las lenguas<br />

así como, <strong>de</strong> modo transversal, a to<strong>da</strong>s las áreas curriculares.<br />

Como he apuntado, estas enseñanzas fueron concebi<strong>da</strong>s inicialmente como<br />

una formación para el retorno. A pesar <strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong> perspectiva a los que<br />

acabo <strong>de</strong> aludir, algunos estados europeos han <strong>de</strong>cidido mantenerlas e incluso<br />

<strong>de</strong>sarrollarlas, aunque las razones que las justifican hayan variado. A ello ha<br />

contribuido <strong>de</strong>cidi<strong>da</strong>mente la amplia investigación, entre otras, <strong>de</strong> las ventajas<br />

cognitivas <strong>de</strong>l bilingüismo, junto a las que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong>l favorecimiento <strong>de</strong> la<br />

relación socio-familiar y <strong>de</strong>l sentido <strong>de</strong> “pertenencia! grupal”, etc. Sin embargo<br />

y, puesto que tales ventajas son <strong>de</strong> una obvie<strong>da</strong>d incuestionable, to<strong>da</strong>vía merece<br />

la pena resaltar otra <strong>de</strong> sus bon<strong>da</strong><strong>de</strong>s y es que la valoración educativa <strong>de</strong> las lenguas<br />

maternas, así como <strong>de</strong> las culturas <strong>de</strong> origen, expresaría un reconocimiento<br />

hacia el niño y su entorno inmediato, favoreciendo la construcción <strong>de</strong> una ima-<br />

— 212 —


La adquisición <strong>de</strong> segun<strong>da</strong>s lenguas en un contexto plurilingüe y pluricultural<br />

gen positiva <strong>de</strong> sí mismo. Lo cual es un factor <strong>de</strong> indu<strong>da</strong>ble valor en el proceso<br />

educativo, sobre todo cuando estas lenguas maternas se encuentran en una relación<br />

<strong>de</strong>sigual no sólo en términos <strong>de</strong> uso, sino <strong>de</strong> prestigio social respecto a la<br />

lengua mayoritaria.<br />

Constatemos la reali<strong>da</strong>d<br />

Si nos remitimos a la Formación Inicial <strong>de</strong> Profesorado <strong>de</strong> Primaria y, por<br />

tanto, a los Planes <strong>de</strong> Estudio vigentes -y no digamos a los anteriores a éstos<br />

que fueron los que cursaron un porcentaje altísimo <strong>de</strong> profesores actualmente en<br />

ejercicio en las Escuelas <strong>de</strong> nuestro país-, es fácil observar el alejamiento <strong>de</strong> tal<br />

formación con la reali<strong>da</strong>d que ofrecen. Des<strong>de</strong> luego, no sólo por lo que afecta al<br />

<strong>de</strong>sconocimiento <strong>de</strong> la actual diversificación étnica y lingüística <strong>de</strong>l alumnado<br />

proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> otros lugares, sino ante la propia diversificación lingüística <strong>de</strong><br />

nuestro Estado. Des<strong>de</strong> luego, brillan por su ausencia materias troncales y obligatorias<br />

que hagan referencia a la misma. Sin embargo, hay un aspecto que<br />

tengo especial interés en resaltar: proliferan cursos <strong>de</strong> postgrado -<strong>de</strong> “experto”<br />

en la terminología <strong>de</strong>, por ejemplo, la Universi<strong>da</strong>d Complutense- en los que el<br />

propio título <strong>de</strong>l curso es significativo: Experto en Intervención Psicoeducativa<br />

en Desamparo y Conflicto Social; o bien, cuando se revisa la oferta <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d<br />

Autónoma <strong>de</strong> Barcelona o Autónoma <strong>de</strong> Madrid y es en la Diplomatura<br />

<strong>de</strong> Educación Social en la que po<strong>de</strong>mos encontrarnos con alguna materia/Asignatura<br />

específica <strong>de</strong> Educación Multicultural.<br />

Los fenómenos sociales versus las inercias académicas<br />

Las escuelas han sido crea<strong>da</strong>s para la transmisión <strong>de</strong>l saber (la cultura) a las<br />

generaciones más jóvenes, aunque no sólo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego. También para el mantenimiento<br />

<strong>de</strong> creencias y el sistema <strong>de</strong> valores, actitu<strong>de</strong>s..., sean o no los docentes<br />

conscientes <strong>de</strong> ello. En todos los países, las escuelas cumplen este cometido.<br />

Y en todos los países, estas transmisiones ofrecen un acusado etnocentrismo<br />

vehiculado etno-lingüísticamente, sin autocrítica y con una presentación<br />

<strong>de</strong> los otros escasamente valoradora o, en el mejor <strong>de</strong> los casos, <strong>de</strong>scriptiva,<br />

aséptica. En un sentido harto general, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, podríamos aceptar que el<br />

“otro” es un <strong>de</strong>sconocido, un extraño. El problema surge cuando el “otro” es un<br />

“próximo”, es <strong>de</strong>cir, se sitúa a nuestro lado y no sabemos na<strong>da</strong> o casi na<strong>da</strong> <strong>de</strong> él.<br />

Ahora bien: <strong>de</strong> igual modo que, ca<strong>da</strong> vez que la socie<strong>da</strong>d acusa un fenómeno<br />

<strong>de</strong> índole más o menos inquietante, fácilmente se recurre a la conveniencia <strong>de</strong><br />

que los centros educativos “lo” hagan suyo curricularmente, la escuela se<br />

“<strong>de</strong>fien<strong>de</strong>” imputándole a la socie<strong>da</strong>d la gestación <strong>de</strong> estos mismos fenómenos y<br />

la dificultad inherente <strong>de</strong> buscar soluciones parciales y, sobre todo, inmediatas.<br />

Pero las escuelas, como otras instituciones, tienen sus marca<strong>da</strong>s inercias, sus<br />

automatismos, sus rutinas curriculares: los llamados Planes <strong>de</strong> Estudio que, en<br />

— 213 —


Celia Ruiz<br />

cierto modo, son el equivalente a sus “leyes” o normas <strong>de</strong> obligado cumplimiento,<br />

lo que exige un margen temporal para su conocimiento, implementación<br />

y, en particular, <strong>de</strong> reflexión y análisis.<br />

Si a esta reali<strong>da</strong>d añadimos que el profesorado carece <strong>de</strong> una formación <strong>de</strong><br />

origen que le haya permitido conocer y reflexionar con una cierta anticipación<br />

en el carácter plural y diverso que es común a nuestras escuelas <strong>de</strong>l presente, la<br />

tarea se hace doblemente compleja.<br />

Propuestas a modo <strong>de</strong> conclusión<br />

No parece imaginable que, ante un panorama como el <strong>de</strong>scrito las soluciones<br />

vengan exclusivamente <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los sectores, ni siquiera cuando éste sea el<br />

educativo. Mucho menos si consi<strong>de</strong>ramos que la tantas veces menciona<strong>da</strong> plurali<strong>da</strong>d<br />

lingüística y étnica sobrepasa cualquier razonable propósito que conllevara<br />

el conocimiento funcional <strong>de</strong> tal varie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas por parte <strong>de</strong>l profesorado,<br />

meta ilusa don<strong>de</strong> las haya. Pero, al margen <strong>de</strong> la necesaria colaboración <strong>de</strong><br />

tantas y varia<strong>da</strong>s instancias sociales, cuando las socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s plantean o generan<br />

<strong>de</strong>terminados retos como el que nos ocupa, se está obligado a ofrecer/intentar<br />

buscar soluciones a los mismos.<br />

Algunas <strong>de</strong> ellas, a nuestro juicio, están en el terreno <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s.<br />

Y ahora recogemos el argumento inicial: mientras el profesorado no disponga<br />

en su formación inicial <strong>de</strong> un riguroso conocimiento <strong>de</strong> la variabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> su<br />

alumnado (lo que, curiosamente ya la actual legislación educativa asume en el<br />

terreno <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo cognitivo y en el llamado “respeto a los ritmos <strong>de</strong> aprendizaje”,<br />

etc.), y una consiguiente valoración y respeto <strong>de</strong> sus lenguas y cultura,<br />

esta diversificación <strong>de</strong>l alumnado real será contempla<strong>da</strong> como una “divergencia”,<br />

un “atipismo” y se seguirán manteniendo actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> resistencia, y, en<br />

consecuencia, enfrentarse a él como si <strong>de</strong> algo excepcional se tratara, excepcionali<strong>da</strong>d<br />

que, como venimos insistiendo es la norma.<br />

Esa pretendi<strong>da</strong> formación ignoro si pasa por la incorporación en los Planes <strong>de</strong><br />

Estudio <strong>de</strong> materias tales como “Historia <strong>de</strong> la cultura universal”, una nueva<br />

“Filosofía <strong>de</strong> la Educación”/Sociología <strong>de</strong> la Educación y Sociolingüística, o incluso<br />

una “Historia <strong>de</strong> las religiones”, y me atrevería a <strong>de</strong>cir que no estaría <strong>de</strong><br />

más una formación “Ética”. Lo que es ineludible es, tras el necesario <strong>de</strong>bate, la<br />

adopción <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />

Y ya pue<strong>de</strong>n uste<strong>de</strong>s adivinar hacia qué mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> formación me inclino, aun<br />

cuando no du<strong>de</strong> <strong>de</strong> la propia dificultad para implementarla.<br />

— 214 —


SIMPOSIO<br />

PROBLEMÁTICA DO ENSINO BILINGÜE<br />

E A SÚA AVALIACIÓN<br />

Mo<strong>de</strong>rador: JOSÉ CAJIDE VAL<br />

(Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)


Problemática do ensino bilingüe e a súa avaliación<br />

Informe do mo<strong>de</strong>rador JOSÉ CAJIDE VAL. Univ. Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />

Participaron: MILAGROS COUTO / JUAN MATEO ANDRÉS / CONCEPCIÓN M.<br />

VALADEZ))<br />

Introducción<br />

<strong>Galicia</strong> non só ten unha situación distinta a nivel lingüístico doutros países<br />

estranxeiros como Canadá, Irlan<strong>da</strong>, USA, senón diferente <strong>de</strong> Cataluña e o País<br />

Vasco. Sen unhas coor<strong>de</strong>na<strong>da</strong>s sociolingüísticas, unha persoa allea a <strong>Galicia</strong><br />

non po<strong>de</strong> coñecer a súa situación lingüística, e calquera profesor <strong>de</strong> lingua está<br />

obrigado a preguntarse cáles son as coor<strong>de</strong>na<strong>da</strong>s do seu centro. Po<strong>de</strong>mos<br />

atoparnos con situacións que varían <strong>de</strong> diversas maneiras a nivel lingüístico. Os<br />

alumnos <strong>da</strong>s aulas po<strong>de</strong>n ser: castelán falantes, galego falantes, bilingües en<br />

diversas formas e graos. As súas familias, en especial pais e avós, po<strong>de</strong>n tamén<br />

posuír idénticas ou moi diversas características ás apunta<strong>da</strong>s. Por iso, cando<br />

falamos <strong>de</strong> ensino bilingüe referímonos a aquel que nun momento variable e<br />

durante un tempo tamén variable en proporcións similares se imparte a<br />

instrucción polo menos en dúas linguas.<br />

Non é necesario utilizar os dous idiomas simultaneamente; po<strong>de</strong> facerse dun<br />

xeito secuencial ó longo dos diferentes cursos. Hammers afirma que gran parte<br />

dos programas <strong>de</strong> educación bilingüe po<strong>de</strong>n reducirse a tres gran<strong>de</strong>s tipos ou<br />

mo<strong>de</strong>los: 1. Ensino paralelo nas dúas linguas, con ou sen un <strong>de</strong>cálogo respecto<br />

do emprego <strong>de</strong>las; 2. Ensino na primeira lingua (L1) do alumno, que á vez<br />

recibe ensino <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua (L2) ata que posúe o suficiente nivel para po<strong>de</strong>r<br />

seguir os estudios nela; 3. A maior parte do ensino faise inicialmente na<br />

segun<strong>da</strong> lingua (L2) dos alumnos, e logo introdúcese a primeira lingua (L1)<br />

como materia escolar e, segui<strong>da</strong>mente, como lingua <strong>de</strong> instrucción. En <strong>Galicia</strong>,<br />

non se <strong>de</strong>berían adoptar solucións únicas. A organización <strong>de</strong>stes mo<strong>de</strong>los está<br />

en función dos obxectivos lingüísticos e culturais do sistema educativo, do lugar<br />

que ocupan as dúas linguas no ensino e <strong>de</strong> cómo e cándo se realiza o cambio<br />

lingua-fogar-escola. Adoptar unha solución ou outra condúcenos cara a un<br />

bilingüismo aditivo cando, como consecuencia <strong>da</strong> posta en marcha dos<br />

programas <strong>de</strong> ensino, se gañan usuarios e <strong>de</strong>fensores dunha lingua; ou cara a un<br />

bilingüismo subtractivo, cando os programas escolares utilizan mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong><br />

ensino que habitualmente levan á per<strong>da</strong> progresiva <strong>da</strong> nosa lingua.<br />

O <strong>de</strong>seño e o éxito dos programas <strong>de</strong> ensino bilingüe<br />

Po<strong>de</strong> ser positivo recor<strong>da</strong>r que algúns dos programas que tiveron éxito<br />

internacional constaron <strong>de</strong>stas partes:<br />

— 217 —


José Caji<strong>de</strong> Val (Informe do mo<strong>de</strong>rador)<br />

-Fun<strong>da</strong>mentación teórica: basea<strong>da</strong> en teorías que <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>n a aprendizaxe<br />

dunha segun<strong>da</strong> lingua como se fora a lingua materna; ensino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o primeiro<br />

momento na segun<strong>da</strong> lingua; coñecemento dos profesores <strong>da</strong>s dúas linguas por<br />

igual..., on<strong>de</strong> a meta primordial era falar, usar só o segundo idioma, motivar<br />

para apren<strong>de</strong>r a usalo, empregalo productivamente e levalo a cabo en<br />

colaboración cos pais.<br />

-Obxectivos: falar ben as dúas linguas e non baixar en ren<strong>de</strong>mento<br />

académico.<br />

-Contidos: os programas usaron os contidos oficiais, pero aplicando os<br />

fun<strong>da</strong>mentos teóricos que os sustentaban.<br />

-Persoal: profesorado bilingüe que coñece as dúas linguas para levar os<br />

programas adiante.<br />

-Medios: un presuposto e material para a súa posta en práctica.<br />

-Avaliación: os programas foron avaliados e os seus resultados divulgados.<br />

Polo tanto, os programas posúen unha filosofía social: que implica que os<br />

que os seguen coñecen mellor os dous idiomas; unha filosofía <strong>de</strong> ensinoaprendizaxe:<br />

baseado fun<strong>da</strong>mentalmente no respecto ó alumno, ós profesores e<br />

ós pais; e ren<strong>de</strong>mento <strong>de</strong> contas: a través do que <strong>de</strong>mostraron que aqueles que<br />

os seguían rendían o mesmo nas <strong>de</strong>mais materias.<br />

Na VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias foi obxecto <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>bate dun dos simposios a Problemática do ensino bilingüe e a súa avaliación.<br />

Presentamos a continuación algunhas reflexións persoais e algún punto <strong>de</strong> vista<br />

dos participantes no mesmo.<br />

O bilingüismo e a competencia lingüística<br />

Cunha finali<strong>da</strong><strong>de</strong> práctica po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>finir o bilingüismo nun sentido amplo,<br />

estendéndose <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o dominio completo, simultáneo e alternante <strong>da</strong>s dúas<br />

linguas ata o dominio dunha <strong>de</strong>las como lingua materna e o coñecemento <strong>da</strong><br />

outra en moi diferentes formas e graos. En cambio, en sentido estricto, consiste<br />

na posesión dunha competencia parella na primeira e na segun<strong>da</strong> lingua, usala<br />

con idéntica eficacia e alternar entre unha e outra con facili<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Existen diversas concepcións do termo. Así, para Macnamara bilingüismo<br />

vén a ser a posesión, nunha segun<strong>da</strong> lingua (mesmo no mínimo grao), <strong>de</strong> polo<br />

menos unha <strong>da</strong>s habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s do idioma -comprensión, fala, lectura ou escritura-.<br />

Para Titone, bilingüe é aquel que posúe a faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> expresarse en calquera<br />

<strong>da</strong>s dúas linguas. E atopámonos diante dunha situación diglósica cando usamos<br />

a lingua A para usos cultos e a lingua B para a comunicación. Como vemos<br />

existe unha graduación <strong>da</strong> competencia requiri<strong>da</strong> para ser bilingüe, diferente<br />

entre uns autores e outros, e posiblemente o bilingüismo perfecto dun territorio<br />

sexa un fermoso soño difícil <strong>de</strong> aca<strong>da</strong>r.<br />

— 218 —


Problemática do ensino bilingüe e a súa avaliación<br />

Nós pensamos que a competencia lingüística é a fluencia e dominio co cal os<br />

falantes manipulan os recursos lingüísticos na comunicación, que é unha parte<br />

global <strong>da</strong> competencia comunicativa, é dicir, a habili<strong>da</strong><strong>de</strong> para usar e interpretar<br />

a linguaxe dunha forma axeita<strong>da</strong> nunha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> situacións sociais. A<br />

competencia é unha capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>, é unha <strong>de</strong>streza, unha característica global do<br />

individuo. A competencia, polo tanto, como están<strong>da</strong>r <strong>de</strong> execución, consiste en<br />

separar o competente do incompetente. A competencia esixe <strong>de</strong>mostración, a<br />

competencia é axeita<strong>da</strong> á tarefa, a competencia é a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>mostra<strong>da</strong> para<br />

unha función, a competencia é consecuencia <strong>da</strong> aprendizaxe, e o progreso é<br />

función <strong>da</strong> competencia. A competencia en linguaxe é só un factor, entre outros,<br />

a ter en conta, cando se fala <strong>da</strong>s necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, competencias educativas, pero<br />

existen outras características socioculturais, <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s (ambiente<br />

familiar, aspiracións, <strong>de</strong>senvolvemento cognitivo) que po<strong>de</strong>n ser máis cruciais<br />

na instrucción <strong>da</strong> lingua. A competencia lingüística po<strong>de</strong>r ser equivalente nas<br />

dúas linguas, bilingüismo balance<strong>da</strong>do, ou ben a competencia po<strong>de</strong> ser superior<br />

nunha lingua, en xeral, a nativa, bilingüismo dominante. Así mesmo, cando<br />

alguén posúe dous conxuntos <strong>de</strong> significantes para un significado temos o<br />

bilingüe composto, pero cando dous conxuntos <strong>de</strong> significantes se asocian con<br />

dous conxuntos <strong>de</strong> significados temos o bilingüe coordinado; estes teñen como<br />

dous sistemas lingüísticos parellos, existe como unha especie <strong>de</strong> traducción ó<br />

pasar dun sistema ó outro. A explicación psicolingüística <strong>da</strong> interacción entre as<br />

linguas, a estructura cerebral implica<strong>da</strong>, a i<strong>da</strong><strong>de</strong> i<strong>de</strong>al para a súa aprendizaxe,<br />

etc., superan os límites <strong>de</strong>ste traballo, pero a súa comprensión contextualiza<strong>da</strong>,<br />

alí on<strong>de</strong> existen problemas <strong>de</strong> bilingüismo, como suce<strong>de</strong> en <strong>Galicia</strong>, é<br />

apaixonante para calquera profesor-investigador interesado polo tema. Hai<br />

autores que <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>n que existe un período crítico antes dos dous anos nos que<br />

se forman as fontes do vocabulario e as organizacións sintácticas dos sistemas<br />

lingüísticos manexados polos suxeitos bilingües. Esta configuración mental<br />

seguramente está fortemente condiciona<strong>da</strong> pola forma como se <strong>de</strong>senvolve o<br />

currículo; apren<strong>de</strong>r a falar e pensar están moi relacionados, <strong>de</strong> aí que o ensino<br />

<strong>da</strong> lingua e do currículo vaian <strong>da</strong> man. Por iso ten importancia unha axeita<strong>da</strong><br />

planificación do currículo, <strong>da</strong> aprendizaxe <strong>da</strong> lingua e a súa avaliación. Neste<br />

sentido enten<strong>de</strong>mos que a avaliación <strong>de</strong>be ser competencia, mestría, <strong>de</strong>streza ou<br />

dominio lingüístico, <strong>de</strong>ntro dun <strong>de</strong>seño integral do proceso <strong>de</strong> ensino<br />

aprendizaxe.<br />

Para Juan Mateo, a avaliación sufriu un cambio, pasouse <strong>da</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> control<br />

do coñecemento a unha nova cultura <strong>da</strong> adquisición <strong>de</strong>ste, enfocado á mellora, á<br />

motivación, como un motor dinamizador, é dicir, compren<strong>de</strong>r para orientar. A<br />

avaliación ten que ser <strong>de</strong> tódolos niveis on<strong>de</strong> se <strong>de</strong>senvolve a lingua, e non só<br />

<strong>da</strong> aula e do centro. Así, os referentes avaliativos fun<strong>da</strong>mentais son os niveis<br />

— 219 —


José Caji<strong>de</strong> Val (Informe do mo<strong>de</strong>rador)<br />

educativos, os usos sociais, os valores culturais e priori<strong>da</strong><strong>de</strong>s políticas; en<br />

consecuencia, as orientacións avaliativas teñen que ser flexibles.<br />

As dificulta<strong>de</strong>s <strong>da</strong> avaliación<br />

As medi<strong>da</strong>s <strong>da</strong> competencia lingüística po<strong>de</strong>r ser indirectas (avaliación do<br />

rango <strong>de</strong> vocabulario, <strong>da</strong> morfoloxía e sintaxe, <strong>da</strong> asociación <strong>de</strong> palabras, e/ou<br />

<strong>da</strong> fluencia a estímulos verbais e non verbais); pero estas non mi<strong>de</strong>n o uso<br />

funcional <strong>da</strong> linguaxe: non temos evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que a fluencia, ou preferencia<br />

por un idioma, sexan os mellores indicadores <strong>da</strong> competencia, tampouco predín<br />

o grao <strong>de</strong> participación na clase ou a competencia comunicativa.<br />

Pola contra, as medi<strong>da</strong>s directas preten<strong>de</strong>n avaliar a comunicación na vi<strong>da</strong><br />

diaria, utilizan a comunicación natural, e dicir, a conversación. Existen<br />

diferentes probas, por exemplo, algunhas que suprimen palabras <strong>de</strong> pasaxes, o<br />

cal esíxelle ó suxeito a comprensión do significado <strong>da</strong> secuencia. Para algúns<br />

autores non avaliamos o uso funcional <strong>da</strong> linguaxe ou competencia mentres non<br />

<strong>de</strong>scribamos as situacións comunicativas tal como ocorren, visión que<br />

compartimos.<br />

De modo sintético e a modo <strong>de</strong> exemplo, presentamos algúns aspectos <strong>de</strong><br />

habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas divididos en catro campos básicos: ler, escribir,<br />

enten<strong>de</strong>r e falar que po<strong>de</strong>n ser obxectores <strong>de</strong> avaliación.<br />

Aspectos a avaliar<br />

cadro nº 1. Posibles aspectos obxecto <strong>de</strong> avaliación<br />

1 Comprensión lectora.<br />

2 Comprensión oral.<br />

3 Comprensión <strong>de</strong> vocabulario.<br />

4 Fallos <strong>de</strong> ortografía.<br />

5 Fallos <strong>de</strong> gramática.<br />

6 Interferencias sintácticas.<br />

7 Interferencias léxicas.<br />

8 Erros <strong>de</strong> fonética.<br />

9 Avaliación do ritmo <strong>da</strong> fala.<br />

10 Avaliación do ritmo <strong>da</strong> entoación.<br />

11 Facili<strong>da</strong><strong>de</strong> na comunicación oral.<br />

12 Completar palabras.<br />

13 Detección <strong>de</strong> palabras.<br />

14 Veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> lectora.<br />

15 Recoñecemento <strong>de</strong> palabras.<br />

16 Riqueza semántica.<br />

— 220 —<br />

Probas <strong>de</strong> fala<br />

1. Pronunciación.<br />

2. Vocabulario falado.<br />

3. Fluencia <strong>da</strong> <strong>de</strong>scrición oral.<br />

4. Dominio <strong>da</strong> morfoloxía.<br />

5. Control <strong>da</strong> pronunciación.<br />

6. Control <strong>de</strong> adxectivos.<br />

7. Control <strong>da</strong> sintaxe.<br />

Probas <strong>de</strong> comprensión<br />

1. Comprensión <strong>de</strong><br />

vocabulario.<br />

2. Comprensión xeral <strong>da</strong> fala.<br />

3. Comprensión <strong>da</strong> morfoloxía<br />

4. Comprensión <strong>de</strong><br />

proposicións.


Problemática do ensino bilingüe e a súa avaliación<br />

Probas <strong>de</strong> autoavaliación<br />

1 Habili<strong>da</strong><strong>de</strong> nativa para falar.<br />

2 Nivel <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong> para<br />

conversar.<br />

3 Nivel <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong> para escribir.<br />

4 Nivel <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong> para facerse<br />

enten<strong>de</strong>r.<br />

5 Nivel <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong> para<br />

pronunciar.<br />

6 Nivel <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong> no uso <strong>da</strong><br />

gramática.<br />

7 Nivel <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong> para usar a<br />

lingua en todo tipo <strong>de</strong> situacións<br />

5. Comprensión <strong>de</strong> frases<br />

“oí<strong>da</strong>s”.<br />

6. Comprensión <strong>da</strong> síntese.<br />

7. Descrición <strong>de</strong> sons.<br />

Medi<strong>da</strong>s do grao <strong>de</strong> bilingüismo<br />

-Expresar os resultados en tantos<br />

por cento.<br />

-Investigar o número <strong>de</strong> respostas<br />

bilingües para os estímulos <strong>de</strong> (L1)<br />

e <strong>de</strong> (L2).<br />

1 Contar o número <strong>de</strong> respostas a<br />

estímulos en (L1)<br />

2 Contar o número <strong>de</strong> respostas a<br />

estímulos en (L2).<br />

3 Medir os totais distintos entre<br />

(L1) e (L2).<br />

4 Contar o número <strong>de</strong> respostas<br />

en (L1) a estímulos en (L1).<br />

5 Contar o número <strong>de</strong> respostas<br />

en (L2) a estímulos en L2.<br />

6 Contar o número <strong>de</strong> respostas a<br />

(L2) a estímulos en (L1).<br />

7 Contar o número <strong>de</strong> respostas a<br />

(L1) a estímulos en (L2).<br />

8 Contar o número <strong>de</strong> respostas a<br />

traducción <strong>de</strong> estímulos en<br />

(L1), e número <strong>de</strong> respostas a<br />

traducción <strong>de</strong> estímulos en<br />

(L2).<br />

Aproximación a unha avaliación do ren<strong>de</strong>mento<br />

Antes <strong>de</strong> referírmonos á avaliación convén ter en conta algunha i<strong>de</strong>a respecto<br />

do ren<strong>de</strong>mento, valorando que, para os pais, o ren<strong>de</strong>mento é algo sagrado. Por<br />

iso <strong>de</strong>bemos argumentar a cuestión <strong>de</strong> cómo funciona a educación bilingüe: “...a<br />

investigación <strong>de</strong>mostra claramente que os sucesivos programas <strong>de</strong> educación<br />

bilingüe que foron implementados en países a redor do mundo tanto para<br />

estudiantes <strong>de</strong> minorías como <strong>de</strong> maiorías lingüísticas observáronse<br />

— 221 —


José Caji<strong>de</strong> Val (Informe do mo<strong>de</strong>rador)<br />

exactamente os mesmos patróns en programas ben implementados. Os<br />

estudiantes non per<strong>de</strong>n no seu <strong>de</strong>senvolvemento <strong>de</strong> habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s académicas na<br />

lingua <strong>da</strong> maioría a pesar <strong>de</strong> gastar consi<strong>de</strong>rable canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> tempo instructivo<br />

na lingua minoritaria...” Cummins (1999: 31).<br />

Cummins (1999: 31) di que, revisando a investigación, hai 25 anos foi capaz<br />

<strong>de</strong> concluír que a linguaxe inicial <strong>de</strong> instrucción non é, en si mesmo, un<br />

<strong>de</strong>terminante significativo dos resultados académicos.<br />

No ámbito <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma, o concepto <strong>de</strong> ren<strong>de</strong>mento en galego<br />

<strong>de</strong>be ter como meta que o alumno aca<strong>de</strong> unha competencia semellante nas dúas<br />

linguas. E se a avaliación se enten<strong>de</strong> como unha activi<strong>da</strong><strong>de</strong> intencional dirixi<strong>da</strong><br />

a uns obxectivos, entón <strong>de</strong>bería incluír unha serie obxectivos a aca<strong>da</strong>r e cifrar<br />

<strong>de</strong>spois a súa realización como moi boa, sobresaínte, notable, suficiente ou<br />

insuficiente.<br />

Pero se a avaliación afecta a elementos estructurais, procesos e productos tal<br />

como temos exposto, non po<strong>de</strong> ser só unha avaliación do ren<strong>de</strong>mento dos<br />

alumnos, terá que contemplar o contexto e a propia institución. A reali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

sociolingüística <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> é que <strong>de</strong>bemos salvar a lingua que ten menor status.<br />

Concepción Vala<strong>de</strong>z (2001) consi<strong>de</strong>ra que “a socioloxía axú<strong>da</strong>nos a enten<strong>de</strong>r a<br />

relación entre o status dunha lingua (ou dialecto) e o status dos seus falantes.<br />

Unha lingua po<strong>de</strong> ser un idioma <strong>de</strong> prestixio mundial, pero se os seus falantes<br />

son <strong>de</strong> condicións económicas, políticas e sociais precarias e están en contacto<br />

con outra nas que os seus falantes teñen condicións favoreci<strong>da</strong>s, o prestixio<br />

mundial <strong>da</strong> lingua do grupo <strong>de</strong>sfavorecido é moi probable que non exista no<br />

novo contexto”. Por iso, fronte a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> “cualificación” <strong>de</strong>bemos introducir a<br />

<strong>de</strong> “avaliación”, que supón ter en conta o contexto, recursos, procesos e<br />

productos. Así entendi<strong>da</strong>, a avaliación <strong>de</strong>be ser unha axu<strong>da</strong> para adquirir<br />

información, que inclúe unha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> fontes que serven para clasificar os<br />

medios <strong>de</strong>spregados; permite tomar as <strong>de</strong>cisións máis acerta<strong>da</strong>s e establece un<br />

control <strong>da</strong> cali<strong>da</strong><strong>de</strong> o máis axeitado posible. A situación i<strong>de</strong>al é que a avaliación<br />

forme parte dun programa <strong>de</strong>bi<strong>da</strong>mente <strong>de</strong>señado, como indicamos<br />

anteriormente.<br />

Existen diferentes mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> avaliación: referi<strong>da</strong> a normas (emprega como<br />

norma a media do grupo); referi<strong>da</strong> a criterios (necesita <strong>de</strong>scribir as metas <strong>de</strong><br />

instrucción e <strong>de</strong>termina a cualificación en función dos obxectivos alcanzados);<br />

e, a avaliación <strong>de</strong> rasgo latente (que asume unha relación entre a execución<br />

observa<strong>da</strong> a través do instrumento <strong>de</strong> avaliación e a súa capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

execución real polo suxeito). Un continuo no que se gradúa a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> do<br />

alumno<br />

Pero se nós pensamos que para a pervivencia dunha lingua o importante é a<br />

fala, a actitu<strong>de</strong> positiva ante ela, e que cando se consegue isto, o grupo étnico<br />

bioloxicamente perpetúase, culturalmente participa dos mesmos valores<br />

— 222 —


Problemática do ensino bilingüe e a súa avaliación<br />

culturais e politicamente se i<strong>de</strong>ntifica fronte os <strong>de</strong>mais, entón, a avaliación, a<br />

clasificación individual, contrástase con estes criterios están<strong>da</strong>res previos e<br />

valiosos, <strong>de</strong>ixando <strong>de</strong> interesar menos a clasificación e máis a a<strong>de</strong>cuación á<br />

cultura e ós procesos implicados. Neste caso o control <strong>de</strong> rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>be ser<br />

en función dos esforzos, do valor engadido (<strong>de</strong> on<strong>de</strong> partimos e ata on<strong>de</strong><br />

avanzamos) e, a bon<strong>da</strong><strong>de</strong> dos resultados, en función dos fins do sistema escolar.<br />

Por iso, na avaliación <strong>de</strong>bemos procurar que non se cumpra que “a peneira <strong>da</strong><br />

corrección retén e revaloriza as pedras, <strong>de</strong>ixando pasar o ouro”. Cremos que<br />

urxe valorar os aspectos <strong>de</strong> expresión, creación, orixinali<strong>da</strong><strong>de</strong> e innovación.<br />

Consi<strong>de</strong>rar que a i<strong>de</strong>ntificación que Lingua=gramática, é un erro. Hai que ser<br />

conscientes <strong>de</strong> que existe unha gramática implícita que é a que posúen tódolos<br />

falantes dunha lingua polo feito <strong>de</strong> falala e que <strong>de</strong>bemos asociala ó concepto <strong>de</strong><br />

competencia lingüística.<br />

Hoxe nos centros po<strong>de</strong>mos estar a abusar <strong>da</strong> gramática explícita, cando<br />

<strong>de</strong>beríamos facer xustamente o contrario, seguir o camiño do tratamento<br />

implícito, que po<strong>de</strong> ser sistemático ou asistemático, tratando <strong>de</strong> avaliar aspectos<br />

como: encontrar títulos diferentes, or<strong>de</strong>nar cronoloxicamente acontecementos,<br />

encontrar erros en certas frases, establecer xogos en base a preguntas e<br />

respostas, poñer títulos a capítulos <strong>de</strong> libros, buscar personaxes protagonistas,<br />

introducir frases que non pertenzan a un texto, favorecer a lectura en función <strong>de</strong><br />

criterios temáticos, afectivos, e/ou vitalmente motivadores... Isto sería crear<br />

actitu<strong>de</strong> positiva cara á propia cultura e á lingua. O profesorado <strong>de</strong> lingua po<strong>de</strong><br />

traballar para gañar un salario, para ser un xuíz que avalía a competencia<br />

lingüística, en apariencia, con absoluta equi<strong>da</strong><strong>de</strong>, ou ben, po<strong>de</strong> ser consciente <strong>de</strong><br />

estar manexando a lingua e a cultura galega a través do ensino (e polo tanto,<br />

valéndose tamén <strong>da</strong> avaliación), dun xeito semellante ó albanel que manexa,<br />

elixe e labra as pedras coa perfección e perspectiva <strong>de</strong> estar construíndo unha<br />

catedral; para o profesor esa catedral é a lingua e a nosa i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> cultural.<br />

Bibliografía<br />

August, D. / Hakuta, K (1997): Improving schooling for language minority<br />

children: A research agenga. Washington, DC: National Aca<strong>de</strong>my Press.<br />

Caji<strong>de</strong> Val, J. et al. (1989): Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> ensino bilingüe axeitados a reali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

galega. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Consellería <strong>de</strong> Educación. <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Galicia</strong>.<br />

Caji<strong>de</strong> Val, J. (1990): “Organismos internacionales y lenguas minoritarias”.<br />

Encrucilla<strong>da</strong>, 66. 34-41.<br />

Caji<strong>de</strong> Val, J. (1990-91): “El futuro <strong>de</strong>l gaélico (irlandés): un estudio con<br />

técnicas predictivas y sus <strong>de</strong>rivaciones hacia la lengua gallega”. Revista <strong>de</strong><br />

Psicope<strong>da</strong>gogía, 4-5. 185-89.<br />

— 223 —


José Caji<strong>de</strong> Val (Informe do mo<strong>de</strong>rador)<br />

Caji<strong>de</strong> Val, J. (1991): “Avaliación do Irlandés 1980-1990”. Encrucilla<strong>da</strong>, 68.<br />

257-260.<br />

Caji<strong>de</strong> Val, J. (1991): “La eduación bilingüe: una evaluación y reflexión en el<br />

caso <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>”. Bordón, 43 (1). 31-37.<br />

Cummins J. (1998): “Alternative paradigms in bilingual education research:<br />

does theory have a place?”. Educational Research, 28(7). 26-32.<br />

Fishman, J. A. (1996): In praise of the beloved language, a comparative view of<br />

positive ethnolinguistic consciousness. Mouton <strong>de</strong> Gruyter.<br />

Greene, J. (1998): A meta-analysis of the effectiveness of bilingual education.<br />

Claremont, CA: Tomas Rivera Policy Institute.<br />

Rossell, C. H. / Baker, K (1996): “The effectiveness of bilingual education”.<br />

Research in the Teaching of English, 30. 7-74.<br />

Vala<strong>de</strong>z, C. M. (2001): “Lenguas minoritarias y lenguas minoriza<strong>da</strong>s en Estados<br />

Unidos, con especial atención al castellano”, in VIII Conferencia<br />

Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias, Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />

— 224 —


SIMPOSIO<br />

PROBLEMAS DE HOXE NO ENSINO<br />

DA LINGUA GALEGA<br />

Mo<strong>de</strong>rador: MIGUEL A. SANTOS REGO<br />

(Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)


A tecnoloxía informática e o ensino <strong>de</strong> linguas<br />

Pilar Buela<br />

IES Valga<br />

Oimpacto que a tecnoloxía informática está tendo sobre a educación constitúe<br />

xa unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong>. Pechar os ollos e <strong>da</strong>rlle as costas a esa reali<strong>da</strong><strong>de</strong> sería,<br />

aín<strong>da</strong> que unha postura posible, sen dúbi<strong>da</strong> unha postura suici<strong>da</strong>. Postura equivoca<strong>da</strong><br />

non só porque contribuiría a abrir unha vez máis unha fen<strong>da</strong> profun<strong>da</strong><br />

entre escola e socie<strong>da</strong><strong>de</strong> nun momento no que se nos pi<strong>de</strong> que fagamos unha<br />

pe<strong>da</strong>goxía basea<strong>da</strong> en contidos significativos, observables no tempo e espacio<br />

inmediatos dos alumnos, senón tamén porque nos estariamos privando a nós<br />

mesmos dun medio que po<strong>de</strong> proporcionar indubi<strong>da</strong>bles avantaxes ó campo <strong>da</strong><br />

educación.<br />

A clave para que nos poi<strong>da</strong>mos aproveitar ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iramente dos seus beneficios<br />

está, ó noso enten<strong>de</strong>r, en asumir o risco dunha auténtica integración no sistema<br />

educativo, atopar o lugar que lle correspon<strong>de</strong> a esta tecnoloxía e acomo<strong>da</strong>la<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>se sistema sen que se resintan os <strong>de</strong>mais elementos que o contitúen.<br />

Falamos <strong>de</strong> risco porque, como to<strong>da</strong> innovación educativa, precisa dunha<br />

difícil fase <strong>de</strong> acomo<strong>da</strong>ción e asunción por parte do colectivo afectado; pero<br />

aín<strong>da</strong> así cremos firmemente que a integración <strong>da</strong> tecnoloxía informática nas<br />

aulas é unha necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> para un ensino que se queira chamar <strong>de</strong> cali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Compartindo esta convicción <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> resulta evi<strong>de</strong>nte que se require unha<br />

reflexión e análise previas <strong>de</strong> cómo se po<strong>de</strong>ría <strong>da</strong>r este paso, tendo en conta cál<br />

é a conxuntura actual e as circunstancias que concorren no mundo <strong>da</strong> educación.<br />

Especial atención, como é lóxico, vainos merecer a integración <strong>da</strong> tecnoloxía<br />

informática no ámbito do ensino <strong>de</strong> linguas e, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>ste campo, a situación<br />

na que se atopa a lingua galega.<br />

Optaremos por unha exposición que analice esta complexa problemática<br />

<strong>de</strong>n<strong>de</strong> un ámbito xeral e vaia <strong>de</strong>scendo progresivamente cara a situacións concretas.<br />

É obvio que <strong>da</strong>do o espacio do que dispoñemos non se trata tanto <strong>de</strong> facer<br />

gran<strong>de</strong>s disquisicións teóricas como <strong>de</strong> expoñer dun xeito organizado e sintético<br />

cáles son os factores fun<strong>da</strong>mentais que os profesores <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria <strong>de</strong>bemos<br />

ter en conta á hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir introducir o emprego <strong>de</strong>sta tecnoloxía nas nosas<br />

aulas.<br />

Comezaremos pola reflexión sobre o contexto en que esa integración se produce,<br />

enten<strong>de</strong>ndo por tal a situación social e educativa na que nos atopamos e<br />

seleccionando <strong>de</strong>sa reali<strong>da</strong><strong>de</strong> o comentario <strong>da</strong>queles factores ós que máis atención<br />

<strong>de</strong>beriamos prestar por gar<strong>da</strong>r relación directa co papel que a tecnoloxía informática<br />

tería que <strong>de</strong>sempeñar no ámbito do ensino. Des<strong>de</strong> esta perspectiva<br />

queremos facer notar en primeiro lugar que existen unha serie <strong>de</strong> esixencias so-<br />

— 227 —


Pilar Buela<br />

ciais que constitúen argumentos válidos para apoiar a chega<strong>da</strong> <strong>da</strong> tecnoloxía informática<br />

ás aulas:<br />

• Po<strong>de</strong>riamos asegurar que o i<strong>de</strong>al educativo dos nosos tempos é o i<strong>de</strong>al <strong>da</strong><br />

educación permanente, unha educación para to<strong>da</strong> a vi<strong>da</strong>. Asumir isto supón<br />

que os individuos se <strong>de</strong>berían dotar durante a súa vi<strong>da</strong> académica <strong>da</strong>s capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

para apren<strong>de</strong>r dun xeito autónomo que lles permita continuar a súa<br />

formación ó longo <strong>da</strong> traxectoria persoal.<br />

• Hai un segundo factor importante e que caracteriza a vi<strong>da</strong> social do momento:<br />

o problema do “rebor<strong>da</strong>r” informativo, <strong>da</strong> hiperinformación. Os individuos<br />

<strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> actual atopámonos con que non po<strong>de</strong>mos xa asumir a información<br />

na mesma progresión en que se vai producindo esta, unha progresión<br />

que se observa tanto na multiplici<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> fontes como na multiplici<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> medios que se po<strong>de</strong>n empregar para chegar á información.<br />

• Hai por último unha cuestión xeracional que non <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong> pasar por alto<br />

se temos en conta que traballamos con xente nova. Parece que estas novas<br />

xeracións se caracterizan porque nelas concorren dúas cuali<strong>da</strong><strong>de</strong>s: en primeiro<br />

lugar necesitan elixir, participar, son unha xeración interactiva; en<br />

segundo lugar son a xeración <strong>da</strong> imaxe, uns mozos que ren<strong>de</strong>n culto á<br />

imaxe antes que ó texto.<br />

En relación con esta cuestión xeracional convén recor<strong>da</strong>r o que apuntan algúns<br />

autores: é quizais a primeira vez na historia en que os mozos están máis<br />

formados e máis cómodos que os adultos en relación cunha innovación central<br />

na socie<strong>da</strong><strong>de</strong>. Xusto é recoñecer que esta postura resulta un tanto incómo<strong>da</strong> para<br />

os adultos <strong>de</strong> hoxe en día e que esta incomodi<strong>da</strong><strong>de</strong> nos conduce en ocasións a<br />

rexeitar o medio.<br />

En segundo lugar, nesta análise do contexto, po<strong>de</strong>mos falar <strong>da</strong> existencia<br />

dunha serie <strong>de</strong> esixencias educativas novas que se suscitarían no caso <strong>de</strong> introducir<br />

os or<strong>de</strong>nadores nas aulas e que nos obrigan a estar preparados para <strong>da</strong>r<br />

unha resposta:<br />

• Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista cómpre que nos fagamos a seguinte pregunta: ¿están<br />

as novas tecnoloxías configurando unha nova escala <strong>de</strong> valores na socie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

e nos nosos alumnos? Baste recor<strong>da</strong>r que educar é educar en valores,<br />

que os valores son algo consubstancial ó propio feito <strong>da</strong> educación.<br />

Polo tanto se a resposta á pregunta presenta<strong>da</strong> é afirmativa, a escola <strong>de</strong>bería<br />

intervir nesa cuestión.<br />

• Ó mesmo tempo, a información na nosa socie<strong>da</strong><strong>de</strong> é unha mercadoría <strong>de</strong><br />

moito valor e ó redor <strong>da</strong> cal xiran, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> importantes negocios, intereses<br />

e oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Está claro que a <strong>de</strong>sigual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> acceso á información<br />

supón unha <strong>de</strong>sigual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Sendo isto así, a intervención<br />

— 228 —


A tecnoloxía informática e o ensino <strong>de</strong> linguas<br />

educativa faise necesaria e especial responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> nesa intervención ten<br />

o ensino público.<br />

• Darlle entra<strong>da</strong> a esta tecnoloxía no ensino supón á par cuestionar mo<strong>de</strong>los<br />

<strong>de</strong> ensino ata o momento válidos. Isto é así por canto que os roles <strong>de</strong> profesores<br />

e alumnos pasan a ser diferentes nun ensino mediado polo or<strong>de</strong>nador.<br />

A introducción <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nadores nas aulas esixe xa que logo unha reorganización<br />

nos papeis dos principais axentes.<br />

• Estes novos roles ós que aludimos virán en parte <strong>de</strong>terminados pola nova<br />

capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> manipular a información, así como pola forma en que esta se<br />

nos presenta organiza<strong>da</strong>, dun xeito non lineal. Ímonos atopar cunha nova<br />

organización en re<strong>de</strong> <strong>da</strong> información que abrirá varias portas simultáneas e<br />

lle permitirá ó individuo a elección do camiño que quere seguir. Neste sentido<br />

pó<strong>de</strong>se dicir que o formato <strong>da</strong> información se achega un pouco máis ó<br />

mo<strong>de</strong>lo que ofrece a propia reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, a propia vi<strong>da</strong>.<br />

Polo que respecta á relación entre a tecnoloxía informática e o ensino <strong>de</strong> linguas,<br />

gustaríanos <strong>de</strong>stacar as seguintes reflexións:<br />

• A primeira <strong>de</strong>las quizais <strong>de</strong>bería ser aquela que se pregunta pola relación<br />

entre as novas tecnoloxías e a diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística. Todos os indicios parecen<br />

apuntar que nos tocou vivir un mundo nun tempo en que esa diversi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

está ameaza<strong>da</strong> e, pola contra, hai unhas cantas linguas que ten<strong>de</strong>n a<br />

ensanchar os seus horizontes e ocupar espacios que antes non eran seus.<br />

¿Contribúe <strong>da</strong>lgunha maneira a tecnoloxía informática a este <strong>de</strong>sequilibrio?<br />

Parece evi<strong>de</strong>nte unha resposta afirmativa se pensamos no valor diferencial<br />

que están cobrando as linguas en Internet, on<strong>de</strong> mesmo a competencia entre<br />

as que po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar gran<strong>de</strong>s xigantes lingüísticos é gran<strong>de</strong>. ¿Que lugar<br />

que<strong>da</strong> entón para as linguas minoritarias? Lembremos que a supervivencia<br />

<strong>de</strong>stas linguas xor<strong>de</strong> <strong>da</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> que os potenciais falantes teñan<br />

<strong>de</strong> empregala. Desterralas dun ámbito <strong>de</strong> importancia crecente á hora <strong>de</strong> rexer<br />

a vi<strong>da</strong> <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> actual non se po<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar un acto inocente.<br />

• A chega<strong>da</strong> do ensino asistido por or<strong>de</strong>nador coinci<strong>de</strong> nas nosas escolas<br />

cunha reforma educativa que, no terreo concreto <strong>da</strong>s linguas, avoga por un<br />

enfoque comunicativo. Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, o or<strong>de</strong>nador ofrece unhas<br />

posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación que ata foi pouco non estaban ó noso alcance.<br />

O auténtico perigo, sen embargo, estaría en esquecer que a plurali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> situacións que nos permite un instrumento <strong>de</strong> comunicación potentísimo<br />

como son as linguas humanas é moi gran<strong>de</strong> e engloba e supera as posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> comunicación que po<strong>de</strong>n estar media<strong>da</strong>s por un or<strong>de</strong>nador.<br />

Certo é que ofrecen algúns contextos e contornos <strong>de</strong> aprendizaxe novos,<br />

pero cómpre recor<strong>da</strong>r que non anulan os <strong>de</strong>mais.<br />

— 229 —


Pilar Buela<br />

• Para as xeracións que catalogan a interactivi<strong>da</strong><strong>de</strong> como un valor en alza quizais<br />

cumpra recor<strong>da</strong>r que, en falando <strong>de</strong> linguas, poucos contextos máis<br />

interactivos poi<strong>da</strong>n existir que algo que nos resulta tan cotiá como unha<br />

conversa. ¿Non será logo que o que nos parece autenticamente fascinante<br />

non é tanto a interactivi<strong>da</strong><strong>de</strong> en si como o feito <strong>de</strong> que esta se produza<br />

cunha máquina? Probablemente a ten<strong>de</strong>ncia que se constata <strong>de</strong> converter as<br />

máquinas nos ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iros fetiches <strong>da</strong>s socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>rnas teña algo que<br />

ver con esta fascinación polo interactivo.<br />

• Un beneficio indiscutible que proporciona a tecnoloxía informática ó terreo<br />

<strong>da</strong>s linguas é un novo modo <strong>de</strong> codificación, caracterizado pola multiplici<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> linguaxes e a integración dos mesmos.<br />

• Ata o <strong>de</strong> agora as dúas mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas básicas (oral e escrita) asignábannos<br />

a ca<strong>da</strong> un <strong>de</strong> nós dous papeis que podiamos representar con certa<br />

soltura: o papel creador e o papel receptor. Nalgúns dos contornos <strong>de</strong><br />

aprendizaxe que as novas tecnoloxías outorgan (internet, programas informáticos<br />

para a aprendizaxe <strong>de</strong> linguas) o papel tanto <strong>de</strong> alumnado como <strong>de</strong><br />

profesorado é o <strong>de</strong> consumidores pasivos, receptores con poucas posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> creación.<br />

• Por último, xusto por esas escasas posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s que na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> temos<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r manipular e crear a antollo no terreo <strong>da</strong> informática, hai un campo<br />

que que<strong>da</strong> especialmente <strong>de</strong>sasistido: o <strong>da</strong> atención á diversi<strong>da</strong><strong>de</strong>. Revélase<br />

polo tanto aquí unha importante contradicción que se converte nun reto <strong>de</strong><br />

futuro: intentar harmonizar o ascenso e importancia que as novas tecnoloxías<br />

cobran no mundo educativo coa esixencia pe<strong>da</strong>góxica <strong>de</strong> educar ó individuo<br />

concreto, coas súas peculiari<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />

Por último, queremos que as nosas últimas reflexións sexan para a situación<br />

<strong>da</strong> lingua galega en relación co mundo <strong>da</strong>s novas tecnoloxías aplica<strong>da</strong>s ó ensino:<br />

• A especial situación sociolingüística pola que atravesamos, na que se<br />

constata unha per<strong>da</strong> <strong>de</strong> falantes entre as novas xeracións, aconsella a to<strong>da</strong>s<br />

luces non per<strong>de</strong>r o carro <strong>da</strong> tecnoloxía. Cremos que invertir esa perigosa<br />

ten<strong>de</strong>ncia pasa polo feito <strong>de</strong> que se observe a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> nosa lingua<br />

para campar neste novo espacio tecnolóxico, tan prestixiado socialmente, e<br />

non consentir que para acce<strong>de</strong>r a el nos vexamos na necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> permanente<br />

<strong>de</strong> operar un cambio <strong>de</strong> lingua. Isto, sen dúbi<strong>da</strong>, esixe un esforzo colectivo<br />

<strong>da</strong> administración, <strong>da</strong>s distintas institucións que representan a nosa lingua e<br />

do profesorado.<br />

• Como profesores a nosa contribución consiste en <strong>da</strong>rlle cabi<strong>da</strong> a ese mundo<br />

nas nosas aulas e facelo en lingua galega. Que isto poi<strong>da</strong> ser real <strong>de</strong>pen<strong>de</strong><br />

dunha serie <strong>de</strong> circunstancias:<br />

— 230 —


A tecnoloxía informática e o ensino <strong>de</strong> linguas<br />

a) A nosa preparación para afrontar ese reto: non necesitamos ser todos<br />

informáticos, pero alomenos si posuír certa “cultura informática” que<br />

nos permita <strong>de</strong>senvolvernos con soltura. Esíxesenos así un esforzo<br />

máis <strong>de</strong> preparación que <strong>de</strong>bemos estar dispostos a asumir.<br />

b) A dotación material: ten <strong>de</strong> haber equipos informáticos suficientes<br />

nos centros á disposición <strong>de</strong> alumnos e profesores. ¿Cantos or<strong>de</strong>nadores<br />

existen á nosa disposición fóra <strong>da</strong> aula <strong>de</strong> informática?<br />

c) Os materiais curriculares informáticos: é dicir, ¿como dou unha clase<br />

<strong>de</strong> lingua ou literatura galegas empregando este medio? Parece claro<br />

que precisamos dunha formación pe<strong>da</strong>góxica que nos mostre cómo,<br />

cándo e por qué utilizalo.<br />

A ver<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> situación é que escasean os materiais que nos poi<strong>da</strong>n servir <strong>de</strong><br />

apoio. Temos ó noso dispor libros <strong>de</strong> texto que nos presentan elabora<strong>da</strong>s uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

didácticas on<strong>de</strong> se percorre a secuencia <strong>de</strong> aprendizaxe completa (obxectivos,<br />

información, práctica, avaliación); pero non existe <strong>de</strong> momento material no<br />

que esa mesma secuenciación didáctica se faga pensando na aplicación <strong>de</strong> medios<br />

informáticos.<br />

Bótase <strong>de</strong> menos algunha editorial galega, sobre todo <strong>da</strong>s máis liga<strong>da</strong>s ó ensino,<br />

que poña en marcha un proxecto no que se lle oferte ó profesorado propostas<br />

<strong>de</strong> traballo na aula a través <strong>da</strong> re<strong>de</strong>, tal e como xa fan editoriais estatais<br />

tal que Santillana e SM e nas que empezan a aparecer as primeiras propostas en<br />

catalán.<br />

En canto a programas informáticos multimedia, o panorama non é menos <strong>de</strong>solador.<br />

Recentemente dispoñemos do primeiro (Galingua) publicado pola administración<br />

galega; pero precisariamos <strong>de</strong> moitas máis iniciativas que nos abriran<br />

un amplo abano <strong>de</strong> posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s na aula. Existen vonta<strong>de</strong>s individuais que<br />

están traballando na elaboración <strong>de</strong>ste tipo <strong>de</strong> materiais, pero que sen dúbi<strong>da</strong><br />

aín<strong>da</strong> tar<strong>da</strong>rán en callar en productos no mercado.<br />

— 231 —


¿Existe un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fala para a clase <strong>de</strong> lingua?<br />

Bieito Silva Valdivia<br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />

Sobre a pertinencia <strong>da</strong> cuestión<br />

É evi<strong>de</strong>nte que a pregunta que encabeza esta intervención carece <strong>de</strong> xustificación<br />

-ou, polo menos, ten unha relevancia moi secun<strong>da</strong>ria- se entendémo-la<br />

clase <strong>de</strong> lingua como un discurso metalingüístico e se os obxectivos didácticos<br />

<strong>da</strong> área se sitúan no ámbito do coñecemento intrínseco do código; pero resulta<br />

ineludible se asumimos que a aprendizaxe idiomática se <strong>de</strong>be enten<strong>de</strong>r como un<br />

proceso <strong>de</strong> incorporación ás funcións comunicativas que cumpren as linguas na<br />

vi<strong>da</strong> social e que, en consecuencia, a aula <strong>de</strong>be ser un escenario no que se reproduzan<br />

<strong>de</strong> forma simula<strong>da</strong> distintas situacións comunicativas <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> cotiá.<br />

Des<strong>de</strong> a primeira concepción a cuestión é, efectivamente, bastante irrelevante,<br />

porque a activi<strong>da</strong><strong>de</strong> didáctica que se <strong>de</strong>senvolve <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> aula <strong>de</strong> lingua<br />

se reduce á aplicación dun <strong>de</strong>terminado mo<strong>de</strong>lo lingüístico-gramatical que permita<br />

basicamente dúas cousas: unha <strong>de</strong>scrición satisfactoria do código e o coñecemento<br />

<strong>da</strong>s normas que rexen o funcionamento do idioma, especialmente nas<br />

súas manifestacións externas e máis formais. A lingua entén<strong>de</strong>se, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta<br />

perspectiva, como unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong> abstracta, perfectamente organiza<strong>da</strong> e <strong>de</strong>fini<strong>da</strong>,<br />

e non someti<strong>da</strong> ás incertezas, ambigüi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e in<strong>de</strong>finicións <strong>da</strong> súa realización<br />

concreta na fala; polo que, preguntar sobre o ‘mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lingua’ resulta<br />

superfluo: se temos que proxectar esa <strong>de</strong>scrición rigorosa e científica do sistema<br />

lingüístico nalgunha realización concreta, a que mellor lle acae é, indiscutiblemente,<br />

a <strong>da</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong> máis codifica<strong>da</strong>, que se i<strong>de</strong>ntifica habitualmente co están<strong>da</strong>r<br />

<strong>da</strong> lingua culta na súa realización escrita. Esta foi a concepción dominante<br />

na tradición escolar sobre ensino <strong>da</strong>s linguas, razón pola que os textos que<br />

ilustraban os materiais didácticos pretendían ser representativos <strong>de</strong>se rexistro<br />

(case sempre literarios) e a aprendizaxe lingüística se i<strong>de</strong>ntificaba <strong>de</strong> maneira<br />

obsesiva cos aspectos gráficos e ortográficos, con exclusión case total do discurso<br />

oral.<br />

O<strong>de</strong>senvolvemento nas últimas déca<strong>da</strong>s <strong>de</strong> teorías lingüísticas como a Etnografía<br />

<strong>da</strong> comunicación, a Pragmática, a Sociolingüística ou a Gramática do discurso<br />

puxo en contacto os idiomas cos falantes e cos contextos concretos nos<br />

que se usan. Paralelamente, a investigación didáctica foi <strong>de</strong>mostrando a escasa<br />

utili<strong>da</strong><strong>de</strong> dos mo<strong>de</strong>los analíticos e <strong>de</strong>scritivos que trataban as linguas como un<br />

obxecto compacto e impermeable ás circunstancias persoais, sociais e culturais<br />

dos individuos que se valen <strong>de</strong>las como instrumento para resolve-las máis<br />

varia<strong>da</strong>s necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s comunicativas coas que se atopan a diario. Como consecuencia,<br />

foise producindo un cambio no obxectivo pe<strong>da</strong>góxico <strong>da</strong> aprendizaxe<br />

— 233 —


Bieito Silva Valdivia<br />

<strong>da</strong>s linguas: do que se trata é <strong>de</strong> capacita-los alumnos e alumnas para producir e<br />

interpretar textos escritos, orais e icónico-verbais a<strong>de</strong>cuados a distintas situacións<br />

e finali<strong>da</strong><strong>de</strong>s comunicativas, e para utiliza-los mecanismos <strong>de</strong> tipo lingüístico,<br />

sociolingüístico e estratéxico que se conxugan en calquera interacción<br />

lingüística contextualiza<strong>da</strong>; é dicir, facelos competentes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista<br />

comunicativo. E, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta perspectiva, é obvio que non hai un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lingua<br />

único e universal, senón un repertorio <strong>de</strong> realizacións diversas que os falantes<br />

<strong>de</strong>ben ser quen <strong>de</strong> coñecer e saber usar cando correspon<strong>da</strong>.<br />

Esta variación na concepción teórica <strong>da</strong>s linguas e o correspon<strong>de</strong>nte cambio<br />

no enfoque do seu ensino e aprendizaxe pren<strong>de</strong>u primeiro na pe<strong>da</strong>goxía dos<br />

idiomas estranxeiros e foise trasla<strong>da</strong>ndo pouco a pouco ó ámbito <strong>da</strong>s linguas<br />

primeiras (e segun<strong>da</strong>s, nas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s nas que hai dúas linguas <strong>de</strong> uso social).<br />

Hoxe é, sen embargo, un principio teórico asumido <strong>de</strong> xeito bastante universal e<br />

convertido en orientación didáctica oficial na Reforma educativa <strong>de</strong> 1990, aín<strong>da</strong><br />

que siga atopando resistencias importantes no exercicio profesional <strong>de</strong> moitos<br />

docentes e non sexa doado materializalo en propostas prácticas <strong>de</strong> ensinoaprendizaxe<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> aula. Pero nin esas resistencias nin estas dificulta<strong>de</strong>s po<strong>de</strong>n<br />

ser utiliza<strong>da</strong>s como argumento para volver a unha concepción lingüística e<br />

didáctica fosiliza<strong>da</strong> e allea á función sociocomunicativa que teñen os idiomas,<br />

polo que parece proce<strong>de</strong>nte cuestionarse sobre a atención pe<strong>da</strong>góxica que se lle<br />

<strong>de</strong>be outorgar ás varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s internas <strong>da</strong>s linguas e cál ha <strong>de</strong> se-lo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fala<br />

no que se sitúe o profesor ou profesora <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> aula.<br />

Algunhas particulari<strong>da</strong><strong>de</strong>s no caso <strong>de</strong> linguas minoriza<strong>da</strong>s<br />

Os principios xerais teñen, sen dúbi<strong>da</strong>, unha vali<strong>de</strong>z universal; pero po<strong>de</strong> haber<br />

circunstancias que recomen<strong>de</strong>n interpretalos e aplicalos <strong>de</strong> xeito matizado.<br />

Entre estas circunstancias, están as que se refiren ó grao <strong>de</strong> fixación normativa<br />

dos idiomas, ó seu nivel <strong>de</strong> estan<strong>da</strong>rización no uso colectivo, á autoi<strong>de</strong>ntificación<br />

dos falantes como membros dunha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística ben <strong>de</strong>fini<strong>da</strong>, á<br />

relación que teñen asumi<strong>da</strong> con esa lingua para realiza-las súas interaccións<br />

comunicativas, etc. É dicir, se se trata <strong>de</strong> linguas asenta<strong>da</strong>s e normaliza<strong>da</strong>s,<br />

tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a perspectiva estructural como <strong>da</strong> simbólica e <strong>da</strong> instrumental, ou<br />

máis ben <strong>de</strong> códigos <strong>de</strong>ficitarios nalgún <strong>de</strong>ses eidos.<br />

A subordinación histórica do idioma galego en relación co castelán provocou,<br />

como sabemos, unha situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia a distintos niveis: na tardía e <strong>de</strong>ficiente<br />

implantación en certos usos sociais, no papel <strong>de</strong> interposición ou mediatización<br />

que xogou ese segundo idioma no acceso dos galegofalantes a unha<br />

lingua estranxeira, na <strong>de</strong>turpación do seu sistema léxico -e, máis recentemente,<br />

tamén do fónico e do morfosintáctico- por mor <strong>da</strong> presión dos castelanismos, na<br />

dispersión <strong>da</strong>s varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s diatópicas, no <strong>de</strong>sequilibrio entre o forte <strong>de</strong>senvolve-<br />

— 234 —


¿Existe un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fala para a clase <strong>de</strong> lingua?<br />

mento <strong>da</strong> orali<strong>da</strong><strong>de</strong> coloquial fronte á carencia <strong>de</strong> espacio para a orali<strong>da</strong><strong>de</strong> culta,<br />

no tardío e aín<strong>da</strong> non totalmente asumido proceso <strong>de</strong> estan<strong>da</strong>rización, etc.<br />

To<strong>da</strong>s estas son cuestións sobre as que é necesario reflexionar no momento<br />

<strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisións sobre a mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística <strong>de</strong> referencia para as clases<br />

<strong>de</strong> lingua galega, sobre o papel <strong>da</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong> común e <strong>da</strong>s varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s específicas,<br />

ou sobre o criterio pe<strong>da</strong>góxico que se <strong>de</strong>be seguir no tratamento <strong>da</strong>s <strong>de</strong>sviacións<br />

normativas e dos castelanismos, por citar algúns exemplos do exercicio<br />

profesional dos docentes <strong>de</strong> lingua galega. E cómpre facelo, porque estas son<br />

dimensións que mostran eivas históricas na evolución social do idioma, pero<br />

que non teñen moitas veces relación coa competencia lingüística dos falantes,<br />

senón máis ben co xeito no que se produciu a súa instalación nesa lingua e coa<br />

súa relación máis vivencial coa mesma. Vexámolo brevemente -e só no que se<br />

refire ó tema que estamos a tratar- a partir dun par <strong>de</strong> mostras textuais nas que<br />

se reproducen opinións <strong>de</strong> falantes máis ou menos anónimos sobre a distribución<br />

<strong>de</strong> funcións entre distintas varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> lingua galega e sobre as dificulta<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> socialización dun están<strong>da</strong>r oral:<br />

Texto 1 (Carta dun lector en La Voz <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>)<br />

A miña i<strong>de</strong>a foi sempre que <strong>Galicia</strong> tiña unha fala <strong>de</strong> seu, unha fala única que<br />

i<strong>de</strong>ntificaba a nosa terra e que era unha <strong>da</strong>s bases <strong>da</strong> súa singular personali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Pero hai uns días un grupo político que se auto<strong>de</strong>fine como máis galego<br />

ca ninguén, sacou <strong>da</strong> manga dous idiomas galegos recomen<strong>da</strong>ndo que se utilicen<br />

por separado para falar, ben sexa cuns grupos ou con outros.<br />

Poucos días <strong>de</strong>spois, unha muller <strong>de</strong> negro saíu na TVG tentando aclarar (¿?)<br />

tal asunto, expoñendo nunha linguaxe lenta e pondo moito acento na pronunciación<br />

cales eran as dúas falas e cando <strong>de</strong>bían usarse. Eu saquei en consecuencia<br />

que hai dúas linguas galegas: unha para falar cos altos cargos políticos<br />

e outra para falar co pobo; unha para ricos e outra para pobres; unha<br />

para os domingos e festivos e outra para diario; unha <strong>de</strong> máximos e outra <strong>de</strong><br />

mínimos (¿?)<br />

Eu, que aprendín galego cando estaba prohibido ensinalo e que me consi<strong>de</strong>ro<br />

parte do pobo que conseguiu manter a fala vixente na nosa terra, ante tal panorama<br />

-e tal como dixo aquel pregoeiro <strong>da</strong>s festas <strong>de</strong> Boiro-, <strong>de</strong>clárome insumiso<br />

<strong>da</strong> Mesa pola Normalización, <strong>da</strong> Nova Escola Galega, dos Irmandiños<br />

<strong>da</strong> Fala, dos Reintegracionistas, dos Lusistas e <strong>de</strong> to<strong>da</strong> esa parafernalia, xa<br />

que consi<strong>de</strong>ro que o único galego, o máis lexítimo, o máis auténtico e propio<br />

<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, é o que se fala en Portozás.<br />

A.P. Pardo, “Para galego, o <strong>de</strong> Portozás”, La Voz <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, 22-1-2000)<br />

— 235 —


Bieito Silva Valdivia<br />

Texto 2 (Transcrición a<strong>da</strong>pta<strong>da</strong> do relato dun informante nunha investigación<br />

sociolingüística)<br />

É que quizás... é que... te encariñas ¿non? con / coa túa... zona eee... e a<strong>de</strong>mais<br />

<strong>de</strong>spois sales <strong>da</strong>quí <strong>de</strong> Santiago, vaste paaa... pa al<strong>de</strong>a, e resulta que claro... si<br />

dis pois “vonta<strong>de</strong>” en vez <strong>de</strong> “voluntá”, pois entonces... a xente... prodúcese<br />

un choque queee / que fastidia moito, porque... te separa moito <strong>da</strong>aa / <strong>da</strong> xente<br />

maior... Á xente maior teslle que falar como fala ela, sinón... parece como si<br />

non...; venche nun plano superior ouuu..., non sei... Polo feito <strong>de</strong> ser estudiante<br />

¿non?; sempre cho din “xa chegou o estudiante” ¿non?. Entonces eso, a<strong>de</strong>mais<br />

a min / eu... prefiero ter o / manter ese contacto, como prefiero...; en vez<br />

<strong>de</strong> “prefiero” podo dicir “prefiro”..., pero prefiero dicir “prefiero”<br />

J. Kabatek (2000:109)<br />

Do autor do primeiro texto coñecémo-lo nome e os trazos persoais e sociolingüísticos<br />

que el mesmo indica no texto, que son ben ilustrativos: persoa non<br />

moi nova (‘aprendín galego cando estaba prohibido ensinalo’), consciente do<br />

valor simbólico <strong>da</strong> lingua na <strong>de</strong>finición dun pobo (‘<strong>Galicia</strong> tiña unha fala <strong>de</strong> seu<br />

que era unha <strong>da</strong>s bases <strong>da</strong> súa singular personali<strong>da</strong><strong>de</strong>’), con sentimento <strong>de</strong> pertenza<br />

a unha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística diferencia<strong>da</strong> (‘unha fala única que i<strong>de</strong>ntificaba<br />

a nosa terra’), enraizado coa base popular <strong>da</strong> lingua e i<strong>de</strong>ntificado afectiva<br />

e conscientemente con ela (‘Eu, que me consi<strong>de</strong>ro parte do pobo que conseguiu<br />

manter a fala vixente na nosa terra’),... É dicir, un ci<strong>da</strong>dán que naceu (posiblemente)<br />

e medrou no idioma galego en tempos nos que este representaba a fala<br />

espontánea do pobo, pero estaba ausente dos escenarios <strong>de</strong> uso máis formais e<br />

institucionais que, como sabemos, só empezaron a agromar como froito serodio<br />

hai pouco máis <strong>de</strong> dúas déca<strong>da</strong>s.<br />

Pois ben, esta persoa, a quen non é arriscado consi<strong>de</strong>rar representativa dun<br />

colectivo importante <strong>de</strong> ‘falantes <strong>de</strong> sempre’, rexeita <strong>de</strong> maneira radical a estratificación<br />

funcional que está a xurdir entre as varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s internas do idioma; un<br />

rexeitamento que combina a contun<strong>de</strong>ncia e a ironía, e que se apoia en argumentos<br />

<strong>de</strong> autentici<strong>da</strong><strong>de</strong> fronte ó que se parece intuír como experimentalismo<br />

artificial e falso dos neófitos. Pouco importa que este falante se esqueza <strong>de</strong> que<br />

esa diglosia interna que el <strong>de</strong>nuncia exista en tódolos idiomas e mesmo que non<br />

emita ningunha opinión crítica sobre o feito <strong>de</strong> que ese rexistro lingüístico máis<br />

elevado (‘a lingua para falar cos altos cargos políticos, a dos ricos, a dos<br />

domingos...’) estivese ocupado anteriormente en exclusiva polo castelán; o relevante<br />

-e preocupante, para a cuestión que estamos a abor<strong>da</strong>r- é que non se está<br />

a conseguir que os galegofalantes tradicionais se i<strong>de</strong>ntifiquen con este ‘novo<br />

galego’, e que o proceso <strong>de</strong> elaboración e socialización do están<strong>da</strong>r oral culto <strong>da</strong><br />

lingua galega está a atopar resistencias importantes entre as persoas máis vivencialmente<br />

asenta<strong>da</strong>s no idioma.<br />

— 236 —


¿Existe un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fala para a clase <strong>de</strong> lingua?<br />

Polo que se refire ó informante que fala no segundo texto, temos <strong>da</strong>tos explícitos<br />

que facilita o autor <strong>da</strong> investigación: un mozo <strong>de</strong> 23 anos, estudiante <strong>de</strong><br />

filoloxía galego-portuguesa, proce<strong>de</strong>nte dunha al<strong>de</strong>a, galegofalante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> neno<br />

e que se <strong>de</strong>fine no momento <strong>da</strong> entrevista como monolingüe en galego. É, polo<br />

tanto, o perfil dunha persoa nova, que viviu nun contexto galegófono, con formación<br />

filolóxica e que asume conscientemente unha práctica monolingüe; un<br />

perfil que po<strong>de</strong>riamos contrapoñer ó doutro colectivo xeracionalmente próximo<br />

e cualitativamente importante na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> que estaría representado tamén por<br />

individuos novos, urbanos, universitarios e monolingües en galego, pero que se<br />

incorporaron tardiamente a este idioma e que se (auto)<strong>de</strong>finen moitas veces<br />

como ‘neofalantes’. O tipo <strong>de</strong> galego que utilizan uns e outros, así como a receptivi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

que mostran ante as novas formas do están<strong>da</strong>r inusuais na fala viva<br />

e a tolerancia fronte ás <strong>de</strong>sviacións normativas do galego popular son totalmente<br />

distintas.<br />

Neste segundo texto non se presenta directamente ningún conflicto entre<br />

unha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> máis eleva<strong>da</strong> e outra máis coloquial, pero si a outra cuestión que<br />

aparecía -máis implícita- no primeiro texto: o <strong>da</strong> asunción dunha varie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

normativa que <strong>de</strong>pure a orali<strong>da</strong><strong>de</strong> tradicional <strong>de</strong> castelanismos e dialectalismos.<br />

O informante formula o mesmo problema <strong>de</strong> fondo que xa viamos no texto anterior,<br />

que non é outro ca o divorcio existente entre esa varie<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e<br />

os galegofalantes <strong>de</strong> sempre; e, no dilema entre autentici<strong>da</strong><strong>de</strong> e purismo, este<br />

mozo especialista en filoloxía galega escolle a autentici<strong>da</strong><strong>de</strong> (‘si dis pois “vonta<strong>de</strong>”<br />

en vez <strong>de</strong> “voluntá”, prodúcese un choque queee / que fastidia moito, porque...<br />

te separa moito <strong>da</strong>aa / <strong>da</strong> xente maior’ / ‘podo dicir “prefiro”..., pero prefiero<br />

dicir “prefiero”). É a influencia do que noutro lugar <strong>de</strong>mominamos ‘factores<br />

sociocomunicativos’: “para eses falantes que apren<strong>de</strong>ron primariamente o<br />

galego <strong>de</strong> forma ambiental e familiar, este idioma está ligado, nos ámbitos máis<br />

afectivos, a este tipo <strong>de</strong> formas (dialectalismos, castelanismos léxicos...), <strong>de</strong><br />

maneira que unha restauración brusca <strong>da</strong>s voces normativamente correctas po<strong>de</strong><br />

provocar ‘ruídos’ na comunicación e unha ruptura na espontanei<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong><br />

interacción” (Silva 1994:169)<br />

Na investigación á que pertence este texto aparecen outras <strong>de</strong>claracións que<br />

reforzan este divorcio entre os falantes e esta ‘nova lingua’. A actitu<strong>de</strong> que acabamos<br />

<strong>de</strong> analizar está moi xeneraliza<strong>da</strong> entre falantes <strong>de</strong>se perfil; pero, noutros<br />

casos, a resposta é a inhibición ou mesmo o complexo <strong>de</strong> ‘non saber falar’, producíndose<br />

<strong>de</strong>sta maneira o paradoxo <strong>de</strong> que a fala <strong>de</strong> persoas con frecuencia<br />

moi pouco asenta<strong>da</strong>s no idioma (locutores <strong>de</strong> televisión, persoeiros políticos,<br />

etc.) se converte nun factor <strong>de</strong> disuasión para moitos galegofalantes <strong>de</strong> sempre,<br />

e que unha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> moi pura en certos aspectos pero moi pouco galega<br />

noutros se superpón como modélica ó galego popular, sen dúbi<strong>da</strong> moi <strong>de</strong>turpado,<br />

pero moito máis auténtico (Cfert. Regueira 1999).<br />

— 237 —


Bieito Silva Valdivia<br />

Este é un problema sociolingüístico que afecta á comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> en xeral, pero<br />

que se reproduce tamén nas aulas e que, por iso, non se po<strong>de</strong> obviar na reflexión<br />

pe<strong>da</strong>góxica. A escola -e especialmente o profesorado <strong>de</strong> lingua galega- atópase<br />

diante dunha dobre <strong>de</strong>man<strong>da</strong> que non resulta fácil conxugar: ensina-la varie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

normativa <strong>da</strong> lingua, pero, ó mesmo tempo, evita-los conflictos sociolingüísticos<br />

e psicolóxicos que se po<strong>de</strong>n <strong>de</strong>rivar <strong>da</strong> confrontación entre ese mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

fala e as varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s particulares dos estudiantes. O primeiro é, sen discusión, un<br />

compromiso académico ineludible para o sistema escolar; pero facelo dun xeito<br />

pe<strong>da</strong>goxicamente razonable é un requisito imprescindible para non xerar inseguri<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

e confusión entre o alumnado máis susceptible ó posible conflicto: o<br />

que chega ás aulas falando en galego. A continuación presentamos algunhas<br />

i<strong>de</strong>as para conseguilo.<br />

Algúns criterios para tomar <strong>de</strong>cisións sobre este tema<br />

Aín<strong>da</strong> que <strong>de</strong> maneira necesariamente sintética, nos apartados anteriores tratouse<br />

<strong>de</strong> fun<strong>da</strong>menta-la pertinencia <strong>da</strong> reflexión sobre o tema que lle dá título a<br />

este relatorio. Viamos que se trataba dunha cuestión pe<strong>da</strong>góxica, pero tamén sociolingüística<br />

e mesmo sociocultural; é dicir, que require respostas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o<br />

ámbito escolar, pero tamén <strong>de</strong>s<strong>de</strong> outros eidos <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> pública: a política lingüística,<br />

planificando e <strong>de</strong>señando programas ten<strong>de</strong>ntes á superación <strong>de</strong> eivas<br />

no uso social <strong>de</strong> linguas minoriza<strong>da</strong>s como a galega; o técnico e científico, <strong>de</strong>finindo<br />

unha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> normativa que sirva para reforzar entre os falantes a conciencia<br />

<strong>de</strong> pertenza a unha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística; o dos medios <strong>de</strong> comunicación,<br />

polo papel especialmente relevante que teñen na socialización <strong>de</strong>sa norma,<br />

etc. Son múltiples perspectivas que <strong>de</strong>berían ir acompasa<strong>da</strong>s e reforzarse<br />

mutuamente; pero isto non é na<strong>da</strong> doado, e menos cando se trata <strong>de</strong> resolver nun<br />

breve intervalo <strong>de</strong> tempo algo que só se po<strong>de</strong> ir asentando co paso dos anos.<br />

Asumindo estas dificulta<strong>de</strong>s e, polo tanto, a imposibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>da</strong>r respostas sinxelas,<br />

formúlanse a continuación algúns dos factores que cómpre ter en conta<br />

para adoptar unha postura fun<strong>da</strong>menta<strong>da</strong> sobre esta cuestión así como a orientación<br />

na que <strong>de</strong>be traballa-la escola en xeral e a clase <strong>de</strong> lingua en particular.<br />

a) En coherencia co que se indicaba no primeiro apartado, cómpre afirmar<br />

que as linguas son instrumentos <strong>de</strong> comunicación que se realizan na fala en varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

e formas diversas, polo que un individuo competente ten que ser quen<br />

<strong>de</strong> a<strong>da</strong>pta-lo seu uso lingüístico á situación comunicativa concreta.<br />

Este principio plásmase no concepto <strong>de</strong> competencia comunicativa, formulado<br />

hai xa varias déca<strong>da</strong>s pola etnografía <strong>da</strong> comunicación (Gumperz / Hymes<br />

1964; Hymes 1971) e asumido pola pe<strong>da</strong>goxía <strong>da</strong>s linguas como un dos alicerces<br />

fun<strong>da</strong>mentais sobre o que construí-la teoría e a práctica didáctica. Sen embargo,<br />

tal como viamos máis arriba, a escola tradicional ignorou esta maneira <strong>de</strong><br />

enten<strong>de</strong>-la lingua e a aprendizaxe idiomática, especialmente no caso <strong>de</strong> linguas<br />

— 238 —


¿Existe un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fala para a clase <strong>de</strong> lingua?<br />

primeiras; tal vez porque contradicía a filosofía uniformizadora na que se asentaba.<br />

O primeiro principio pe<strong>da</strong>góxico que cómpre afirmar en relación con esta<br />

cuestión -e que vai moito máis alá <strong>da</strong> clase <strong>de</strong> lingua- é, polo tanto, que a escola,<br />

instala<strong>da</strong> tradicionalmente no monolingüismo, ten que se abrir á diversi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

lingüística, tanto externa como interna.<br />

b) As varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s dunha lingua non son asépticas, senón que veñen connota<strong>da</strong>s<br />

polo rango dos falantes cos que se i<strong>de</strong>ntifican; é dicir, reproducen simbolicamente<br />

a estratificación existente na socie<strong>da</strong><strong>de</strong>. Da mesma maneira que está<br />

asumido socialmente que hai linguas con máis po<strong>de</strong>r e prestixio ca outras, na<br />

valoración <strong>da</strong>s varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s internas dun idioma prodúcese unha xerarquización<br />

semellante: unhas i<strong>de</strong>ntifícanse con colectivos máis po<strong>de</strong>rosos e outras con grupos<br />

máis <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes ou abertamente con subgrupos; unhas, con situacións <strong>de</strong><br />

prestixio e outras con ámbitos máis marxinais.<br />

Isto é algo que afecta a tó<strong>da</strong>las linguas, pero, en contextos como o noso no<br />

que coexisten dous idiomas <strong>de</strong> diferente prestixio, as varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> lingua minoriza<strong>da</strong><br />

aparecen dobremente marca<strong>da</strong>s: dunha ban<strong>da</strong>, por mor dos prexuízos<br />

existentes na colectivi<strong>da</strong><strong>de</strong> en relación con esa lingua, e, doutra, a causa dos<br />

estereotipos valorativos que pesan sobre as varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s internas <strong>de</strong> calquera lingua<br />

aten<strong>de</strong>ndo ós colectivos cos que se asocia (Silva 2000).<br />

Da reflexión anterior, po<strong>de</strong>mos extraer unha segun<strong>da</strong> consecuencia pe<strong>da</strong>góxica:<br />

É labor <strong>da</strong> escola combater os prexuízos lingüísticos e promover actitu<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> respecto cara a to<strong>da</strong>s as linguas e varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Trátase dun compromiso<br />

moi acor<strong>de</strong> coa filosofía <strong>da</strong> Reforma educativa recolli<strong>da</strong> na LOXSE e nos<br />

currículos <strong>da</strong> área <strong>de</strong> lingua, pero que <strong>de</strong>be ser asumido polo sistema educativo<br />

no seu conxunto e traducirse en conductas coherentes en tódolos ámbitos escolares.<br />

c) To<strong>da</strong> lingua precisa dunha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> están<strong>da</strong>r <strong>de</strong> referencia. A súa existencia<br />

po<strong>de</strong> ser nalgún caso necesaria para a intercomprensión interna; pero constitúe<br />

sobre todo un requisito <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong> idiomática e un instrumento básico para<br />

que os falantes se sintan membros dunha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística común.<br />

Esta dimensión sociolingüística é especialmente importante nas linguas minoriza<strong>da</strong>s,<br />

porque funciona como marcador grupal cara ó exterior; e así se ten<br />

constatado por parte <strong>de</strong> distintos autores: “só coa adquisición xeneraliza<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />

varie<strong>da</strong><strong>de</strong> están<strong>da</strong>r se garante a integración simbólica entre os membros do<br />

grupo lingüístico” (Pueyo 1991:95); “a estan<strong>da</strong>rización plena dunha lingua minoriza<strong>da</strong><br />

só se aca<strong>da</strong> coa socialización dun código normativo” (Fernán<strong>de</strong>z Rei<br />

1995:179). Parece innecesario, polo tanto, insistir na transcen<strong>de</strong>ncia que ten esta<br />

cuestión nunha lingua como a galega para reforza-lo seu valor simbólico na comuni<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

e para superar ese estadio <strong>de</strong> dialectalización no que a situou a súa<br />

<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia histórica do castelán.<br />

— 239 —


Bieito Silva Valdivia<br />

A consecuencia máis directa para a clase <strong>de</strong> lingua po<strong>de</strong>ríase formular <strong>da</strong> seguinte<br />

maneira: A promoción e dignificación <strong>da</strong>s varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s particulares non se<br />

po<strong>de</strong> contrapoñer á <strong>de</strong>fensa dunha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> común. A incorporación dos<br />

alumnos á mesma é unha tarefa tipicamente escolar e cumpre varias funcións:<br />

académica (por ser un requisito imprescindible para progresar nese ámbito),<br />

social (porque será nesta varie<strong>da</strong><strong>de</strong> na que o falante teña que <strong>de</strong>senvolver<br />

moitas <strong>da</strong>s súas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s como ci<strong>da</strong>dán), e sociolingüística (no sentido <strong>de</strong><br />

que reforzará a súa conciencia como membros dunha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística<br />

diferencia<strong>da</strong>).<br />

d) A elaboración <strong>da</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong> están<strong>da</strong>r foi unha cuestión lenta e complexa en<br />

tó<strong>da</strong>las linguas, como se po<strong>de</strong> observar na historia <strong>de</strong> calquera idioma do noso<br />

contorno, e non se po<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar nunca como unha situación absolutamente<br />

pecha<strong>da</strong> e <strong>de</strong>finitiva. A diferencia está en que, mentres idiomas como o portugués<br />

ou o castelán iniciaron a súa fixación normativa no Renacemento, outros<br />

como o galego tiveron que esperar ata hai moi pouco para iniciar ese proceso.<br />

Adistinta fortuna histórica, liga<strong>da</strong> sempre a factores sociais e políticos, é,<br />

polo tanto, a que explica a distinta situación en que se atopan estes idiomas (e<br />

os seus usuarios) en relación cos respectivos están<strong>da</strong>res lingüísticos. Unha lingua<br />

non precisa unha norma escrita se non se escribe, nin tampouco un están<strong>da</strong>r<br />

oral culto se non se utiliza nos contextos que o reclamarían; e estes usos son,<br />

para o idioma galego, practicamente historia <strong>de</strong> hoxe.<br />

Sen embargo, é evi<strong>de</strong>nte que isto provoca ás veces polémicas e incomprensións,<br />

como vimos nos textos analizados máis arriba, e mesmo se ten aproveitado<br />

por algúns para <strong>de</strong>scalifica-la lingua galega. No ámbito escolar<br />

-especialmente nos niveis iniciais- <strong>de</strong>bemos, polo tanto, evitar controversias innecesarias,<br />

relativizar as polémicas sobre este tema e, no que se refire á orali<strong>da</strong><strong>de</strong>,<br />

compren<strong>de</strong>r as dificulta<strong>de</strong>s que se poi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>r nalgúns casos para i<strong>de</strong>ntificarse<br />

e facer uso <strong>de</strong>sa lingua común.<br />

e) As linguas, amais <strong>de</strong> seren instrumentos <strong>de</strong> comunicación, cumpren outras<br />

funcións: serven para construír coñecementos, axu<strong>da</strong>n a configurar unha <strong>de</strong>termina<strong>da</strong><br />

visión do mundo, son símbolos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación e representación comunitaria,<br />

etc. Pero esta plurifuncionali<strong>da</strong><strong>de</strong> non se materializa <strong>da</strong> mesma maneira<br />

en to<strong>da</strong>s elas: unha lingua primeira cumpre funcións primarias (afectivas,<br />

<strong>de</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> persoal e grupal, etc.) que non lle correspon<strong>de</strong>n -polo menos no<br />

mesmo nivel- a unha lingua engadi<strong>da</strong>.<br />

Pois ben, se a relación dos individuos coas linguas primeiras e coas linguas<br />

engadi<strong>da</strong>s é <strong>de</strong> distinta natureza, porque as utilizan para distintas cousas e manteñen<br />

con elas distinto grao <strong>de</strong> implicación, isto <strong>de</strong>be manifestarse tamén na<br />

práctica didáctica: Será especialmente nas linguas primeiras on<strong>de</strong> se <strong>de</strong>ban<br />

potenciar esas dimensións máis afectivas e i<strong>de</strong>ntificativas dos idiomas, dimensións<br />

que van sempre liga<strong>da</strong>s á varie<strong>da</strong><strong>de</strong> máis persoal. Como estas realiza-<br />

— 240 —


¿Existe un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fala para a clase <strong>de</strong> lingua?<br />

cións adoitan estar bastante <strong>de</strong>turpa<strong>da</strong>s na orali<strong>da</strong><strong>de</strong>, pó<strong>de</strong>se producir un conflicto<br />

entre autentici<strong>da</strong><strong>de</strong> e purismo (lémbrese o texto 2) que haberá que superar<br />

progresivamente e con criterios non só normativos.<br />

f) Relacionado co anterior, temos que ter en conta o distinto punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong><br />

para a aprendizaxe escolar <strong>da</strong>s distintas linguas: A instalación nunha lingua<br />

primeira prodúcese normalmente a partir <strong>da</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong> local e informal na que<br />

se <strong>de</strong>senvolve a socialización familiar e ambiental do neno, mentres que nas<br />

linguas engadi<strong>da</strong>s (especialmente nas estranxeiras) se fai, preferentemente,<br />

nunha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> común menos marca<strong>da</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista xeográfico e social<br />

ou, no caso <strong>da</strong>lgúns adultos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s funcionais específicas.<br />

O percorrido idiomático escolar <strong>de</strong>be seguir este mesmo proceso, polo que o<br />

protagonismo inicial e a relevancia <strong>da</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong> particular <strong>de</strong>be ser fun<strong>da</strong>mental<br />

no caso <strong>da</strong>s linguas primeiras, utilizándoa para acce<strong>de</strong>r progresivamente<br />

á varie<strong>da</strong><strong>de</strong> común e co obxectivo final <strong>de</strong> que se complementen e non<br />

exclúan. O proceso po<strong>de</strong> ser, en cambio, diferente no caso <strong>de</strong> linguas segun<strong>da</strong>s<br />

presentes no contorno e, con moita máis clari<strong>da</strong><strong>de</strong> aín<strong>da</strong>, na aprendizaxe <strong>de</strong><br />

linguas estranxeiras coas que o aprendiz non ten ningún contacto social.<br />

g) Finalmente, cómpre ter en conta que os contextos escolares galegos son<br />

lingüisticamente diversos. É certo que nunha situación sociolingüística como a<br />

nosa non existen espacios galegofalantes nin castelanfalantes pechados -a historia<br />

dos dous idiomas <strong>de</strong>mostra que houbo sempre unha certa permeabili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

entre os falantes dun e doutro, o proceso <strong>de</strong> bilingüización incrementouse claramente<br />

nas últimas déca<strong>da</strong>s, a proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> estructural <strong>da</strong>s dúas linguas facilita<br />

os intercambios entre elas, etc.-; pero isto non nos <strong>de</strong>be permitir ignorar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

o punto <strong>de</strong> vista pe<strong>da</strong>góxico, esa diversi<strong>da</strong><strong>de</strong>, especialmente nos primeiros niveis<br />

educativos.<br />

En consecuencia con isto, e coherentemente co que se indicaba tamén nos<br />

puntos anteriores, o papel <strong>da</strong>s varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s idiomáticas na aula <strong>de</strong>be estar<br />

orientado directamente pola relación previa dos alumnos e alumnas co idioma<br />

e, complementariamente, co uso social que farán do mesmo.<br />

Referencias bibliográficas<br />

Fernán<strong>de</strong>z Rei, F. (1995): “A ‘questione <strong>de</strong>lla lingua’ galega”, in Monteagudo,<br />

H. (1995): Estudios <strong>de</strong> Sociolingüística Galega.Vigo: Ed. Galaxia.<br />

Gumperz, J.J. / Hymes, D.H. (1964): “The Ethnography of Communication”, in<br />

American Anthropologist, v.66, nº 6.<br />

Hymes, D. H. (1971): On Communicative Competence. Phila<strong>de</strong>lphia, PA:<br />

University of Pennsylvania Press.<br />

Kabatek, J. (2000): Os falantes como lingüistas.Vigo: Ed. Xerais.<br />

Regueira, X. L. (1999): “Están<strong>da</strong>r oral e variación social <strong>da</strong> lingua galega”, in<br />

en Álvarez, R. / Vilavedra, D. (1999): Cinguidos por unha arela común: Homenaxe ó<br />

— 241 —


Bieito Silva Valdivia<br />

profesor Xesús Alonso Montero. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago<br />

<strong>de</strong> Compostela. 855-875.<br />

Silva Valdivia, B. (1994): “Cambios <strong>de</strong> código, alternancias e interferencias<br />

lingüísticas: Unha perspectiva didáctica sociocomunicativa”, in Silva-Valdivia,<br />

B. (coord.) (1994): Didáctica <strong>da</strong> lingua en situacións <strong>de</strong> contacto lingüístico.Universi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> Santiago.<br />

Silva Valdivia, B. (2000): “Dime cómo falas e direiche cánto vales, ou dos prexuízos<br />

relacionados coas varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas”, in Santos, M. A. (ed.)<br />

(2000): A pe<strong>da</strong>goxía dos valores en <strong>Galicia</strong>. ICE <strong>da</strong> Univ. <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />

Compostela.<br />

— 242 —


A formación do profesorado <strong>de</strong> lingua galega e literatura:<br />

dificulta<strong>de</strong>s e necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

Xesús Manuel Valcárcel<br />

Asesor Técnico Especialista <strong>de</strong> Lingua Galega e Literatura<br />

Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria<br />

Vou falar <strong>de</strong> tres cuestións relaciona<strong>da</strong>s coa formación do profesorado <strong>de</strong><br />

lingua galega e literatura: <strong>da</strong>s necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación (a partir <strong>da</strong>s<br />

dificulta<strong>de</strong>s na aula), <strong>da</strong> orientación <strong>da</strong> formación e <strong>da</strong>s súas perspectivas <strong>de</strong><br />

futuro. Quero dicir, antes <strong>de</strong> na<strong>da</strong>, que as i<strong>de</strong>as que vou expoñer son persoais e,<br />

como tales, non representan a ningunha outra instancia.<br />

Para establecer esas necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s faise necesario <strong>de</strong>scribir antes, nunha rápi<strong>da</strong><br />

olla<strong>da</strong>, algúns dos ‘problemas <strong>de</strong> aula’. Son, entre outros, os seguintes:<br />

Situación contextual conflictiva<br />

A pesar dos sistemas arbitrados <strong>de</strong> xestión educativa (con representación dos<br />

pais, do persoal non docente, etc.), hai que dicir que existe, sobre todo na ESO e<br />

no Bacharelato, unha fen<strong>da</strong> entre a socie<strong>da</strong><strong>de</strong> e as institucións académicas. A<br />

impresión <strong>de</strong> moitos docentes é a <strong>de</strong> ser coi<strong>da</strong>dores <strong>de</strong> nenos, multifacéticos,<br />

pluriempregados e, en menor medi<strong>da</strong>, di<strong>da</strong>ctas ou transmisores <strong>de</strong><br />

coñecementos.<br />

Hai unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong> que xa ninguén discute: o traballo <strong>de</strong> profesoras e<br />

profesores está a <strong>de</strong>senvolverse en situacións difíciles <strong>de</strong> interacción<br />

interpersoal. Sectores ca<strong>da</strong> vez máis amplos do alumnado, seguindo <strong>de</strong> forma<br />

acrítica a i<strong>de</strong>oloxía mediática, están afeitos a <strong>de</strong>sexar, a pedir e a querelo todo,<br />

sen poñer na<strong>da</strong> <strong>da</strong> súa parte. Xa sabemos que hai excepcións, pero existe en<br />

xeral <strong>de</strong>smotivación e a comodi<strong>da</strong><strong>de</strong> erixiuse, para moitos, en guieiro supremo.<br />

Esta situación <strong>de</strong> anomía non afecta só ó galego, pero tamén. O alumnado<br />

non é especialmente belixerante coa materia, pero si reproduce cala<strong>da</strong>mente<br />

<strong>de</strong>safeccións contrarias que teñen a súa xénese na familia e se ven reforza<strong>da</strong>s,<br />

ocasionalmente, por compañeiros e profesores no ámbito escolar.<br />

Desapareceron en parte as asociacións negativas co galego (pobreza, incultura,<br />

extremismo político...), pero seguen vixentes prexuízos e ameazas que é<br />

necesario conxurar.<br />

Aloita histórica, na que moitos participamos, a prol do recoñecemento do<br />

idioma, e <strong>da</strong> súa implantación social, marcou inevitablemente a didáctica <strong>da</strong><br />

lingua. Pero hai que an<strong>da</strong>r cos tempos. Actualmente, unha didáctica <strong>de</strong><br />

resistencia, inspira<strong>da</strong> en consignas, orienta<strong>da</strong> ó proselitismo ou <strong>de</strong>riva<strong>da</strong> <strong>da</strong>s<br />

conviccións i<strong>de</strong>olóxicas do profesor, resulta contraproducente para a maior<br />

— 243 —


Xesús Valcárcel<br />

parte dos escolares. Eles ven ó profesor como parte do sistema; esta é, por outra<br />

parte, a ver<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Agora ben, ¿<strong>de</strong>bemos renunciar a cambia-las cousas? Por suposto que non. O<br />

que <strong>de</strong>bemos é artella-las estratexias máis eficaces que nos permitan avanzar na<br />

dirección axeita<strong>da</strong>. Para iso xa non serven, en absoluto, as consignas nin as<br />

conviccións i<strong>de</strong>olóxicas, e si a eficacia docente. As clases <strong>de</strong> lingua galega e<br />

literatura <strong>de</strong>ben centrar os seus esforzos no coñecemento do código, ó máximo<br />

nivel, e na adquisición <strong>da</strong>s <strong>de</strong>strezas comunicativas que son responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong><br />

nosa disciplina.<br />

Non <strong>de</strong>bemos per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista que, para os nosos escolares, o galego xa non é<br />

"a lingua proletaria do meu pobo". Produciuse un avance, máis ritual ca real<br />

-esta é a ver<strong>da</strong><strong>de</strong>-, entre as clases sociais economicamente favoreci<strong>da</strong>s e, sobre<br />

todo, o idioma gañou novos e importantes ámbitos <strong>de</strong> uso.<br />

Polémicas permanentes sobre a materia<br />

Sobre o galego opina todo o mundo (a maior parte <strong>da</strong>s veces sen<br />

coñecemento <strong>de</strong> causa). Non po<strong>de</strong>mos evitar eses comentarios, naturalmente,<br />

pero temos que admitir que nós mesmos contribuímos a esa regueifa cun<br />

permanente vaivén normativo.<br />

Vou dicir dúas cousas sobre isto: en primeiro lugar o que eu penso; en<br />

segundo, o que creo que <strong>de</strong>bemos facer.<br />

Os <strong>de</strong>bates normativos non serían especialmente relevantes se os medios <strong>de</strong><br />

comunicación, con intencións que eles coñecen, non os levasen ás primeiras<br />

páxinas. Véxoos, como acontece tantas veces en <strong>Galicia</strong>, como unha discordia<br />

<strong>de</strong> amigos, que se senten donos do País, ou do idioma... e se xuntan para<br />

atacarse cordialmente. Forman parte dos nosos hábitos <strong>de</strong> tribo máis arraigados:<br />

xa Estrabón dicía que eramos ‘litixiosos’.<br />

Por iso, porque os <strong>de</strong>bates normativos son contraproducentes e propician<br />

<strong>de</strong>safección, lamento que non se chegase a un compromiso <strong>de</strong> concordia. Para a<br />

<strong>de</strong>fensa do idioma somos necesarios todos: a concordia (tamén ortográfica) é un<br />

<strong>de</strong>ber para nós. Agora ben, ningunha lingua se escribe como se fala: as linguas<br />

non son nin serán nunca sistemas estables. Son seres vivos. Forma parte <strong>da</strong> súa<br />

natureza que as socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s que as usan, as cambien, porque a propia dinámica<br />

<strong>da</strong> comunicación conduce a iso.<br />

Só <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha imaxinaria foto fixa, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha visión artificialmente<br />

conservadora dos feitos lingüísticos se po<strong>de</strong> preten<strong>de</strong>-la permanencia <strong>da</strong>s<br />

formas. Por tanto, unha reintegración que complete tódolos aspectos <strong>da</strong> lingua,<br />

po<strong>de</strong> ser un ‘exercicio filolóxico’, <strong>de</strong> indubi<strong>da</strong>ble interese académico, pero<br />

imposible <strong>de</strong> cara á lingua real. O camiño <strong>da</strong> reintegración é unha forma <strong>de</strong><br />

suicidio a prazos, que conduce á morte do galego a mans do portugués. Entre a<br />

asimilación ó portugués e a asimilación ó castelán, ¿cal é a diferencia? Estou <strong>de</strong><br />

— 244 —


Aformación <strong>de</strong> profesorado <strong>de</strong> lingua galega e literatura: dificulta<strong>de</strong>s e necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

acordo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> logo, coa recuperación léxica, e con espurga-la lingua <strong>de</strong><br />

castelanismos, pero sen <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> ser o que somos. Pola vía <strong>da</strong> reintegración<br />

non se <strong>de</strong>fen<strong>de</strong> o idioma: as editoriais e os autores que agar<strong>da</strong>n ven<strong>de</strong>r cifras<br />

millonarias, por esa vía, equivócanse. Se non ven<strong>de</strong>n, non é por cuestións <strong>de</strong><br />

normativa lingüística.<br />

Para conservar o idioma é fun<strong>da</strong>mental non apartalo <strong>da</strong> lingua viva, <strong>da</strong>s<br />

ruelas, dos mercados, <strong>da</strong>s ci<strong>da</strong><strong>de</strong>s..., porque a lingua faina o pobo, para ben e<br />

para mal, e só a lingua viva a po<strong>de</strong>n vivenciar os ci<strong>da</strong>dáns como propia. Trátase<br />

<strong>de</strong> <strong>da</strong>rlle ‘nivel culto’ á lingua viva, non <strong>de</strong> inventar outra.<br />

(Quero dicir, <strong>de</strong> pasa<strong>da</strong>, que eu albisco un mundo cunha lingua franca, o<br />

inglés, e convivindo con el, nun período transitorio, outras linguas locais coma<br />

o galego, o castelán, o portugués etc. A universalización <strong>da</strong> comunicación,<br />

especialmente internet, fai doa<strong>da</strong> esa previsión: os rapaces galegos chatean en<br />

inglés cos do Extremo Oriente. Esta é a reali<strong>da</strong><strong>de</strong>).<br />

Vou dicir agora o que penso eu que <strong>de</strong>bemos facer: creo que calquera<br />

normativa que se adopte <strong>de</strong>be ser aplica<strong>da</strong> inmediatamente, e universalmente,<br />

nas aulas. É un compromiso profesional pero tamén, para os galeguistas, un<br />

<strong>de</strong>ber.<br />

Penso que hai que minimizar nas aulas os cambios normativos. Insistir en que<br />

consisten simplemente en consagrar como preferentes <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s opcións,<br />

recomen<strong>da</strong>r o seu uso con coherencia interna, e na<strong>da</strong> máis.<br />

Materiais fotocopiados<br />

Houbo un tempo no que os profesores <strong>de</strong> galego tivemos que improvisar os<br />

materiais <strong>de</strong> traballo, porque non os había. Así mesmo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> outras instancias<br />

insistiuse en que fosen os propios profesores quen elaborasen o seus materiais<br />

curriculares. Pois ben: en non estou <strong>de</strong> acordo (ou só circunstancialmente) ¿Por<br />

que? Porque penso que é un esforzo extraordinario para obter uns resultados<br />

moi cativos e <strong>de</strong>slucidos. Por esa tradición <strong>de</strong> carencias, precisamente, a nosa é<br />

unha <strong>da</strong>s materias nas que unha porcentaxe alta <strong>de</strong> profesoras e profesores<br />

<strong>de</strong>dican máis tempo, e esforzo, á elaboración <strong>de</strong> materiais.<br />

Duplican así, na miña opinión, un traballo que xa <strong>de</strong> seu é ingrato e difícil.<br />

Penso que o noso labor non é, como profesores, a elaboración dos materiais, <strong>da</strong><br />

mesma maneira que un albanel non ten que facer os ladrillos ou as trabes, ou as<br />

bovediñas... senón saber colocalas ben. Para min, esta é a cuestión, 'saber<br />

colocar ben' os perpiaños no lugar e no tempo axeitados. O bo albanel sabe<br />

colocar ben eses elementos na pare<strong>de</strong>, pero aco<strong>de</strong> ó mercado para fornecerse<br />

dos materiais que precisa.<br />

Creo que todos <strong>de</strong>bemos esixirlle ó mercado (que para iso está) os materiais<br />

que necesitamos; noutras palabras: eu recomendo o libro <strong>de</strong> texto, e non a<br />

— 245 —


Xesús Valcárcel<br />

elaboración <strong>de</strong> materiais, porque se trata dun esforzo inxente para o profesor,<br />

con escasa rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong>, sempre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a miña opinión, na eficacia docente.<br />

Na nosa materia hai case tantos libros <strong>de</strong> texto (con retallos <strong>de</strong> aquí e <strong>de</strong> alí)<br />

coma profesores, porque ca<strong>da</strong> un <strong>de</strong> nós fixo un. Penso que nisto tamén temos<br />

que an<strong>da</strong>r cos tempos e por suposto, sen <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> pescu<strong>da</strong>r e <strong>de</strong> <strong>de</strong>señar novas<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, simplificar na medi<strong>da</strong> do posible o noso traballo.<br />

Necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> dous tipos: metodolóxica e específica<br />

Comezarei expoñendo algunhas cuestións xerais relaciona<strong>da</strong>s coa formación:<br />

en primeiro lugar, non to<strong>da</strong> a formación que se oferta se xestiona a través <strong>da</strong><br />

administración educativa, senón que hai outras instancias diversas (sindicatos,<br />

empresas, asociacións, etc.), que tamén achegan a súa contribución.<br />

De to<strong>da</strong>s elas, a competición más forte, e a máis diferencia<strong>da</strong>, é sen dúbi<strong>da</strong> a<br />

dos medios <strong>de</strong> comunicación, a través <strong>da</strong>s novas tecnoloxías. Na re<strong>de</strong> está todo.<br />

Os medios non só inflúen na formación dos profesores senón, sobre todo, na dos<br />

escolares. Para eles son a fonte <strong>de</strong> información, e <strong>de</strong> formación, máis importante<br />

á parte <strong>da</strong> escola. Esta é unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong> que non po<strong>de</strong>mos ignorar.<br />

Quero salientar tamén un feito <strong>de</strong> importancia para compañeiros e<br />

compañeiras: hai axu<strong>da</strong>s para a formación, <strong>de</strong> diversos tipos, que a penas<br />

usámo-los profesores <strong>de</strong> lingua galega e literatura. Vou citar aquelas nas que<br />

po<strong>de</strong>mos participar directamente:<br />

• concé<strong>de</strong>nse anualmente arredor <strong>de</strong> cen licencias por estudios para que<br />

aqueles docentes que o <strong>de</strong>sexen poi<strong>da</strong>n rematar outros estudios ou realizar<br />

proxectos <strong>de</strong> investigación: fun responsable <strong>de</strong>sta xestión e vin, con<br />

sorpresa, moi poucas solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> galego.<br />

• concé<strong>de</strong>nse axu<strong>da</strong>s económicas a distintas asociacións sen ánimo <strong>de</strong> lucro<br />

para a realización <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación do profesorado.<br />

• concé<strong>de</strong>se apoio económico a profesores que constitúen grupos <strong>de</strong> traballo<br />

para abor<strong>da</strong>r aspectos formativos non contemplados noutras mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

formación.<br />

• concé<strong>de</strong>se apoio económico, e asesoramento, a profesoras e profesores que<br />

constitúen seminarios permanentes (elaboración <strong>de</strong> materiais, <strong>de</strong>bate, etc.).<br />

• concé<strong>de</strong>se apoio económico, e asesoramento, a proxectos <strong>de</strong> formación en<br />

centros.<br />

• concé<strong>de</strong>nse reintegros individuais, xustificando a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> formación.<br />

No que atinxe, en concreto, á formación na materia, hai dous tipos <strong>de</strong><br />

necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s: a formación metodolóxica e a formación científica ou específica.<br />

Ca<strong>da</strong> profesional docente aten<strong>de</strong>, como mellor po<strong>de</strong>, esas dúas necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, a<br />

través <strong>da</strong>s posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s que coñece (que non son, como dixen antes,<br />

unicamente as que ofrece a administración educativa).<br />

— 246 —


Aformación <strong>de</strong> profesorado <strong>de</strong> lingua galega e literatura: dificulta<strong>de</strong>s e necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

Unha orientación práctica e normalizadora<br />

As <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s <strong>de</strong> formación coinci<strong>de</strong>n plenamente coa orientación que estimo<br />

eu, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha perspectiva normalizadora, recomen<strong>da</strong>ble para a materia. To<strong>da</strong>s<br />

as formulacións que abor<strong>da</strong>n o estudio <strong>da</strong>s linguas son, sobre o papel, <strong>de</strong><br />

utili<strong>da</strong><strong>de</strong> para o galego. Sen embargo, a contextualización imprescindible (imos<br />

ensinar lingua a uns escolares, nun tempo e nun lugar concretos) fai que non<br />

to<strong>da</strong>s sexan, por igual, útiles. A etnometodoloxía (lingüística contextual,<br />

predomio do oral, etc.) que sería recomen<strong>da</strong>ble noutras circunstancias<br />

socialmente máis favorables (como é o caso do catalán), non me parece,<br />

exclusivamente, nas circunstancias que se <strong>da</strong>n con respecto ó galego, a<br />

orientación máis axeita<strong>da</strong>. E si, sen embargo, o estudio estructural, máis<br />

tradicional, pero <strong>de</strong> máis rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong> á hora <strong>de</strong> coñecer e <strong>de</strong> manexar o<br />

código.<br />

Propoño como inspiración orientadora o estructuralismo e o xenerativismo. A<br />

consi<strong>de</strong>ración <strong>da</strong> lingua como ‘sistema <strong>de</strong> signos’ permite a reflexión sobre<br />

morfoloxía e sintaxe, sobre o léxico, sobre a fonética etc. O abandono <strong>de</strong>sta<br />

orientación para centrarse nos actos <strong>de</strong> fala do <strong>de</strong>nominado ‘enfoque<br />

comunicativo’, ou para centrarse en cuestións <strong>de</strong> sociolingüística e psicolingüística,<br />

do ‘enfoque etnometodolóxico’, non está a <strong>da</strong>r bos resultados.<br />

Alumnas e alumnos non adquiren os necesarios coñecementos teóricos nin as<br />

<strong>de</strong>strezas prácticas que é misión <strong>da</strong> materia <strong>de</strong> lingua ensinarlles.<br />

Os motivos que <strong>da</strong>n lugar a esas <strong>de</strong>ficiencias son múltiples: en primeiro<br />

lugar, é certo que non se chegou a aplicar o ‘enfoque comunicativo’. Pero,<br />

precisamente, ¿por que? Porque hai dificulta<strong>de</strong>s insuperables para o profesor<br />

que o impi<strong>de</strong>n. Entre eles, pero non é o único, o peso <strong>da</strong> tradición na ensinanza<br />

<strong>da</strong>s linguas. O enfoque comunicativo é papel mollado, prosa didáctica (moi<br />

vistosa, suxestiva...) pero <strong>de</strong> escasa aplicación práctica. E a didáctica do galego<br />

está menos necesita<strong>da</strong> <strong>de</strong> doutrinas e máis <strong>de</strong> ‘aprendizaxe <strong>da</strong> lingua’,<br />

sinxelamente.<br />

A revisión é necesaria, xa que se trata <strong>de</strong> asumi-la reali<strong>da</strong><strong>de</strong>. Apren<strong>de</strong>r<br />

lingua, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a materia <strong>de</strong> lingua e literatura galegas, ten que ver ante todo co<br />

estudio sistemático <strong>da</strong> morfoloxía e <strong>da</strong> sintaxe, <strong>da</strong> práctica fonética, <strong>da</strong><br />

adquisición do léxico etc. Só a partir <strong>de</strong>sa maduración se po<strong>de</strong>n conseguir<br />

froitos <strong>de</strong> cara á competencia comunicativa (coñecementos teóricos + <strong>de</strong>strezas)<br />

e, especialmente, <strong>de</strong> cara á normalización. A teoría é moi simple: que apren<strong>da</strong>n<br />

e que xustifiquen, a través <strong>de</strong> probas obxectivas, eses coñecementos. Que a usen<br />

ou non fóra <strong>da</strong> aula, xa non <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> nós.<br />

Perspectivas <strong>de</strong> futuro<br />

Nestes anos <strong>de</strong> implantación escolar déronse pasos moi gran<strong>de</strong>s na dirección<br />

<strong>da</strong> aceptación social <strong>da</strong> lingua (se ben, aín<strong>da</strong> hai moito por facer) pero<br />

— 247 —


Xesús Valcárcel<br />

avanzouse bastante menos no seu uso, e mesmo no seu coñecemento<br />

sistemático: sen embargo, este último é, propiamente, a nosa responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

como di<strong>da</strong>ctas.<br />

Conseguiuse isto mediante un esforzo colectivo, <strong>de</strong> diferentes instancias, e<br />

cábenos a profesoras e profesores <strong>de</strong> galego a honra <strong>de</strong> contribuír, como<br />

primeiros protagonistas, a ese proceso. Quen máis fixo polo galego foron<br />

persoas anónimas, profesoras e profesores, que asumiron responsablemente a<br />

súa función docente e cumpriron co seu traballo. Foi importante, así mesmo, a<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> círculos intelectuais, que fixeron posible a incorporación do<br />

idioma a sectores políticos refractarios.<br />

Non <strong>de</strong>bemos per<strong>de</strong>r ese capital, baixo ningún concepto, nin abandona-la<br />

loita pon<strong>de</strong>ra<strong>da</strong> e contextual por outras iniciativas incertas, mentres chega (ou<br />

non) o día <strong>da</strong> revolución, que a cadora semella máis lonxe.<br />

Aconcepción piñeirista, que foi extrema<strong>da</strong>mente útil e positiva na <strong>de</strong>fensa do<br />

idioma e <strong>da</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>, segue a ter plena vixencia. A súa acción supuxo a<br />

aceptación homeopática (a que o País vai admitindo) <strong>da</strong> lingua. Esta afirmación<br />

é bastante máis ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ira có feito <strong>de</strong> resultar, como moitas veces se di, <strong>de</strong><br />

rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong> electoral o uso do idioma, opinión máis que discutible. A<br />

receptivi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> segue a ser moi cauta.<br />

Hai que compren<strong>de</strong>r ben, con tódolos matices, os argumentos contrarios. A<br />

tradición galega é experta en matices. Por asombroso que resulte, hai posicións<br />

contrarias á aceptación do galego, mesmo carga<strong>da</strong>s <strong>de</strong> prexuízos, que expresan<br />

temor a ver relega<strong>da</strong> a propia i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>. Eu vou partir dunha ver<strong>da</strong><strong>de</strong> obvia<br />

(pero que se di pouco, porque imos <strong>de</strong> victoria en victoria, ata a <strong>de</strong>rrota final): o<br />

castelán é unha lingua que ten presencia en amplos sectores <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

galega. Hai, por outra parte, un consenso maioritario sobre o bilingüismo (e son<br />

moi escasos os <strong>de</strong>fensores do monolingüismo castelán ou galego que preten<strong>de</strong>n,<br />

respectivamente, a extinción <strong>da</strong> outra lingua). Pois ben, aproveitemos esa<br />

circunstancia. Non hai máis camiño có bilingüismo (eu, alomenos, non o vexo);<br />

é máis: os castelán falantes, subsceptibles <strong>de</strong> aceptar o galego, e <strong>de</strong> adoptalo<br />

(que son unha gran maioría), non <strong>de</strong>ben temer pola per<strong>da</strong> <strong>da</strong> súa lingua. Antes<br />

ben, nunha situación como a galega, o uso fóra <strong>da</strong>s aulas <strong>da</strong> outra lingua,<br />

predicando co exemplo ese bilingüismo, e <strong>de</strong>man<strong>da</strong>ndo dos interlocutores a<br />

xusta reciproci<strong>da</strong><strong>de</strong> é, posiblemente, un camiño moito más efectivo có<br />

monolingüismo puro. Oxalá tivesemos unha socie<strong>da</strong><strong>de</strong> bilingüe: os procesos<br />

humanos son, por <strong>de</strong>finición, a<strong>da</strong>ptativos e progresivos. Aspirar a gran<strong>de</strong>s<br />

cambios, fantásticos, non leva a ningures. Os gran<strong>de</strong>s cambios (polo menos en<br />

poesía) son falsificacións.<br />

Hai tres etapas en calquera proceso <strong>de</strong> aprendizaxe, cunha or<strong>de</strong> inalterable:<br />

percibi-la información, compren<strong>de</strong>-la información e utiliza-la información.<br />

Estes pasos son válidos, tamén, para o galego. Representan o ‘camiño<br />

— 248 —


Aformación <strong>de</strong> profesorado <strong>de</strong> lingua galega e literatura: dificulta<strong>de</strong>s e necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

individual’ <strong>da</strong> mensaxe. Agora ben, no noso caso hai que diferenciar dous tipos<br />

<strong>de</strong> información: por unha ban<strong>da</strong>, a meramente lingüística, que ten por obxecto o<br />

coñecemento do código e, por outra, a psicolingüística e sociolingüística. Non<br />

po<strong>de</strong>mos abandonar, nin moito menos, o estudio <strong>de</strong>stas materias, pero si que<br />

penso que é útil propiciar un cambio no centro prioritario <strong>de</strong> interese. O estudio<br />

sistemático <strong>da</strong> lingua, e o seu coñecemento <strong>de</strong>mostrable, <strong>de</strong>be primar sobre as<br />

interpretacións <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> e, por suposto, sobre as <strong>de</strong>claracións <strong>de</strong> intencións.<br />

A sociolingüística e a psicolingüística (<strong>de</strong>nominacións, por certo, discuti<strong>da</strong>s) si<br />

<strong>de</strong>ben estar presentes, pero nun segundo plano, respal<strong>da</strong><strong>da</strong>s polo coñecemento<br />

efectivo, e <strong>de</strong>mostrable, do idioma.<br />

Temos que a<strong>da</strong>ptarnos á reali<strong>da</strong><strong>de</strong>. A a<strong>da</strong>ptación ó contexto é un principio<br />

pe<strong>da</strong>góxico universalmente aceptado (Montesori, Lavob, Clapara<strong>de</strong>, Novak,<br />

etc.); é un dos poucos aspectos <strong>da</strong> didáctica sobre os que hai un consenso<br />

unánime. Para levar a cabo calquera cambio, nova estratexia ou mellora <strong>da</strong><br />

ensinanza, <strong>de</strong>bemos partir <strong>da</strong> análise veraz <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

A misión dunha clase <strong>de</strong> lingua é algo moi sinxelo, humil<strong>de</strong> e práctico:<br />

ensinarlles lingua. A nosa encomen<strong>da</strong>, como profesores <strong>de</strong> galego e,<br />

consecuentemente, como normalizadores do idioma, é dotar a nenos e nenas<br />

dunha ferramenta para o seu uso nesta e noutras materias e, se quixesen, na súa<br />

vi<strong>da</strong> diaria. Pero iso xa non <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> nós, como profesores <strong>da</strong> materia, senón<br />

doutras instancias nas que si po<strong>de</strong>mos estar como ci<strong>da</strong>dáns.<br />

A formación do profesorado <strong>de</strong> lingua galega e literatura estará orienta<strong>da</strong> a<br />

satisface-las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>tecta<strong>da</strong>s, e as <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s máis urxentes, <strong>de</strong><br />

compañeiras e compañeiros. Nese abano teñen un lugar especial as activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

relaciona<strong>da</strong>s coas novas tecnoloxías, a actualización científica dos<br />

coñecementos sobre a materia etc. En resumo, unha formación artella<strong>da</strong> sobre<br />

estes tres principios:<br />

• Diagnose veraz <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong>,<br />

• Capacitación metodolóxica e científica e<br />

• Oferta a<strong>da</strong>pta<strong>da</strong> ás <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s reais do profesorado.<br />

— 249 —


MESA REDONDA<br />

POLÍTICAS LINGÜÍSTICAS E EDUCATIVAS<br />

NO ESTADO ESPAÑOL<br />

Mo<strong>de</strong>rador: ANTÓN SANTAMARINA FERNÁNDEZ<br />

(Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)


Política lingüística y educativa en el País Vasco<br />

Xabier Aizpurua Telleria<br />

Viceconsejero <strong>de</strong> Política Lingüística <strong>de</strong>l País Vasco<br />

En primer lugar quiero agra<strong>de</strong>cer muy sinceramente a los responsables <strong>de</strong> la<br />

<strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, organizadores <strong>de</strong> este Congreso, y muy especialmente al Director<br />

Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística, Xesús Pablo González Moreiras, su amable<br />

invitación así como to<strong>da</strong>s las atenciones que han tenido, estos días, con el resto<br />

<strong>de</strong> responsables <strong>de</strong> política lingüística <strong>de</strong>l Estado.<br />

En mi intervención voy a centrarme en esbozar el lugar que ocupa el euskera<br />

en la socie<strong>da</strong>d vasca para, posteriormente, presentar los retos y objetivos principales<br />

<strong>de</strong> la política lingüística <strong>de</strong>l Gobierno Vasco.<br />

Pero antes <strong>de</strong> continuar tendría que aclarar, en relación al organigrama, que la<br />

Viceconsejería <strong>de</strong> Política Lingüística está situa<strong>da</strong> en el organigrama <strong>de</strong>l Gobierno<br />

Vasco en una situación semejante a la <strong>de</strong> Cataluña y diferente, por ejemplo,<br />

<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> o Navarra puesto que está en el Departamento <strong>de</strong> Cultura y no en<br />

el Departamento <strong>de</strong> Educación. En cualquier caso, se trata <strong>de</strong> un organismo <strong>de</strong><br />

carácter horizontal encargado <strong>de</strong> coordinar, planificar y dirigir la política lingüística<br />

tanto inter<strong>de</strong>partamental como interinstitucional en la Comuni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l<br />

País Vasco.<br />

Voy a <strong>de</strong>stacar, muy brevemente, cuatro o cinco apuntes sobre la situación<br />

<strong>de</strong>l euskera en Euskalerría o País Vasco:<br />

• El euskera es una lengua minoritaria y minoriza<strong>da</strong> en el conjunto <strong>de</strong> Euskalerría:<br />

si observamos los territorios <strong>de</strong> habla vasca, po<strong>de</strong>mos señalar<br />

que, tanto en el norte, en Francia, como en el sur, en España, las lenguas<br />

circun<strong>da</strong>ntes, es <strong>de</strong>cir, el español y el francés, son predominantes en todos<br />

los ámbitos <strong>de</strong> uso, a nivel familia, en la comuni<strong>da</strong>d más próxima<br />

fuera <strong>de</strong> la familia (amigos, socie<strong>da</strong>d,...) y en los ámbitos <strong>de</strong> uso más<br />

formales (medios <strong>de</strong> comunicación, trabajo, administración,...). En consecuencia,<br />

la norma social imperante, es favorable a la lengua dominante,<br />

castellano o francés, y no al euskera, incluso en aquellos municipios con<br />

mayores porcentajes <strong>de</strong> vascófonos.<br />

• A pesar <strong>de</strong> ello, felizmente, el euskera, es sobre todo y ante todo un<br />

instrumento vivo <strong>de</strong> comunicación para miles y miles <strong>de</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos vascos<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un patrimonio y un tesoro que la inmensa mayoría queremos<br />

preservar.<br />

• Por otro lado, gracias a la labor <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>, estas últimas déca<strong>da</strong>s, tanto<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos como <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la iniciativa social, el proceso <strong>de</strong><br />

unificación, normativización y mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> la lengua ha sido un<br />

éxito y su expansión <strong>de</strong>mográfica, geográfica y funcional ha sido muy<br />

consi<strong>de</strong>rable: se han ganado miles <strong>de</strong> nuevos hablantes; se ha recuperado<br />

— 253 —


Xabier Aizpurua Telleria<br />

el euskera en municipios don<strong>de</strong> se había perdido hace más <strong>de</strong> 100 ó 150<br />

años <strong>de</strong> modo que no hay ya, en la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma <strong>de</strong>l País<br />

Vasco, ningún municipio sin euskaldunes; y lo que es más importante, el<br />

euskera ha accedido a los ámbitos <strong>de</strong> uso más formales en los que había<br />

<strong>de</strong>saparecido o no había estado presente jamás (medios <strong>de</strong> comunicación,<br />

administración, empresas, nuevas tecnologías <strong>de</strong> la información y <strong>de</strong> la<br />

comunicación).<br />

• En cualquier caso, la situación <strong>de</strong>l euskera en Euskalerría es muy diversa,<br />

dinámica y cambiante en los diversos territorios <strong>de</strong> habla vasca. Decimos<br />

que es diversa, porque tenemos municipios don<strong>de</strong> el porcentaje <strong>de</strong> euskaldunes<br />

o bilingües supera ampliamente el 50/60/70%. Pero al mismo<br />

tiempo tenemos otros municipios don<strong>de</strong> el porcentaje <strong>de</strong> bilingües ron<strong>da</strong><br />

el 5%.<br />

• Y <strong>de</strong>cimos que es dinámica y cambiante porque, tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong><br />

vista <strong>de</strong> la transmisión intergeneracional <strong>de</strong>l euskera a través <strong>de</strong> la familia<br />

o <strong>de</strong> su adquisición posterior a través <strong>de</strong> la escuela o en la e<strong>da</strong>d más<br />

adulta como <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> su uso en la familia, entre amigos,<br />

en el trabajo o en los ámbitos <strong>de</strong> uso más formales, la situación está cambiando<br />

enormemente en los diversos territorios <strong>de</strong> habla vasca. Las situaciones<br />

extremas <strong>de</strong> monolingüismo, sea en euskera sea en castellano, están<br />

<strong>da</strong>ndo paso, ca<strong>da</strong> vez más, a situaciones complejas <strong>de</strong> mezcla o mestizaje:<br />

ninguna persona que haya aprendido euskera ha perdido el castellano,<br />

en absoluto y entre los euskaldunes predominan, ca<strong>da</strong> vez más,<br />

aquellos cuya lengua materna es el castellano <strong>de</strong> modo que hay bilingües<br />

que se expresan con mayor facili<strong>da</strong>d en castellano que en euskera y ello<br />

causa creciente preocupación por la ‘cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la lengua’; los euskaldunes,<br />

monolingües, prácticamente han <strong>de</strong>saparecido, (suponen menos <strong>de</strong>l<br />

1%) y los castellanos monolingües están <strong>de</strong>creciendo rápi<strong>da</strong>mente, al<br />

menos en la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Vasca.<br />

• Las re<strong>de</strong>s sociales están compuestas, felizmente, por castellanos<br />

monolingües y por bilingües lo que, sin embargo, no facilita el uso <strong>de</strong>l<br />

euskera y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l uso cobra ca<strong>da</strong> vez mayor fuerza el<br />

fenómeno <strong>de</strong>l uso alternativo <strong>de</strong>l euskera y castellano o cambio lingüístico<br />

<strong>de</strong> modo que <strong>de</strong>pendiendo <strong>de</strong> la necesi<strong>da</strong>d, tema, contexto o momento<br />

se utilizan el euskera y/o el castellano, incluso entre interlocutores<br />

bilingües.<br />

Dicho esto diría que el régimen jurídico <strong>de</strong> la cooficiali<strong>da</strong>d lingüística en la<br />

Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Vasca, <strong>da</strong>ta <strong>de</strong>l articulo 3 <strong>de</strong> la Constitución <strong>de</strong>l 78, <strong>de</strong>l<br />

Estatuto <strong>de</strong> Autonomía <strong>de</strong>l 79 y <strong>de</strong> la Ley 10/1982, Básica <strong>de</strong> Normalización<br />

<strong>de</strong>l Uso <strong>de</strong>l Euskera, <strong>de</strong>l año 82. Tras la aprobación <strong>de</strong> estas leyes, una <strong>de</strong> las<br />

<strong>de</strong>cisiones más importantes <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos <strong>de</strong>l País Vasco fue precisa-<br />

— 254 —


Política lingüística y educativa en el País Vasco<br />

mente cumplir esta Ley Básica <strong>de</strong> Normalización <strong>de</strong>l Uso <strong>de</strong>l Euskera que reconocía<br />

los <strong>de</strong>rechos lingüísticos <strong>de</strong> los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos y establecía los <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> los<br />

po<strong>de</strong>res públicos para que se cumplan en la práctica estos <strong>de</strong>rechos lingüísticos.<br />

Avista <strong>de</strong> ello la acción positiva a favor <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l euskera ha sido uno <strong>de</strong><br />

los ejes básicos <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> todos los gobiernos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 82. Ello se ha<br />

plasmado en la adopción <strong>de</strong> diversas medi<strong>da</strong>s <strong>de</strong> actuación en ámbitos tales<br />

como la estan<strong>da</strong>rización y mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong>l euskera, la euskal<strong>da</strong>nización <strong>de</strong>l<br />

sistema educativo preuniversitario y universitario, la enseñanza <strong>de</strong>l euskera a<br />

los adultos, los medios <strong>de</strong> comunicación, la promoción y el fomento <strong>de</strong> la cultura,<br />

la administración pública y, en estos últimos años, también en el ámbito<br />

socioeconómico y en la nuevas tecnologías <strong>de</strong> la información y <strong>de</strong> la comunicación;<br />

la creación <strong>de</strong> los organismos responsables <strong>de</strong> todo ello y la aprobación <strong>de</strong><br />

los oportunos presupuestos.<br />

Recientemente, precisamente en el año 99, el Parlamento Vasco ha aprobado<br />

el Plan General <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong>l Uso <strong>de</strong>l Euskera que tras realizar un exhaustivo<br />

análisis <strong>de</strong> los puntos fuertes y débiles <strong>de</strong> la política segui<strong>da</strong> durante los últimos<br />

20/25 años en los diferentes sectores <strong>de</strong> actuación ya citados formula,<br />

cara al futuro, tres objetivos estratégicos <strong>de</strong> actuación:<br />

• En primer lugar, garantizar la transmisión intergeneracional <strong>de</strong>l euskera,<br />

es <strong>de</strong>cir, incorporar nuevos hablantes bien a través <strong>de</strong> la transmisión familiar<br />

bien a través <strong>de</strong> la escuela o <strong>de</strong> la enseñanza <strong>de</strong> euskera a los<br />

adultos.<br />

• En segundo lugar, aumentar la presencia y el uso <strong>de</strong>l euskera a través <strong>de</strong><br />

la oferta <strong>de</strong> productos y servicios en euskera y posibilitar el acceso <strong>de</strong>l<br />

euskera a nuevos ámbitos <strong>de</strong> uso: en ese sentido, consi<strong>de</strong>ramos que es la<br />

oferta la que crea la <strong>de</strong>man<strong>da</strong> y no al revés.<br />

• Y en tercer lugar, mejorar la cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la lengua profundizando aún más<br />

para ello en la planificación <strong>de</strong>l corpus <strong>de</strong>l euskera y fomentando el consumo<br />

<strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación y <strong>de</strong> la producción sociocultural en<br />

euskera.<br />

Como indicadores <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> to<strong>da</strong> esta política se pue<strong>de</strong>n citar los <strong>da</strong>tos<br />

relativos a la evolución <strong>de</strong> la competencia lingüística, al uso <strong>de</strong>l euskera y a<br />

su transmisión intergeneracional, inclui<strong>da</strong> la transmisión familiar:<br />

• Si bien consi<strong>de</strong>rando la población global, en su totali<strong>da</strong>d, el porcentaje <strong>de</strong><br />

castellanos monolingües duplica, hoy por hoy, al <strong>de</strong> bilingües la reali<strong>da</strong>d,<br />

entre la población menor <strong>de</strong> 25 años, la situación es justamente la inversa<br />

siendo los bilingües quienes duplican a los castellanos monolingües.<br />

• Las encuestas realiza<strong>da</strong>s tanto por los gobiernos como por otras agencias<br />

no gubernamentales reflejan un ligero aumento <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l euskera, en<br />

casi todos los ámbitos, y lo que es más importante también <strong>de</strong> la transmisión<br />

familiar; apenas hay pérdi<strong>da</strong>s en la misma e incluso ca<strong>da</strong> vez más<br />

— 255 —


Xabier Aizpurua Telleria<br />

neovascófonos o adultos que han estudiado el euskera como segun<strong>da</strong><br />

lengua a través <strong>de</strong>l sistema educativo vasco se lo transmiten como primera<br />

lengua a sus hijos <strong>de</strong> modo que dicha cifra alcanza ya a un tercio <strong>de</strong>l<br />

conjunto <strong>de</strong> jóvenes parejas en que tanto el padre como la madre son<br />

neovascófonos, lo cual es un <strong>da</strong>to realmente esperanzador.<br />

Dicho esto, cabe preguntarse, y con esto termino, si con el mo<strong>de</strong>lo actual,<br />

esto es, con todo este enorme esfuerzo <strong>de</strong> normalización lingüística que hemos<br />

realizado y estamos <strong>de</strong>sarrollando, estas últimas déca<strong>da</strong>s, es posible, en el futuro<br />

próximo, conseguir la plena normalización <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l euskera en nuestra socie<strong>da</strong>d<br />

y yo, personalmente, me atrevería a contestar que no y que, a<strong>de</strong>más, esa<br />

no es ni nuestra preocupación más inminente ni nuestro objetivo más inmediato:<br />

la plena normalización <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l euskera es un objetivo <strong>de</strong>seado pero no alcanzable,<br />

en el futuro inmediato, por lo que para nosotros es mucho más urgente<br />

profundizar y reforzar los actuales acuerdos y consensos sociales y políticos relativos<br />

a la política lingüística y tratar <strong>de</strong> ampliarlos, ca<strong>da</strong> vez más, para tratar<br />

<strong>de</strong> llegar a alcanzar o fijar un terreno <strong>de</strong> juego ca<strong>da</strong> vez más favorable para el<br />

euskera. Todo proceso <strong>de</strong> inversión <strong>de</strong>l cambio lingüístico, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> recuperación<br />

<strong>de</strong> la lengua propia que ha sido <strong>de</strong>splaza<strong>da</strong> es, por <strong>de</strong>finición, largo y<br />

complicado y requiere <strong>de</strong>l concurso <strong>de</strong> varias generaciones. Por ello, el reto más<br />

importante consiste en garantizar la transmisión intergeneracional <strong>de</strong> la lengua<br />

propia, progresivamente, en condiciones más favorables.<br />

En este sentido, creemos prioritario superar dos discursos extremistas o dicotómicos<br />

consistentes, uno en <strong>de</strong>clarar el euskera como patrimonio o un tesoro<br />

a preservar pero no presentando e incluso rechazando las propuestas <strong>de</strong> acción<br />

positiva necesarias para ello y el otro en reclamar o reivindicar medi<strong>da</strong>s <strong>de</strong><br />

normalización lingüística ajenas al sentir mayoritario <strong>de</strong> población o que son<br />

inviables con la reali<strong>da</strong>d social y lingüística <strong>de</strong> nuestro país.<br />

Para terminar diría que, por todo ello, el borrador <strong>de</strong>l presupuesto <strong>de</strong> la Viceconsejería<br />

<strong>de</strong> Política Lingüística <strong>de</strong>l Gobierno Vasco plantea siete líneas fun<strong>da</strong>mentales<br />

<strong>de</strong> actuación que son:<br />

1) Avanzar en el diseño conjunto <strong>de</strong> la política lingüística <strong>de</strong> nuestro país<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> que la política lingüística es una <strong>de</strong> las políticas<br />

estratégicas <strong>de</strong> actuación para la cohesión social.<br />

2) Impulsar los planes <strong>de</strong>l euskera en las organizaciones públicas y priva<strong>da</strong>s<br />

para que su actuación se a<strong>da</strong>pte y atien<strong>da</strong> ca<strong>da</strong> vez mejor a las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

lingüísticas <strong>de</strong> las nuevas generaciones que son eminentemente bilingües.<br />

3) Integrar los esfuerzos <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> euskera a adultos en el marco <strong>de</strong><br />

la implementación <strong>de</strong> planes <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l euskera en las organizaciones<br />

públicas y priva<strong>da</strong>s.<br />

— 256 —


Política lingüística y educativa en el País Vasco<br />

4) Potenciar las nuevas tecnologías <strong>de</strong> la información y la comunicación en<br />

euskera y fomentar su presencia en Internet.<br />

5) Fijar y coordinar los criterios <strong>de</strong> actuación en lo que respecta a la<br />

terminología y a la toponimia <strong>de</strong> Euskalerría y <strong>de</strong> su plasmación en el<br />

paisaje lingüístico <strong>de</strong> nuestro país.<br />

6) Fomentar la necesaria cooperación entre los medios <strong>de</strong> comunicación en<br />

euskera.<br />

7) Impulsar aquellos proyectos <strong>de</strong> inversión en infraestructuras sociales<br />

estratégicas que constituyan una singular aportación a la mejora <strong>de</strong> los<br />

están<strong>da</strong>res <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d y <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios en el ámbito <strong>de</strong> la política<br />

lingüística.<br />

— 257 —


Política lingüística y educativa en la Comuni<strong>da</strong>d<br />

Autónoma Valenciana<br />

Josep Vicent Felip i Monlleó<br />

Director General <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación e Innovación Educativa y Política Lingüística<br />

<strong>de</strong> la Conselleria <strong>de</strong> Cultura y Educación <strong>de</strong> la Generalitat Valenciana<br />

La reali<strong>da</strong>d sociolingüística <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana, don<strong>de</strong> históricamente<br />

existen dos territorios diferenciados con un marcado predominio <strong>de</strong>l valenciano<br />

o <strong>de</strong>l castellano en ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> ellos, ha hecho necesario un <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> la legislación en materia lingüística, especialmente tras la aprobación <strong>de</strong> la<br />

Constitución Española <strong>de</strong> 1978, que en su artículo 3º reconoce al castellano<br />

como lengua oficial <strong>de</strong>l Estado y permite que las otras lenguas españolas sean<br />

también oficiales <strong>de</strong> acuerdo con los respectivos estatutos, otorgándoles, a<strong>de</strong>más,<br />

especial respeto y protección.<br />

El Estatuto <strong>de</strong> Autonomía <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana <strong>de</strong> 1982, artículo 7.4<br />

<strong>de</strong>l EACV 1 , basándose en la propia Constitución, reconoce como idiomas<br />

oficiales <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d el valenciano y el castellano. Esto significa que a<br />

partir <strong>de</strong> ese momento se han <strong>de</strong> establecer los medios e instrumentos necesarios<br />

para que se recupere el uso social <strong>de</strong>l valenciano en aquellos ámbitos en los<br />

que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1707, cuando el famoso Decreto <strong>de</strong> Nueva Planta <strong>de</strong> Felipe V, no se<br />

podía usar <strong>de</strong> forma oficial, es <strong>de</strong>cir, básicamente, en la enseñanza, en las instituciones,<br />

en los medios <strong>de</strong> comunicación y en la documentación jurídica y administrativa.<br />

Apartir <strong>de</strong> la aprobación <strong>de</strong>l EACV se hacía necesaria una ley ampliamente<br />

consensua<strong>da</strong> que garantizara el uso normal <strong>de</strong> las dos lenguas, que asegurara su<br />

conocimiento, que otorgara respeto y protección oficial al valenciano, y que <strong>de</strong>limitara<br />

los territorios <strong>de</strong> predominio <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> las dos lenguas oficiales.<br />

En el año 1983, las Cortes Valencianas aprobaron la Ley <strong>de</strong> Uso y Enseñanza<br />

<strong>de</strong>l Valenciano 2 , que reconoce la igual<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las dos lenguas, en cuanto a su<br />

uso, en el territorio <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana y el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos<br />

valencianos a conocer y a usar el valenciano, tanto oral como por escrito, en las<br />

relaciones priva<strong>da</strong>s y con las instancias públicas.<br />

Una política lingüística <strong>de</strong> promoción social<br />

La política lingüística que lleva a cabo el actual Gobierno Valenciano preten<strong>de</strong><br />

implicar en este proceso <strong>de</strong> recuperación en que nos encontramos inmersos a<br />

la mayoría <strong>de</strong> agentes sociales. Para ello, se <strong>de</strong>stinan ayu<strong>da</strong>s a las asociaciones<br />

1<br />

Estatuto <strong>de</strong> Autonomía <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana, Ley Orgánica 5/1982 <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> julio.<br />

2<br />

En a<strong>de</strong>lante LUEV.<br />

— 259 —


Josep Vicent Felip i Monlleó<br />

sin ánimo <strong>de</strong> lucro, ubica<strong>da</strong>s en la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus actuaciones<br />

cotidianas ayu<strong>da</strong>n a promocionar el valenciano. Muchas <strong>de</strong> estas asociaciones<br />

organizan cursos <strong>de</strong> valenciano para sus asociados y simpatizantes, procurando<br />

<strong>de</strong> esta forma que ca<strong>da</strong> día aumente el número <strong>de</strong> personas que son capaces<br />

<strong>de</strong> hablar, leer y escribir en valenciano. Otras <strong>de</strong> las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> estas<br />

asociaciones que son subvenciona<strong>da</strong>s se refieren a la edición <strong>de</strong> revistas u otros<br />

materiales divulgativos que favorecen una mayor extensión <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong><br />

la lengua por parte <strong>de</strong> los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos.<br />

Siguiendo con esta política extensiva <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong> las habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas<br />

<strong>de</strong>l valenciano, que permitan equiparar el conocimiento <strong>de</strong> las dos lenguas<br />

oficiales, la Conselleria <strong>de</strong> Cultura y Educación ha venido estableciendo<br />

convenios <strong>de</strong> cooperación con los sindicatos, con las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s y, en los últimos<br />

años, con otras organizaciones como Europa Press que permiten un mayor<br />

incremento paulatino <strong>de</strong> la presencia <strong>de</strong>l valenciano en diferentes ámbitos<br />

<strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d. Hay que <strong>de</strong>stacar, en este sentido, la cooperación que se estableció<br />

en el año 1998 con la Fe<strong>de</strong>ración Valenciana <strong>de</strong> Municipios y Provincias<br />

para impulsar medi<strong>da</strong>s <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong>l valenciano en los municipios y mancomuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s,<br />

que posibilita, ca<strong>da</strong> año, el funcionamiento <strong>de</strong> oficinas municipales<br />

y comarcales que programan cursos, folletos y otras activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> fomento<br />

<strong>de</strong>l idioma. También <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 1998, año en que se firmó el convenio<br />

entre la Conselleria y el Consejo <strong>de</strong> Cámaras Oficiales <strong>de</strong> Comercio, Industria y<br />

Navegación, se han venido firmando a<strong>de</strong>n<strong>da</strong>s que han permitido conce<strong>de</strong>r ayu<strong>da</strong>s<br />

a las empresas, comercios e industrias para el etiquetado en valenciano <strong>de</strong><br />

sus productos, la rotulación exterior e interior <strong>de</strong> las <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncias, y para el uso<br />

<strong>de</strong> esta lengua en la documentación.<br />

Programa <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong>l valenciano entre las personas adultas. Des<strong>de</strong> el<br />

año 1995, a través <strong>de</strong> los centros <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> personas adultas, se implantó<br />

este programa para que cualquier ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no resi<strong>de</strong>nte en la Comuni<strong>da</strong>d, que no<br />

tenga una oferta específica propia, pue<strong>da</strong> asistir a cursos <strong>de</strong> conocimientos <strong>de</strong><br />

valenciano. Más <strong>de</strong> 150 centros organizan anualmente un total <strong>de</strong> 400 o 500<br />

cursos que atien<strong>de</strong>n unas 10.000 personas.<br />

Des<strong>de</strong> el año 1995, y mediante un convenio <strong>de</strong> colaboración entre el INAP y<br />

la Conselleria, se vienen organizando cursos para los funcionarios <strong>de</strong> la Administración<br />

General <strong>de</strong>l Estado con <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> trabajo en la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana.<br />

Se trata <strong>de</strong> un amplio colectivo que engloba los funcionarios <strong>de</strong> las <strong>de</strong>legaciones<br />

y sub<strong>de</strong>legaciones <strong>de</strong>l Gobierno, las agencias tributarias, <strong>de</strong> la seguri<strong>da</strong>d<br />

social y <strong>de</strong> los cuerpos <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l Estado. En los últimos años se ha<br />

venido organizando una gran canti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> cursos, que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 81 cursos <strong>de</strong><br />

este año a los 180 <strong>de</strong>l año 1998, a estos cursos se inscriben entre 2.000 y 4.000<br />

funcionarios, ca<strong>da</strong> año.<br />

— 260 —


Política lingüística y educativa en la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Valenciana<br />

Por otra parte, los funcionarios <strong>de</strong> la Generalitat Valenciana tienen otra oferta<br />

<strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> formación en valenciano que ha venido oscilando entre los 100<br />

cursos que se organizaron el año 1996 y los 158 <strong>de</strong>l año 1999. Este año se han<br />

organizado 122 cursos para unos 3.500 funcionarios <strong>de</strong> la Generalitat Valenciana.<br />

Junta Calificadora <strong>de</strong> Conocimientos <strong>de</strong> Valenciano. El año 1986 se creó la<br />

Junta Calificadora <strong>de</strong> Conocimientos <strong>de</strong> Valenciano, organismo que se encarga<br />

<strong>de</strong> organizar las pruebas oficiales <strong>de</strong> conocimientos <strong>de</strong> valenciano. Des<strong>de</strong> su<br />

creación ha registrado un total <strong>de</strong> 664.865 matrículas en los diferentes niveles,<br />

siendo el año 1998 el año en que se registró el mayor número que fue <strong>de</strong><br />

76.473. A falta <strong>de</strong> contabilizar los certificados <strong>de</strong>l presente año, este organismo<br />

ha expedido 268.450 certificados a las personas <strong>de</strong>clara<strong>da</strong>s aptas en las pruebas<br />

correspondientes y 33.526 homologaciones con otras titulaciones, es <strong>de</strong>cir un<br />

total <strong>de</strong> 301.976 certificados 3 .<br />

Con el fin <strong>de</strong> facilitar la elaboración bilingüe <strong>de</strong> muchos documentos y textos,<br />

en el año 2001 se han distribuido 10.000 copias <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> traducción<br />

automática castellano-valenciano, SALT, que facilita la obtención rápi<strong>da</strong><br />

<strong>de</strong> la traducción al valenciano <strong>de</strong> documentos elaborados en castellano. Este<br />

programa, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> muchas traducciones que se realizan para distintos estamentos,<br />

empresas y organismos, es el que se utiliza para la obtención <strong>de</strong> la versión<br />

en valenciano <strong>de</strong>l suplemento <strong>de</strong>l BOE.<br />

Una política lingüística educativa basa<strong>da</strong> en el bilingüismo<br />

Para enten<strong>de</strong>r la situación <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana en el ámbito educativo<br />

es necesario tener en cuenta la territoriali<strong>da</strong>d lingüística que establece la<br />

LUEV y que marca una diferencia importante en cuanto a las actuaciones y<br />

obligaciones según ca<strong>da</strong> zona.<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista educativo, <strong>de</strong>bo resaltar que el objetivo <strong>de</strong> nuestra<br />

actuación política es conseguir que el alumnado sea auténticamente bilingüe y<br />

que, a<strong>de</strong>más, tenga un dominio suficiente <strong>de</strong> la lengua extranjera. Para ello, se<br />

ha diseñado un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> enseñanza (para la zona valencianohablante) que<br />

permite el uso <strong>de</strong> las dos lenguas oficiales como lenguas <strong>de</strong> instrucción a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s áreas <strong>de</strong> estudio en todos los niveles educativos, es el llamado<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> enriquecimiento, ya que posibilita la enseñanza en las dos lenguas<br />

oficiales para todo el alumnado, in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> su origen.<br />

De esta forma, en la zona <strong>de</strong> predominio lingüístico valenciano, los centros<br />

tienen que aplicar, obligatoriamente, alguno <strong>de</strong> los tres programas <strong>de</strong> educación<br />

bilingüe siguientes:<br />

3 Sobre una población total <strong>de</strong> unos 4.000.000 <strong>de</strong> habitantes, (3.338.260 electores censados en el<br />

año 1999, elecciones a Cortes Valencianas).<br />

— 261 —


Josep Vicent Felip i Monlleó<br />

-Programa <strong>de</strong> Enseñanza en Valenciano (PEV). Dirigido a alumnos valencianohablantes.<br />

Este programa prestigia la lengua propia <strong>de</strong>l alumno/a al tiempo<br />

que aumenta la competencia lingüística y se alcanza un buen dominio <strong>de</strong>l castellano.<br />

En este programa se imparten la mayor parte <strong>de</strong> las asignaturas en valenciano.<br />

-Programa <strong>de</strong> Inmersión Lingüística (PIL). Diseñado para escolares castellanohablantes.<br />

Siguiendo este programa se mantiene y mejora la lengua familiar<br />

(castellano) al tiempo que el alumno apren<strong>de</strong> una nueva lengua (valenciano). En<br />

este programa se imparten la mayor parte <strong>de</strong> las asignaturas en valenciano.<br />

-Programa <strong>de</strong> Incorporación Progresiva (PIP). Diseñado para todos los<br />

alumnos, in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> su lengua materna. En este programa se imparten<br />

la mayor parte <strong>de</strong> las asignaturas en castellano aunque, a partir <strong>de</strong> 3º <strong>de</strong><br />

Educación Primaria, se empiezan a incorporar áreas imparti<strong>da</strong>s en valenciano.<br />

De cualquier forma, las familias son, en última instancia, quienes eligen el<br />

programa que creen más a<strong>de</strong>cuado para la educación <strong>de</strong> sus hijos e hijas. Nuestro<br />

compromiso es el <strong>de</strong> ofrecer la información necesaria para realizar una<br />

buena elección y facilitar las respuestas a las <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s que se producen.<br />

En los municipios <strong>de</strong> predominio lingüístico castellano, la aplicación <strong>de</strong> alguno<br />

<strong>de</strong> estos tres programas es totalmente voluntaria y <strong>de</strong> acuerdo con la voluntad<br />

manifiesta <strong>de</strong> los padres y madres. (En el curso 2001/2002, 9 centros <strong>de</strong><br />

esta zona aplican PIP en diferentes municipios).<br />

Los centros que aplican alguno <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> educación bilingüe establecidos<br />

tienen que a<strong>da</strong>ptarlo a las características propias <strong>de</strong>l centro, a su situación<br />

sociolingüística particular, a sus posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s organizativas, a las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> las familias, etc., con el objetivo anteriormente mencionado <strong>de</strong> conseguir<br />

que el alumnado alcance la capaci<strong>da</strong>d real <strong>de</strong> equilingüismo. Es por eso<br />

que ca<strong>da</strong> centro educativo tiene que elaborar su Diseño Particular <strong>de</strong>l Programa<br />

(DPP), el cual <strong>de</strong>berá ser aprobado por el Consejo Escolar <strong>de</strong>l Centro, con lo<br />

que se asegura la participación <strong>de</strong> todos los integrantes <strong>de</strong> la comuni<strong>da</strong>d educativa.<br />

Este diseño particular pasará a formar parte <strong>de</strong>l Proyecto Educativo <strong>de</strong>l<br />

Centro (PEC) y marcará las líneas generales para la elaboración <strong>de</strong>l Proyecto<br />

Curricular (PC).<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> este que aspecto hace referencia a la vertiente académica <strong>de</strong>l valenciano,<br />

todos los centros educativos <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d tienen que elaborar y<br />

aplicar un Plan <strong>de</strong> Normalización Lingüística (PNL) con el objetivo <strong>de</strong> tener en<br />

cuenta el valenciano, no solamente en el ámbito académico sino también en su<br />

uso habitual en la vi<strong>da</strong> social <strong>de</strong>l centro, <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong> las aulas, (carteles,<br />

menús <strong>de</strong>l comedor, tablones <strong>de</strong> anuncios, notificaciones a padres, boletines <strong>de</strong><br />

notas, etc.). Este plan también tiene que ser aprobado por el Consejo Escolar y<br />

a<strong>de</strong>más pasar a formar parte <strong>de</strong>l Proyecto Educativo <strong>de</strong>l Centro.<br />

— 262 —


Política lingüística y educativa en la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Valenciana<br />

Pero a<strong>de</strong>más, conscientes <strong>de</strong> que <strong>de</strong>bemos avanzar al compás <strong>de</strong> los intereses<br />

<strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d actual, y en consonancia con la opinión <strong>de</strong> la Comisión <strong>de</strong>l Consejo<br />

<strong>de</strong> Europa, nos proponemos que el alumnado <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana<br />

sea capaz <strong>de</strong> adquirir y mantener la habili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> comunicarse al menos en dos<br />

lenguas <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Europea, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> su lengua materna. Con ese fin se<br />

publicó la Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1998, la cual regula la introducción <strong>de</strong> una<br />

lengua extranjera como lengua vehicular <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer curso <strong>de</strong> la Educación<br />

Primaria. Este programa lo siguen en la actuali<strong>da</strong>d 172 centros <strong>de</strong> nuestra Comuni<strong>da</strong>d.<br />

Al mismo tiempo hemos iniciado su experimentación en Educación<br />

Infantil con vistas a que, en un futuro no muy lejano, el alumnado valenciano<br />

pue<strong>da</strong> recibir, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy temprana e<strong>da</strong>d, instrucción en tres lenguas, y ya en la<br />

Educación Secun<strong>da</strong>ria en una cuarta lengua.<br />

Pero to<strong>da</strong>s estas actuaciones no tendrían ningún valor si no se vieran acompaña<strong>da</strong>s<br />

por una <strong>de</strong>cidi<strong>da</strong> intervención <strong>de</strong> la Administración, especialmente en<br />

lo referente a la formación <strong>de</strong>l profesorado. En ese sentido, y con la intención<br />

<strong>de</strong> mejorar la aplicación <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> educación bilingüe, se han adoptado<br />

una serie <strong>de</strong> medi<strong>da</strong>s en distintas acciones:<br />

a) Formación <strong>de</strong>l profesorado<br />

• Plan <strong>de</strong> formación lingüístico-técnica <strong>de</strong>l profesorado no universitario. Supone<br />

la formación en valenciano <strong>de</strong>l profesorado que no tiene el nivel <strong>de</strong><br />

competencia suficiente para impartir las clases en o <strong>de</strong> valenciano. Plan al<br />

que ca<strong>da</strong> año se acogen unos 5.000 profesores <strong>de</strong> todos los niveles no universitarios.<br />

• Cursos <strong>de</strong> actualización lingüística en valenciano. Impartidos en los centros<br />

escolares por el profesorado <strong>de</strong>l propio centro, con la finali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> actualizar<br />

los conocimientos en valenciano <strong>de</strong>l profesorado que ya cuenta con la titulación<br />

inicial. Anualmente se organizan alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un centenar <strong>de</strong> cursos.<br />

• Jorna<strong>da</strong>s <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> experiencias. En las que el profesorado tiene la<br />

oportuni<strong>da</strong>d <strong>de</strong> intercambiar las experiencias que se llevan a cabo en los<br />

centros.<br />

• Curso <strong>de</strong> formación sobre el uso vehicular <strong>de</strong> las lenguas. Se celebra ca<strong>da</strong><br />

verano y a él asiste una media <strong>de</strong> unos 700 profesores para recibir formación<br />

específica sobre enseñanza-aprendizaje <strong>de</strong> lenguas y don<strong>de</strong> se ponen<br />

en común las aportaciones más novedosas.<br />

• Seminarios y grupos <strong>de</strong> trabajo. Coordinados por los asesores <strong>de</strong> lenguas y<br />

realizados en los propios centros.<br />

• Cursos <strong>de</strong> actualización lingüística en lenguas extranjeras.<br />

b) Organismos que se encargan <strong>de</strong> asesorar y formar al profesorado en ca<strong>da</strong> una<br />

<strong>de</strong> las lenguas <strong>de</strong>l currículum<br />

— 263 —


Josep Vicent Felip i Monlleó<br />

Para aten<strong>de</strong>r estas necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, la administración educativa valenciana dispone<br />

<strong>de</strong>:<br />

• La Asesoría Didáctica para la enseñanza en valenciano. Encarga<strong>da</strong> <strong>de</strong> la<br />

atención a los centros que aplican programas <strong>de</strong> educación bilingüe, con especial<br />

atención a los que imparten la enseñanza en valenciano. Entre sus<br />

funciones <strong>de</strong>stacan: la <strong>de</strong> realizar cursos y coordinar seminarios y grupos <strong>de</strong><br />

trabajo con relación al tratamiento integrado <strong>de</strong> lenguas y la metodología<br />

<strong>de</strong>l valenciano como L2; aten<strong>de</strong>r las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> los centros con relación<br />

a la planificación <strong>de</strong> los programas, realización <strong>de</strong>l Diseño Particular <strong>de</strong>l<br />

Programa y Plan <strong>de</strong> Normalización Lingüística...<br />

• Centros <strong>de</strong> Formación, Innovación y Recursos Educativos (CEFIRE).<br />

Encargados <strong>de</strong> la realización <strong>de</strong> cursos, coordinación <strong>de</strong> seminarios y grupos<br />

<strong>de</strong> trabajo, organización <strong>de</strong> jorna<strong>da</strong>s y encuentros... Acerca <strong>de</strong> cualquier<br />

tema que preocupe al profesorado y, también, en aquellos relacionados con<br />

la enseñanza y aprendizaje <strong>de</strong> las lenguas maternas y lenguas extranjeras.<br />

c) Materiales y recursos didácticos.<br />

Las principales líneas <strong>de</strong> actuación son:<br />

• Existe una colección <strong>de</strong> materiales <strong>de</strong> ayu<strong>da</strong> para la enseñanza en valenciano<br />

<strong>de</strong> la cual se han editado más <strong>de</strong> 40 ejemplares hasta la fecha y que<br />

abarcan distintos campos que no se encuentran suficientemente atendidos<br />

en el mercado editorial: Materiales didácticos, Suport a l’Ensenyament en<br />

Valencià, Festa i tradició, Treballs d’aula...<br />

• Hay una dotación extraordinaria <strong>de</strong> material <strong>de</strong> biblioteca en valenciano<br />

para los centros <strong>de</strong> nueva creación.<br />

• Existen también dotaciones económicas extraordinarias para los centros que<br />

inician por primera vez un programa <strong>de</strong> enseñanza en valenciano, así como<br />

una dotación económica adicional, anual, a ca<strong>da</strong> uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l centro que sigue<br />

estos programas.<br />

• A<strong>de</strong>más hay una dotación <strong>de</strong> lotes <strong>de</strong> material didáctico y bibliografía para<br />

los centros que aplican programas <strong>de</strong> enseñanza en valenciano.<br />

• Y una dotación extraordinaria para los centros que aplican Programas <strong>de</strong><br />

Educación Bilingüe enriquecidos (PEBE).<br />

Fruto <strong>de</strong> la actuación <strong>de</strong>cidi<strong>da</strong> a favor <strong>de</strong> la enseñanza bilingüe es la situación<br />

actual <strong>de</strong> los programas en la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana.<br />

— 264 —


Políticas lingüísticas e educativas en <strong>Galicia</strong><br />

Xesús P. González Moreiras<br />

Director Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística<br />

Como anfitrión, estou obrigado, antes <strong>de</strong> na<strong>da</strong>, a agra<strong>de</strong>cerlles, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong><br />

forma moi sincera, ós señores Xabier Aizpurua, Josep Felip, Lluis Jou, Joan<br />

Melià ePedro Pegenaute asúa presencia na VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong><br />

Linguas Minoritarias. Aín<strong>da</strong> que poi<strong>da</strong> soar a inmo<strong>de</strong>stia, creo que o feito <strong>de</strong><br />

conseguir xuntar nunha mesma mesa ós responsables <strong>da</strong> Política Lingüística <strong>da</strong><br />

totali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autónomas do Estado español con lingua propia recoñeci<strong>da</strong><br />

oficialmente constitúe en si un gran logro, logro que foi posible gracias<br />

á xentileza <strong>de</strong> todos eles.<br />

Entrando xa en materia, cómpre dicir que o marco lexislativo xeral no que<br />

<strong>de</strong>senvolven as comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autónomas aquí representa<strong>da</strong>s as súas respectivas<br />

Políticas Lingüísticas é, en esencia, o mesmo. É sabido que os <strong>de</strong>reitos lingüísticos<br />

fun<strong>da</strong>mentais aparecen recollidos tanto na Constitución Española coma<br />

nos diferentes estatutos <strong>de</strong> autonomía e leis <strong>de</strong> normalización lingüística. As diferencias<br />

comezan a facerse perceptibles, sen embargo, nos distintos textos<br />

lexislativos que os perfilan e concretan. En calquera caso, creo que non me<br />

equivoco se digo que todos eles, malia as diferencias ás que aludía e que aquí<br />

que<strong>da</strong>rán expostas, perseguen un idéntico e común obxectivo: logra-la normalización<br />

lingüística <strong>de</strong> ca<strong>da</strong>nsúa comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Hoxe está plenamente aceptado que unha <strong>da</strong>s axencias primarias <strong>de</strong> reproducción<br />

(entén<strong>da</strong>se transmisión xeracional) e producción (entén<strong>da</strong>se incorporación<br />

<strong>de</strong> novos falantes) lingüísticas é a educación. Conscientes diso, tódolos<br />

responsables <strong>da</strong> normalización lingüística, sexan <strong>de</strong> aquí ou <strong>de</strong> alá, interveñen<br />

ou participan, dunha ou doutra forma, no <strong>de</strong>seño dos sistemas educativos implantados,<br />

a través <strong>da</strong> incorporación <strong>da</strong>s ferramentas xurídicas e normalizadoras<br />

consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s como necesarias para a consecución <strong>de</strong> dito fin. En <strong>Galicia</strong>, o noso<br />

referente máis inmediato é o Decreto 247/95, modificado parcialmente polo Decreto<br />

66/1997, no que se regulan o uso do galego no ensino e na administración<br />

educativa. Con el pretén<strong>de</strong>se garantir que, ó remate dos ciclos en que o ensino<br />

do galego é obrigatorio, os alumnos coñezan este, nos seus niveis oral e escrito,<br />

en igual<strong>da</strong><strong>de</strong> co castelán.<br />

É indubi<strong>da</strong>ble que este obxectivo primeiro, o <strong>da</strong> competencia lingüística, se<br />

logrou case plenamente.<br />

Enten<strong>de</strong>n Falan Len Escriben<br />

M.S.G. (1993) 97,1% 86,4% 45,9% 27,1%<br />

CIS (1998) 98% 89,4% 68,4% 52,9%<br />

— 265 —


Xesús P. González Moreiras<br />

Non é menos indubi<strong>da</strong>ble que, trala implantación do galego no noso sistema<br />

educativo hai xa máis <strong>de</strong> vinte anos, se ten conseguido asema<strong>de</strong> que a lingua<br />

propia <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> estea presente <strong>de</strong> modo activo e natural en sectores e ámbitos<br />

para ela inéditos ata entón. Isto constitúe no momento actual unha ver<strong>da</strong><strong>de</strong> irrefutable.<br />

Agora ben, tampouco se nos escapa que posiblemente non se teña logrado<br />

unha maior inci<strong>de</strong>ncia no proceso <strong>de</strong> transmisión e reproducción lingüística.<br />

Nestes casos esquécese que vinte anos é un período <strong>de</strong> tempo moi curto para a<br />

recuperación plena dunha lingua que estivo condiciona<strong>da</strong> durante séculos pola<br />

<strong>de</strong>sconsi<strong>de</strong>ración. Esquécese tamén que para influír na transmisión interxeracional,<br />

na incorporación <strong>de</strong> novos falantes e na súa institucionalización en tódolos<br />

contextos posibles non abon<strong>da</strong> só coas ferramentas que nos ofrece este ou<br />

calquera outro sistema educativo. Pola contra, cómpre ter claro que existen outras<br />

axencias tan importantes ou máis cá educación, como son a familia e a socie<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

E isto sábeno moi ben os profesores <strong>de</strong> lingua e literatura galega, ós<br />

que se lles require máis có resto dos docente. Isto é, non só se lles pi<strong>de</strong> que logren<br />

nos seus alumnos unha plena competencia lingüística, senón tamén que inci<strong>da</strong>n<br />

na transmisión e reproducción lingüísticas.<br />

Por todo o dito, consi<strong>de</strong>ro que son moitos os retos que aín<strong>da</strong> temos diante,<br />

retos que unicamente será posible afrontar se temos claras estas e outras cuestións.<br />

— 266 —


Política lingüística y educativa en Cataluña<br />

Lluís Jou i Mirabet<br />

Director General <strong>de</strong> Política Lingüística <strong>de</strong> Cataluña<br />

La Dirección General <strong>de</strong> Política Lingüística está adscrita al <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong><br />

Cultura y ello a pesar que el criterio <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> Cataluña fue <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer<br />

momento el <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r que todos sus <strong>de</strong>partamentos, que el gobierno en<br />

su conjunto, se implicaba en la aplicación <strong>de</strong> una <strong>de</strong> las políticas que consi<strong>de</strong>ró<br />

claves en su proyecto político que era precisamente la política lingüística, es <strong>de</strong>cir,<br />

la política que preten<strong>de</strong> la recuperación plena <strong>de</strong> la lengua catalana. En este<br />

sentido ca<strong>da</strong> <strong>de</strong>partamento aplica <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s políticas sectoriales en los ámbitos<br />

<strong>de</strong> su competencia material, mientras que el <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Cultura, por<br />

medio <strong>de</strong> la Dirección General <strong>de</strong> Política Lingüística, asume un papel director<br />

y coordinador <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s estas actuaciones y, a<strong>de</strong>más, algunas actuaciones muy<br />

concretas <strong>de</strong> apoyo a otras que realizan otros <strong>de</strong>partamentos, entre las que <strong>de</strong>staca<br />

la enseñanza <strong>de</strong> adultos y la certificación oficial <strong>de</strong> conocimientos <strong>de</strong> catalán,<br />

la promoción <strong>de</strong> la didáctica <strong>de</strong> la enseñanza <strong>de</strong>l catalán, el diseño, coordinación<br />

general y aplicación <strong>de</strong> la política terminológica, los estudios <strong>de</strong> sociolingüística,<br />

y las políticas <strong>de</strong> apoyo al doblaje <strong>de</strong> películas al catalán y a las enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d civil que promueven la lengua catalana.<br />

Dicho esto, no puedo <strong>da</strong>r una visión exclusivamente sobre el sistema educativo<br />

en Cataluña, sobre la política educativa <strong>de</strong> Cataluña, sino sobre el papel que<br />

tiene la política educativa en el conjunto <strong>de</strong> la política lingüística. Y la primera<br />

reflexión que <strong>de</strong>bería hacerse, quizá, es saber si es posible una política lingüística<br />

sin una política educativa, siendo como es la política educativa una <strong>de</strong> las<br />

bases esenciales para modificar los hábitos <strong>de</strong> la ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nía y, en concreto, para<br />

modificar los usos lingüísticos sobre un <strong>de</strong>terminado territorio.<br />

Históricamente, tanto en Cataluña y en el conjunto <strong>de</strong> los territorios <strong>de</strong>l Estado<br />

Español que cuentan con lenguas distintas <strong>de</strong>l castellano, fue precisamente a<br />

través <strong>de</strong> la escuela, mucho más <strong>de</strong> la escuela que <strong>de</strong> la Administración, que el<br />

castellano llegó a ser lengua prácticamente predominante en todos los territorios.<br />

En nuestro caso en concreto, el catalán perduró prácticamente como única<br />

lengua <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d hasta el primer tercio <strong>de</strong> este siglo y fue precisamente a<br />

caballo <strong>de</strong> las corrientes o <strong>de</strong> las sucesivas corrientes inmigratorias <strong>de</strong> una parte<br />

y<strong>de</strong> la generalización <strong>de</strong> la educación en castellano, que esta última lengua se<br />

hizo realmente presente en Cataluña más allá <strong>de</strong> las clases altas <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d.<br />

Obviamente, en el momento en que se plantea la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> recuperar el<br />

catalán, la escuela y la enseñanza <strong>de</strong> la lengua es básica. No es extraño que uno<br />

<strong>de</strong> los primeros logros <strong>de</strong>l gobierno provisional <strong>de</strong> la Generalitat en el año 78<br />

fuera el <strong>de</strong> conseguir la enseñanza obligatoria <strong>de</strong>l catalán en el sistema educa-<br />

— 267 —


Lluís Jou i Mirabet<br />

tivo, que se estableció en virtud <strong>de</strong>l Real Decreto <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 1978. Han<br />

pasado más <strong>de</strong> veinte años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aquel entonces y se han <strong>da</strong>do algunos hitos en<br />

esta transformación. El primero fue el <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> Normalización Lingüística<br />

<strong>de</strong> 1983 y los posteriores esencialmente, los Decretos <strong>de</strong>l año 1992 a 1996 que<br />

establecieron los criterios curriculares para la enseñanza obligatoria y establecieron<br />

que el catalán es la lengua vehicular <strong>de</strong> la enseñanza obligatoria y <strong>de</strong>l bachillerato.<br />

A parte <strong>de</strong> esto, es interesante plantear cuales son los gran<strong>de</strong>s objetivos básicos<br />

<strong>de</strong> la política lingüística que se realiza en Cataluña, en cierto modo idénticos<br />

sobre el papel, sobre los Estatutos <strong>de</strong> Autonomía, a los <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

Autónomas con dos lenguas oficiales en España. Estos objetivos son los<br />

<strong>de</strong> garantizar que todo el mundo en el territorio conozca las dos lenguas oficiales<br />

y el <strong>de</strong> preservar a la lengua propia el papel que le correspon<strong>de</strong> en aquel territorio<br />

como tal lengua propia.<br />

La Constitución Española es en este campo abierta. A parte <strong>de</strong> velar <strong>de</strong> una<br />

manera muy celosa por la conservación <strong>de</strong>l castellano en el conjunto <strong>de</strong>l territorio<br />

estableciendo su oficiali<strong>da</strong>d forzosa en to<strong>da</strong> España y <strong>de</strong> establecer que la<br />

diversi<strong>da</strong>d lingüística es un valor que el Estado protege, <strong>de</strong>ja en manos <strong>de</strong> la<br />

Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Autónomas, en el marco <strong>de</strong> los respectivos Estatutos <strong>de</strong> Autonomía,<br />

la realización <strong>de</strong> la política lingüística que entien<strong>da</strong>n más conveniente. En<br />

ese sentido, con la base <strong>de</strong> que el castellano no pue<strong>de</strong> ser en ningún caso excluido<br />

en ninguna parte <strong>de</strong>l territorio español, la Constitución <strong>da</strong> margen suficiente<br />

para que ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> los Gobiernos, ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> los Parlamentos, realice<br />

la Política Lingüística que consi<strong>de</strong>re más a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> para la promoción <strong>de</strong> su<br />

lengua propia. Esta política vendrá marca<strong>da</strong> por la conciencia social y por el<br />

consenso político y ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no que pue<strong>da</strong> existir a su entorno.<br />

En el caso <strong>de</strong> Cataluña ha existido esta conciencia y se ha <strong>da</strong>do el consenso<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer momento y así, en el año 1983 se aprobó la Ley <strong>de</strong> Normalización<br />

Lingüística con voto unánime en el Parlamento <strong>de</strong> Cataluña. Esta Ley dio<br />

pie, sobre todo, a tres actuaciones, a tres gran<strong>de</strong>s líneas <strong>de</strong> Política Lingüística:<br />

1) la reconversión <strong>de</strong> la administración catalana, podríamos <strong>de</strong>cirle; 2) la reconversión<br />

<strong>de</strong>l sistema educativo; y 3) la creación <strong>de</strong> unos medios <strong>de</strong> comunicación<br />

institucionales que emitiendo exclusivamente en catalán servían no sólo para<br />

garantizar una mayor posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> elección informativa, sino también para garantizar<br />

el acceso a la información y al entretenimiento en lengua catalana.<br />

Ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> estas gran<strong>de</strong>s actuaciones fue una fuente <strong>de</strong> conflictos con el<br />

Estado que en los primeros años <strong>de</strong> la <strong>de</strong>mocracia se mostró extremamente receloso<br />

a cualquier avance <strong>de</strong> las lenguas propias. El Estado pretendía que la<br />

Televisión <strong>de</strong> Cataluña fuera <strong>de</strong> programación local o antropológica, mientras<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer momento <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Cataluña se vio la televisión, como una te-<br />

— 268 —


Política lingüística y educativa en Cataluña<br />

levisión generalista y capaz <strong>de</strong> competir con cualquier otra, es <strong>de</strong>cir, con todo<br />

tipo <strong>de</strong> productos y no simplemente como noticiario o productos <strong>de</strong> base local.<br />

El Estado pretendía evitar, también, que el conocimiento <strong>de</strong> la lengua catalana<br />

fuera un requisito para ejercer la función pública en Cataluña y <strong>de</strong>fendía<br />

que el uso <strong>de</strong>l catalán en la Administración no pasara <strong>de</strong>l estadio <strong>de</strong> lengua <strong>de</strong><br />

servicio al ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no. En Cataluña se estableció, sin embargo, que el catalán era<br />

lengua habitual en el trabajo interno y las comunicaciones externas <strong>de</strong> la Generalitat<br />

y que su conocimiento era requisito imprescindible para acce<strong>de</strong>r a la función<br />

pública. También fue motivo <strong>de</strong> conflicto el sistema educativo al que ahora<br />

me referiré.<br />

En Cataluña hay un solo sistema educativo sin posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la doble vía que<br />

permitiría separar a los alumnos por razón <strong>de</strong> lengua. Hay una sola escuela para<br />

todos igual. De esta manera, con una sola línea <strong>de</strong> enseñanza, se preten<strong>de</strong> cumplir<br />

con dos objetivos: el primero, el <strong>de</strong> garantizar el aprendizaje <strong>de</strong>l catalán por<br />

parte <strong>de</strong> todos los niños y niñas <strong>de</strong> Cataluña sea cual fuere su lengua familiar y<br />

el segundo el <strong>de</strong> garantizar la cohesión social, es <strong>de</strong>cir, evitar la construcción <strong>de</strong><br />

socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s paralelas, una que funcionara esencialmente en castellano y otra que<br />

funcionara, según las situaciones, en castellano y en catalán. La opción, vista la<br />

experiencia <strong>de</strong> estos años, parece la a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> por el resultado que ha <strong>da</strong>do en<br />

cuanto al incremento <strong>de</strong> competencia entre todo el alumnado, más aún si se<br />

tiene en cuenta que en el año 75 prácticamente la mitad <strong>de</strong> la población era<br />

castellano hablante y sólo el 53% <strong>de</strong> la población era capaz <strong>de</strong> hablar el catalán,<br />

cosa que ha cambiado significativamente. En 1996 esta cifra está en alre<strong>de</strong>dor<br />

<strong>de</strong>l 76-77% <strong>de</strong> la población que sabe hablar el catalán y supera el 97-98% <strong>de</strong> la<br />

población en la franja <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d <strong>de</strong> entre los 5 y 15 años. La educación se <strong>da</strong> en<br />

Cataluña normalmente en lengua catalana, aunque obviamente se imparten enseñanzas<br />

<strong>de</strong> castellano, <strong>de</strong> manera que al finalizar la educación todos los niños y<br />

niñas <strong>de</strong> Cataluña conocen las dos lenguas a la perfección y están en condiciones<br />

<strong>de</strong> utilizarlas.<br />

Entre los años 1992 y 1996 se publicaron los <strong>de</strong>cretos curriculares que fueron<br />

estableciendo que la lengua catalana es la vehicular y <strong>de</strong> aprendizaje y la Ley<br />

<strong>de</strong>l 1998 selló esta fase <strong>de</strong> paulatina reconversión <strong>de</strong> una escuela que enseñaba<br />

en castellano a una escuela que enseña en catalán. Esto <strong>da</strong> a todos los niños y<br />

niñas que no usan el catalán en su casa como lengua familiar la oportuni<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

apren<strong>de</strong>rlo con soltura, es <strong>de</strong>cir, promueve la igual<strong>da</strong>d <strong>de</strong> oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> todos<br />

los niños y niñas. La escuela suple, <strong>de</strong> esta manera el proceso normal <strong>de</strong><br />

transmisión <strong>de</strong> la lengua el papel que normalmente realiza la familia. Sin embargo,<br />

la escuela no es suficiente porque fuera <strong>de</strong> la escuela los entornos <strong>de</strong>ben<br />

ser suficientemente favorables al uso <strong>de</strong>l catalán para que el esfuerzo integrador<br />

<strong>de</strong>l sistema educativo tenga sentido y produzca la eficacia social <strong>de</strong>seable.<br />

— 269 —


Lluís Jou i Mirabet<br />

Esta ha sido la finali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la segun<strong>da</strong> Ley <strong>de</strong> Política Lingüística, la <strong>de</strong>l año<br />

1998 cuyo objetivo es asegurar la extensión <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong>l catalán y favorecer<br />

el incremento <strong>de</strong> su presencia y <strong>de</strong> su uso en <strong>de</strong>terminados ámbitos <strong>de</strong><br />

las relaciones sociales. La Ley <strong>de</strong>l 1998, pues, a parte <strong>de</strong> consoli<strong>da</strong>r el trabajo<br />

que se había hecho previamente en la escuela, en la administración y en los medios<br />

<strong>de</strong> comunicación públicos, ha tenido por objetivo incidir en los medios <strong>de</strong><br />

comunicación privados en las llama<strong>da</strong>s industrias culturales y en el mundo empresarial<br />

y obviamente continuar el trabajo realizado en materia <strong>de</strong> educación <strong>de</strong><br />

adultos, en materia <strong>de</strong> toponimia, <strong>de</strong> terminología, <strong>de</strong> apoyo a la prensa escrita o<br />

<strong>de</strong> apoyo a la industria editorial. La Ley preten<strong>de</strong>, en <strong>de</strong>finitiva, hacer útil el esfuerzo<br />

<strong>de</strong> la escuela para que la socie<strong>da</strong>d sea, por así <strong>de</strong>cirlo, una socie<strong>da</strong>d<br />

a<strong>da</strong>pta<strong>da</strong> a la escuela.<br />

En <strong>de</strong>finitiva, la reflexión al entorno <strong>de</strong> la estricta vinculación que existe entre<br />

Política Lingüística y Política Educativa que<strong>da</strong> plantea<strong>da</strong> hasta aquí y luego<br />

si hay ocasión para el diálogo o para las preguntas ya ampliaríamos lo que fuera<br />

<strong>de</strong> interés para uste<strong>de</strong>s.<br />

— 270 —


A situación lingüística nas Illas Baleares<br />

Joan Melià<br />

Director Xeral <strong>de</strong> Director Política Xeral Lingüística <strong>de</strong> Política do Goberno Lingüística <strong>da</strong>s Illas Baleares<br />

Nas Illas Baleares, coma noutras comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s, o proceso <strong>de</strong> normalización<br />

lingüística escolar non lle correspon<strong>de</strong> á Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística.<br />

A Dirección Xeral <strong>de</strong> Administración Educativa é a que xestiona o proceso<br />

<strong>de</strong> normalización nos centros escolares, mentres que a Dirección Xeral <strong>de</strong> Política<br />

Lingüística é a que se encarga <strong>de</strong> <strong>de</strong>seña-la política lingüística institucional<br />

no resto <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Ó falar <strong>da</strong> política educativa referíndonos ó caso <strong>da</strong>s Illas Baleares, é<br />

necesario aclarar <strong>de</strong> entra<strong>da</strong> que ata o ano 1998 non se transferiron as<br />

competencias <strong>de</strong> educación á nosa comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> autónoma. Este atraso non foi<br />

unha excepción, xa que as Illas Baleares sitúanse entre as últimas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

autónomas en dispoñer <strong>de</strong> Estatuto <strong>de</strong> Autonomía (1983) e a última en dotarse<br />

dunha Lei <strong>de</strong> normalización lingüística (1986). A<strong>de</strong>mais, tamén <strong>de</strong>bemos ter en<br />

conta que, principalmente no aspecto <strong>de</strong> política lingüística, en xeral seguiuse<br />

moi <strong>de</strong> preto a lexislación que se fora aprobando noutras comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

autónomas, sobre todo en Cataluña; non podía ser doutro xeito, se temos en<br />

conta que todos estamos limitados polo mesmo marco constitucional.<br />

1. A incorporación <strong>da</strong> lingua catalana no sistema educativo <strong>da</strong>s Baleares<br />

Malia este atraso, a incorporación <strong>da</strong> lingua catalana no sistema educativo<br />

como materia curricular e con vonta<strong>de</strong> xeneralizadora ten lugar no curso 1979-<br />

1980. Neste mesmo curso ábrense as portas á utilización do catalán como lingua<br />

vehicular doutras materias, anque para levala a cabo era necesario salvar numerosos<br />

obstáculos administrativos e argumenta-la solicitu<strong>de</strong> en acordos difíciles<br />

<strong>de</strong> conseguir; non é ata o ano 1986 (ó aprobarse a LNL) que se axilizan os trámites<br />

para impartir clases en catalán.<br />

O obxectivo básico relacionado co proceso <strong>de</strong> normalización lingüística que<br />

se perseguen <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o sistema educativo é, como na maioría <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

autónomas coa mesma situación lingüística, conseguir que os alumnos ó final<br />

do período <strong>da</strong> escolarización obrigatoria teñan uns coñecementos similares <strong>da</strong>s<br />

dúas linguas oficiais que lles permitan expresarse con total normali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Debido, entre outras razóns, á situación sociolingüística <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s<br />

Illas Baleares, como <strong>de</strong>be suce<strong>de</strong>r na maioría <strong>da</strong>s <strong>de</strong>mais, este obxectivo non se<br />

po<strong>de</strong> atinxir <strong>de</strong>dicándolle exclusivamente algunhas horas semanais á materia <strong>de</strong><br />

lingua catalana, xa que, nestes casos, o nivel <strong>de</strong> coñecementos que se adquiren é<br />

claramente insuficiente. Neste sentido, e en consonancia coa vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong> recupera-las<br />

funcións que lles correspon<strong>de</strong>n ás linguas propias <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lin-<br />

— 271 —


Joan Melià<br />

güísticas, <strong>de</strong>be enten<strong>de</strong>rse o uso e a promoción do catalán como lingua vehicular<br />

<strong>da</strong> ensinanza.<br />

2. A formación do profesorado<br />

Para que fose posible a ensinanza en catalán (e en moitos casos, ó principio,<br />

<strong>de</strong> lingua catalana), nunha primeira etapa, foi necesario ofrecerlles ós docentes<br />

-en activo ou aspirantes- a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>, fóra do currículo <strong>da</strong> súa carreira, <strong>de</strong> adquirir<br />

coñecementos académicos <strong>de</strong> lingua catalana para po<strong>de</strong>r impartir esta<br />

materia, para usa-la lingua catalana como lingua vehicular <strong>da</strong> súa materia ou, en<br />

casos extremos, para po<strong>de</strong>r enten<strong>de</strong>-los alumnos que a usaban; posteriormente,<br />

incorpóranse materias obrigatorias <strong>de</strong> lingua catalana nos estudios <strong>de</strong> maxisterio.<br />

A partir <strong>da</strong> LNL (1986) pasa a ser obrigatorio o coñecemento <strong>da</strong>s dúas linguas<br />

oficiais para po<strong>de</strong>r impartir clases nas Illas Baleares, anque tar<strong>da</strong>rá moitos<br />

anos en levarse a cabo. Coa catalogación <strong>de</strong> tó<strong>da</strong>las prazas <strong>de</strong> educación primaria<br />

como prazas bilingües, a esixencia <strong>de</strong> coñece-lo catalán empeza a ter efectos<br />

prácticos <strong>de</strong> maneira progresiva: é obrigatoria unha proba <strong>de</strong> lingua catalana nas<br />

oposicións (se non se po<strong>de</strong>n acreditar doutro xeito os coñecementos <strong>de</strong> lingua<br />

catalana) e é necesario ter estes coñecementos para participar no concurso <strong>de</strong><br />

traslados, para <strong>de</strong>sempeñar cargos directivos nos centros, para solicitar licencias<br />

<strong>de</strong> estudios ou para acce<strong>de</strong>r a prazas que se ocupen en comisión <strong>de</strong> servicios.<br />

Para os profesores <strong>de</strong> educación secun<strong>da</strong>ria esta catalogación non se produce ata<br />

o pasado ano. A UIB ofrece actualmente a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> incorporar no currículo<br />

<strong>da</strong> maioría <strong>de</strong> estudios, como créditos <strong>de</strong> libre configuración, materias <strong>de</strong><br />

lingua catalana suficientes para exercer docencia nas Baleares.<br />

3. A ensinanza en lingua catalana<br />

En liñas xerais, po<strong>de</strong>mos dicir que pola ausencia <strong>de</strong> impulso institucional, o<br />

cumprimento <strong>da</strong>s medi<strong>da</strong>s e dos obxectivos que se especificaban na LNL foi<br />

moi lento e incumpríronse case sempre tódolos prazos que se establecían. Unha<br />

proba disto é o ritmo que seguiu a incorporación <strong>da</strong> lingua catalana como lingua<br />

vehicular. Des<strong>de</strong> a Administración educativa, ata o ano 1997, a actitu<strong>de</strong> que se<br />

mantivo era a <strong>de</strong> tolerar con reservas a ensinanza en catalán máis cá <strong>de</strong> impulsar<br />

e promover, o que significaba que a súa expansión <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>se principalmente do<br />

voluntarismo militante dos claustros <strong>de</strong> profesores dos centros on<strong>de</strong> se foi implantando.<br />

Ata o ano 1997, non existiu ningunha normativa que esixise un mínimo<br />

<strong>de</strong> presencia <strong>da</strong> lingua catalana como lingua vehicular; do ano 1997 é o<br />

<strong>de</strong>creto, aín<strong>da</strong> en vigor, que establece que a partir do curso 2001-2002 o 50%<br />

<strong>da</strong>s materias, como mínimo, <strong>de</strong>ben ser imparti<strong>da</strong>s en lingua catalana; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a<br />

Administración actual estase a impulsa-lo cumprimento <strong>de</strong>ste <strong>de</strong>creto e a superación<br />

<strong>de</strong>stes mínimos. Nestes momentos, o principal freo á expansión <strong>da</strong> ensinanza<br />

en catalán é a pouca predisposición <strong>da</strong>lgúns sectores do profesorado que,<br />

— 272 —


A situación lingüística nas Illas Baleares<br />

a pesar <strong>de</strong> teren a acreditación necesaria para imparti-las clases en lingua catalana,<br />

por razóns diversas, néganse a facelo. A necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> impulsar unha ensinanza<br />

maioritariamente en lingua catalana é xustificable mesmo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> posicións<br />

netamente bilingüistas, porque a experiencia <strong>de</strong> todos estes anos <strong>de</strong>mostra<br />

que os alumnos escolarizados exclusivamente ou maioritariamente en lingua<br />

catalana ó remata-la súa escolarización obrigatoria, con in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>da</strong> súa<br />

lingua familiar, son quen <strong>de</strong> se expresaren correctamente nas dúas linguas oficiais,<br />

mentres que unha parte consi<strong>de</strong>rable dos alumnos que se escolarizaron en<br />

centros nos que non se imparten materias en lingua catalana (ou se imparten<br />

poucas) rematan o período <strong>de</strong> escolarización obrigatoria con importantes <strong>de</strong>ficiencias<br />

no coñecemento e dominio <strong>da</strong> lingua catalana. Sen dúbi<strong>da</strong>, a explicación<br />

<strong>de</strong>be buscarse no <strong>de</strong>sequilibrio sociolingüístico existente no contorno social<br />

dos escolares <strong>da</strong>s Illas Baleares, como probablemente suce<strong>de</strong> en moitos<br />

máis sitios.<br />

4. A normalización do contorno escolar<br />

Outra <strong>da</strong>s estratexias segui<strong>da</strong>s para favorece-la normalización lingüística<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> o sistema escolar foi o <strong>de</strong> xeneraliza-lo uso do catalán na administración e<br />

funcionamento dos centros escolares (libros <strong>de</strong> escolari<strong>da</strong><strong>de</strong>, cualificacións académicas,<br />

documentación, rotulación interna, etc.). Este proceso foi relativamente<br />

rápido nos centros públicos (a principios dos anos 90 era xa a norma<br />

xeral), en cambio na maioría <strong>de</strong> centros <strong>de</strong> titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> priva<strong>da</strong> este proceso seguiu<br />

un ritmo moito máis lento e aín<strong>da</strong> na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>, nalgúns centros, o uso do<br />

catalán nestes ámbitos é mínimo.<br />

5. Os efectos dos cambios <strong>de</strong>mográficos no sistema escolar<br />

Des<strong>de</strong> os anos 50 ata a actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>, a poboación <strong>da</strong>s Illas Baleares duplicouse<br />

(<strong>de</strong> 400.000 habitantes pasouse a máis <strong>de</strong> 800.000). Este crecemento, estreitamente<br />

relacionado coa expansión <strong>da</strong> industria turística, produciuse en boa medi<strong>da</strong><br />

a partir <strong>da</strong> inmigración, inicialmente <strong>de</strong> orixe española e <strong>de</strong> fala castelá e<br />

ultimamente <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia moito máis diversa. Actualmente, preto do 35% <strong>da</strong><br />

poboación resi<strong>de</strong>nte naceu fóra <strong>da</strong>s Illas Baleares, e distribúese <strong>de</strong> xeito moi<br />

irregular ó longo <strong>de</strong> todo o territorio insular <strong>da</strong>ndo como resultado contornos<br />

vitais, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista lingüístico, moi diferentes.<br />

Ó iniciarse, nos anos 80, o proceso <strong>de</strong> normalización lingüística dos centros<br />

escolares esta situación xa estaba consoli<strong>da</strong><strong>da</strong> e non se tardou <strong>de</strong>masiado en<br />

comprobar que o feito <strong>de</strong> que o catalán se convertese en materia curricular e <strong>de</strong><br />

que se impartisen algunhas horas lectivas en catalán non era un recurso suficiente<br />

para facilita-la integración dos nenos que non tiñan o catalán como lingua<br />

familiar, sobre todo nas zonas on<strong>de</strong> presentaban unha proporción eleva<strong>da</strong>. Por<br />

iso, a comezos dos anos noventa iniciouse nas Baleares, a partir <strong>da</strong> iniciativa e<br />

— 273 —


Joan Melià<br />

do impulso <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados centros escolares, a incorporación, <strong>de</strong> forma moi<br />

tími<strong>da</strong>, do sistema <strong>de</strong> inmersión lingüística para favorece-la aprendizaxe <strong>da</strong> lingua<br />

catalana entre estes alumnos dos primeiros momentos <strong>de</strong> escolarización.<br />

Actualmente, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a Administración educativa apóiase, <strong>de</strong> forma clara, esta<br />

metodoloxía que tan bos resultados está a <strong>da</strong>r, o que se <strong>de</strong>mostra se se ten en<br />

conta que dos 43 centros que aplicaban esta metodoloxía durante o curso 98-99,<br />

pasouse ós 98 durante o curso actual. Con estas cifras que<strong>da</strong> clara a transcen<strong>de</strong>ncia<br />

que ten a actitu<strong>de</strong> <strong>da</strong> Administración no proceso <strong>de</strong> normalización lingüística,<br />

anque o marco legal <strong>de</strong> actuación sexa practicamente o mesmo.<br />

A chega<strong>da</strong> <strong>de</strong> alumnos que se incorporan tardiamente ó sistema escolar <strong>da</strong>s<br />

Illas Baleares (<strong>de</strong>scoñecendo, con frecuencia, non só a lingua catalana, senón<br />

tamén o castelán) é ca<strong>da</strong> vez máis importante. Durante o curso 2000-2001, o 7%<br />

dos escolares <strong>da</strong>s Baleares eran estranxeiros (máis do dobre <strong>da</strong> media do Estado)<br />

ós que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista lingüístico, se lles <strong>de</strong>ben engadi-los que,<br />

sen seren estranxeiros, chegan sen coñece-la lingua catalana. A presión <strong>da</strong>s institucións<br />

e <strong>da</strong>s organizacións <strong>de</strong> ámbito estatal, que se percibe como contraria ó<br />

mantemento <strong>da</strong> diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística, e a inexistencia dun paralelismo na presencia<br />

<strong>de</strong> linguas nos sistemas escolares <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s do Estado español<br />

que teñen unha lingua propia diferente do castelán e o resto é un dos primeiros<br />

pasos que se <strong>de</strong>berían <strong>de</strong> <strong>da</strong>r para reducir estes problemas e para colaborar na<br />

creación dun sistema escolar igualitario. A incorporación nos centros baleares<br />

dun número elevado <strong>de</strong> alumnos nestas condicións provoca problemas, que<br />

afectan os protagonistas <strong>de</strong>sta incorporación e a estabili<strong>da</strong><strong>de</strong> dos grupos <strong>de</strong> clase<br />

e do noso mo<strong>de</strong>lo escolar que promove, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista lingüístico, a expansión<br />

do catalán como lingua vehicular. Os novos alumnos atravesan un período,<br />

máis ou menos breve, no que non po<strong>de</strong>n segui-las clases con normali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

(ás veces, non só por problemas lingüísticos) e unha parte dos profesores séntense<br />

incómodos impartindo as clases en catalán e sabendo que algúns alumnos<br />

non os enten<strong>de</strong>n ou que o fan con moitas dificulta<strong>de</strong>s. Para diminuí-los efectos<br />

negativos e non crear dificulta<strong>de</strong>s importantes entre estes alumnos ou para non<br />

entorpece-la aplicación dun mo<strong>de</strong>lo escolar que garanta un trato á lingua catalana<br />

paralelo á súa categoría <strong>de</strong> lingua propia, é necesario investir importantes<br />

recursos humanos e <strong>de</strong> planificación para que a súa acolli<strong>da</strong> sexa a axeita<strong>da</strong> en<br />

tódolos sentidos. Con esta finali<strong>da</strong><strong>de</strong>, e para acelera-lo proceso <strong>de</strong> integración<br />

dos novos alumnos, a partir do curso 1999-2000 introducíronse outros recursos<br />

para facilitarlles unha acolli<strong>da</strong> escolar a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>, sobre todo para os alumnos<br />

que se incorporan en secun<strong>da</strong>ria: os <strong>de</strong>nominados talleres <strong>de</strong> lingua (para os que<br />

non coñecen nin catalán, nin castelán), grupos <strong>de</strong> apoio lingüístico (para os que<br />

presentan dificulta<strong>de</strong>s só no coñecemento do catalán), etc.<br />

— 274 —


A situación lingüística nas Illas Baleares<br />

6. O ren<strong>de</strong>mento <strong>da</strong> política <strong>de</strong> normalización lingüística no sistema escolar<br />

A pesar <strong>de</strong> que a problemática escolar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista lingüístico, xa<br />

sería suficientemente complexa e difícil <strong>de</strong> resolver se non interviñese ningún<br />

outro factor, no caso <strong>da</strong>s Illas Baleares <strong>de</strong>bemos engadi-los problemas que xera<br />

un financiamento ina<strong>de</strong>cuado. A media estatal que recibe ca<strong>da</strong> alumno é <strong>de</strong><br />

330.352 pta, a media <strong>da</strong>s Baleares é <strong>de</strong> 287.283 pta (<strong>da</strong>tos <strong>de</strong> 1999), o que é<br />

grave se temos en conta que, a<strong>de</strong>mais <strong>da</strong> obriga <strong>de</strong> ensinar dúas linguas oficiais,<br />

a particular situación <strong>de</strong>mográfica <strong>da</strong>s Baleares, en todo caso, esixiría un financiamento<br />

que compensase esta problemática, que non presenta nin moito menos<br />

as mesmas dimensións noutras comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />

A pesar <strong>de</strong>stas limitacións, o sistema escolar produciu un ren<strong>de</strong>mento no ámbito<br />

<strong>da</strong> normalización lingüística que po<strong>de</strong> apreciarse a través <strong>de</strong> numerosas<br />

evi<strong>de</strong>ncias. Por unha parte, a inci<strong>de</strong>ncia favorable que ten sobre a difusión do<br />

coñecemento activo e pasivo <strong>da</strong> lingua catalana, como <strong>de</strong>mostran os <strong>da</strong>tos recollidos<br />

no censo <strong>de</strong> poboación <strong>de</strong> 1991 (o último no que se recolleron estes <strong>da</strong>tos).<br />

Este maior coñecemento propiciou que, por parte dos alumnos asistir a activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

-académicas ou non- nas que se usa unha <strong>da</strong>s dúas linguas oficiais, na<br />

meiran<strong>de</strong> parte dos casos, non lles supón ningún problema <strong>de</strong> comprensión nin,<br />

en xeral, <strong>de</strong> aceptación <strong>de</strong>ste uso. Por outra parte, aumentou a aceptación <strong>da</strong><br />

presencia <strong>da</strong> lingua catalana no sistema educativo, como materia e como lingua<br />

vehicular, entre os sectores que opoñían máis resistencia ou que presentaban<br />

máis dúbi<strong>da</strong>s, ó mesmo tempo que se foi <strong>de</strong>mostrando que a ensinanza en catalán<br />

non supón <strong>de</strong>svantaxes académicas <strong>de</strong> ningún tipo. Así mesmo, <strong>de</strong>use un<br />

claro incremento do uso do catalán no ámbito académico por parte dos alumnos;<br />

serve <strong>de</strong> exemplo o feito <strong>de</strong> que nas probas <strong>de</strong> acceso á universi<strong>da</strong><strong>de</strong> se superase,<br />

durante o último curso e por primeira vez, a barreira do 50% <strong>de</strong> exames<br />

realizados en lingua catalana, o que significa un incremento <strong>de</strong> máis <strong>de</strong> sete<br />

puntos con relación á convocatoria anterior. Igualmente, pó<strong>de</strong>se percibir unha<br />

maior preparación dunha parte importante <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> no uso <strong>da</strong> lingua catalana,<br />

o que se nota principalmente na maior preparación, sobre todo, entre os<br />

mozos que acce<strong>de</strong>n a postos <strong>de</strong> traballo na área <strong>da</strong> función pública.<br />

De tódolos xeitos, non se po<strong>de</strong> ocultar que a escola só po<strong>de</strong> intervir parcialmente<br />

no proceso <strong>de</strong> normalización: po<strong>de</strong> facilita-la aprendizaxe <strong>da</strong> lingua e o<br />

seu uso no medio académico, pero dificilmente po<strong>de</strong> varia-lo uso que se fai fóra<br />

<strong>de</strong>ste ámbito. No contorno extraescolar, a situación social que teña a lingua que<br />

se ensina na escola é <strong>de</strong> vital importancia para asegura-la súa continui<strong>da</strong><strong>de</strong>; polo<br />

tanto, é necesario incrementa-lo proceso <strong>de</strong> normalización fóra do ámbito académico<br />

para que a planificación teña sentido e poi<strong>da</strong> <strong>de</strong>mostra-la súa eficacia.<br />

No contorno inmediato ás activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s escolares promovémo-la realización <strong>de</strong><br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s paralelas ás académicas, para reforza-la aprendizaxe e a adhesión ó<br />

— 275 —


Joan Melià<br />

proceso <strong>de</strong> normalización lingüística (certames, concursos, programas <strong>de</strong> televisión<br />

e <strong>de</strong> radio, etc.).<br />

Cómpre ter en conta que a riqueza <strong>da</strong> diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e cultural, <strong>da</strong><br />

que tanto se falou no marco do ano Europeo <strong>da</strong>s Linguas e que tanta unanimi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

suscita, só po<strong>de</strong> ser garanti<strong>da</strong> no futuro se se garante, en primeiro lugar, a<br />

continui<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas e culturais que existen na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>,<br />

que constitúen os alicerces <strong>de</strong>sta diversi<strong>da</strong><strong>de</strong>. Para que isto sexa posible, é<br />

imprescindible que as institucións públicas e as organizacións sociais <strong>de</strong>stas<br />

comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s teñan como un dos seus principais obxectivos asegurar esta continui<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

e que a planificación escolar recolla as medi<strong>da</strong>s que sexan necesarias<br />

para que isto sexa posible neste ámbito.<br />

— 276 —


Política lingüística y educativa en Navarra<br />

Pedro Pegenaute Gar<strong>de</strong><br />

Director General <strong>de</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s y Política Lingüística <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong><br />

Navarra<br />

El punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong><br />

La lengua, sin du<strong>da</strong>, como hecho cultural y sociológico que es, está liga<strong>da</strong> a<br />

la historia <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> pueblo, y, al respecto, Navarra no es una excepción. Sí es en<br />

cambio Navarra una excepción por el real <strong>de</strong>sconocimiento que se tiene <strong>de</strong> ella,<br />

<strong>de</strong> su presente y <strong>de</strong> su historia, y así, se ignora, o por algunos se quiere se ignore,<br />

que si Navarra es y ha sido tierra <strong>de</strong> contrastes, geográficos, culturales y<br />

por ello humanos, Navarra también es y ha sido una tierra uni<strong>da</strong>: uni<strong>da</strong> culturalmente,<br />

pese a las varias culturas que la han poblado durante su historia, uni<strong>da</strong><br />

humanamente, pese a la imagen contraria que preten<strong>de</strong>n proyectar algunos grupos<br />

minoritarios, y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, uni<strong>da</strong> lingüísticamente, por un idioma común:<br />

el español, pese a que en Navarra se hable también, muy minoritariamente por<br />

cierto, el vascuence, que es así como se le <strong>de</strong>nomina oficialmente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

aprobación en 1986 <strong>de</strong> la Ley Foral <strong>de</strong>l Vascuence. ¿Se conocían estos hechos?<br />

Y hablando <strong>de</strong> nuestros idiomas. En Navarra, en 1982, con la aprobación <strong>de</strong><br />

la Ley Orgánica <strong>de</strong> Reintegración y Amejoramiento <strong>de</strong>l Fuero (LORAFNA),<br />

como no podía ser menos, el castellano fue <strong>de</strong>clarado nuestra lengua oficial. Sí.<br />

Pero, en la misma Ley Foral, es ver<strong>da</strong>d también que el vascuence fue reconocido<br />

como lengua oficial (o cooficial con el castellano) en las zonas “vascoparlantes<br />

<strong>de</strong> Navarra”. Un enorme avance y, según se mire, un gran esfuerzo.<br />

Como lo fueron que, en el mismo 1986, el vascuence fuera reconocido como<br />

lengua propia, que a sus dialectos (los <strong>de</strong>l vascuence) se les garantizara especial<br />

respeto y protección, que no se ha hecho hasta la fecha (esa es la ver<strong>da</strong>d), o que,<br />

a partir <strong>de</strong> ese año, se abrieran líneas <strong>de</strong> actuación positivas con el vascuence<br />

tanto en relación a su enseñanza, como a su <strong>de</strong>sarrollo y su consi<strong>de</strong>ración para<br />

el acceso a las administraciones públicas. Esta es la ver<strong>da</strong>d. Pero, también lo es<br />

que, pese a todos estos esfuerzos, y otros muchos que no menciono, hoy en Navarra,<br />

apenas sí se conocen ninguno <strong>de</strong> los siete dialectos que tuvo el vascuence,<br />

y que, según los <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> una encuesta sociolingüística <strong>de</strong> 1996 hecha por otro<br />

gobierno <strong>de</strong> Navarra distinto al actual <strong>de</strong> UPN, <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 437.000 habitantes,<br />

1.100, tan sólo el 0,2%, eran monolingües euskaldunes; 41.000, el 9,4%,<br />

bilingües; 42.800, el 9,48 %, bilingües pasivos, y, 352.800, el 80,6%, monolingües<br />

castellanos. ¿Sorpresa? ¿Decepción para quienes hablan por doquier <strong>de</strong><br />

una Navarra bilingüe? En todo caso, y en to<strong>da</strong> <strong>de</strong>mocracia es lo que <strong>de</strong>biera<br />

contar, esta es la reali<strong>da</strong>d y la voluntad <strong>de</strong> la ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nía navarra, reali<strong>da</strong>d que,<br />

— 277 —


Pedro Pegenaute Gar<strong>de</strong><br />

en <strong>de</strong>masia<strong>da</strong>s ocasiones, por razones estrictamente <strong>de</strong> interés político (nacionalistas<br />

siempre), se trata <strong>de</strong> ocultar. Pero así son las cosas.<br />

Se ha dicho <strong>de</strong> otra parte y por muchos nacionalistas que, en Navarra, esta<br />

situación lingüística se mantiene, como la <strong>de</strong>scrita, porque los apoyos económico-financieros<br />

no han sido suficientes ni relevantes. Y, tampoco es ver<strong>da</strong>d.<br />

Lo cierto es, pese a lo que se diga, que el Gobierno <strong>de</strong> Navarra, y hablo por el<br />

actual <strong>de</strong> UPN, que casi lo mismo podría <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> los anteriores, viene prestando<br />

un <strong>de</strong>cidido apoyo al aprendizaje, uso y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l vascuence. Apoyo<br />

que, en el ámbito <strong>de</strong> la enseñanza no universitaria, pongo por caso, si, por término<br />

medio un centro concertado que imparte en español recibía por alumno<br />

<strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> Navarra en el año 2000 en torno a las 265.000 pesetas, una<br />

ikastola (<strong>de</strong> las <strong>de</strong>nomina<strong>da</strong>s en Navarra alegal) recibía en ese mismo año por<br />

alumno exactamente 595.921 pesetas. Hay que reconocer por ello el esfuerzo.<br />

Como, a su vez, hay que admitir el esfuerzo que, el propio Gobierno <strong>de</strong> Navarra,<br />

que busca lo mejor para sus ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos, junto a todos estos apoyos a favor<br />

<strong>de</strong>l vascuence, viene haciendo también y ca<strong>da</strong> día más <strong>de</strong>cidi<strong>da</strong>mente en pro <strong>de</strong>l<br />

aprendizaje, uso y <strong>de</strong>sarrollo por los navarros <strong>de</strong> las lenguas oficiales <strong>de</strong> la<br />

Unión Europea. ¿No buscamos una Comuni<strong>da</strong>d Foral ca<strong>da</strong> día más forma<strong>da</strong> y<br />

universal? Pues, queremos y <strong>de</strong>bemos ser consecuentes.<br />

En fin, quiero <strong>de</strong>cir con ello en este comienzo <strong>de</strong> mi intervención, que <strong>de</strong> la<br />

actual Navarra, tierra plural y <strong>de</strong> progreso, <strong>de</strong> paz y bienestar como pocas, hay<br />

<strong>de</strong>masia<strong>da</strong>s cuestiones sustantivas (cultural, educativa y sociológicamente<br />

hablando) que, o se ignoran, o se conocen distorsiona<strong>da</strong>mente. Por múltiples razones,<br />

pero, sobre todo, porque, instancias ajenas a nuestra Comuni<strong>da</strong>d Foral,<br />

por interés exclusivamente político, vienen difundiendo una imagen torci<strong>da</strong> o<br />

falsa <strong>de</strong> nuestra reali<strong>da</strong>d.<br />

Por el plurilingüismo y la voluntarie<strong>da</strong>d<br />

Dicho lo cual, voy a entrar <strong>de</strong> lleno en las cuestiones <strong>de</strong> fondo que aquí nos<br />

traen.<br />

¿Lenguas mayoritarias, lenguas minoritarias? ¿Lenguas oficiales, lenguas<br />

propias? No importa. En Navarra, nosotros lo vemos así, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el respeto que<br />

nos merece cualquier lengua:<br />

• En un mundo ca<strong>da</strong> vez más interconectado en el que se producen <strong>de</strong><br />

forma instantánea flujos multidireccionales <strong>de</strong> información a través <strong>de</strong><br />

nuevas tecnologías, en un mundo en el que la libre circulación <strong>de</strong> personas,<br />

i<strong>de</strong>as entre un número ca<strong>da</strong> vez mayor <strong>de</strong> países, <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as planetarias,<br />

es una reali<strong>da</strong>d y un futuro ca<strong>da</strong> vez más cercano, en la Unión Europea<br />

en la que nos toca vivir y va a tocar vivir y <strong>de</strong>sarrollar nuestro trabajo,<br />

el dominio <strong>de</strong> sus idiomas oficiales, principalmente inglés, alemán,<br />

español y francés se constituyen a nuestro juicio como una herramienta,<br />

— 278 —


Política lingüística y educativa en Navarra<br />

no sólo aconsejable sino imprescindible para el ejercicio pleno <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s<br />

las posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos que la integran.<br />

Por lo cual, en la España <strong>de</strong>l presente siglo, nos encontramos, siempre según<br />

nuestro juicio, ante hechos incontestables, en referencia afortuna<strong>da</strong> <strong>de</strong>l profesor<br />

Marcos Marín: que el monolingüe no castellano no tiene más posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

futuro que, si acaso, las estrictamente regionales o locales, según los casos; que<br />

es preciso reforzar el prestigio <strong>de</strong>l español como lengua común <strong>de</strong> todos los españoles<br />

y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego como inversión económica, y que es necesario, imprescindible,<br />

prestar un atención global a to<strong>da</strong>s las lenguas <strong>de</strong> España, como lenguas<br />

en las que se expresan en sus diversas varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s la cultura española, en nuestro<br />

caso el vascuence.<br />

Por tanto, en cualquier caso, el reto es pues evi<strong>de</strong>nte: hay que afrontar el plurilingüismo.<br />

Y, al plurilingüismo, <strong>de</strong>finirlo como uno <strong>de</strong> los objetivos básicos a<br />

alcanzar. Y, a lograr, mediante una política lingüística activa que <strong>de</strong>fina los objetivos,<br />

ponga en práctica las acciones y proporcione los medios materiales y<br />

humanos que van a necesitarse para llevarlo a cumplimiento.<br />

En lo que a educación se refiere, el objetivo final consiste en dotar a nuestro<br />

alumnado <strong>de</strong> las competencias lingüísticas necesarias que les permitan el uso <strong>de</strong><br />

lenguas, las que fueran, pero siempre <strong>de</strong> uso oficial en UE. Competencias que<br />

<strong>de</strong>berían permitir al término <strong>de</strong> la enseñanza secun<strong>da</strong>ria obligatoria que la mayoría<br />

<strong>de</strong> los alumnos dominasen las <strong>de</strong>strezas básicas <strong>de</strong> comunicación en ese<br />

otro idioma elegido y que sea oficial <strong>de</strong> la UE. Destrezas que se aumentarían en<br />

el bachillerato y sistemas superiores <strong>de</strong> educación hasta lograr las necesarias<br />

para asegurar el dominio <strong>de</strong>l idioma. Todo ello, por supuesto, sin renunciar al<br />

conocimiento y uso <strong>de</strong> otras lenguas, las que fueran, en los casos en que ello<br />

fuera posible y aconsejable.<br />

El trabajo en los niveles sucesivos <strong>de</strong> enseñanza comenzando por el casi generalizado<br />

<strong>de</strong> educación infantil hasta el bachillerato y sistemas superiores <strong>de</strong><br />

educación, <strong>de</strong>be coordinarse con otras instancias como las Escuelas <strong>de</strong> Idiomas<br />

o Centros o Institutos Superiores <strong>de</strong> Idiomas, enseñanza <strong>de</strong> adultos y <strong>de</strong> funcionarios<br />

públicos para que el trabajo coordinado <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s estas instituciones y organismos<br />

y otros permitan la obtención <strong>de</strong> los objetivos programados.<br />

Todos estos esfuerzos, a<strong>de</strong>más, tendrán que ser compatibles siempre y coordinarse<br />

con el <strong>de</strong> mantenimiento, aprendizaje y perfeccionamiento <strong>de</strong>l idioma<br />

propio <strong>de</strong> que se trate, oficial o cooficial en cualquier comuni<strong>da</strong>d autónoma <strong>de</strong><br />

acuerdo con lo que establezcan las correspondientes leyes vigentes, en Navarra,<br />

hoy, el vascuence y la Ley <strong>de</strong>l Vascuence <strong>de</strong> 1986.<br />

Este modo <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r, a nuestro juicio, <strong>de</strong>bería permitir solventar o cuanto<br />

menos encauzar el <strong>de</strong>nominado problema lingüístico, que sobre todo existe porque<br />

se ha <strong>de</strong>jado que la lengua, en la mayoría <strong>de</strong> las ocasiones, se convierta en<br />

único signo diferencial, al que algunos grupos se aferran como piedra angular<br />

— 279 —


Pedro Pegenaute Gar<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> la política autonómica. Error grave. Especialmente, contra la lengua. Y, lo<br />

que ha venido sucediendo en Navarra, es un buen ejemplo, aunque, según conocemos,<br />

no el único. Pero, sigo.<br />

En lo que a la Comuni<strong>da</strong>d Foral se refiere, que, según he dicho, y podría <strong>de</strong>mostrar,<br />

no tiene problema alguno diferencial, y que, según to<strong>da</strong>s las cifras, es<br />

muy poco relevante -en la reali<strong>da</strong>d, no en los sueños- el problema lingüístico,<br />

nuestra reali<strong>da</strong>d sociolingüística, <strong>de</strong> acuerdo a todos los <strong>da</strong>tos, muestra una Navarra<br />

con <strong>de</strong>seos y en vías <strong>de</strong> ser plurilingüe, y en la que, pese a todo y a todos<br />

los esfuerzos históricos y presentes, el vascuence, <strong>de</strong>nominación oficial en Navarra<br />

según he dicho, es minoritario. Los resultados <strong>de</strong>l 96 ya señalados son clarificadores.<br />

Aun así, en el año 2001, para certificar o rectificar la situación, tendremos<br />

los <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> una encuesta mucho mayor sobre los idiomas <strong>de</strong> uso oficial<br />

en la UE (inglés, francés y alemán). Y, en el año 2002, dispondremos <strong>de</strong> los <strong>de</strong><br />

otra sobre el vascuence, <strong>de</strong> similares magnitu<strong>de</strong>s.<br />

En todo caso, a fecha <strong>de</strong> hoy, po<strong>de</strong>mos añadir otras referencias que prueban<br />

nuestra afirmación. Proce<strong>de</strong>n, tal cual, <strong>de</strong> la última encuesta realiza<strong>da</strong> en este<br />

año 2001 por el Parlamento o Cortes <strong>de</strong> Navarra, y digo Parlamento y no Gobierno<br />

<strong>de</strong> Navarra. Y, según ellos, los resultados totales sobre el conocimiento<br />

<strong>de</strong> idiomas <strong>de</strong> los navarros y las navarras es como sigue: no entien<strong>de</strong>, vascuence,<br />

el 73%; inglés, el 61%; francés, el 70%, y, alemán, el 97%; nivel bajo,<br />

vascuence 11%, inglés 17%, francés 13%, alemán 2%; nivel medio, vascuence<br />

7%, inglés 16%, francés 11% y alemán 1%; nivel alto, vascuence 9%, inglés<br />

6%, francés 6% y alemán el 0%.<br />

Esta es la reali<strong>da</strong>d y no otra que, también, se refleja cuando <strong>de</strong> idiomas y <strong>de</strong><br />

Universi<strong>da</strong>d Pública y Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Navarra hablamos. Y, así, en el curso 99-<br />

00, en la Universi<strong>da</strong>d Pública <strong>de</strong> Navarra, pongo por caso, <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 10.670<br />

alumnos, 10.219, es <strong>de</strong>cir, el 95,8%, optaron por estudiar en castellano y, pese a<br />

todos los esfuerzos <strong>de</strong> la oferta, tan sólo 451, es <strong>de</strong>cir, el 4,2%, por hacerlo en<br />

vascuence.<br />

Así la situación real sociolingüística, el Gobierno <strong>de</strong> Navarra, sin ambages ni<br />

mascara<strong>da</strong>s, con respeto y en uso <strong>de</strong> su <strong>de</strong>recho legítimo, correspondiendo a la<br />

confianza mayoritarísima <strong>de</strong>posita<strong>da</strong> en él por los navarros, por vez primera en<br />

la historia <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Foral, siendo plenamente consecuente, ha hecho<br />

suyo el siguiente concepto <strong>de</strong> Política Lingüística: la atención sistemática, rigurosa,<br />

racional y organiza<strong>da</strong> que <strong>de</strong>be prestar el propio Gobierno <strong>de</strong> Navarra,<br />

como representante <strong>de</strong>mocráticamente elegido <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d navarra, al conjunto<br />

<strong>de</strong> las situaciones y los problemas <strong>de</strong> los idiomas en esa socie<strong>da</strong>d, mediante<br />

<strong>de</strong>cisiones relativas a su enseñanza, <strong>de</strong>sarrollo, uso y valoración.<br />

Así se ha hecho recientemente y en esa línea <strong>de</strong> actuación nos hemos movido,<br />

a la hora <strong>de</strong> aprobar el Decreto Foral 372/2000, <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> diciembre, “por el que<br />

se regula el uso <strong>de</strong>l vascuence en las Administraciones Públicas <strong>de</strong> Navarra”,<br />

— 280 —


Política lingüística y educativa en Navarra<br />

que corrige una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigual<strong>da</strong>d (tremen<strong>da</strong>mente <strong>da</strong>ñosa para quienes<br />

sólo saben en Navarra castellano, o, sabiendo castellano, conocen también algún<br />

idioma <strong>de</strong> uso oficial en la UE) y constituye por ello un pilar básico para la<br />

igual<strong>da</strong>d <strong>de</strong> todos los navarros.<br />

Otras <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> Navarra, múltiples y varia<strong>da</strong>s, vienen <strong>da</strong>ndo<br />

un notable impulso tanto respecto a la introducción temprana <strong>de</strong>l aprendizaje <strong>de</strong><br />

una lengua extranjera entre nuestros escolares, a partir <strong>de</strong> los tres años <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d,<br />

cuanto a la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> una segun<strong>da</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la enseñanza secun<strong>da</strong>ria.<br />

Y, con buena acogi<strong>da</strong> y buenos resultados, por cierto. Y, lo mismo pasa en<br />

relación al vascuence, que, gracias a ese impulso, su enseñanza (la enseñanza<br />

<strong>de</strong>l y en vascuence) goza hoy <strong>de</strong> una excelente salud <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Sistema Educativo<br />

Navarro. Como lo prueban los <strong>da</strong>tos correspondientes al Curso 2001-2002.<br />

El sistema no Universitario navarro tiene los cuatro mo<strong>de</strong>los lingüísticos:<br />

Mo<strong>de</strong>lo G: con to<strong>da</strong> la enseñanza en castellano; Mo<strong>de</strong>lo A: se imparten to<strong>da</strong>s las<br />

materias en castellano y el vascuence como materia; Mo<strong>de</strong>lo B: algunas<br />

materias se imparten en castellano y otras en vascuence; Mo<strong>de</strong>lo D: to<strong>da</strong>s las<br />

materias se imparten en vascuence a excepción <strong>de</strong> la lengua española.<br />

Pues bien, los <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> matrícula para el referido curso 2001/02 han sido los<br />

siguientes:<br />

Nivel Pública Priva<strong>da</strong> Total<br />

Infantil 9.513 5.806 15.319<br />

Primaria 18.115 11.616 29.731<br />

ESO 12.413 9.154 21.567<br />

Bachiller LOGSE 5.120 2.771 7.891<br />

TOTAL 45.161 29.347 74.508<br />

INFANTIL PRIMARIA ESO BACHI. LOG.<br />

MODELO PUBLI. PRIV. PUBLI. PRIV. PUBLI. PRIV. PUBLI. PRIV.<br />

G 2.621 3.578 7.053 7.674 8.046 7.086 3.594 2.599<br />

A 3.662 888 6.213 1.710 1.764 615 351 0<br />

G+A 6.283 4.646 13.266 9.384 9.810 7.701 3.945 2.599<br />

D 3.218 1.140 4.816 2.188 2.568 1.453 1.175 172<br />

B 12 20 33 44 35 0 0 0<br />

B+D 3.230 1.160 4.819 2.232 2.603 1.453 1.175 172<br />

TOTAL 9.513 5.806 18.115 11.616 12.413 9.154 5.120 2.771<br />

15.319 29.731 21.567 7.891<br />

74.508<br />

— 281 —


Pedro Pegenaute Gar<strong>de</strong><br />

De don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>duce:<br />

1º El notable esfuerzo <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> Navarra por alentar entre nuestros<br />

escolares la enseñanza <strong>de</strong>l o en vascuence.<br />

2º Que hay una varie<strong>da</strong>d real en la oferta <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong><br />

Navarra, en la que se ofertan todos los mo<strong>de</strong>los lingüísticos posibles.<br />

3º Que la <strong>de</strong>man<strong>da</strong> se produce en todos los mo<strong>de</strong>los y en las dos re<strong>de</strong>s<br />

educativas: públicas y priva<strong>da</strong>s.<br />

4º Que el esfuerzo en todos los mo<strong>de</strong>los y re<strong>de</strong>s es económicamente muy<br />

importante y, organizativamente hablando, complejo, pero que, pese a<br />

todo, se viene aplicando razonablemente.<br />

Nuestras conclusiones<br />

Y, llegado a este punto, quiero concluir mi intervención poniendo <strong>de</strong> manifiesto<br />

que, nuestro concepto y oferta, se hace en todo caso sobre los siguientes<br />

principios:<br />

1º La oferta educativa respon<strong>de</strong> al principio <strong>de</strong>l escrupuloso respeto a la<br />

autonomía <strong>de</strong> nuestra Comuni<strong>da</strong>d Foral en este campo.<br />

2º Se ajusta a la legali<strong>da</strong>d que se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> la autonomía ya<br />

enunciado<br />

3º Parte y se a<strong>de</strong>cua a la actual reali<strong>da</strong>d sociolingüística <strong>de</strong> Navarra y al<br />

<strong>de</strong>seo expresado por sus ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos navarros a través <strong>de</strong> los cauces <strong>de</strong>mocráticos<br />

vigentes.<br />

4º Es compatible y <strong>de</strong> hecho permite y fomenta el plurilingüismo; entendido<br />

éste, como elemento <strong>de</strong> progreso, integración y paz social.<br />

5º Es una oferta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> y para los navarros y navarras, que rechaza cualquier<br />

ingerencia exterior, ya que somos los navarros los protagonistas y<br />

actores <strong>de</strong> nuestro presente y los que <strong>de</strong>bemos y vamos a <strong>de</strong>cidir sobre<br />

nuestro futuro.<br />

6º Contra lo que vienen practicando los nacionalistas, el actual Gobierno<br />

<strong>de</strong> Navarra no <strong>de</strong>sea, en ningún caso, politizar su política lingüística;<br />

antes bien, por su propia preservación (la <strong>de</strong> la política lingüística, la <strong>de</strong><br />

ca<strong>da</strong> lengua y específicamente el vascuence), lo que estamos empeñados<br />

ahora es en la tarea, na<strong>da</strong> fácil, <strong>de</strong> “<strong>de</strong>spolitizarla”, a fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r garantizar<br />

el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los navarros, todos sin excepción, al aprendizaje y<br />

uso <strong>de</strong>l segundo idioma que elijan voluntariamente, el que sea.<br />

Dicho lo cual, también convendrá señalar que el Gobierno <strong>de</strong> Navarra, en<br />

uso <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>mocrático que le ampara, no está por la labor <strong>de</strong> consentir<br />

que, bajo el argumento y justificación <strong>de</strong> ninguna lengua, sea el vascuence o<br />

cualquier otro, se trate <strong>de</strong> alterar la situación <strong>de</strong> paz <strong>de</strong> que, muy<br />

abrumadoramente, goza la Comuni<strong>da</strong>d Foral <strong>de</strong> Navarra. Y esto lo <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>mos<br />

frente a esa minoría que, por todos los medios, recurren a ficticios montajes <strong>de</strong><br />

— 282 —


Política lingüística y educativa en Navarra<br />

crispación social, aventándolos, pero que en la reali<strong>da</strong>d no existen. De otra<br />

parte, el actual Gobierno <strong>de</strong> Navarra tampoco va a admitir que, bajo pretexto <strong>de</strong><br />

una supuesta vulneración <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos lingüísticos, que en Navarra no se <strong>da</strong>,<br />

respecto a nadie, ni en relación al aprendizaje, uso, <strong>de</strong>sarrollo y valoración <strong>de</strong>l<br />

vascuence, se preten<strong>da</strong> (porque los navarros no lo queremos en más <strong>de</strong> un 86%;<br />

porque los navarros <strong>de</strong>seamos seguir conservando nuestra personali<strong>da</strong>d<br />

histórica y constitucional), se preten<strong>da</strong>, digo, el logro <strong>de</strong> ningún objetivo<br />

político, tampoco el <strong>de</strong> Euskalherria, que, si en otro tiempo fue para muchos un<br />

concepto cultural y lingüístico, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1979, con la aprobación <strong>de</strong>l Estatuto<br />

Vasco o <strong>de</strong> Guernica, estatuaria y por tanto jurídicamente, pasó a ser, simple y<br />

llanamente, la <strong>de</strong>nominación política <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Vasca que no<br />

es la <strong>de</strong> Navarra, obviamente. El vascuence, en fin, na<strong>da</strong> <strong>de</strong>biera tener que ver<br />

con causas políticas. Pero tiene. Por eso el Gobierno <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Foral <strong>de</strong><br />

Navarra rechaza, en nombre <strong>de</strong> la inmensa mayoría <strong>de</strong> navarros, la utilización<br />

que algunos partidos políticos hacen <strong>de</strong>l vascuence y bajo ficticios argumentos<br />

lingüísticos como vehículo para nuestra integración en una Euskalherria<br />

política. La campaña no la aceptamos y siempre <strong>de</strong>nunciaremos, porque<br />

constituye todo un <strong>de</strong>spropósito. Y era necesario lo dijera yo aquí, porque es<br />

aquí, en eventos como este, y no en otra parte, don<strong>de</strong> hay que expresar con<br />

sinceri<strong>da</strong>d que una lengua, por minoritaria que sea, jamás <strong>de</strong>biera ser utiliza<strong>da</strong><br />

para el logro <strong>de</strong> objetivos políticos. En Navarra suce<strong>de</strong> y, a mi juicio, era<br />

necesario se supiera, para que, a su vez, se supiera que, en reali<strong>da</strong>d, el<br />

alejamiento progresivo <strong>de</strong> los navarros <strong>de</strong>l vascuence se <strong>de</strong>be precisamente,<br />

antes que a ninguna causa institucional, a la manipulación que se ha querido y<br />

se quiere hacer con dicha lengua. Lengua a la que por cierto, sin du<strong>da</strong>rlo,<br />

muchos le tenemos el aprecio y consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>bi<strong>da</strong>s.<br />

Gracias por escucharme.<br />

— 283 —


MESA REDONDA<br />

POLÍTICA LINGÜÍSTICA E EDUCATIVA<br />

EN COMUNIDADES EUROPEAS<br />

CON LINGUA MINORIZADA<br />

Mo<strong>de</strong>rador: MANUEL GONZÁLEZ GONZÁLEZ<br />

(Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)


Políticas lingüísticas y educativas en Cer<strong>de</strong>ña<br />

Diego Corraine<br />

Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Sassari, Cer<strong>de</strong>ña<br />

Las minorías <strong>de</strong>l estado italiano<br />

Dentro <strong>de</strong>l Estado Italiano están presentes 12 minorías, en concreto, <strong>de</strong> lengua<br />

albanesa, catalana-algueresa, alemana, griega, eslovena, croata, francesa,<br />

francoprovenzal, occitana, friulana, ladina y sar<strong>da</strong>.<br />

Las leyes<br />

Aunque la Constitución <strong>de</strong> la República Italiana <strong>de</strong> 1947 (vigente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 1-<br />

1-1948) garantizara en su Art. 6 que "La Repubblica tutela con apposite norme<br />

le minoranze linguistiche", hasta 1999 solo la minoría <strong>de</strong> lengua francesa en<br />

Valle <strong>de</strong> Aosta, la <strong>de</strong> lengua alemana y ladina en la provincia <strong>de</strong> Bolzano y<br />

Trento, y la <strong>de</strong> lengua eslovena <strong>de</strong> la provincia <strong>de</strong> Trieste y Gorizia, obtuvieron<br />

formas diferentes <strong>de</strong> promoción y reconocimiento, sobre todo la población <strong>de</strong><br />

lengua alemana. Después <strong>de</strong> muchos intentos y proyectos <strong>de</strong> ley en esos últimos<br />

50 años, finalmente, con la ley nº 482 <strong>de</strong>l 15-12-1999 "Norme in materia di tutela<br />

<strong>de</strong>lle minoranze linguistiche storiche", las otras minorías también obtuvieron<br />

alguna forma <strong>de</strong> tutela. Solo los <strong>de</strong> lengua rom se han que<strong>da</strong>do fuera, aunque<br />

hubiera presiones por parte <strong>de</strong> algunos parlamentarios en favor <strong>de</strong> su inclusión.<br />

En total, unos 2,5 millones <strong>de</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos que hablan idiomas diferentes<br />

<strong>de</strong>l italiano, cuya mayoría está constitui<strong>da</strong> por 1.200.000 personas <strong>de</strong> hablas <strong>de</strong><br />

Cer<strong>de</strong>ña, 600.000 friulanos y 300.000 <strong>de</strong> habla alemana. La misma ley 482/99,<br />

Art. 1, <strong>de</strong>clara que: "La lingua ufficiale <strong>de</strong>lla Repubblica è l'italiano", una manera<br />

<strong>de</strong> subrayar que, a pesar <strong>de</strong>l reconocimiento, solo el italiano tiene valor <strong>de</strong><br />

“oficial”, una superiori<strong>da</strong>d que la ley reafirma en el Art. 7, coma 4, cuando dice<br />

que "Qualora gli atti <strong>de</strong>stinati ad uso pubblico siano re<strong>da</strong>tti nelle due lingue,<br />

producono effetti giuridici solo gli atti e le <strong>de</strong>liberazioni re<strong>da</strong>tti in lingua italiana".<br />

La ley estatal <strong>de</strong> 1999 había sido precedi<strong>da</strong>, en 1996 por la ley nº 15 <strong>de</strong>l Gobierno<br />

autonómico <strong>de</strong>l Friul "Norme per la tutela e per la promozione <strong>de</strong>lla lingua<br />

e <strong>de</strong>lla cultura friulane e istituzione <strong>de</strong>l servizio per le lingue regionali e<br />

minoritarie" (22-3-1999); en 1997 por la ley nº 26 <strong>de</strong>l Gobierno autonómico <strong>de</strong><br />

Cer<strong>de</strong>ña "Promozione e valorizzazione <strong>de</strong>lla cultura e <strong>de</strong>lla lingua <strong>de</strong>lla<br />

Sar<strong>de</strong>gna" (11-9-1997). Por fin, en 2001, se votó una nueva ley, la nº 38, en favor<br />

<strong>de</strong> los eslovenos: "Norme per la tutela <strong>de</strong>lla minoranza linguistica slovena<br />

<strong>de</strong>lla regione Friuli-Venezia Giulia", en la cual se prevén otras medi<strong>da</strong>s en favor<br />

<strong>de</strong> la minoría, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo previsto por la ley 482/99.<br />

— 287 —


Diego Corraine<br />

El 2 <strong>de</strong> mayo 2001, con <strong>de</strong>creto nº 345, el Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la República Italiana<br />

promulgó el "Regolamento di attuazione" <strong>de</strong> la ley 482, con el cual se perfecciona<br />

la efectivi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la misma ley.<br />

De to<strong>da</strong>s maneras, ese marco jurídico garantiza por primera vez la<br />

posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> enseñar la lengua y en lengua minoritaria (pero sin<br />

obligatorie<strong>da</strong>d), permite la expresión por parte <strong>de</strong> los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos en lengua<br />

minoritaria con la administración pública, la presencia <strong>de</strong> esas lenguas en TV y<br />

radio, su utilización en la toponimia y en la antroponimia.<br />

La lengua sar<strong>da</strong><br />

Dentro <strong>de</strong> este marco estatal, el sardo, que es un idioma que posee<br />

importantes documentaciones escritas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XI, tiene una presencia<br />

social bastante fuerte hasta hoy en día, con un 70% <strong>de</strong> hablantes sobre una<br />

población total <strong>de</strong> 1.628.690 habitantes (censo 1991), según evaluaciones <strong>de</strong><br />

unos cuantos investigadores, aunque no dispongamos <strong>de</strong> encuestas<br />

sociolingüísticas oficiales o científicas. Otro 10% está representado, más o<br />

menos, por otros sardos <strong>de</strong> hablas diferentes <strong>de</strong> la lengua sar<strong>da</strong>, aunque<br />

influencia<strong>da</strong>s, por lo menos en el léxico, por el sardo: el ligur <strong>de</strong> Carloforte<br />

(unos 10.000), el "sassarese" <strong>de</strong> Sassari (unos 20.000), el catalano-alguerés <strong>de</strong><br />

l'Alguer (unos 15.000) ya reconocido por la ley 482/99, el "gallurese" <strong>de</strong>l norte<br />

<strong>de</strong> la Isla (unos 140.000). La propia ley 26/97 diferencia el sardo <strong>de</strong> estas otras<br />

hablas, a las cuales garantiza el mismo reconocimiento.<br />

Política Lingüística<br />

Falta una ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ra política lingüística (y una “dirección”) y falta una enti<strong>da</strong>d<br />

que se preocupe <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la lengua y <strong>de</strong> su mo<strong>de</strong>rnización. La postura<br />

política y cultural tradicional es más en el sentido <strong>de</strong> la tutela y <strong>de</strong> la mera<br />

conservación. Prácticamente solo el "Observatorio regional para la cultura y la<br />

lengua <strong>de</strong> Cer<strong>de</strong>ña" (sobre todo la Comisión "Limba Sar<strong>da</strong>" <strong>de</strong>l mismo), compuesto<br />

por 16 personas representativas <strong>de</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s culturales y<br />

<strong>de</strong> las cuatro Provincias, instituido por la ley 26/97, con tareas consultivas y <strong>de</strong><br />

ayu<strong>da</strong> al trabajo <strong>de</strong>l Consejero <strong>de</strong> Cultura, ha hecho propuestas <strong>de</strong> política lingüística,<br />

para favorecer la presencia <strong>de</strong>l sardo en todos los sectores públicos y<br />

oficiales, junto con la propuesta <strong>de</strong> fun<strong>da</strong>r un Istitutu <strong>de</strong> sa Limba Sar<strong>da</strong>/ILS,<br />

para <strong>da</strong>r continui<strong>da</strong>d a la labor <strong>de</strong> la comisión "stan<strong>da</strong>rd". Pero hasta ahora no se<br />

ha <strong>de</strong>cidido na<strong>da</strong>, básicamente porque la semana pasa<strong>da</strong> hubo una crisis en el<br />

Gobierno autonómico, se ha cambiado el Consejero <strong>de</strong> Cultura, por lo que to<strong>da</strong>vía<br />

no se sabe si el nuevo responsable <strong>de</strong> Cultura está interesado en proseguir el<br />

trabajo empezado hacia la formación <strong>de</strong>l ILS.<br />

— 288 —


Políticas lingüísticas y educativas en Cer<strong>de</strong>ña<br />

Estan<strong>da</strong>rdización<br />

Solo recientemente (28-2-2001), el Gobierno autonómico ha publicado una<br />

propuesta <strong>de</strong> están<strong>da</strong>r <strong>de</strong>l sardo (aunque no oficial): "Norme <strong>de</strong>lla Limba Sar<strong>da</strong><br />

Unifica<strong>da</strong>/LSU", elabora<strong>da</strong> por una comisión <strong>de</strong> investigadores y profesores<br />

universitarios. Para un posible uso oficial <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la administración, escuela,<br />

medios <strong>de</strong> comunicación, etc. no hay alternativas a la utilización <strong>de</strong> un están<strong>da</strong>r<br />

general. A pesar <strong>de</strong> esto, poco antes y sobre todo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la publicación <strong>de</strong><br />

las Normas, ha habido muchas protestas especialmente en el sur <strong>de</strong> la Isla, por<br />

parte grupos <strong>de</strong> usuarios <strong>de</strong> las varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s meridionales en contra <strong>de</strong> una supuesta<br />

colonización <strong>de</strong> las variantes <strong>de</strong>l norte acusa<strong>da</strong>s <strong>de</strong> ser las únicas representa<strong>da</strong>s<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la propuesta <strong>de</strong> LSU.<br />

El marco jurídico regional<br />

Desgracia<strong>da</strong>mente la ley <strong>de</strong>l Gobierno sardo nº 26 <strong>de</strong> 1997, para la “promoción<br />

y valoración <strong>de</strong> la cultura y <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> Cer<strong>de</strong>ña", no está limita<strong>da</strong> a la<br />

lengua, sino que también se interesa por bienes culturales en general, museos,<br />

etc. Eso quiere <strong>de</strong>cir que el dinero <strong>de</strong> su presupuesto que<strong>da</strong> repartido entre ayu<strong>da</strong>s<br />

al sardo y ayu<strong>da</strong>s a otros sectores culturales.<br />

Según esta ley, que ha sido practica y formalmente supera<strong>da</strong> por la ley estatal<br />

482/99 (en el sentido que la primera tiene que a<strong>da</strong>ptarse a los posibles mayores<br />

po<strong>de</strong>res <strong>de</strong> la segun<strong>da</strong>) a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> asegurar la presencia <strong>de</strong>l sardo en la<br />

toponimia, en algunos usos administrativos, proporcionando ayu<strong>da</strong>s en dinero a<br />

particulares y a enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s publicas que favorecen el <strong>de</strong>sarrollo o la utilización<br />

<strong>de</strong>l sardo, se pue<strong>de</strong>n hacer activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s (y ya se hacen) <strong>de</strong> experimentación <strong>de</strong> la<br />

enseñanza <strong>de</strong>l sardo y en sardo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la escuela, pero sin ninguna<br />

obligatorie<strong>da</strong>d.<br />

Enseñanza<br />

La presencia <strong>de</strong>l sardo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la escuela, según la ley 26/97, está asegura<strong>da</strong><br />

<strong>de</strong> forma experimental, con proyectos que hay que presentar ca<strong>da</strong> año a<br />

una comisión especial. Hasta ahora se aceptaron proyectos <strong>de</strong> literatura, historia,<br />

tradiciones, etc. casi siempre realizados en italiano. Por lo tanto hay muy<br />

pocas experiencias <strong>de</strong> enseñanza “<strong>de</strong>” sardo y “en” sardo <strong>de</strong> otras asignaturas.<br />

En relación con la ley 482/99, este año han sido propuestos por lo menos 50<br />

proyectos relacionados con el sardo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la escuela. Pero la comisión central,<br />

en Roma, non ha tomado en consi<strong>de</strong>ración estos proyectos bajo el pretexto<br />

<strong>de</strong> que los sardos pue<strong>de</strong>n sacar dinero bastante <strong>de</strong> otras leyes. El mismo Consejero<br />

<strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong>l Gobierno autonómico ha protestado ante el Ministro <strong>de</strong><br />

Cultura <strong>de</strong> Roma sin recibir hasta ahora respuesta alguna.<br />

En algunos pueblos cerca <strong>de</strong> Nuoro, a partir <strong>de</strong>l método elaborado por la profesora<br />

M. Teresa Pinna Catte Deo e su mundu, Nuoro 1996-2001, para niños y<br />

— 289 —


Diego Corraine<br />

adolescentes hasta los 12 años, se ha intentado en los últimos cinco años hacer<br />

algo <strong>de</strong> enseñanza bilingüe.<br />

Libros, material didáctico<br />

Hay muy pocos libros expresamente escritos para la enseñanza. Prácticamente<br />

hay solo Pro domo (Cagliari 1998) <strong>de</strong> E. Blasco Ferrer (CDrom + 2 tomos,<br />

con ejercicios), Deo e su mundu (Nuoro 1996-2001), 3 tomos <strong>de</strong> M. Teresa<br />

Pinna Catte, para alumnos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 6 hasta los 12 años, Impariamo il<br />

sardo (Nuoro 1998) una a<strong>da</strong>ptación hecha por D. Corraine <strong>de</strong> un texto inglés<br />

para principiantes. Hay otros libros en sardo (unos 100), para niños, pero no expresamente<br />

pensados para la escuela.<br />

Profesorado<br />

A pesar <strong>de</strong> que la ley 26/97 prevé que las Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Cagliari y<br />

Sassari, con la subvención anual <strong>de</strong> 1000 millones <strong>de</strong> liras ca<strong>da</strong> una, organicen<br />

cursos <strong>de</strong> formación para profesores y cursos <strong>de</strong> sardo, hasta ahora se ha hecho<br />

muy poco. En Sassari, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace dos años hay un curso <strong>de</strong> Lengua y Literatura<br />

sar<strong>da</strong> <strong>de</strong> 50 horas y el año pasado (pero no en 2001/2002, por ahora) hubo un<br />

curso <strong>de</strong> formación en lengua y cultura sar<strong>da</strong>, <strong>de</strong> 150 horas en un año, en el cual<br />

participaron 30 personas. Solo 8 participantes hicieron su tesis en sardo, presentando<br />

un proyecto <strong>de</strong> libro en sardo para la escuela. To<strong>da</strong>s las clases (excepto<br />

las <strong>de</strong> sardo) se <strong>da</strong>ban en italiano porque los profesores <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d<br />

no saben o no quieren utilizar el sardo. En la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Cagliari solo en<br />

2001/2002 se ha instituido un curso <strong>de</strong> “laurea” en lengua y literatura sar<strong>da</strong>, en<br />

el cual se han matriculado solo 13 personas. El profesorado capaz <strong>de</strong> enseñar en<br />

sardo es muy poco, aunque muchísimos profesores y maestros conozcan el<br />

sardo, por su cuenta. Esto es el reflejo <strong>de</strong> una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>bili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la iniciativa<br />

política y cultural frente al sardo. Las Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s sar<strong>da</strong>s parecen más<br />

interesa<strong>da</strong>s por una enseñanza <strong>de</strong> dialectología y lingüística tradicional que por<br />

la enseñanza <strong>de</strong> lengua y didáctica <strong>de</strong> la lengua.<br />

Hasta ahora, solo hay algunas enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s priva<strong>da</strong>s que trabajan en sentido mo<strong>de</strong>rno<br />

y científico para promocionar el sardo y <strong>de</strong>sarrollar recursos proporcionados<br />

a las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> la lengua.<br />

Medios <strong>de</strong> información<br />

No hay en sardo ni diarios ni semanarios ni periódicos, a pesar <strong>de</strong>l mensual<br />

<strong>de</strong> la Unesco Su Currèu y una revista bilingüe <strong>de</strong> cuentos y poesías, S'Ischiglia.<br />

Los libros en sardo no llegan a los 200. Solo en el año 2000 se publicaron cuatro<br />

diccionarios, pero muy pocos escriben en sardo. Esto es revelador <strong>de</strong> una<br />

actitud museística que tienen algunos intelectuales, más próxima al folklore que<br />

a la promoción <strong>de</strong> una lengua que anhela la mo<strong>de</strong>rni<strong>da</strong>d y el futuro.<br />

— 290 —


Políticas lingüísticas y educativas en Cer<strong>de</strong>ña<br />

Únicamente hay dos programas <strong>de</strong> TV, "Arrejona<strong>da</strong>" y "Die pro die", en<br />

Sar<strong>de</strong>gna 1, una televisión priva<strong>da</strong> <strong>de</strong> Cagliari. No hay prácticamente ninguna<br />

emisora <strong>de</strong> radio que trasmita algo en sardo.<br />

La editorial Papiros está preparando un corrector ortográfico y, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un<br />

proyecto común con otras minorías encabezado por la Unión Latina <strong>de</strong> París,<br />

está formando especialistas en terminología. La misma editorial, junto con La<br />

Unión <strong>de</strong> los Ladinos dolomíticos, en el marco <strong>de</strong> un proyecto europeo, está<br />

<strong>de</strong>sarrollando un nuevo trabajo, siempre en terminología sectorial.<br />

Perspectivas<br />

Mientras tanto el sardo sobrevive en el uso familiar y comunitario, en condición<br />

<strong>de</strong> diglosia, bastante afectado por las interferencias lexicales, y hasta sintácticas,<br />

<strong>de</strong>l italiano, que es la única lengua presente en el uso oficial. En estos<br />

últimos 20 años, se ha <strong>de</strong>sarrollado una conciencia lingüística más gran<strong>de</strong> que<br />

en el pasado, que ha sido la base <strong>de</strong> la lucha que nos ha proporcionado el nuevo<br />

marco jurídico en favor <strong>de</strong>l sardo que, quizás, permitirá en el futuro una cooficiali<strong>da</strong>d<br />

efectiva <strong>de</strong>l sardo con el italiano. Es bastante fácil constatar en la socie<strong>da</strong>d<br />

una mayor sensibili<strong>da</strong>d y atención frente al sardo. Pero, esto no es suficiente.<br />

Faltan hasta ahora muchos <strong>de</strong> los medios humanos que serán necesarios,<br />

que, con rigor y cientifici<strong>da</strong>d, se encarguen <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar el status y el corpus<br />

<strong>de</strong>l sardo, su mo<strong>de</strong>rnización y presencia general <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> nuestra socie<strong>da</strong>d.<br />

Faltan traductores, terminólogos, expertos <strong>de</strong> didáctica y multimedia, etc.<br />

El tiempo no trabaja en favor <strong>de</strong> nuestras lenguas, <strong>de</strong> manera que hay que<br />

hacer mucho en poco tiempo, con gran cali<strong>da</strong>d y capaci<strong>da</strong>d <strong>de</strong> estar al día. Para<br />

ahorrar tiempo y energías es necesario trabajar en colaboración con las lenguas<br />

minoritarias que ya han logrado resultados importantes, favoreciendo el intercambio<br />

<strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, propuestas, ediciones, materiales, tecnologías y, quizás, medios<br />

humanos, para favorecer el <strong>de</strong>sarrollo en el sector <strong>de</strong> la traducción, terminología,<br />

lenguaje administrativo, tecnologías informáticas y telemáticas. Con la<br />

coedición <strong>de</strong> materiales didácticos, por ejemplo, se pue<strong>de</strong>n solucionar muchos<br />

problemas económicos y <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d a raíz <strong>de</strong> la poca tira<strong>da</strong> que tendrá ca<strong>da</strong> uno<br />

en nuestra lengua, quedándose sola.<br />

Mirando la situación <strong>de</strong> Italia, parece claro que, <strong>de</strong> momento, la ley 482/99 es<br />

lo máximo que el centralismo italiano pue<strong>de</strong> conce<strong>de</strong>r (a pesar <strong>de</strong> la facha<strong>da</strong> fe<strong>de</strong>ralista)<br />

a las lenguas <strong>de</strong>l estado. La República Italiana parece más abierta en<br />

<strong>de</strong>scentralización administrativa que en el reconocimiento <strong>de</strong> las diversi<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />

El hecho <strong>de</strong> que Italia no haya, hasta ahora, ratificado la Carta Europea <strong>de</strong> las<br />

Lenguas es revelador <strong>de</strong> una actitud "tibia" frente a los <strong>de</strong>rechos lingüísticos <strong>de</strong><br />

sus ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos.<br />

Mirando la situación general <strong>de</strong> Europa, nos parece que hoy en día la Unión<br />

Europea y su Gobierno están más interesados en <strong>da</strong>r solución a los gran<strong>de</strong>s pro-<br />

— 291 —


Diego Corraine<br />

blemas económicos y <strong>de</strong> la seguri<strong>da</strong>d que a solucionar el futuro <strong>de</strong> sus minorías<br />

lingüísticas y nacionales. Después <strong>de</strong> 1992 y <strong>de</strong> la Carta Europea <strong>de</strong> las Lenguas,<br />

el compromiso (y el presupuesto) financiero <strong>de</strong> la Comisión Europea en<br />

favor <strong>de</strong> las lenguas ha ido bajando ca<strong>da</strong> vez más, <strong>de</strong>mostración clara <strong>de</strong> una<br />

falta <strong>de</strong> interés por el <strong>de</strong>sarrollo y el futuro <strong>de</strong> nuestras lenguas. Por otro lado,<br />

las diferentes comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s nacionales y sus lenguas respectivas no parece que<br />

tengan la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> aumentar ni <strong>de</strong> juntar sus fuerzas <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>terminante,<br />

frente a la mundialización, que llega hasta nuestras reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s más "periféricas",<br />

aplastando nuestras culturas con un turismo y una economía globalizadora<br />

y arrastrando espacios vitales a nuestras lenguas en todo espacio comunicativo.<br />

Las dificulta<strong>de</strong>s parecen más culturales que lingüísticas: convencer a los<br />

jóvenes, incluso a los más progresistas, <strong>de</strong> que una <strong>de</strong> las maneras <strong>de</strong> combatir<br />

la globalización y sus peligros es <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r las lenguas y culturas diferentes,<br />

ca<strong>da</strong> uno en su lugar, es muy, muy difícil.<br />

Bibliografía<br />

Corraine, Diego (1999): “Para una lingua sar<strong>da</strong> <strong>de</strong> referencia”, in Fernán<strong>de</strong>z<br />

Rei, F. / Santamarina A. (eds.) (1999): Estudios <strong>de</strong> sociolingüística románica.<br />

Linguas e varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s minoriza<strong>da</strong>s. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

425-444.<br />

Corraine, Diego: “A complexa situación plurilingüe <strong>de</strong> Sardinna”. Relatorio<br />

presentado no Curso <strong>de</strong> verán 17-20 xullo 2000 Plurilingüismo na Europa<br />

románica: contacto vs. conflicto. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />

(inédito).<br />

Corraine, Diego (2000), “La Legge linguistica <strong>de</strong>lla Regione Autonoma <strong>de</strong>lla<br />

Sar<strong>de</strong>gna", in Les nouvelles législations linguistiques <strong>da</strong>ns l'Union<br />

Européene / Le nuove legislazioni linguistiche nell'Unione Europea - IV Simposio<br />

internazionale sulle legislazioni linguistche europee. Aosta: Ciemen.<br />

77-96<br />

Fernán<strong>de</strong>z Rei, Francisco (2001): “A situación <strong>da</strong>s minorías étnico-lingüísticas<br />

<strong>da</strong> República Italiana”. A Trabe <strong>de</strong> Ouro 47. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Sotelo<br />

Blanco. 301-322.<br />

Euromosaic (1996) = Euromosaic. Producción e reproducción dos grupos lingüísticos<br />

minoritarios <strong>da</strong> UE. <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>: Centro <strong>de</strong> Investigacións<br />

Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro.<br />

Lorinczi, Marinella (1999): “Historia sociolingüística <strong>da</strong> lingua sar<strong>da</strong> á luz dos<br />

estudios <strong>de</strong> lingüística sar<strong>da</strong>”, in Fernán<strong>de</strong>z Rei, F. / Santamarina, A. (eds.)<br />

(1999): Estudios <strong>de</strong> sociolingüística románica. Linguas e varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s minoriza<strong>da</strong>s.<br />

Santiago <strong>de</strong> Compostela: Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>. 385-424.<br />

Pizzorusso, Alessandro (1989): "Il regime giuridico <strong>de</strong>lle lingue in Italia", in<br />

Dret lingüístic. Actes <strong>de</strong>l Simposi sobre Dret lingüístic (Barcelona, setembre<br />

— 292 —


Políticas lingüísticas y educativas en Cer<strong>de</strong>ña<br />

<strong>de</strong> 1987). Barcelona: Generalitat <strong>de</strong> Catalunya. Escola d'Administraciò Pública<br />

<strong>de</strong> Catalunya.<br />

Rindler Schjerve, Rosita (1997): “Sar<strong>da</strong>igne”, in Goebl, H. / Nel<strong>de</strong>, P. H. /<br />

Stary, Z. / Wšlck, W. (eds.) (1997): Kontaktlinguistik. Contact Linguistics.<br />

Linguistique <strong>de</strong> contact. Ein internationales Handbuch zeitgenšssischer<br />

Forschung. An International Handbook of Contemporary Research. Manuel<br />

international <strong>de</strong>s recherches contemporaines, 2. Berlin/New York: Walter <strong>de</strong><br />

Gruyter. 1376-83.<br />

— 293 —


Policy and the teaching of Frisian as a minority language<br />

Durk Gorter<br />

Fryske Aka<strong>de</strong>my/ University of Amster<strong>da</strong>m<br />

0. Introduction<br />

I have been invited to speak on language policy and education in the province<br />

of Friesland, the Netherlands. In Friesland there is also a place called ‘Santiago’<br />

or in Frisian ‘Sint Jabik’. Thus I could say that I have travelled from Sint Jabik<br />

to Sint Jabik for this conference. In fact the signs of the old pilgrim path to<br />

Santiago <strong>de</strong> Compostela were restored three years ago. There are, of course, old<br />

relationships between Friesland and Santiago. As far as we know from historic<br />

sources, the first Frisian person ever to visit Santiago, was a woman called<br />

Geertrui<strong>da</strong> van Driessen. She went in 1160 to Santiago. Further, as some you<br />

may know who also are familiar with the history of the pilgrimages, in Liber<br />

Calixtinus the Frisians are mentioned several times. Also during the 5 th crusa<strong>de</strong><br />

in 1217, Frisians came here.<br />

To<strong>da</strong>y there are important comparative parallels in the language situations of<br />

<strong>Galicia</strong> and Friesland. Survey results have shown that the position of the Frisian<br />

language has been seemingly stable over the last 30 years. A language policy<br />

has resulted in the <strong>de</strong>velopment of a legal framework. The European Charter for<br />

Regional or Minority Languages is important to keep policy <strong>de</strong>velopment<br />

going. Acceptance of Frisian in society has increased, as well as enthousiasm<br />

for cultural events. However, little progress has been ma<strong>de</strong> in education. Apathy<br />

with respect to the maintenance of Frisian and a lack of <strong>de</strong>mand for bilingual<br />

schooling are the central problems (Fishman 1991).<br />

First I will briefly introduce the language situation in Friesland and thereafter<br />

Iwill focus on language policy and on the position of Frisian in education.<br />

1. The Frisian language<br />

Frisian and Dutch are both Germanic languages and they are quite close to<br />

each other (Tiersma 1985). Probably comparable to the <strong>Galicia</strong>n-Castillian-<br />

Portuguese situation or to Catalan-Castillian. Because the languages are so<br />

strongly related, it also implies that the Frisian language is influenced heavily<br />

by the Dutch language.<br />

Friesland has about 620.000 inhabitants (2001). We have no census <strong>da</strong>ta, we<br />

only have <strong>da</strong>ta from language surveys. We did surveys in 1967, in 1980 and<br />

again in 1994 (Pietersen 1967; Gorter et al. 1984; Gorter / Jonkman 1995).<br />

Frisian functions mainly as a spoken language, alongsi<strong>de</strong> with Dutch, which is<br />

dominant as the written language. Surveys have shown that approximately 74%<br />

of the population can speak Frisian (i.e. 460,000 speakers). Almost 20% are<br />

— 295 —


Durk Gorter<br />

second language learners, because 55% indicate that they have learned Frisian<br />

as their first language as a child. Approximately 94% can un<strong>de</strong>rstand, 65% can<br />

read and 17% can write Frisian (Gorter / Jonkman 1995).<br />

The historical contrast in the distribution of the language between towns and<br />

countrysi<strong>de</strong> still continues to<strong>da</strong>y. In the villages Frisian is the home language<br />

for around 70% and in the larger towns (over 10,000 inhabitants) it is only 40%<br />

(average for the province 54%). The weak written tradition is reflected in educational<br />

practice by the small place given to acquiring active literacy.<br />

2. History of Frisian in education<br />

During the 19th century education in the Netherlands became organized as a<br />

unified system, with no place for the teaching of Frisian. Un<strong>de</strong>r the influence of<br />

Romanticism, the 'Frisian Movement' began gradually to set aims for the social<br />

emancipation of the language, also through education (Feitsma 1981). Bilingual<br />

education in Friesland started in 1907. Frisian was then taught as a subject, after<br />

regular school hours, at some 17 primary schools, to almost 300 children.<br />

In 1937 the Dutch Education Act was changed permitting the teaching of 'a<br />

regional dialect' during Dutch lessons. Over 100 primary schools (out of some<br />

540) used this new opportunity and began to teach some Frisian, mainly to<br />

pupils in the highest gra<strong>de</strong>s (10-13 year). In 1955 the Education Act was<br />

changed again. Permission was granted to use Frisian as medium of instruction<br />

in the lower gra<strong>de</strong>s (6-8 year) and as a subject in all gra<strong>de</strong>s. Some 80 <strong>de</strong>signated<br />

'bilingual primary schools' were established, where reading and writing were<br />

taught in Frisian. Many other schools inclu<strong>de</strong>d at least some Frisian in the<br />

curriculum.<br />

Further legal <strong>de</strong>velopments halted until the 1970s. After the national<br />

government recognized Frisian as an official language in the Netherlands, a new<br />

law stipulated that Frisian had to become an obligatory subject in all primary<br />

schools in Friesland by 1980. Frisian could also be the medium of instruction in<br />

all gra<strong>de</strong>s. During the 1990s formal attainment targets were established. They<br />

are the same as fotr the Dutch language and have remained mainly ‘symbolic’.<br />

Policy <strong>de</strong>velopment and promotional measures halted again.<br />

3. Current Position of Frisian in Education<br />

Compared to other minority languages in Europe, bilingual education in<br />

Friesland can be placed at an intermediate position (Euromosaic 1996). The<br />

provisions for Frisian may appear to be better than for minority languages of<br />

migrant groups in the Netherlands (Extra / Gorter 2001). Yet, overall Frisian<br />

only has a small place in all levels of education.<br />

To comprehend the position of Frisian in schools one needs some<br />

un<strong>de</strong>rstanding of the Dutch educational system. The national government is<br />

— 296 —


Policyand the teaching of Frisian as a minority language<br />

responsible for all laws and regulations, e.g. on the legal position of teachers or<br />

examination stan<strong>da</strong>rds. At the local level such measures are implemented by the<br />

municipal authorities. The state Inspectorate has to monitor the practice of<br />

education. The provincial government of Friesland has no role in education,<br />

except for an advisory role and the authority to <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> over exemptions from the<br />

legal obligation to teach Frisian in primary schools. It can also promote Frisian<br />

in education through language planning activities.<br />

There are no central rules on language use in education, although Dutch is<br />

assumed to be the language of instruction. The only exceptions are the<br />

obligation that Frisian is a subject in all primary schools, is taught in basic<br />

education in secon<strong>da</strong>ry schools and is offered by teacher training colleges in<br />

Friesland. It can also be used as a medium of instruction.<br />

A brief overview can be given of the position of Frisian at the different levels<br />

of education (see also Ytsma and van <strong>de</strong>r Schaaf, 2001).<br />

3.1. Pre-primary education<br />

Playgroups (for children of 2-4 years) are privately initiated and they are<br />

supervised and financed by municipal government. There are around 250<br />

playgroups, catering for some 8,000 pupils (1999 estimate). A recent survey<br />

showed that most rural playgroups can be regar<strong>de</strong>d as bilingual, while in urban<br />

playgroups Frisian is only used occasionally (Boneschansker / Le Rütte 1999).<br />

As a rule, the child is free to use its first language in the playgroup in individual<br />

situations. It was found that Dutch was used much more often than Frisian as<br />

medium of instruction during group activities.<br />

Since 1989 the 'Stifting Pjutteboartersplak', a voluntary association, has<br />

foun<strong>de</strong>d seven Frisian playgroups, which aim at a wholly Frisian play<br />

environment for the young child. Currently (2001) they have an enrolment of<br />

some 200 children.<br />

3.2. Primary education<br />

Children of 4-12 years (gra<strong>de</strong>s 1-8) do attend the primary schools. At this<br />

level bilingual education has its longest tradition. From 1980 onwards, all<br />

primary schools became legally obliged to teach Frisian. A total of 62,000<br />

(1999) pupils receive Frisian lessons at some 500 schools.<br />

A majority of primary schools spends on average one lesson (30-45 minutes)<br />

per week on Frisian. As medium of instruction Frisian has a mo<strong>de</strong>st position,<br />

even though over half the schools report to use Frisian as a medium of<br />

instruction. In practice this is quite limited e.g. only for the teaching of<br />

geography. Some of the schools that use Frisian more and may have a 'Frisian<br />

<strong>da</strong>y' or morning, mainly during the ‘expressive subjects’. Obviously, there are<br />

no monolingual Frisian schools.<br />

— 297 —


Durk Gorter<br />

A Frisian language course called Fryske Taalroton<strong>de</strong> (Frisian Round-a-bout)<br />

has been published by the centre for educational advice in 1994. This language<br />

course can be used for all eight gra<strong>de</strong>s. The course is based on the official<br />

attainment targets for the teaching of Frisian. At present, over 70% of primary<br />

schools in Friesland make use of the language course, although quite often only<br />

selectively (Le Rütte 1998).<br />

As far as Frisian language skills are concerned, the pupils’ results with regard<br />

to oral and reading comprehension can be consi<strong>de</strong>red satisfactory. However,<br />

their performance in the areas of basic (technical) reading and spelling is<br />

insufficient and the <strong>de</strong>sired level of speaking and writing remains behind (De<br />

Jong / Riemersma 1994). In contrast, stu<strong>de</strong>nts’ command of Dutch in terms of<br />

all abilities is good. It appeared from a comparison with a national study that<br />

there were no significant differences between Frisian- and Dutch speaking<br />

stu<strong>de</strong>nts attending primary schools in Friesland and Dutch stu<strong>de</strong>nts living in the<br />

rest of the Netherlands.<br />

An interesting <strong>de</strong>velopment began in the school year 1997-98. It is an<br />

experiment with trilingual primary education. Seven schools participate in the<br />

project. The aims are to reach full Frisian-Dutch bilingualism among the<br />

stu<strong>de</strong>nts and to boost their English language proficiency. The three languages<br />

are taught as subject and used as medium of instruction as well. In gra<strong>de</strong>s 1 to 6,<br />

50% of the teaching time is in Frisian and 50% in Dutch. In gra<strong>de</strong>s 7 and 8, the<br />

division is 40% Frisian, 40% Dutch and 20% English. This implies that English<br />

is used for two afternoons per week as a medium of instruction (Ytsma 2001).<br />

3.3. Secon<strong>da</strong>ry education<br />

There is a division at the secon<strong>da</strong>ry level between so-called 'basic education'<br />

(the first 2 or 3 years) and a second stage which comprises several different<br />

school types. The total enrolment in secon<strong>da</strong>ry education is around 37,000<br />

(2000).<br />

Since 1993 Frisian has been a compulsory subject for the basic education<br />

stage. Almost all schools teach Frisian as compulsory subject, but only in the<br />

first year for one hour a week. At the second stage Frisian is taught as an<br />

optional subject. From the obligation to teach Frisian in the lower stage, a<br />

movement onto the second stage shows a slow increase in the number of<br />

stu<strong>de</strong>nts that take Frisian as a subject in their final exams.<br />

The Inspectorate has evaluated the position of Frisian at secon<strong>da</strong>ry schools<br />

(Inspectie van het On<strong>de</strong>rwijs 1999). It was conclu<strong>de</strong>d that the teaching of<br />

Frisian as subject was weakly <strong>de</strong>veloped. Time expenditure as to the teaching of<br />

Frisian was low and the quality of the Frisian lessons was low as well. Only 1%<br />

of the schools reported to use Frisian as medium of instruction on a regular<br />

basis, 30% did so inci<strong>de</strong>ntally. On the basis of the outcomes of the study, the<br />

— 298 —


Policyand the teaching of Frisian as a minority language<br />

Inspectorate conclu<strong>de</strong>d that the current Frisian lessons did not contribute<br />

meaningfully to the linguistic and cultural <strong>de</strong>velopment of the stu<strong>de</strong>nts.<br />

3.4. Higher education<br />

Three institutes for higher education are located in the capital Ljouwert/<br />

Leeuwar<strong>de</strong>n. They have a total enrolment of 15,000 stu<strong>de</strong>nts (2000), in many<br />

faculties. All three have regulations on language use (Dutch, Frisian, English<br />

and other languages). Frisian is formally allowed to be used in oral exams or in<br />

writing a thesis. In general, however, Frisian has a very limited role as subject<br />

or as medium of instruction.<br />

In teacher training colleges Frisian has a special place (Gil<strong>de</strong>macher /<br />

Riemersma 1995). In the two <strong>de</strong>partments of teacher training for primary<br />

schools, stu<strong>de</strong>nts are obliged to attend qualifying courses. Most stu<strong>de</strong>nts obtain<br />

the certificate, but this does not always lead to a satisfactory proficiency in<br />

Frisian. For secon<strong>da</strong>ry school teachers, training is provi<strong>de</strong>d by one institute in<br />

Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n and by the University of Groningen. However, the<br />

number of stu<strong>de</strong>nts is limited.<br />

In Friesland there is no university and Frisian can only be studied at three<br />

Dutch universities. The universities of Amster<strong>da</strong>m and Groningen offer Frisian<br />

language and literature as a main subject, as well as possibilities for a PhD<br />

<strong>de</strong>gree. Frisian is a subsidiary subject at Lei<strong>de</strong>n university. In all three<br />

university <strong>de</strong>partments the number of stu<strong>de</strong>nts is small.<br />

Almost all scientific studies of bilingual education are carried out by the<br />

'Fryske Aka<strong>de</strong>my', a research centre which has occupied itself with studies<br />

about the Frisian language, history and society since 1938. Important projects<br />

focus on lexicography and the sociology of language. In the latter field<br />

emphasis is given to general sociolinguistic surveys and to bilingual education.<br />

The Aka<strong>de</strong>my also hosts the Mercator Education centre for information,<br />

documentation and research as part of a larger European network on minority<br />

languages (www.mercator-education.org).<br />

4. Conclusions<br />

From an outsi<strong>de</strong>r's perspective it may seem that things have been arranged<br />

nicely for Frisian in education, with a legal framework in place and a number of<br />

infrastructural provisions. However, from an insi<strong>de</strong>r's perspective, a different<br />

story can be told by a concerned teacher or a policy-maker. One often hears<br />

complaints about lack of enthusiasm for implementation of Frisian activities.<br />

The way Frisian is currently being taught confirms the place that Frisian holds<br />

in society. Schools do not work for the emancipation of the Frisian language,<br />

but rather play a conservative role. This is most clearly illustrated by the fact<br />

— 299 —


Durk Gorter<br />

that according to official attainment targets all primary school children are<br />

supposed to learn to write Frisian, but only a few schools actually do teach it.<br />

Educational practice is becoming increasingly complicated. One language<br />

related factor is the arrival of many migrants and refugees whose children speak<br />

'foreign' languages. In the capital of Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n over 60 languages<br />

are used as home language by the pupils in primary education.<br />

A new practice for bilingual education can hardly arise as long as the<br />

different 'actors' involved in bilingual education do not give much priority to<br />

Frisian. Those actors are the different levels of government, the schools and the<br />

teachers, the parents and the chil<strong>de</strong>rn.<br />

The national government is satisfied with the legal framework and existing<br />

provisions. The provincial government would like to improve the place of<br />

Frisian, but does not have sufficient resources or authority to get it done. Local<br />

authorities seem to be uninterested or lack the necessary knowledge.<br />

The schools are confronted with an incessant stream of changes in education.<br />

Teachers seem more concerned about their legal position, mergers and new<br />

subjects on the curriculum than about Frisian. Parents could play a key role, but<br />

most of them seem satisfied with the status quo. As a subject Frisian may have<br />

high emotional significance, but it has little 'market value'. Moreover, the only<br />

existing pressure group is too weakly organized to effectively <strong>de</strong>mand a better<br />

place for Frisian in education.<br />

The attitu<strong>de</strong>s of the Dutch speaking children towards Frisian and their<br />

motivation to learn the language were studied by Ytsma (1995). He conclu<strong>de</strong>s<br />

that in general Dutch speaking children are quite negative about learning<br />

Frisian.<br />

In these circumstances it appears to be very hard to bring about a change.<br />

Recently there seems to be a growing realization among policy makers and<br />

politicians that something more ought to be done about Frisian in education. A<br />

white paper was published by the provincial government late 2001. The Council<br />

of Europe has critisized the Duthc government for the way in which it has<br />

implemented the measures for education as they were ratified in the Charter for<br />

Regional of Minority languages.<br />

From the foregoing it can be conclu<strong>de</strong>d that the position of Frisian is rather<br />

mo<strong>de</strong>st in the practice of bilingual education, which leads to disappointing<br />

results in linguistic competence. However, the legal framework does offer more<br />

opportunities than those which are currently used. Much stronger forms of<br />

Frisian education, comparable with what is found among several other minority<br />

languages in Europe, is not preclu<strong>de</strong>d, but still seem far away. The experiences<br />

with multilingual education among other linguistic minorities, such as the<br />

<strong>Galicia</strong>n, will remain highly relevant for Frisian.<br />

— 300 —


Policyand the teaching of Frisian as a minority language<br />

References<br />

Boneschansker, E. / Rütte, M. Le (1999): Pjuttepraat. Friestaligheid in<br />

peuterspeelzalen en kin<strong>de</strong>r<strong>da</strong>gverblijven. Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n<br />

Euromosaic (1996): The production and reproduction of the minority language<br />

groups of the EU. Luxembourg.<br />

Extra, G. / Gorter, D. (eds.) (2001): The Other languages of Europe. Clevedon.<br />

Feitsma, A. (1981): “Why and how do the Frisian language and i<strong>de</strong>ntity<br />

continue?”, in Haugen et al (eds.) (1981): Minority Languages To<strong>da</strong>y.<br />

Edinburg. 163-176.<br />

Fishman, J. A. (1991): Reversing Language Shift. Clevedon.<br />

Gil<strong>de</strong>macher, K. / Riemersma, A. M. J. (1995): “The Frisian language in the<br />

Netherlands”, in Dekkers, A. (ed.) (1995): Teacher training in minority<br />

languages. Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n. 553-587.<br />

Gorter, D. et al. (1984): Taal yn Fryslân. Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n.<br />

Gorter, D. / Jonkman, R. J. (1995): Taal yn Fryslân: op 'e nij besjoen.<br />

Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n.<br />

Inspectie van het On<strong>de</strong>rwijs (1999): Fries in <strong>de</strong> basisvorming. Evaluatie van <strong>de</strong><br />

eerste vijf jaar.Den Haag: SdU Servicecentrum<br />

Jong. S. <strong>de</strong> / Riemersma, A. M. (1994): Taalpeiling yn Fryslân.<br />

Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n: Fryske Aka<strong>de</strong>my.<br />

Pietersen, L. (1969): De Friezen en hun taal. Drachten.<br />

Rütte, M. Le (1998): Evaluaasje Fryske Taalroton<strong>de</strong>. Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n:<br />

Fryske Aka<strong>de</strong>my<br />

Tiersma, P. M. (1985): Frisian Reference Grammar. Dordrecht.<br />

Ytsma, J. (1995): Frisian as first and second language. Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n.<br />

Ytsma, J. (2001): “Towards a Typology of Trilingual Primary Education”.<br />

International Journal of Bilingual Education and Bilingualism, Vol. 4, 1. 11-<br />

23.<br />

Ytsma, J. / Schaaf, A. van <strong>de</strong>r (2001): Frisian: The Frisian language in<br />

education in the Neterlands (3 rd edition). Regional Dossiers Series, Mercator-<br />

Education. Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n.<br />

— 301 —


Minority languages of metropolitan France: a long road<br />

Philippe Martel<br />

UMR-CNRS 5475, Université Montpellier III, Presi<strong>de</strong>nt of FELCO (Fédération<br />

<strong>de</strong>s enseignants <strong>de</strong> langue et culture occitanes)<br />

As anyone may know, there exists a "french exception". This national<br />

particularity has many dimensions, but the one we will here <strong>de</strong>al with is the<br />

linguistical si<strong>de</strong> of it. Which in fact is a paradox: France is, or at least presents<br />

itself as the very country of linguistical oneness.<br />

The French citizen speaks french; and french is an universal language so that<br />

he does not need to know anything else. But here comes our paradox: France is,<br />

in fact, a multilingual country, perhaps the most multilingual of Europe. An<br />

official report by the linguist Bernard Cerquiglini in 1999 numbered no less<br />

than 75 various languages -most of them in the austro and polynesian, or<br />

american french territories. Our paradox is, simultaneously, a contradiction:<br />

throughout its history, the french state has tried to reduce this contradiction, by<br />

imposing an only official language, stan<strong>da</strong>rd french, and by <strong>de</strong>nying the very<br />

existence of any "minority" language on its territory, arguing that as all French<br />

citizens are equal, there cannotexist minorities... Therefore, the languages<br />

actually spoken, often termed as mere "patois", were left outsi<strong>de</strong> any official<br />

use, and reduced to private use, with the hope they would eventually<br />

spontaneously disappear. Only recently was it accepted that some of them could<br />

be taught in school, or be used on medias. We shall not try here to tell the whole<br />

history of linguistical conflict in France; we shall limit our intervention to a<br />

brief survey of present situation of those "french" languages that are spoken in<br />

metropolitan France, in its institutionnal as well as political and mental<br />

dimensions.<br />

1. A ri<strong>de</strong> through french Babel. It is not as simple as one could believe<br />

Most Frenchmen would be utterly unable to name the seven main languages<br />

recognized to<strong>da</strong>y in France. And no census allows us to give proper numerical<br />

figures for those languages: what is known about their use comes, in the best of<br />

cases, of local sample surveys, produced by scholars whith the help of regional<br />

institutions.<br />

Here are some things we are able to tell now:<br />

• Basque, a non-indo-european language is spoken in a small area of the<br />

extreme south-western France, as the continuation of the spanish baskspeaking<br />

area, where Euskara, as the co-official language of Basque<br />

Autonomous Community (and Navarre) is spoken by some 500 000<br />

persons. In France, the estimation is of some 60 000 speakers.<br />

— 303 —


Philippe Martel<br />

• Breton is the celtical language of western Brittany: according to the last<br />

sample survey (1997) there are around 240 000 speakers.<br />

• Catalan, continuation of the powerfull spanish Catalonia in Pyrénées<br />

Orientales département could be spoken by some 120 000 persons.<br />

• Corsican: in the island, the cultural language was once Italian, and the<br />

various local dialects were consi<strong>de</strong>red as popular spoken forms of italian.<br />

The elimination of italian has left face to face french and those dialects,<br />

which the regional conscience has begun to consi<strong>de</strong>r as a language of its<br />

own, with its orthography and litterature. Some 2/3 of corsican population<br />

is thought to (be able to)speak corsican.<br />

• Flemish, in the outmost northern corner of France continues the far vaster<br />

area of felmish and netherlandish. But in France, it seems to be on the verge<br />

of extinction (perhaps around 30 000 speakers?)<br />

• German dialects are spoken in "frankish" northern Lorraine (estimation: 250<br />

000 speakers) and "alemanish"Alsace. (somewhat a million speakers at<br />

most).<br />

• Occitan, the romance language of a southern third of french territory is<br />

spoken, through various dialectal mo<strong>da</strong>lities by perhaps 2 millions persons.<br />

We put asi<strong>de</strong> local gallo-romance dialects akin to french and termed<br />

"langues d'oïl" as well as francoprovençal in Lyon and northern Alps<br />

region, for their situation -and recognition is still less clear. We must ind<br />

eed insist upon the conjectural nature of the figures given above. Not only<br />

because they are estimations and extrapolations, but because, too, of their<br />

ambiguity: people may claim they can speak breton or occitan, but nobody<br />

is in or<strong>de</strong>r to check their <strong>de</strong>clarations. Some may "un<strong>de</strong>rstand" and yet be<br />

unable to speak more than few words. Moreover, to "be able to" speak does<br />

not mean one will actually speak often, nor that one will enjoy speaking.<br />

Diglossy in France has induced the narrowing of social use of minority<br />

language, and induced, too, many inferiority complexes that may hin<strong>de</strong>r the<br />

practice. And in fact, there seems to be two kinds of speakers: those who<br />

have inherited the language are most often ol<strong>de</strong>r people, living in rural<br />

zones, with a not-too-high educational level; that is to say, social categories<br />

which are residual in the present-<strong>da</strong>y french society. And besi<strong>de</strong>s, another<br />

kind of speakers, with younger, urban middle-classes men or women who<br />

have chosen to speak and consequently often re-acquire- a minority<br />

language: they are the core of the militant movements of nowa<strong>da</strong>ys. Both<br />

categories speak basically the same language (putting asi<strong>de</strong> phonological or<br />

lexical differences between native speakers and neo-locutors). But they<br />

do'nt use it the same way, have not the same representations of it, and most<br />

often have little communication with each other. The first ones speak their<br />

"patois", as they often say, with people of their own kind, in their own<br />

— 304 —


Minority languages of Metropolitan France: a long road<br />

village, they are not particularly aware of-nor interested by -the history or<br />

the litterature of the language; and they usually consi<strong>de</strong>r their "patois" as<br />

doomed.<br />

The neo-locutors, instead, are provi<strong>de</strong>d with an argumentary about the<br />

dignity of breton or occitan, they can read and write it, and are ready to <strong>de</strong>fend<br />

it against any criticism.<br />

Nevertheless, proud or not proud, old or young, fluently or haltingly talking,<br />

there remain a good <strong>de</strong>al of minority languages locutors in France, all bilingual<br />

of course, and for the last generations, having french as actual mothertongue.<br />

And there have been, since last century, regular revendications aimed to the<br />

french government, for a true recognition of those various "french" languages.<br />

In educational field, those revendications begin as soon as 1870, but only by<br />

the middle of XXth century did theuy receive the begining af an answe. The<br />

Vichy government allows a facultative teaching of "local dialects" in 1941 but<br />

as one can guess, it was not the best moment! Ten years later, the Deixonne<br />

law, grudgingly granted by IVth Republic, allows, still as facultative, the<br />

teaching of basque, breton, catalan and occitan. This is the first law in France<br />

<strong>de</strong>aling with the subject. It is also the last, till to<strong>da</strong>y, in spite of numerous<br />

attempts. Which does not mean there have been no progresses since 1951.<br />

But they have been achieved through mere administrative texts, (1982 1992,<br />

1995), without any genuine national discussion about the subject. So that<br />

precarity remains the rule...<br />

2. "Langues régionales" at school and in medias<br />

At school, there is a place for the minority languages, termed in<br />

administrative french "regional languages". The Deixonne law provi<strong>de</strong>d the<br />

possibility of a facultative course, in primary cursus, and later in secon<strong>da</strong>ry,<br />

with a special oral examination at baccalaureat. Since then, other possibilities<br />

have been conce<strong>de</strong>d: "regional languages" may now be chosen as regular<br />

second or third language, concurrently of course with ordinary "living", that is,<br />

foreign languages, which reduces their exit: the average pupil, and his parents,<br />

will often prefer a "usefull" language, even if they actually never have the use<br />

of it later. In primary cursus -and in some "colleges" (for pupils between 11 and<br />

15), there exist "bilingual" sections: half the time french, the other half in<br />

"regional language": those sections are generally consi<strong>de</strong>red as more promising.<br />

Because it is difficult, otherwise, to find a place in the pupils's time table for a<br />

supplementary option, and mostly because in bilingual cursus, occitan or breton,<br />

basque... is not only a taught language, but also a teaching medium -which<br />

implies, by the way, a lot of technical work to provi<strong>de</strong> an occitan or breton or<br />

basque lexic for mathematics or sciences, a lexic which those languages, for<br />

historical and social reasons, did not have before.<br />

— 305 —


Philippe Martel<br />

There are pupils. There are teachers, too, of course. Until recently, these<br />

teachers were usually in charge of another discipline, and taught occitan or<br />

basque outsi<strong>de</strong> their normal working hours. They volunteered for this<br />

"facultative" teaching, and they had to get self-formed. It was the time of the<br />

fervorous autodi<strong>da</strong>cts-and it is still for the ol<strong>de</strong>r generation. But in the 90', a<br />

new kind of teacher has emerged: younger ones, who have received an<br />

universitary formation, and have succesfully gone through a national concourse<br />

for secon<strong>da</strong>ry teaching (a CAPES, in french educational terminology, as for<br />

other disciplines). This is a consi<strong>de</strong>rable conquest: for the first time it is now<br />

possible to make a living with regional languages, and not only a hobby.<br />

Besi<strong>de</strong>s, the representation of those languages in the eyes of the whole<br />

corporation of teachers has been radically changed: old "patois" is now a<br />

professional affair, with duly diplom-full colleagues. And at last, the formation<br />

granted by university cursus ensures the quality of the teaching.<br />

One limit however: those CAPES are double CAPES, (occitan-history, or<br />

occitan-spanish, or basque-french) so that the teacher may actually have only a<br />

part of his working time in regional language. And a second limit: the acme of<br />

educational professionalism in France is the well-famed agregation concourseand<br />

there is till now no agregation for regional languages...<br />

What are the results achieved? The number of pupils involved is rather stable<br />

since the 90': some 90 000 in primary cursus, some 40 000 in secon<strong>da</strong>ry cursus.<br />

Those figures do not inclu<strong>de</strong> Alsace, where the "regional language" is stan<strong>da</strong>rd<br />

german (and not the local dialect, even if it may be used for practical purposes<br />

in the teaching of german): in Alsace, some 200 000 pupils are touched by this<br />

enseignment. For other languages, not surprisingly, occitan learners are the<br />

most numerous -around 60 000, for all <strong>de</strong>grees.<br />

Of course, those figures are not particularly impressive, reported to the actual<br />

number of pupils in the concerned areas. Corsican or basque may touch a<br />

significative proportion of scolar population, but otherwise, for occitan for<br />

instance, only 3% or 5% can follow a teaching of/in their regional language.<br />

That does not mean a lack of interest, but rather a lack of teachers and organized<br />

courses, not speaking, sometimes, of the more or less active good or evil will of<br />

local administration: when it is possible to follow such a course, the pupils<br />

usually come -even if it is never the totality of a school who will be involved in<br />

what remains, after all mainly facultative or optional and never obligatory. The<br />

problem is to put in front of the potential audience a formed teacher. We said<br />

above there were now occitan, breton, basque... professionals: we did not say<br />

their number was sufficient, by far. Only a minority of schools, colleges, lycees<br />

is therefore able to provi<strong>de</strong> such teachers. That is one of the reasons which<br />

explain the existence of associative, private school –Ikastolak for basque,<br />

Diwan for breton, Calandretas for occitan, Bressolas for catalan, where the<br />

— 306 —


Minority languages of Metropolitan France: a long road<br />

whole cursus is in the minority tongue, with a progressive introduction of french<br />

and foreign languages: this kind of schools mainly for primary cursus numbers<br />

some 6000 pupils. Here, too, the proportion is very low.<br />

As for the medias, the landscape is much the same. There is breton, occitan,<br />

basque... on TV and radio, but most often with a small amount of time granted,<br />

and only, of course, on regional public channels (in spite of the recent birth of a<br />

private breton TV, (TV Breizh) which is anyway mainly french-speaking). Here<br />

too, it cannot be said that the regional languages topic is popular among medias<br />

national <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>rs...<br />

3. Problems and resistances<br />

The fact is that french state does not look too favourably upon minority<br />

languages, and therefore does not take real measures for their sake. It has been<br />

evi<strong>de</strong>nt with the tragi-comical episo<strong>de</strong> of the European Chart for less used<br />

languages, which french government grudgingly, as ever, accepted to sign, but<br />

failed to have ratified, for constitutional reasons: the second article of french<br />

constitution states that french -and only french is officially used on Republic's<br />

territory. That does not allow any progress in the official recognition of other<br />

languages. More recently, an attempt of Education Ministry to inclu<strong>de</strong> in<br />

national educational system the Diwan breton schools have failed, for the same<br />

reasons -apparently.<br />

For one can guess the problem is not purely a juridical and constitutional one.<br />

Neither is it a true political one. In spite of the importance of corsican problem,<br />

there is no serious <strong>da</strong>nger of separatism in the minority languages-speaking<br />

regions. Nor is there any <strong>da</strong>nger for the sake of french: as we said above, the<br />

whole french population is now french speaking, and the process cannot be<br />

inversed -and nobody, in fact, wishes to inverse it. So what? Apparently, the<br />

enemies of any amelioration of "regional languages" status claim to believe in<br />

the impossibility of true bilinguism, and consi<strong>de</strong>r that inevitably one of the two<br />

languages in contact must swallow the other. But this rather primary binarism is<br />

perhaps not the bottom motive of opposition. A carefull reading of the displayed<br />

argumentary shows two more <strong>de</strong>ep dimensions. First, the old fear of a<br />

disparition of France in an Europe of which France can no longer pretend to be<br />

the center. This "souverainisme" as they call it, leads to an exageration of the<br />

cult of old national symbols, the french language in particular. Any place for<br />

other languages is therefore thought of as a <strong>da</strong>nger. This point of view exists,<br />

and is well spread in some sectors of national opinion.<br />

But much <strong>de</strong>eper, the true problem seems to be a very old contempt for<br />

languages consi<strong>de</strong>red as lacking of litterary illustration (for very few in France<br />

are aware of the occitan litterary tradition since the Troubadours, for instance).<br />

Some may even summarily point "regional languages" as purely oral, and<br />

— 307 —


Philippe Martel<br />

somewhat boorish mediums. No dignity can be recognized to them. This<br />

contempt, <strong>de</strong>eply rooted in french cultural tradition since centuries, is most<br />

often not even conscious. But we think it is the main obstacle for any progress<br />

in integration of those "other" french languages in the mainstream of national<br />

french culture. One may hope that in the long course, a better knowledge of<br />

french diversity and minority languages' s creative capacity will permit to end<br />

with the long-lasting time of contempt. But for now, this happy end is obviously<br />

not at hand... And the fight for dignity and life of breton, occitan, and all the<br />

others is still necessary.<br />

Bibliography<br />

Broudic, Fanch (1995): La pratique du breton <strong>de</strong> l'Ancien Régime à nos jours.<br />

Rennes: Presses universitaires.<br />

Fusina, Jacques (1994): L'enseignement du corse. Ajaccio.<br />

Gardy, Philippe / Hammel, Etienne (1997): L'occitan en Languedoc-Roussillon.<br />

Perpignan: Trabucayre.<br />

Poignant, Bernard (1998): Langues et cultures régionales (official report to<br />

Prime Minister). Paris: Documentation Française<br />

Sibille, Jean (2000): Les langues régionales. Paris: Gallimard.<br />

— 308 —


Language planning and the information society<br />

Glyn Williams<br />

Centre for Advanced Studies, University of Wales, Cardiff<br />

1. Introduction<br />

When thought of in general terms, language planning (LP) has a long history<br />

in Europe. However, it is with the advent of mo<strong>de</strong>rnism in the 18th century and<br />

the separation of language from the social, creating language as something to be<br />

studied and manipulated, that language planning as social policy assumes the<br />

context which we currently associate with LP. In<strong>de</strong>ed, the entire planning<br />

enterprise is a product of mo<strong>de</strong>rnity in the sense that it is a manifestation of the<br />

human control over the future through reason, and the ability to plan that future.<br />

This involves a <strong>de</strong>gree of reflexivity in that it involves an ability to reflect upon<br />

the present, that reflection leading to an un<strong>de</strong>rstanding of why things operate the<br />

way they do, and this un<strong>de</strong>rstanding, in turn, serving as the basis for future<br />

manipulation or planning. The creation of Linguistics as a mo<strong>de</strong>rnist discipline<br />

involved the separation of language and nature, and the associated separation of<br />

representation and fact. While, on the one hand, it meant that society became<br />

something which could be studied, it also meant that it became something<br />

separate from language. Language became exclu<strong>de</strong>d from the proto-Sociology<br />

of the 18th and early 19th century, giving birth to the dilemma that has plagued<br />

Sociolinguistics and the Sociology of Language. Sociology eventually came to<br />

study language but, in so doing, sociologists were blissfully ignorant of their<br />

own use of language! More significantly perhaps, both Sociology and<br />

Linguistics were separated into different objects which shared a central place in<br />

the mo<strong>de</strong>rnist preoccupation with the rational state, and the state of reason.<br />

The essential starting point for an exploration of LP involves an awareness of<br />

two things. Firstly, that LP initially emerged by reference to the Third World;<br />

and secondly, that LP has become an activity that pertains to social policy, but<br />

only by reference to language, and not to the various other aspects of social<br />

policy which gui<strong>de</strong> the relationship between politically motivated principles and<br />

their implementation in practice. That is, there is the suggestion that LP is free<br />

to <strong>de</strong>velop as a discipline that is remote from the more general principles of<br />

societal <strong>de</strong>velopment. This in turn implies that those to whom LP is applied<br />

must somehow be part of a wi<strong>de</strong>r society, and must thereby be subject to the<br />

more universalist principles of social policy that pertain to that society. That is,<br />

it is conceived of as a part society with a culturally distinctive context.<br />

It is hardly surprising therefore that LP has always assumed a pragmatic<br />

stance within which it has involved presenting an un<strong>de</strong>rstanding of linguistic<br />

functions, their relationship to a conception of the social and different forms of<br />

— 309 —


Glyn Williams<br />

claims about how the social operates, before linking the two in <strong>de</strong>veloping a<br />

pragmatic intervention that is meant to be of value for the sustaining and/or<br />

promotion of the linguistic function. It links a particular sociological orientation<br />

with an un<strong>de</strong>rstanding of linguistic aspects of language use. Furthermore, the<br />

assumption that society is a dynamic entity links with the claim that language<br />

also changes, and that interventionist policies will not, and should not, inhibit<br />

what is regar<strong>de</strong>d as 'natural <strong>de</strong>velopment'. The emphasis tends to be upon the<br />

construction of typologies, and on how language is modified or promoted.<br />

(Montgomery 1998:49). In this respect it would appear to be merely another<br />

manifestation of mo<strong>de</strong>rn rationalism.<br />

A case in point is to be found in the way in which LP is conceived as a<br />

process. Thus, according to Labrie (1992), it begins with ‘observation’<br />

involving aca<strong>de</strong>mic analysis. This leads to the formation of policy which is<br />

<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt on interdisciplinary work and including a strong aca<strong>de</strong>mic input.<br />

This, in turn, leads to ‘<strong>de</strong>cision taking’ and corresponds to selecting from<br />

among several hypotheses. It follows the selection of policy but prece<strong>de</strong>s their<br />

operationalisation and rests in the hands of the politicians. ‘Application’<br />

involves the role of civil servants, and is followed by a process of ‘evaluation’<br />

which again incorporates the aca<strong>de</strong>mics. This may well constitute an i<strong>de</strong>al type<br />

but, as we shall see, it is by no means a hard and fast rule.<br />

It is important here to recognise the difference between LP and legislation<br />

that pertains to language. LP was introduced into the literature as a concept at<br />

the end of the 1950s (Haugen 1959), and does tend to go beyond the right to<br />

language associated with legislation. Evi<strong>de</strong>ntly, this is always the case by<br />

reference to the relationship between legislation, policy and implementation.<br />

The law specifies the parameters which incorporate the ultimate conception of a<br />

<strong>de</strong>sired outcome. Policy <strong>de</strong>rives from the legal context but accommo<strong>da</strong>tes the<br />

practical means whereby the fun<strong>da</strong>mental premises of legislation can be put into<br />

operation, and implementation may fall short of the policy statement or it may<br />

go further. It is in implementation that we encounter the relationship between<br />

the legitimation conferred by law and the institutionalisation of policy as social<br />

practice. Of course, it is possible to <strong>de</strong>velop policy without recourse to<br />

legislation. It is for this reason that I have chosen to refer to legitimation as<br />

involving both legislation and the formation of social policy, since social policy<br />

also legitimates in that the associated discourse carries the weight of the<br />

associated institutional structures.<br />

In a sense the concept of legitimation is not dissimilar to that of colinguisme<br />

used by Balibar (1985). Balibar <strong>de</strong>fines colinguisme as: '…the association of<br />

certain languages of the State in an apparatus of language where they find their<br />

legitimacy and their material practices.' (Balibar 1985:14, my translation). The<br />

concept of 'language apparatus' is evi<strong>de</strong>ntly a <strong>de</strong>rivative of the Althussarian<br />

— 310 —


Language planning and the information society<br />

concept of 'i<strong>de</strong>ological state apparatus' (Althusser 1976), consisting of the<br />

manner in which the interests of the state penetrate a variety of social<br />

institutions. Balibar claims that it is the association of languages and their<br />

relationship to corresponding practices such as translation and grammatisation<br />

that institutionalises the linguistic norm, thereby serving to construct language<br />

as a specific object by reference to state and society. Viewed in this perspective,<br />

legitimation seems to be much broa<strong>de</strong>r than the concept of LP allows. It <strong>de</strong>als<br />

with social policy by reference to the interests involved, raising doubts about<br />

the extent to which LP serves the interests of the minority language group. This<br />

much is clear from the inability of LP to operate by reference to the goal of<br />

<strong>de</strong>veloping parity of use across both the minority and the state languages.<br />

Every planning agency must begin from a clear un<strong>de</strong>rstanding of the nature<br />

and cause of change in the phenomenon which it is seeking to plan. This is the<br />

starting point of the <strong>de</strong>bate. Such perspectives relate to mo<strong>de</strong>ls that serve to link<br />

the change orientation with the planning orientation, these mo<strong>de</strong>ls, in turn,<br />

focus upon the customary social science input of such work, involving the<br />

community, the market and the state. These three dimensions often tend to be<br />

addressed by reference to the principles of spontaneous soli<strong>da</strong>rity, dispersed<br />

competition and hierarchical control. The nature of the mix between them<br />

<strong>de</strong>termines the particular configuration that motivates planning action. A further<br />

dimension which has been labelled 'organisational concentration' focuses upon<br />

interaction and allocation of resources. Such factors have become increasingly<br />

important in social administration and are of particular importance because of<br />

the way in which bargained interest accommo<strong>da</strong>tion and policy concentration<br />

have become key factors within European society and administration since the<br />

1970s.<br />

It is clear that planning is conceived of by reference to the mo<strong>de</strong>rn nation<br />

state, its goals and orientations. However this situation is never static and as<br />

these goals and orientations shift then so does the discourse of planning.<br />

Nonetheless within industrial age governmentality the basic orientation has<br />

remained relatively stable. We are now entering a new phase of social and<br />

economic organisation, one involving an entirely new social formation with<br />

new parameters of economic organisation. It is claimed that this involves a 'new<br />

spirit of capitalism' (Boltanski / Chiapello 1999), and involves changes which<br />

will be a profound as those associated with the industrial revolution in the 19 th<br />

century. This being the case it obliges us to consi<strong>de</strong>r the nature of LP within this<br />

new context.<br />

Clearly, in the world of work many organisational changes are aimed at<br />

re<strong>de</strong>fining labour processes and employment practices. The crisis of the large<br />

corporation and the resilience of SMEs as agents of innovation and sources of<br />

job creation run parallel to these <strong>de</strong>velopments. In<strong>de</strong>ed, the proliferation of<br />

— 311 —


Glyn Williams<br />

SMEs within the European economy suggests that the future lies with<br />

integrating these components as networks within the New Economy.<br />

Simultaneously, the rigid universalism of state policies towards language and<br />

culture are yielding to an awareness of the value of particularism or<br />

diversification. Regional resources become re<strong>de</strong>fined and reconceptualised in<br />

relation to the relationship between diversity, the advent of ICT and a<br />

distinctive focus upon learning.<br />

2. The New Economy and the Digital Economy<br />

The New Economy incorporates a fun<strong>da</strong>mentally altered industrial and<br />

occupational or<strong>de</strong>r, unprece<strong>de</strong>nted levels of innovative dynamism and enhanced<br />

competition, and a dramatic trend towards globalisation, all spurred by<br />

advances in information technology. The net result is the progressive<br />

restructuring of regional and state economies within Europe. This runs parallel<br />

to <strong>de</strong>velopments outsi<strong>de</strong> of Europe, and competition increasingly focuses upon<br />

how continents a<strong>da</strong>pt to these new <strong>de</strong>velopments within a new global or<strong>de</strong>r.<br />

Different spatial configurations differ in the <strong>de</strong>gree to which their economies<br />

and societies are structured and operate in accor<strong>da</strong>nce with the tenets of the<br />

New Economy. Consequently, there is an urgent need to un<strong>de</strong>rstand the process<br />

of <strong>de</strong>velopment, and the capacity to <strong>de</strong>velop measures and indicators of this<br />

<strong>de</strong>velopment as a basis for elaborating comparative trajectories. There is an<br />

obvious gap between, on the one hand, the available <strong>da</strong>ta, statistical<br />

methodologies and the structure of the existing statistical system and, on the<br />

other, user needs, the characteristics of the New Economy and the impact of<br />

speed and globalisation. Accommo<strong>da</strong>ting and resolving this mis-match, while<br />

evaluating the on-going work and its future trajectory, presents a major<br />

challenge.<br />

The current round of restructuring realises the productivity potential<br />

contained in the mature industrial economy because of the shift toward a<br />

technological paradigm based on IT which has changed the scope and dynamics<br />

of the industrial economy, creating a global economy and fostering a new wave<br />

of competition between existing economic agents (Kelley 1998). This new<br />

competition has led to technological change in processes and products that have<br />

ma<strong>de</strong> some firms, some sectors, and some areas more productive. The assembly<br />

line of the industrial economy is replaced by a supply chain. Where the<br />

industrial company created brands to sell mass produced goods, brands now<br />

take a life of their own, with goods selling the brand. The brand owner does not<br />

necessarily own the production line. This has profound implications for the<br />

structure of firms which, as a consequence, are becoming smaller, and are<br />

increasingly organised around people rather than machines. Thus, for example,<br />

whereas Ford has a market capitalisation of $60 billion on assets of $260<br />

— 312 —


Language planning and the information society<br />

billion, Microsoft has a market capitalisation of $400billion and assets of<br />

$30billion! People become the key to value. There is a reversal of the industrial<br />

hierarchy which consisted of moneyi<strong>de</strong>aspeople to a new value hierarchy<br />

involving peoplei<strong>de</strong>asmoney. Venture capital now involves money chasing<br />

people who constitute the knowledge economy. The new production system<br />

relies on a combination of strategic alliances and ad hoc co-operation projects<br />

between corporations, <strong>de</strong>centralised units of each major corporation, and<br />

networks of SMEs connecting among themselves and with large corporations or<br />

networks of corporations. Producer driven commodity chains, and buyer driven<br />

commodity chains are at the heart of these <strong>de</strong>velopments. For the firm to<br />

operate in such a variable geometry of production and distribution, a highly<br />

flexible form of management is required, one that is <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt on the flexibility<br />

of the firm itself and on the access to communication and production<br />

technologies suited to such flexibility.<br />

This new global economic system is highly exclusionary, highly dynamic and<br />

displays highly unstable boun<strong>da</strong>ries. While dominant segments of all state<br />

economies are linked into the global web, elements of countries, regions,<br />

economic sectors and local societies are disconnected from the processes of<br />

accumulation and consumption that characterises the informational/global<br />

economy. Of course, it is impossible for these marginal sectors to lie outsi<strong>de</strong> of<br />

the system, but their social and economic logic is based upon mechanisms<br />

clearly different from those of the informational economy. All economic and<br />

social processes do relate to the structurally dominant logic of such an<br />

economy. This is the point of articulation of the Old and the New Economy.<br />

The global economy generates its own, new, international division of labour.<br />

The global economy emerging from informational-based production and<br />

competition is characterised by its inter-<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce, its asymmetry, its<br />

regionalisation, the increasing diversification within each region, its selective<br />

inclusiveness, its exclusionary segmentation. The economy is distinctively<br />

asymmetrical, involving a variety of centres and peripheries rather than a<br />

simplistic typological distinction between a centre, semi-periphery and a<br />

periphery. The association between the new competitive paradigm based on<br />

technological capacity and an induced inter<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncy in the new global<br />

economy reinforces <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncy in an asymmetrical relationship, thereby<br />

reinforcing patterns of domination created by previous forms of <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncy<br />

throughout history. Entire countries around the world, and large segments of the<br />

population everywhere, are becoming irrelevant (from the perspective of<br />

dominant economic interests) in the new pattern of international division of<br />

labour, and thus they are being socially exclu<strong>de</strong>d. On the other hand this is no<br />

longer a context wherein everything is <strong>de</strong>termined by reference to the state.<br />

Even marginalised economies have small segments of their directional functions<br />

— 313 —


Glyn Williams<br />

connected to the high value producers network, at least if only to ensure the<br />

transfer of whatever capital or information is still accumulated in their country<br />

or region. Conversely, the most powerful economies have marginal segments of<br />

their population in a position of <strong>de</strong>valued labour.<br />

Failure to engage with the post industrial economy and the Information<br />

Society can lead to peripheral regions becoming the locational source for the<br />

downgra<strong>de</strong>d labour for the core. The question is one of whether the<br />

technologically driven economic restructuring will lead to specific elements<br />

being <strong>de</strong>centred (Castells 1996: 260-61) – this, together with regional<br />

differences in the cost of living, will militate against labour mobility and a<br />

single labour market. Unless a region has ICT skills the labour force will be<br />

downgra<strong>de</strong>d and exclu<strong>de</strong>d.<br />

Empirical benchmarking of the New Economy already indicates that the main<br />

growth areas are the cores of the Old Economy which have large technological<br />

firms and venture capital which, between them stimulate such growth (Atkinson<br />

et al. 1999). It is equaly clear that the promise that ICT will result in the '<strong>de</strong>ath<br />

of distance' (Carincross 1997) is not materialising. This does not bo<strong>de</strong> well for<br />

peripheral regions which lack such components and which are unlikely to attract<br />

them, and it is argued that such regions can be 'fast tracked' into the New<br />

Economy by focusing upon a Digital Economy involving eContent production<br />

using regional cultural resources. This allows such regions to benefit from<br />

indigenous resources, relevant infrastructures and transferable skills which<br />

already exist within the Old Economy in making the transformation.<br />

Peripheral regions however, have a wi<strong>de</strong> range of culture diversity and it is<br />

argued that one way of fast tracking them into the New Economy is by focusing<br />

on their existing strengths associated with the skills and experience of regional<br />

broadcasting and associated activites, and linking this with the potential that<br />

<strong>de</strong>rives from convergence by <strong>de</strong>veloping a Digital Economy that exploits<br />

regional digital cultural resources for eContent production. This builds on the<br />

conclusions of other studies (Braczyc / Fuchs / Wolf 1999; Scott 1996; Egan /<br />

Saxenian 1999) which emphasise the need for a wi<strong>de</strong> range and high level of<br />

knowledge and skills, often <strong>de</strong>riving from activities such as film, hardware and<br />

software production, in operating and maintaining the industry. This may well<br />

contribute to a spatial division of labour involving different regions specialising<br />

in different elements of a global multimedia production, with the exploitation of<br />

regional cultural resources for eContent being part of that system.<br />

Social and economic transformation is more complex that a simple shift from<br />

the Old Economy (OE) to the New Economy(NE). Table 1 presents a<br />

<strong>de</strong>scriptive account of the difference between them:<br />

— 314 —


Language planning and the information society<br />

Table 1: The Old Economy and the New Economy<br />

Old Economy New Economy<br />

Economy-wi<strong>de</strong> characteristics<br />

Markets Stable Dynamic<br />

Scope of competition State Global<br />

Organisational form Hierarchical, Networked<br />

Bureaucratic Entrepreneurial<br />

Geog. mobility of businesses Low High<br />

Regional competition Low High<br />

Industry:<br />

Organisation of production Mass production Flexible production<br />

Key Factor of production Capital/Labour Innovation/Knowledge<br />

Key technology driver Mechanisation Digitization<br />

Source of competitive advantage Lowering cost via Innovation, Quality,<br />

economies of scale time to market, cost.<br />

Importance of research/innovation Mo<strong>de</strong>rate High<br />

Relations with other firms Go it alone Alliances/collaboration<br />

Workforce:<br />

Main policy goal Full employment Higher wages/incomes<br />

Skills Job specific Broad, cross-training.<br />

Requisite education A skill Lifelong learning<br />

Labour-Management relations Adversarial Collaborative<br />

Nature of employment Stable Risk and opportunity<br />

Government:<br />

Business-government relations Impose requirements Assist company<br />

growth/innovation.<br />

Regulation Command + control Market tools,<br />

flexibility.<br />

There are fundmaental changes in process, production, technology, skills and<br />

learning. However, the linear, equilibrium neo-Classical mo<strong>de</strong>ls which were<br />

a<strong>de</strong>quate for industrial age economy are ina<strong>de</strong>quate for elaborating an<br />

un<strong>de</strong>rstanding of the current situation. Orthodox economic mo<strong>de</strong>ls were<br />

premised upon stability characterised by negative feedback, but the knowledge<br />

economy is characterised by instability and fluctuation generated by feedback<br />

mechanisms including increasing return to scale, path <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce and nonlinear<br />

pricing. Where equilibrium mo<strong>de</strong>ls focused upon 'pure exchange'<br />

associated with rationality and the search for optimum allocations of given<br />

resources, with consumer choice and technology taken as given, within the New<br />

— 315 —


Glyn Williams<br />

Economy rationality is replaced by learning and reflexivity so that a<br />

mathematical formulation of this problem can only focus upon time, and<br />

economic 'progress' becomes one of knowledge/learning accumulation. Markets<br />

in the New Economy work on the basis of given distributions of information<br />

and knowledge, having little to do with perfect information and full rationality.<br />

This change in market conditions favours product differentiation as a means of<br />

approaching and satisfying needs.<br />

Within this transformation multimedia is an enigma in that the assoiated<br />

activites are difficult to pin down by reference to sector (Brail / Getler 1999).<br />

Thus we propose replacing it by the Digital Economy (DE) which we<br />

un<strong>de</strong>rstand as involving the fun<strong>da</strong>mental elements of any economy - the<br />

transformation of primary products or raw materials into commodified<br />

resources which can be either marketed or worked upon to generate products<br />

which can enter the market as part of product innovation. This relies upon the<br />

creation of a Digital Value Chain (fig. 1) that accommo<strong>da</strong>tes this process. It also<br />

<strong>de</strong>pends upon the existence of a Digital Asset Management System as a feature<br />

of the Digital Value Chain. This System organises the resources for distribution<br />

prior to their entry into the production process. Non-digital materials are<br />

commodified through digitisation. Consequently, materials which currently cost<br />

money to store in museums, libraries etc. assume a new value and a new<br />

potential for value ad<strong>de</strong>d reformulation. Operating this potential involves<br />

facilitating the expression of existing knowledge/content into a digital medium<br />

while also fun<strong>da</strong>mentally changing the rules of the game for new creative<br />

expression (Negroponte 1995). Convergence opens up an entirely new market<br />

involving eContent. The potential for drawing in regional Digital Economy<br />

clusters (Scott 1995; Coopers / Lybrand 1996; Cardoso 1996) together in<br />

exploiting regional cultural resources is consi<strong>de</strong>rable. Hey<strong>de</strong>brand (1999)<br />

argues that the multimedia industry by its nature contributes both to providing<br />

new images and interpretations and to re<strong>de</strong>fining changing cultural traditions<br />

and practices at the regional and local level.<br />

Particularly important for the Digital Economy is convergence. The<br />

integration and convergence of various mo<strong>de</strong>s of communication, information<br />

processing and media into an interactive network is breaking down the cultural<br />

and technological barriers that have separated the world of broadcasting,<br />

publishing, communication and IT. For the first time it also integrates the<br />

written, oral, and audio-visual mo<strong>da</strong>lities of human communication into the<br />

same system. The potential integration of text, images and sounds in the same<br />

system, interacting from multiple points, in chosen time (real or <strong>de</strong>layed) along<br />

a global network, in conditions of open and affor<strong>da</strong>ble access, changes the<br />

character of communication. The importance of these <strong>de</strong>velopments pertains to<br />

the manner in which communication as discourse conditions reality within the<br />

— 316 —


Language planning and the information society<br />

process of the social construction of meaning. Herein lies the importance of<br />

diversity; for if different discursive forms construct meaning in different ways,<br />

then it is the mix of these processes which constitute one of the bases of<br />

innovation. The <strong>de</strong>velopment of cable television technology by fibre optics and<br />

digitisation, together with direct satellite broadcasting, dramatically expands the<br />

spectrum of transmission. Such <strong>de</strong>velopments are forcing the process of<br />

<strong>de</strong>regulation. It also has implications for learning (Fisher / Lorenz 2000).<br />

While all parts of the system - OE/NE/DE - are connected, the relationship<br />

between them is one of articulation and co-existence. If the NE is seen to be the<br />

basis for faster and broa<strong>de</strong>r income growth, and if its <strong>de</strong>velopment in peripheral<br />

regions relies upon a link to the DE, then it seems clear that the first step<br />

involves a careful overview of the centrality of the DE in the transformation of<br />

the OE. This may lead to the view that the DE and the NE must both be<br />

<strong>de</strong>veloped within any particular region. On the other hand, the DE may exist<br />

outsi<strong>de</strong> of a region and can still play a central role in <strong>de</strong>veloping the NE within<br />

that region. We want to argue that it is those regions or trans regional<br />

partnerships which can <strong>de</strong>velop the entire value chain of the DE within their<br />

own regions which are most likely to succeed:<br />

• in entering the information society with a competitive advantage;<br />

• in transforming the OE into the NE quickest, thereby avoiding the <strong>da</strong>nger of<br />

becoming the source of displaced labour for the NE;<br />

• in benefiting from the exploitation of its own resources for its own use, and<br />

also from outsourcing them to other regions within the global market place.<br />

The implication here is that it is possible to conceive of what might be termed<br />

Regional Digital Innovation Systems. Certainly, content regions have a built-in<br />

advantage as multimedia centres, especially in open-market, open-systems<br />

contexts. There is a very grave <strong>da</strong>nger in situations wherein the <strong>de</strong>velopment of<br />

technologies appropriate for one region are implemented in the productive but<br />

not the consumption activities of other regions.<br />

Our argument thus far involves three primary tenets:<br />

• That peripheral locations have a disproportionate presence of SMEs and<br />

cultural diversity but often suffer from an absence of infra structural<br />

<strong>de</strong>velopments, large technology firms and venture capital which can<br />

facilitate entry into the New Economy;<br />

• That one way forward in fast tracking such regions into the New Economy<br />

involves focusing upon what we <strong>de</strong>fine as a Digital Economy that uses<br />

existing media and multimedia capacities and regional cultural resources for<br />

eContent production. However, such <strong>de</strong>velopments <strong>de</strong>pend upon trans<br />

regional networking which facilitates access to the diversity associated with<br />

exploiting different regional archives. This is because no single region has<br />

the diversity of digital resources to operate alone. Of course regional<br />

— 317 —


Glyn Williams<br />

operators could extract digital resources from other regions and work alone.<br />

However, given that markets will now be structured by language rather than<br />

by state regulation, trans-regional working is a highly attractive alternative;<br />

• That while trans-regional productive systems are feasible, the working<br />

environments must pay particular attention to linguistic and cultural factors<br />

if the new platforms that facilitate collaborative work using shared<br />

resources are to be successfully exploited.<br />

These three points serve as the scaffolding around which we pursue the issue<br />

of new working contexts suitable for exploiting regional digital value chains.<br />

3. The relevance of Language<br />

It should be evi<strong>de</strong>nt that what is being argued by reference to the emergence<br />

of a new economic and social or<strong>de</strong>r involves fun<strong>da</strong>mental change sin the forces<br />

of production and the relations of production. Furthermore, it is not advisable to<br />

<strong>de</strong>velop regional <strong>de</strong>velopment policy by reference to industrial age economy<br />

even though it may well continue to dominate particular regional economies.<br />

Given the disproportionate growth in GDP within the New Economy it is clear<br />

that the future lies in promoting this new form of or<strong>de</strong>r. This being the case LP<br />

must change and the starting point for such a change involves a consi<strong>de</strong>ration of<br />

the relevance of language for the economic processes associated with the NE<br />

and the DE in particular.<br />

There are at least three contexts within which language has particular<br />

significance for the DE:<br />

• The relevance of language for the operational principles of the DE;<br />

• The importance of language by reference to the raw materials associated<br />

with eContent production;<br />

• The importance of human language technology for on-line working.<br />

These involve both organisational innovation and product and process<br />

innovation.<br />

The best place to begin our discussion is by reference to the Digital Value<br />

Chain. The value chain mo<strong>de</strong>l is a mechanism for examining the value which an<br />

enterprise creates measured against the cost associated with creating that value<br />

(Porter 1985). Any business activity can be divi<strong>de</strong>d between certain generic<br />

core activities and support for those activities. It is through an un<strong>de</strong>rstanding of<br />

the value-adding activities that the enterprises business can be a<strong>de</strong>quately<br />

un<strong>de</strong>rstood. Thus the DVC involves not merely the single enterprise but the<br />

entire production process as it is broken up and the especially the activities of<br />

the supply chain. This approach helps us to focus on those activities which<br />

generate value for the end user. This approach helps us to move away from the<br />

emphasis on 'sector' within orthodox Economic analysis and places the focus<br />

centrally on specific activities. This is compatible with how we have <strong>de</strong>fined the<br />

— 318 —


Language planning and the information society<br />

DE as opposed to focusing upon media/multimedia activities. A representation<br />

of the DVC is given in fig. 1.<br />

Exploiting the DVC involves <strong>de</strong>veloping digital asset management systems<br />

which can cope with importing and exporting digital resources. That is, there<br />

must be a system in place which can digitise non-digital materials in generating<br />

commodities which can be stored, located and exported from large warehouses<br />

of regional digital resources. However this DAMS must also be articulated with<br />

regional production systems. There are several reasons why this is necessary.<br />

It is conceivable that any region can be the provi<strong>de</strong>r of raw digital resources<br />

which will be exploited for eContent production outsi<strong>de</strong> the region. In<strong>de</strong>ed it is<br />

inevitable, within a global economy, that all regions will provi<strong>de</strong> this service<br />

and that it will generate revenue. However, we also argue that any region which<br />

relies on this aspect of the DVC alone will merely lapse into the familiar kind of<br />

<strong>de</strong>en<strong>de</strong>nce where the main value ad<strong>de</strong>d component of production accrues<br />

outsi<strong>de</strong> of the region. Thus it would appear to be essential to <strong>de</strong>velop the<br />

industrial exploitation capacity within each region.<br />

It is argued that no single region will have sufficient diversity of digital<br />

resources to exist simply on the basis of their own digital warehouses. This can<br />

be overcome simply by purchasing digital resources from other warehouses.<br />

However it is also clear that within the NE markets will be structured not by<br />

state regulation but by language. This being the case increasing trans regional<br />

collaboration using shared resources is an extremely attractive proposition. As<br />

things stand it is stan<strong>da</strong>rds and IPR issues which tend to stand in the way of<br />

such <strong>de</strong>velopments. We are currently benchmarking this possibility across six<br />

Europeanm regions with the FV TEDIP project.<br />

There are numerous implications for the manner in which work is un<strong>de</strong>rtaken<br />

and the structure of the organisations within which work is accommo<strong>da</strong>ted that<br />

<strong>de</strong>rive from what has already been said about the New Economy and the Digital<br />

Economy. In the world of work such <strong>de</strong>velopments involve the technological<br />

and organisational ability to separate the production process across a range of<br />

locations, while <strong>de</strong>ploying telecommunication linkages and microelectronic<br />

based precision and flexibility in the fabrication of components in or<strong>de</strong>r to<br />

retain the integrative integrity. It allows us to conceive of trans-regional<br />

networks which can operate as single companies when they so choose, while,<br />

simultaneously, retaining their individuality. The organisation of production<br />

increasingly revolves around maximising knowledge based production.<br />

Associated with these <strong>de</strong>velopments is a ten<strong>de</strong>ncy towards a variety of new<br />

working arrangements, not merely within enterprises but also across them<br />

(Burton-Jones 1999). There is a ten<strong>de</strong>ncy for industrial organisation to involve<br />

what is referred to as 'project organisation' (Boltanski / Chiapello 1999). These<br />

arrangements cover new factors of production which influences the nature of<br />

— 319 —


Glyn Williams<br />

the firm. It goes beyond the <strong>de</strong>mand for flexible forms of employment within<br />

the concept of the labour market within industrial age economies and within the<br />

Economics paradigm. Firms no longer need to employ labour directly to gain<br />

access to the knowledge they require, and a variety of means are appearing<br />

which can lead to the same end result. This means that the structure of work<br />

arrangements changes. Key knowledge workers assume a particular importance<br />

as does the need to blend the relationships between them in such a way that both<br />

specific and tacit knowledge is fully exploited. Knowledge supply superce<strong>de</strong>s<br />

labour supply, and market contracting replaces employment based relationships<br />

which tend to become more explicit and transactional. Ultimately only the key<br />

workers remain in direct full-time employment, increasingly becoming involved<br />

in mutual ownership of the enterprise. What stands out within this scenario is<br />

the manner in which the knowledge that links to both specific and tacit skills is<br />

harnessed within new structural production alignments.<br />

However, the DE is also much more than the provision of content for<br />

convergent media. There is a need for each region to consi<strong>de</strong>r the entire digital<br />

value chain, and how it can help to transform its OE into the NE. This claim<br />

rests on an awareness of the relevance of digital resources for a range of areas<br />

that are going to be central to our future activities – from learning to<br />

entertainment. There is an urgent need to produce the various digital resources<br />

that pertain to any region. The digital value chain involves a relationship linked<br />

to the <strong>de</strong>velopment of its structure within networks and inter<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncies.<br />

Thus, each firm enters the chain with its own diverse natural or socio-cultural<br />

environment and, in one way or another, production becomes a collective<br />

exercise linked to the effective functioning of human elements. Yet such transcultural<br />

working environments are not easy to create, and the nature of work in<br />

these contexts require careful study.<br />

The diversity of cultural contexts where the knowledge economy emerges<br />

and evolves does not preclu<strong>de</strong> the existence of a common matrix of<br />

organisational forms in the process of production, consumption and distribution.<br />

Without such organisational arrangements, neither technical change, state<br />

policies, nor the strategies of firms would be able to come together in new<br />

economic systems. Nonetheless, consi<strong>de</strong>rable work must be done on the link<br />

between cultural contexts and work within a cross-cultural environment. While<br />

the rise of the informational economy is characterised by the <strong>de</strong>velopment of a<br />

new organisational logic which is related to the current process of technical<br />

change, this organisational logic manifests itself un<strong>de</strong>r different forms in<br />

various cultural and institutional contexts. In many respects the problem of<br />

corporate governance and knowledge management assume a different meaning<br />

in high and medium technology sectors (Tylecote / Conesa 1998).<br />

— 320 —


Language planning and the information society<br />

The cultural context becomes particularly important for production networks<br />

which cross regions in exploiting a diversity of cultural resources for eContent<br />

product <strong>de</strong>velopment. Within markets which are increasingly structured by<br />

language it is important to be able to simultaneously exploit local, regional and<br />

global markets. This capacity is the advantage that accrues from <strong>de</strong>veloping<br />

trans-regional production networks which can operate multi-lingually and<br />

multi-culturally. While workers within the NE may well regain the<br />

in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce and dignity of self-managing workers, productivity improvement<br />

in the NE increasingly <strong>de</strong>pends upon 'economies of <strong>de</strong>pth' where employees<br />

solve problems, customise services and improvise; and on 'economies of coordination'<br />

involving co-operative work. These all require particular skills in<br />

which companies are often unwilling and workers unable to invest. This in turn<br />

involves a dramatic rethinking of the relationship between enterprise and formal<br />

educational institutions. Workforce partnerships which can operate at a range of<br />

spatial levels and which inclu<strong>de</strong> the human language technology that allows<br />

them to operate across European regions become <strong>de</strong>sirable if not essential.<br />

While most regions are <strong>de</strong>veloping clusters, there is an urgent need to integrate<br />

these regional clusters across regions if the goals of eEurope are to be met.<br />

If, as we argue by reference to eContent production, and, as is emphasised in<br />

the eEurope orientation to the network economy, there is an essential need for<br />

enterprises to operate across cultural boun<strong>da</strong>ries framed at the regional level,<br />

then there is a need to consi<strong>de</strong>r the preceding discussion by reference to how to<br />

promote mutual un<strong>de</strong>rstanding between those operating within different<br />

learning environments across cultures. New learning partnerships which focus<br />

upon work processes and new mo<strong>de</strong>s of network-based co-operation can<br />

provi<strong>de</strong> new possibilities for <strong>de</strong>veloping the di<strong>da</strong>ctic space for broa<strong>de</strong>r<br />

contextual issues. However before this can occur attention must be given to the<br />

link between learning, work, ICT and culture. This must be a central component<br />

of creating a new basis for innovative participation in 'ordinary' work<br />

organisation and the capacity to contribute to new mo<strong>de</strong>s of shaping work and<br />

work environments within innovative partnerships and networks.<br />

ICT based tools and facilities are major support factors for learning involving<br />

user-applications <strong>de</strong>signed to shape learning contexts while supporting<br />

knowledge sharing between dispersed working and learning communities. The<br />

new pe<strong>da</strong>gogies aim to assist learners in the construction of their own meaning<br />

maps while providing them with the experience and skills to manage their own<br />

learning. This is evi<strong>de</strong>nt in the concept of the 'reflexive practitioner', and in how<br />

skills and knowledge are <strong>de</strong>veloped among and through 'communities of<br />

practitioners' (Lave / Wenger 1997), and how knowledge is shared in<br />

organisations (Nonaku 1998) or practice based distributed networks (Brown /<br />

Duguid 1999). These orientations emphasis work as social practice rather than<br />

— 321 —


Glyn Williams<br />

the abstract representations associated with education and training paradigms. It<br />

relates to the shift from Tayloristic organisational learning. Transfer mo<strong>de</strong>ls are<br />

rejected in favour of learning as closely linked to the social construction of<br />

meaning and ultimately they tend to link learning with the resolution of multiple<br />

meanings associated with the essential ambiguity of language and how it relates<br />

to innovation. The essential thing about learning involves becoming a<br />

practitioner within a community with specific interpretive conventions that link<br />

to discursive practice.<br />

Inevitably, the focus on learning articulates with a realisation that skills and<br />

competencies associated with working within the New Economy are not<br />

compatible with those associated with industrial age economy. This, in turn,<br />

leads to an awareness that the metrics associated with these skills are far<br />

removed from those of industrial age economy where there was a neat<br />

correspon<strong>de</strong>nce between the linear orientation of economic growth and skill<br />

categories of occupations which correspon<strong>de</strong>d to key functions within the<br />

economic structure. There is an urgent need to <strong>de</strong>velop the new skill metrics if<br />

the issue of benchmarking the New Economy is to move beyond the current<br />

focus upon infrastructure and networking arrangements.<br />

A focus on 'key skills' as skills i<strong>de</strong>ntified as of relevance to content-specific<br />

learning linked to lifelong learning, transcending particular vocational contexts,<br />

thereby contributes to an awareness that work in the New Economy must be<br />

interdisciplinary and inter vocational. Flexibility disengages the link between<br />

vocation and skills that are sufficient for work within traditional divisions of<br />

labour and occupational profiles. They emphasise the need for organisational<br />

learning involving group or system related working, learning and participation<br />

within new production concepts. Linked to an awareness of the dynamic nature<br />

of economic restructuring within the New Economy and the way that it impacts<br />

upon work there is a claim that a 'culture' of organisational learning which must<br />

be maintained within a context of flexibility. There is a refocusing on integrated<br />

occupational competencies involving and integrity of specialised knowledgebasis,<br />

social and participatory competence and the methodological mastery of<br />

new challenges in constantly shifting work environments. Notwithstanding that<br />

there is a shift from a job orientation to a career orientation (Burton-Jones<br />

1999:20), there is a <strong>de</strong>bate about the relevance of associated career progression<br />

mo<strong>de</strong>ls where the meaning of 'career' changes.<br />

There is the need for flexibility and the renewal of the individual's knowledge<br />

base linked to context-in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt skills <strong>de</strong>velopment, but the orthodox<br />

structures of vocational educational training are totally ina<strong>de</strong>quate for the New<br />

Economy, and there is a need to move beyond the link between organisational<br />

contexts and training (EC 2000g). This leads to a focus upon self-organised<br />

— 322 —


Language planning and the information society<br />

working and learning, and to an awareness of the importance of learning by<br />

doing. The three dimensions that <strong>de</strong>rive from this awareness are:<br />

• 'learning to do', involving specific skills;<br />

• 'learning to learn'; involving a general capacity for renewal and<br />

reorientation;<br />

• 'learning to be' involving the capacity for internalisation and self-reflection<br />

The focus has shifted towards a higher or<strong>de</strong>r learning that equips the<br />

individual to analyse the foun<strong>da</strong>tions of her own competence base by reference<br />

to flexibility, mobility and qualitative renewal. Involved is the ability to analyse<br />

the changing requirements involving a command of knowledge and access to<br />

knowledge resources characteristic of different occupational fields or settings,<br />

and the ability to adjust these attributes to different organisational cultures.<br />

Evi<strong>de</strong>ntly, there is a growing awareness of the centrality of new forms of<br />

work organisation based on systemic rationalisation, flexible specialisation, and<br />

flexible network economies in the discussion of skills. The driving force for<br />

such <strong>de</strong>velopment is the use of ICT for occupational work, information flows<br />

and communication. There is a complexity of a<strong>da</strong>ptations involving the<br />

integration of separate competence bases, knowledge sharing across hitherto<br />

separate fields of specialisation, the substitution of outmo<strong>de</strong>d competencies and<br />

the revision and renewing of the required competence bases. These require a<br />

close exploration in particular fields of both process innovation and product<br />

innovation. Consequently the customary distinction between occupational fields<br />

and specialised profiles collapse.<br />

We have already indicated how work within the New Economy involves new<br />

forms of collaboration within work environments and work organisations.<br />

Mo<strong>de</strong>rn rationalisation concepts and organisational <strong>de</strong>velopment strategies have<br />

led to new <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncy and responsibility structures. These have been linked to<br />

the emergence of new partnership concepts and network-based co-operation<br />

mo<strong>de</strong>ls. The social organisation of work and work-related communication and<br />

collaboration have a particular significance for occupational skill profiles. Core<br />

skills must now focus on supporting learning processes that infer the centrality<br />

of adjusting particular competencies to the needs and requirements of different<br />

organisational contexts. This involves shared di<strong>da</strong>ctic spaces, collaborative<br />

knowledge processing and sharing, and a common reflection on organisational<br />

requirements. Knowledge management becomes a key concept, and knowledge<br />

brokers become key intermediaries.<br />

This does not tell us a great <strong>de</strong>al about the specific skills associated with each<br />

sector and each stage in the transformation process. It is necessary to consi<strong>de</strong>r<br />

the nature of each link of the specific value chain, the organisational structure of<br />

the respective enterprises, the operational practices associated with the<br />

production process and the nuances associated with operating a production<br />

— 323 —


Glyn Williams<br />

process across different specialisms, languages and cultures in forging an<br />

entirely new community of practitioners. Thus the network within the Digital<br />

Economy will, among other things, require:<br />

• cross cultural and cross language communication skills associated with<br />

building trust and mutual confi<strong>de</strong>nce;<br />

• the organisational structure will <strong>de</strong>mand skills which are commensurate<br />

with flexibility, multi-skilling and flat management principles;<br />

• the learning context which can overcome any <strong>de</strong>ficiencies within the system<br />

and among the practitioners.<br />

What we would advocate is viewing skills as stabilised social practices<br />

associated with specific goal attainment. If the goal is known for each function<br />

it becomes possible to observe for each sector how skills are an integral feature<br />

of social practice in work.<br />

If we know theoretically what it is we are trying to achieve in the relationship<br />

between ICT, working practices and enterprise growth, we know little about the<br />

specific skills involved. We need to i<strong>de</strong>ntify the meta knowledge and meta<br />

competencies nee<strong>de</strong>d to shape the use of the new technology and knowledge<br />

within enterprises and society. Meta knowledge involves knowing what you<br />

know and overlaps with the knower knowing the knower, or the ability to<br />

appreciate the <strong>de</strong>gree to which the meaning of information is a social construct<br />

that is context <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt and requires reasoning by analogy as the essence of<br />

learning. In this context, competencies involve the superior technical know<br />

how, reliable processes, and closed external relationships. This is why we<br />

suggest focusing upon key points in the digital value chains associated with the<br />

product <strong>de</strong>velopment in exploring the relevant skills in the work process. It also<br />

links with the argument whereby 'knowledgeable attornets' draw SMEs into the<br />

context necessary for network management.<br />

Knowledge management initiatives tend not to be linked to, nor are framed<br />

by, an organisation's business strategy. Knowledge can only be shared if the<br />

community is in place. This results in a focus upon the 'community of practice'<br />

where the focus is on social capital within which performance rests heavily on<br />

trust, while also relating to innovation and commercialisation. Social capital is<br />

performance based trust which relates to innovation and commercialisation.<br />

Trust is of paramount importance for performance. The nature of trust and its<br />

implementation will vary in that communities are shaped by valuing specific<br />

kinds of social structures. It is here that we encounter the strategic alignment<br />

between ICT and business. It involves acknowledging how boun<strong>da</strong>ries tend to<br />

be created within organisations by the division of labour and divisions of<br />

knowledge. Once acknowledged, these must be <strong>de</strong>stroyed and the emphasis<br />

placed on ICT rather than on the social organisation of orthodox Old<br />

Economies. Social organisation in the Digital Economy focuses upon<br />

— 324 —


Language planning and the information society<br />

<strong>de</strong>veloping trust through commonality rather than emphasising accountability<br />

and division.<br />

Hoogvelt / Yausa (1994) argue that the ten<strong>de</strong>ncy to view IT as organisational<br />

technology rather than as primarily a part of production technology is one of the<br />

difficulties associated with imitating Japanese network capitalism which is<br />

culturally bound, elsewhere. It is particularly relevant when consi<strong>de</strong>ring how to<br />

coordinate personnel and companies with one another and with technology.<br />

This is where the focus shifts to knowledge, how it is known and how it is used.<br />

There is an emphasis on meta knowledge or 'knowing what you know' or<br />

'knowing the knower'. That is, there is a need to appreciate that the <strong>de</strong>gree of the<br />

meaning of information is a social construct, or is context <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt, and<br />

requires the ability to reason by analogy as the essence of learning. In this<br />

respect knowledge is learnt by doing and teaching others, and involves a strong<br />

philosophical component. This component involves the reflexive practice of<br />

putting why? before how? There is an emphasis on learning by making<br />

mistakes. The learning capacity means being open to diverse views and<br />

challenging <strong>de</strong>ep seated assumptions or the 'taken for granted' before forgetting<br />

them. This is linked to a respect for individual knowledge workers as<br />

autonomous beings who are continuously learning and teaching within a context<br />

of trust and sharing. The knowledge worker thereby becomes an asset rather<br />

than a cost. The difficulty is that within this conception of continuous<br />

innovation there can be no fixed skills. Nonetheless, as we elaborate below, the<br />

work of Noneka (Noneka / Reinmoller 1998), Engestrom (1987) and others is<br />

beginning to address these issues.<br />

The DE also involves changing enterprise organisation and management, and<br />

emphasising the use of IST for promoting network led growth. Work is<br />

transformed by the <strong>de</strong>velopment of Learning Companies (Lundval 1992).<br />

Creating intranets for clusters operating within the DE involves <strong>de</strong>veloping the<br />

platforms and learning architectures which allow work and learning to proceed<br />

in tan<strong>de</strong>m through collaborative learning environments using shared resources<br />

that lead to product <strong>de</strong>velopment. Learning becomes a profit rather than a cost.<br />

Learning involves the replacement of knowledge by reflexive learning and a<br />

problem based learning that is resource led. The means whereby these learning<br />

architectures are <strong>de</strong>veloped will, to a large extent, be provi<strong>de</strong>d by the DE.<br />

Evi<strong>de</strong>ntly, access to the technology which facilitates on-line learning is only the<br />

tip of the iceberg in so far as the relevance of learning for the knowledge<br />

economy is concerned. We return to this issue when we discuss the project's<br />

methodology below.<br />

— 325 —


Glyn Williams<br />

4. Language, the social construction of meaning and communities of<br />

practice<br />

What begins to be clarified is the need to un<strong>de</strong>rstand the overlap between the<br />

technological capacity of ICT, the need for streamlined communication <strong>de</strong>void<br />

of 'noise interference', the generation of trust and the social construction of<br />

meaning. The <strong>de</strong>velopment of communicative human language technology has<br />

been based on the use of formal linguistics with a strong emphasis upon<br />

syntactic structures and a particular un<strong>de</strong>rstanding of semantics. What is<br />

overlooked is how formal linguistics as a meta discourse carries its own limiting<br />

barriers to effective communication. In some respects it is the same issue as that<br />

which pertains to an Economics premised upon the rational human actor<br />

operating optimisation principles. Game theory is continuously <strong>de</strong>monstrating<br />

that optimisation is far more complex and is often based upon principles other<br />

than rationalisation. By the same token the manner in which formal linguistics<br />

is premised upon both stan<strong>da</strong>rdisation and the rational actor sets constraints<br />

upon what can be said and how it must be said when it is used in conjunction<br />

with technology. This limits the relevance of such systems for the social<br />

construction of meaning. We argue that the solution involves <strong>de</strong>ploying quite a<br />

different approach involving the use of enonciative linguistics based upon<br />

<strong>de</strong>ictic processes. The issue to hand involves the claim that while it is easy to<br />

translate language it is quite another matter to translate meaning. Yet the<br />

preceding makes it abun<strong>da</strong>ntly clear that the link between trust and<br />

communication among a community of practitioners relates to tacit skills which<br />

have a great <strong>de</strong>al to do with the social construction of meaning and the<br />

establishment of shared meaning.<br />

Formal linguistics involves a relationship between logic and linguistics which<br />

by reference to semantics involves the rational human actor selecting from<br />

among a number of different choices in establishing 'meaning'. Meaning is<br />

created and controlled by the individual. Enonciative linguistics (Culioli 1990)<br />

operates on the principle that meaning is entirely ambiguous and that what<br />

occurs in enonciation is the linking of components of time, person and place in<br />

the construction of different subjects and objects. In this respect the subject does<br />

not exist outsi<strong>de</strong> of discourse and is therefore not capable of playing the role<br />

inferred by orthodox linguistics. Rather, meaning is the effect of discourse and<br />

exists in the way in which the subject of discourse is linked to the individual.<br />

The subject cannot exist outsi<strong>de</strong> of discourse in rationally constructing her<br />

i<strong>de</strong>ntity. Rather, i<strong>de</strong>ntity is part of the construction of the subject in discourse<br />

and how it is constituted in social practice.<br />

This means that meaning is socially situated while also drawing upon prior<br />

discourse or history in the construction of new meanings. We clearly cannot<br />

reflect on every word we speak and therefore we have inherited discursive<br />

— 326 —


Language planning and the information society<br />

sequences or chains from the past, replete with specific meanings for subjects<br />

and objects. These traces are embed<strong>de</strong>d in language and influence subsequent<br />

modification. It should be evi<strong>de</strong>nt that such observations have particular<br />

relevance for how social practice is institutionalised and for what we have<br />

discussed above about tacit skills and situated meaning. Clearly they also have<br />

relevance for the discussion of how the time/person/place configurations are<br />

changing within the context of the institutionalisation of the use of ICT.<br />

Deconstructing the institutionalised forms is possible by using a discursive<br />

analysis informed by enonciative linguistics (Williams 1999). This line of<br />

thinking is entering the exploration of on-line working as, for instance in the<br />

work of Wenger (1998), but it has yet to accommo<strong>da</strong>te the importance of<br />

enonciative linguistics for transforming theoretical insights into practical<br />

observation and analysis (Williams 1999).<br />

5. The Future<br />

As I have already mentioned the TEDIP project is currently benchmarking<br />

these <strong>de</strong>velopments within six European regions all of which involve lesser<br />

used languages. The following seeks to consi<strong>de</strong>r what resources such regions<br />

can bring to bear on the <strong>de</strong>velopment of the DE. Evi<strong>de</strong>ntly the scope for<br />

diversity as a central feature of the knowledge economy, as a raw material<br />

which contributes to growth and innovation, is making a difference to the<br />

manner in which minority language groups are perceived. They are given a new<br />

relevance within the central concern of social and economic or<strong>de</strong>r. How this<br />

will work though in future <strong>de</strong>velopments is not easy to envisage.<br />

One thing seems clear, that those historic regions which have succee<strong>de</strong>d in<br />

generating regional institutions which are of relevance to cultural resources -<br />

museums, archives, galleries, printing industries and broadcasting environments<br />

-are best placed to enter the cultural industries from a position of strength.<br />

Particularly well placed are the minority language broadcasting regions -<br />

<strong>Galicia</strong>, Euskadi, Catalunya, Valencia, Ireland, Wales, Scotland, Brittany etc -<br />

in that they not only have the potential to retrodigitise their broadcasting<br />

resources but they also have the creative skills of the production components to<br />

build upon. Similarly where these regions have a <strong>de</strong>gree of political autonomy<br />

in the form of <strong>de</strong>volved governance there exists the flexibility and speed of<br />

<strong>de</strong>cision making which is essential for the <strong>de</strong>livery of work and production in<br />

the NE. In contrast regions whose cultural resources lie in institutions and<br />

archives located in the state capital have the ad<strong>de</strong>d task of harvesting these<br />

resources for their own ends. This will not always be easy even if only because<br />

the resources necessary for digitisation are relatively scarce, leading to selective<br />

digitisation. The evi<strong>de</strong>nce thus far suggests that these institutions favour High<br />

Culture over Regional Culture in making this selection. Given that this High<br />

— 327 —


Glyn Williams<br />

Culture is universal in context, the market for these resources is also universal<br />

and the value is therefore consi<strong>de</strong>rable. In this respect we envisage a continuity<br />

of the mo<strong>de</strong>rn bias towards certain cultural forms over others.<br />

What is now required is a coherent programme to <strong>de</strong>velop DAMS which can<br />

serve regional culture economies. These must be linked with regional digital<br />

archives which are flexible enough to harness both global and local needs.<br />

These local needs must involve the <strong>de</strong>velopment of production capacities. As I<br />

have un<strong>de</strong>rlined this capacity must also involve trans-regional integration and<br />

the ability to operate production processes across lines within on-line<br />

environments. The relevant production platforms must be created. However<br />

these platforms must not merely be production platforms but they must also be<br />

learning platforms involving the capacity for regions to learn off one another.<br />

The production environments must be serviced by the use of human language<br />

technologies which can allow regions to operate through the medium of their<br />

minority languages. Thus far this technology is scarce and it should be the<br />

responsibility of regional and central authorities to pioritise these <strong>de</strong>velopments.<br />

Unless minority language groups can enter the economic or<strong>de</strong>r using their<br />

respective languages then the future for these groups is limited. We learnt this<br />

lesson by reference to the Old Economy. Let us not forget it by reference to the<br />

New Economy.<br />

Bibliography<br />

Althusser, L. (1976): Positions. Paris: Editions sociales.<br />

Atkinson, R. D. / Court, R. H. / Ward, J.M. (1999): The State New Economy<br />

In<strong>de</strong>x: Benchmarking Economic Transformation in the States. Washington:<br />

Progressive Policy Institute.<br />

Balibar, R. (1985): Institution du Francais. Paris: PUF.<br />

Boltanski, L. / Chiapello, E. (1999): Le Nouvel Espirit du Capitalisme. Paris:<br />

Gallimard.<br />

Braczyk, H-J. / Fuchs, G./ Wolf, H-G. (eds.) (1999): Multimedia and Regional<br />

Economic Restructuring. London: Routledge.<br />

Brail, S. G. / Gertler, M. S. (1999): “The Dsigital Regional Economy:<br />

Emergence and Evolution of Toronto's Multimedia Cluster”, in Braczyk, H-J.<br />

/ Fuchs, G. / Wolf, H-G. (eds.) (1999): Multimedia and Regional Economic<br />

Restructuring. London: Routledge. 97-131.<br />

Brown J. S. / Duguid, P. (1991): “Organisational Learning and Communities of<br />

Practice: Towards a Unified View of working, learning and innovation”.<br />

Organisation Science, 2. 40-57.<br />

Brown J. S. / Duguid, P. (2000): The Social Life of Information. Boston:<br />

Harvard Business School Press.<br />

— 328 —


Language planning and the information society<br />

Burton-Jones, A. (1999): Knowledge Capitalism: Business, Work and Learning<br />

in the New Economy. Oxford: Oxford U. P.<br />

Carincross, F. (1997): The Death of Distance: How the Communication<br />

Revolution will Change our Lives. Boston: Harvard Business School Press.<br />

Cardoso, J. A. (1996): “The Multimedia Content Industry: Strategies and<br />

Competencies”. International Journal of Technology Management. 12, 3.<br />

253-270.<br />

Coopers / Lybrand (1996): New York Media Survey: Opportunities and<br />

Challenges of New York's Emerging Cyber-Industry. New York.<br />

Culioli, A. (1990): Pour une linguistique <strong>de</strong> l'enonciation. Operations et<br />

representations. Paris: Ohprys.<br />

Egan E.A. / Saxenian, A. (1999): “Becoming Digital: Sources of Localisation in<br />

the Bay Area Multimedia Cluster”, in Braczyk, H-J. / Fuchs, G. / Wolf, H-G.<br />

(eds.) (1999): Multimedia and Regional Economic Restructuring. London:<br />

Routledge. 11-29.<br />

Engestrom, Y. (1987): Learning by Expanding. Helsinki: Orienta-Konsultit.<br />

European Commission (1993): Note on 'A New Mo<strong>de</strong>l of European<br />

Development': Innovation, Technological Development and Network-Led<br />

Integration. Brusells: Fast Programme.<br />

European Commission (2000a): Status Report on New Ways to Work in the<br />

Information Society. Luxembourg: IST Programme.<br />

European Commission (2000b): Case Studies of the Information Society and<br />

Sustainable Development. Luxembourg: IST Programme.<br />

European Commission (2000c): The New Economy of the Global Information<br />

Society: Implications for Growth, Work and Employment. Luxembourg: IST<br />

Programme.<br />

European Commission (2000d): Benchmarking eEurope: Methodology Paper.<br />

Luxembourg, IST Programme Working Group.<br />

European Commission (2000e): eEurope Action Plan: Prepared by the Council<br />

and the EC for the Feira European Council. Brussels, EC, June 2000.<br />

European Commission (2000f): Presi<strong>de</strong>ncy Consusions: Santa Maria <strong>de</strong> Feira<br />

European Council. EC. June 2000.<br />

European Commission (2000g): e-Learning - Designing Tomorrow's education.<br />

Brussels, Communication from the Commission (COM 2000 318 Final)<br />

24/5/00.<br />

European Commission (2000h): The 1999 Annual Report on the Socio-<br />

Economic Dimension in the Fifth Framework programme. Brussels,<br />

Improving Human Research Potential and the Socio-Economic Knowledge<br />

Base. April 6 th . 2000.<br />

Fisher / Lorenz (2000): Internet and the Future Policy Framework for<br />

Telecommunications. EC Commission Rpeort.<br />

— 329 —


Glyn Williams<br />

Haugen, E. (1959): “Language Planning in Mo<strong>de</strong>rn Norway”, in Fishman, J.<br />

(ed.) (1959): Readings in the Sociology of Language. The Hague: Mouton.<br />

673-687.<br />

Hey<strong>de</strong>rbrand, W. (1999): “Multimedia Networks, Globalisation and Strategies<br />

of Innovation: the Case of Silicon Alley”, in Braczyk, H-J. / Fuchs, G. /<br />

Wolf, H-G. (eds.) (1999): Multimedia and Regional Economic Restructuring.<br />

London: Routledge. 49-76.<br />

Hoogvelt A. / Yausa, M. (1994): Going lean or going native? The social<br />

regulation of 'lean' production systems. Review of International Political<br />

Economy. 1, 2. 281-303.<br />

Labrie, N. (1992): La Construction linguistique <strong>de</strong> la Communaute Europeenne.<br />

Paris: Honore Champion.<br />

Lave J. / Wenger, E. (1997): Situated Learning: Legitimate Peripheral<br />

Participation. Cambridge: Cambridge U.P.<br />

Lundvall, B. (1992): National Systems of Innovation: Towards a Theory of<br />

Innovation and Interactive Learning. London: Pinter.<br />

Negroponte, N. (1995): Being Digital. New York: Knopf.<br />

Nonaka I. / Reinmoller, P. (1998): “The legacy of learning: Towards<br />

endogenous knowledge creation for Asian economic <strong>de</strong>velopment”. WZB<br />

Jahrbuch 1998. 401-433.<br />

Nonaka, I. / Takeuchi, H. (1995): The Knowledge-Creating Company. Oxford:<br />

Oxford U.P.<br />

Nonaka, Ikujiro / Konno, Noboru (1998): “The Concept of "Ba": Building a<br />

Foun<strong>da</strong>tion for Knowledge Creation”. California Management Review, 40/3<br />

(Spring 1998): 40-54.<br />

Porter, M. E. (1985): Comparative Advantage: Creating and Sustaining<br />

Superior Performance. New York: The Free Press.<br />

Scott A. J. (1995): From Silicon Valley to Holywood: Growth and Development<br />

of the Multimedia Industry in California. UCLA: Lewis Centre for Regional<br />

Policy Studies. Working Paper 13.<br />

Scott A. J. (1996): “The Craft, fashion and culture-products industries of Los<br />

Angeles: Competitive Dynamics and Policy Dilemmas in a Multi-sectoral<br />

image-producing complex”. Annals of the Association of American<br />

Geographers, 86. 306-323.<br />

Scott, A. J. (1998): “From Silicon valley to Holywodd: The Multimedia<br />

Industry in California”, in Braczyk, H. / Cooke, P. / Hei<strong>de</strong>nreich, M. (eds.)<br />

(1998): Regional Innovation Systems. London: UCL Press.<br />

Steinert H. (1994): Am unerfeulichsten ist <strong>de</strong>r Kunstkan<strong>da</strong>l <strong>de</strong>r ausbleibt:<br />

Anmerkungen zu 'Arbeitsbundnissen' in <strong>de</strong>r Kunst, beosn<strong>de</strong>rs <strong>de</strong>s 20<br />

Jahrhun<strong>de</strong>rts'. Vorowrt zu C. Resch Kunst als Skan<strong>da</strong>l: <strong>de</strong>r Steirische Herbst<br />

und die Offentliche Erregung. Wien: Verlag fur Gesellschaftskritik.<br />

— 330 —


Language planning and the information society<br />

Tylecote / Conesa (1998): “Corporate Governance, Innovation Systems and<br />

Industrial performance”. Industry and Innovation. Vol. 6, nº 1. 25-50.<br />

Wenger, E. (1998): Communities of Practice: Learning, Meaning and I<strong>de</strong>ntity.<br />

Cambridge: Cambridge U.P.<br />

Williams, G. (1999): French Discourse Analysis: the Method of Post<br />

Structuralism. London: Routledge.<br />

Williams, G. (2000): “The Digital Value Chain and Economic Transformation:<br />

Rethinking Regional Development in the New Economy”. Contemporary<br />

Wales. Vol. 13. 94-116.<br />

Williams, G. / Nel<strong>de</strong>, P. / Strubell, M. (1996): Euromosaic: The Production and<br />

Reproduction of Minority Language Groups in the EC. Brussels: EC.<br />

— 331 —


COMUNICACIÓNS LIBRES


Aconstitucionalización do ensino bilingüe<br />

Andrés Alonso Álvarez<br />

Apartir <strong>da</strong> aprobación <strong>da</strong> Constitución <strong>de</strong> 1978 iníciase unha nova xeira no<br />

mundo do ensino. A oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s linguas non castelás ten dúas importantes<br />

consecuencias. A primeira, a introducción <strong>de</strong>stas linguas como materia<br />

curricular en todos os niveis do ensino. A segun<strong>da</strong>, in<strong>da</strong> máis innovadora, a<br />

utilización <strong>de</strong>las como lingua vehicular para to<strong>da</strong>s as disciplinas. A atención,<br />

hoxe en día, céntrase nesta última consecuencia, xa que se estima que o papel<br />

do mundo do ensino na tarefa <strong>de</strong> conservación e normalización dos idiomas é<br />

fun<strong>da</strong>mental. O problema resi<strong>de</strong>, nunha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> bilingüe, en conciliar o<br />

fomento dunha <strong>da</strong>s linguas respectando o <strong>de</strong>reito dos que <strong>de</strong>cote queren usar a<br />

outra. Partindo <strong>de</strong>stas premisas xerais, centrarémonos no caso galego.<br />

Son abondosos os artigos <strong>da</strong> nosa norma normarum que admiten unha<br />

interpretación xurídico-lingüística pero, para os efectos do que nos interesa,<br />

<strong>de</strong>bemos salientar especialmente tres: o art. 3, o art. 27.2 e mais o art. 148.1.17.<br />

O art. 3.1 recolle a oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> do castelán, e o art. 3.2 a <strong>da</strong>s “<strong>de</strong>mais linguas<br />

españolas... <strong>de</strong> acordo cos seus Estatutos”. A oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> significa a súa vali<strong>de</strong>z<br />

nas relacións xurídico-públicas 1 , e tan importante consecuencia implica<br />

forzosamente o ensino <strong>de</strong>stes idiomas. Carece <strong>de</strong> importancia, para estes<br />

efectos, o reforzo constitucional que estipula o <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> coñecemento do<br />

castelán. A necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> instrucción escolar vén marca<strong>da</strong> pola oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> e<br />

non por tal reforzo. A nova situación xurídica dos restantes idiomas e a<br />

tradicional ausencia <strong>de</strong>stes do mundo escolar obriga in<strong>da</strong> máis á súa<br />

implantación no ensino. Distinto sería o caso <strong>da</strong>s mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas <strong>da</strong>s<br />

que fala o art. 3.3. A súa aprendizaxe po<strong>de</strong>ría ser conveniente, a prol do<br />

predicado <strong>de</strong>sexo constitucional <strong>de</strong> “especial respecto e protección”, pero non<br />

constitúe unha obriga para o lexislador 2 .<br />

Oart. 27 CE está <strong>de</strong>dicado á educación. En concreto, o 27.2 di o seguinte: “A<br />

educación terá por obxecto o pleno <strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> personali<strong>da</strong><strong>de</strong> humana<br />

no respecto ós principios <strong>de</strong>mocráticos <strong>de</strong> convivencia e ós <strong>de</strong>reitos e liber<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

fun<strong>da</strong>mentais”.<br />

1 ASTC 82/1986, do 26 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> 1986, sobre a Lei <strong>de</strong> normalización lingüística vasca,<br />

amósase moi acerta<strong>da</strong> na súa <strong>de</strong>finición: “es oficial una lengua, in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> su<br />

reali<strong>da</strong>d y peso como fenómeno social, cuando es reconoci<strong>da</strong> por los po<strong>de</strong>res públicos como<br />

medio normal <strong>de</strong>comunicación en y entre ellos y en su relación con los sujetos privados, con<br />

plena vali<strong>de</strong>z y efectos jurídicos”.<br />

2 Nos <strong>de</strong>bates preconstitucionais foi cobrando maior protagonismo esta distinción. Así, por<br />

exemplo, para Fraga Iribarne a palabra “ensinanza” está implícita na palabra “cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong>”;<br />

status do que non gozan as mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas. Vid. Constitución Española. Trabajos<br />

parlamentarios, t. I, Cortes Generales, Madrid, 1989, p. 900.<br />

— 335 —


Andrés Alonso Álvarez<br />

A actual Constitución non é tan explícita como a republicana <strong>de</strong> 1931, que<br />

<strong>de</strong>dicaba o seu art. 50 á lingua escolar. Pero iso non implica que lle sexa válido<br />

calquera mo<strong>de</strong>lo. O “pleno <strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> personali<strong>da</strong><strong>de</strong> humana” obriga<br />

a unha atención na escola ó feito plurilingüe, alomenos na primeira etapa 3 .<br />

Repárese na diferencia con respecto ó artigo 3. A regulación <strong>da</strong> oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>ría ser outra ben distinta sen que iso afectase os <strong>de</strong>reitos fun<strong>da</strong>mentais. O<br />

art. 27.2, pola contra, reflicte un valor constitucional universal que non tolera a<br />

pasivi<strong>da</strong><strong>de</strong>. A actuación po<strong>de</strong>rá modularse aten<strong>de</strong>ndo a diversos criterios (como,<br />

por exemplo, a estipula<strong>da</strong> oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong>), pero require, en calquera caso, un<br />

contido mínimo.<br />

Finalmente, o art. 148.1.17 estatúe como posible competencia autonómica o<br />

ensino <strong>da</strong> lingua <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>. Os estatutos <strong>de</strong> autonomía recolleron esta<br />

competencia. En reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, a titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> competencial non ten por qué afectar á<br />

introducción no ensino <strong>da</strong>s linguas non castelás, pero é certo que, <strong>de</strong>ntro do plan<br />

<strong>de</strong> estudios xeral para todo o Estado, o po<strong>de</strong>r autonómico parece o máis<br />

axeitado, por estar “a pé <strong>de</strong> obra”, para marcar a intensi<strong>da</strong><strong>de</strong> nesa introducción.<br />

Os estatutos <strong>de</strong> autonomía, que tamén se engloban <strong>de</strong>ntro do chamado<br />

“bloque constitucional”, confirmaron a cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s linguas non castelás e<br />

modularon os seus efectos (caso dos estatutos valenciano e navarro). Non<br />

cremos que a cualificación <strong>de</strong> “lingua propia” teña consecuencias xurídicas 4 ,<br />

pero é unha énfase sentimental que xustifica mellor a predilección institucional<br />

por estes idiomas. E isto ten as súas consecuencias no ámbito escolar,<br />

especialmente ó ser o ámbito educativo competencia autonómica. Por outra<br />

ban<strong>da</strong>, a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> do ensino <strong>de</strong>stas linguas aparece reforza<strong>da</strong> por artigos nos<br />

que o seu coñecemento se consi<strong>de</strong>ra mérito para o ingreso na Administración <strong>de</strong><br />

Xustiza <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma (caso dos estatutos vasco e galego). Tamén<br />

o <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong> equiparar as posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso dos dous idiomas oficiais explica<br />

esta actuación educativa.<br />

As leis <strong>de</strong> normalización lingüística constitúen a especificación <strong>da</strong> lexislación<br />

autonómica en materia lingüística. No referente ó ensino temos os seguintes<br />

trazos xerais:<br />

3 Para Antoni Milian i Massana significaría a atención escolar a linguas non oficiais, coma o<br />

galego en Hermisen<strong>de</strong> (Zamora), e, no que <strong>de</strong>nomina “núcleo irreductible” <strong>de</strong>ste <strong>de</strong>reito estaría a<br />

aprendizaxe <strong>da</strong> lectura e escritura nesa lingua. Véxanse os seus traballos “Los <strong>de</strong>rechos<br />

lingüísticos en la enseñanza, <strong>de</strong> acuerdo con la Constitución”, Revista Española <strong>de</strong> Derecho<br />

Constitucional, núm. 7, Madrid, 1983, p. 336, e Derechos lingüísticos y <strong>de</strong>recho fun<strong>da</strong>mental a la<br />

educación. Un estudio comparado: Italia, Bélgica, Suiza, Canadá y España, Generalitat <strong>de</strong><br />

Catalunya/Civitas, Madrid, 1994, p. 89.<br />

4 Negando especifici<strong>da</strong><strong>de</strong> xurídica ó concepto está Cobreros Men<strong>da</strong>zona, E., El régimen jurídico<br />

<strong>de</strong> la oficiali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l euskara”, Instituto Vasco <strong>de</strong> Administración Pública, Oñati, 1989, pp. 64-65.<br />

Opinión contraria en Puig Salellas, J. M, “Conceptos básicos <strong>de</strong> la doble oficiali<strong>da</strong>d”, Revista <strong>de</strong><br />

Llengua i Dret, núm. 14, Generalitat <strong>de</strong> Catalunya, Barcelona, 1990, p. 35.<br />

— 336 —


Aconstitucionalización do ensino bilingüe<br />

1) Ensinanza dos dous idiomas oficiais en todos os niveis non universitarios.<br />

Pretén<strong>de</strong>se que o alumno coñeza ambos os dous idiomas ó rematar os seus<br />

estudios básicos.<br />

2) En concor<strong>da</strong>ncia co <strong>de</strong>licado proceso cognitivo <strong>da</strong> infancia, establécese o<br />

<strong>de</strong>reito á primeira ensinanza na lingua materna ou habitual. Fóra <strong>de</strong>se marco<br />

temporal, as leis galega e balear permiten a utilización <strong>de</strong> só unha <strong>de</strong>las como<br />

lingua instrumental nos casos <strong>de</strong> centros <strong>de</strong> educación especial con alumnos con<br />

minusvalías para a aprendizaxe.<br />

3) En varias establécese a non separación dos alumnos por razón <strong>de</strong> lingua. A<br />

gran<strong>de</strong> excepción está na lei vasca, que sanciona mo<strong>de</strong>los lingüístico-escolares<br />

distintos. A galega non permite a separación en centros diferentes, pero si en<br />

aulas, con carácter excepcional, se as necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s pe<strong>da</strong>góxicas o aconsellan.<br />

4) Posible exención para o alumnado <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia temporal ou que leve<br />

pouco tempo na comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>. Os sucesivos <strong>de</strong>cretos <strong>de</strong> exención cifraron en<br />

dous ou tres anos esa graduali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> a<strong>da</strong>ptación. O alumno ten a obriga <strong>de</strong><br />

asistir ás clases, pero non é avaliado, para evitarlle <strong>de</strong>svantaxes no seu<br />

expediente académico.<br />

5) A lingua propia, vehículo <strong>de</strong> expresión normal na escola en todos os seus<br />

ámbitos, docentes e administrativos. A utilización usual e solitaria do idioma<br />

propio no ámbito administrativo do centro non é inconstitucional, sempre que<br />

esa medi<strong>da</strong> non comporte a prohibición <strong>de</strong> uso do castelán (STC 334/1994, f.x.<br />

21).<br />

Con estas leis parten os dous mo<strong>de</strong>los educativos que temos nos territorios<br />

bilingües. Por unha ban<strong>da</strong>, está o mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> libre elección <strong>da</strong> lingua do ensino,<br />

tamén chamado mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> separatismo lingüístico electivo; implantado no País<br />

Vasco, en Navarra e, con máis titubeos, en Valencia. Pola outra encontramos o<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> conxunción lingüística, ou <strong>de</strong> bilingüismo total, seguido en Cataluña,<br />

<strong>Galicia</strong> e Baleares 5 .<br />

Omo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> libre elección lingüística establece centros e aulas diferenciados<br />

segundo a lingua vehicular emprega<strong>da</strong>. Po<strong>de</strong>mos exemplificalo co Decreto<br />

138/1983, <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> xullo, que regula o uso <strong>da</strong>s linguas oficiais no ensino non<br />

universitario no País Vasco, e que establece tres opcións:<br />

-Mo<strong>de</strong>lo A: to<strong>da</strong>s as materias en castelán, agás a <strong>de</strong> lingua vasca.<br />

-Mo<strong>de</strong>lo B: opción mixta, sendo os dous idiomas lingua vehicular <strong>de</strong> varias<br />

materias.<br />

-Mo<strong>de</strong>lo D: to<strong>da</strong>s as materias en vasco, bar<strong>da</strong>nte a <strong>de</strong> lingua española.<br />

No sistema <strong>de</strong> separatismo lingüístico a opción mixta, aín<strong>da</strong> sendo<br />

recomen<strong>da</strong>ble como tránsito a unha maior escolarización na lingua minoriza<strong>da</strong>,<br />

5 Unha maior casuística en Carreras Serra, F. <strong>de</strong>, “Derechos lingüísticos y enseñanza”, in Sauca,<br />

J.M. (dir.), Lenguas, política, <strong>de</strong>rechos, Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> Carlos III <strong>de</strong> Madrid e Boletín Oficial do<br />

Estado, Madrid, 2000, pp. 295-321.<br />

— 337 —


Andrés Alonso Álvarez<br />

é prescindible, ó contrario <strong>da</strong>s outras dúas opcións. É un sistema que ofrece<br />

como vantaxe o ofrecemento do ensino na lingua que se <strong>de</strong>sexe<br />

in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntemente <strong>da</strong> súa importancia sociolingüística. Parece inevitable nos<br />

casos en que non hai intercomprensión entre os dous idiomas oficiais (caso do<br />

vasco e do castelán). O Tribunal Constitucional non observou nel ningunha<br />

tacha (STC 137/1986, <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> novembro, f.x. 1) xa que, permitindo a libre<br />

elección, ninguén po<strong>de</strong> sentirse discriminado por razón <strong>de</strong> lingua. Pero ofrece<br />

algúns problemas <strong>de</strong> índole social e intelectivo. En primeiro lugar, tendo en<br />

conta que a lingua non é só un medio <strong>de</strong> comunicación, senón tamén un<br />

referente étnico-cultural, po<strong>de</strong> favorecer a disgregación i<strong>de</strong>ntataria <strong>da</strong><br />

socie<strong>da</strong><strong>de</strong>. En segundo lugar, o coñecemento <strong>da</strong> lingua minoriza<strong>da</strong> por parte dos<br />

alumnos que unicamente a teñen como disciplina po<strong>de</strong> ser moi insatisfactorio; a<br />

pobreza <strong>de</strong> resultados será maior canta máis diferencia exista entre os idiomas.<br />

No caso vasco, o mo<strong>de</strong>lo A non parece garantir o coñecemento <strong>da</strong> lingua<br />

propia, polo que os bos <strong>de</strong>sexos <strong>de</strong> conseguir unha socie<strong>da</strong><strong>de</strong> bilingüe per<strong>de</strong>n<br />

folgos. Da<strong>da</strong> esta situación, é importante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista xurídico<br />

establecer a igual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>reitos e, <strong>de</strong>staquemos agora, <strong>de</strong> <strong>de</strong>beres lingüísticos<br />

dos alumnos unha vez remata<strong>da</strong> a súa formación escolar básica,<br />

in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntemente do mo<strong>de</strong>lo escollido. Non po<strong>de</strong>n ter menos obrigas coa<br />

lingua minoriza<strong>da</strong> os que non a tiveron como lingua vehicular, pois iso sería<br />

privilexiar unha opción fronte a outra, a<strong>de</strong>mais dunha minusvaloración <strong>da</strong><br />

cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

O mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> conxunción lingüística é o preferido para as situacións <strong>de</strong><br />

linguas en contacto próximas filoloxicamente. Neste sistema só nos primeiros<br />

cursos <strong>da</strong> ensinanza primaria ten o alumno <strong>de</strong>reito a recibir a formación na súa<br />

lingua materna. Nos restantes niveis escolares as dúas linguas son emprega<strong>da</strong>s<br />

para impartir as clases <strong>de</strong> diversas materias, e os alumnos non están separados<br />

en distintas aulas por razóns lingüísticas. Non operan aquí os atrancos que<br />

suscitaba o sistema <strong>de</strong> separatismo lingüístico. Pero esta falta <strong>de</strong> liber<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

escolla provoca unha maior contestación que require a interpretación<br />

xurispru<strong>de</strong>ncial. En España é capital a STC 337/1994 6 , do 23 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro,<br />

sobre o <strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> lei <strong>de</strong> normalización catalana <strong>de</strong> 1983. O máis alto<br />

tribunal sentencia que o <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> coñecemento do castelán non implica un<br />

<strong>de</strong>reito a recibir a ensinanza só nese idioma. Pola contra, “los po<strong>de</strong>res públicos<br />

-el Estado y la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma- están facultados para <strong>de</strong>terminar el<br />

empleo <strong>de</strong> las dos lenguas <strong>de</strong> comunicación en la enseñanza, <strong>de</strong> conformi<strong>da</strong>d<br />

con el reparto competencial en materia <strong>de</strong> educación” (f.x. 9). O límite<br />

encóntrase en que se <strong>de</strong>be garantir que o castelán sexa tamén lingua do ensino,<br />

6 Sobre esta sentencia, Puig Salellas, J. M., “La llengua <strong>de</strong> l´ensenyament. (Comentari a la<br />

Sentència <strong>de</strong>l Tribunal Constitucional 337/1994, <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre), Revista <strong>de</strong> Llengua i Dret,<br />

núm. 23, Generalitat <strong>de</strong> Catalunya, 1995, pp. 23-40.<br />

— 338 —


Aconstitucionalización do ensino bilingüe<br />

sen que<strong>da</strong>r limitado á materia <strong>de</strong> lingua española (f.x. 10). E <strong>de</strong>ben respectarse<br />

dous principios. Primeiro, o principio <strong>de</strong> proporcionali<strong>da</strong><strong>de</strong>, polo cal o uso<br />

vehicular dunha ou outra lingua <strong>de</strong>be ser axeitado para os efectos <strong>de</strong> lograr que,<br />

rematado o nivel educativo básico, os alumnos dominen os dous idiomas<br />

oficiais. En segundo lugar, o principio <strong>de</strong> progresivi<strong>da</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong> aplicación gradual,<br />

xa que “resulta esencial que la incorporación a la enseñanza en una lengua que<br />

no sea la habitual se produzca bajo el presupuesto <strong>de</strong> que los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos hayan<br />

llegado a dominarla, cuando menos en la medi<strong>da</strong> suficiente para que su<br />

rendimiento educativo no resulte apreciablemente inferior al que hubieran<br />

alcanzado <strong>de</strong> haber recibido la enseñanza en su lengua habitual” (f.x. 11). Esta<br />

flexibili<strong>da</strong><strong>de</strong> na aplicación <strong>de</strong>be extremarse cos alumnos proce<strong>de</strong>ntes doutras<br />

comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autónomas que non cursaron estudios na lingua autóctona. De non<br />

aten<strong>de</strong>r estas situacións específicas, incumpriríase o art. 27 <strong>da</strong> Constitución. O<br />

tribunal é consciente dos perigos <strong>de</strong> abuso, pero lémbranos que non se po<strong>de</strong><br />

invali<strong>da</strong>r unha norma polo feito <strong>de</strong> que na súa aplicación ou <strong>de</strong>senvolvemento<br />

se poi<strong>da</strong>n producir extralimitacións.<br />

Ímonos centrar agora no caso galego. Ó non ser constitucionalmente esixible<br />

recibir o ensino nun único idioma, cremos que a solución <strong>da</strong> conxunción<br />

lingüística é a máis axeita<strong>da</strong> para <strong>Galicia</strong>. Certamente, para os pais que queren<br />

un ensino en galego para os seus fillos po<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>salentador o actual sistema.<br />

Pero pensemos que tamén así teñen un maior contacto co noso idioma alumnos<br />

que, doutro xeito, escollerían o castelán como lingua vehicular. A situación<br />

sociolingüística <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, na que aín<strong>da</strong> non se <strong>de</strong>sterraron os preconceptos<br />

minusvaloradores sobre o noso idioma, non permitiría sermos optimistas sobre a<br />

vitali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> opción en galego. De aplicación tamén serían, en maior ou menor<br />

medi<strong>da</strong>, os <strong>de</strong>fectos do sistema <strong>de</strong> elección lingüística que anteriormente<br />

tratamos.<br />

Asemellanza dos dous idiomas oficiais constitúe unha gran vantaxe para<br />

eliminar posibles reticencias xurídicas. Sabemos que os alumnos recentemente<br />

chegados a unha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> autónoma bilingüe teñen <strong>de</strong>reito á exención <strong>da</strong><br />

materia <strong>de</strong> lingua autóctona durante varios anos 7 . O proceso <strong>de</strong> a<strong>da</strong>ptación no<br />

7 O<strong>de</strong>creto 79/1994, <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> abril, sobre exención <strong>da</strong> lingua galega na ensinanza, foi polémico<br />

por engadir unha posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> máis no seu art. 4, referi<strong>da</strong> a "aqueles alumnos con <strong>de</strong>ficiencias,<br />

especialmente auditivas, que acrediten o grao <strong>de</strong> <strong>de</strong>ficiencia, segundo o estableza a Consellería <strong>de</strong><br />

Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria, e <strong>de</strong>claren estar instalados noutra lingua oficial <strong>de</strong><br />

<strong>Galicia</strong>”. Con acerto, o Tribunal Superior <strong>de</strong> Xustiza <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> <strong>de</strong>ixouna sen efecto na súa<br />

sentencia 786/1997, do 26 <strong>de</strong> novembro, pois non enten<strong>de</strong> por qué esa exención non alcanza a<br />

outras disciplinas (pensemos na dificulta<strong>de</strong> para esas persoas dos estudios <strong>de</strong> música ou <strong>de</strong><br />

idiomas estranxeiros). Esta “exención auditiva” limita<strong>da</strong> á lingua propia reflicte unha mentali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

sobre ela como algo sobrante <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> formación integral do alumno. De querermos cumprir co<br />

art. 49 <strong>da</strong> Constitución (amparo, rehabilitación e atención especializa<strong>da</strong> <strong>da</strong>s persoas con<br />

— 339 —


Andrés Alonso Álvarez<br />

noso caso non ten por qué ser lento. A<strong>de</strong>mais, coa reforma educativa <strong>de</strong> 1990, a<br />

célebre LOXSE, estimamos que a exención per<strong>de</strong> a súa razón <strong>de</strong> ser na<br />

ensinanza obrigatoria. A nova ESO acolle a todo tipo <strong>de</strong> alumnos (mesmo cun<br />

potencial intelectivo por <strong>de</strong>baixo dos parámetros normais), e establece<br />

practicamente a promoción obrigatoria, baseándose en a<strong>da</strong>ptacións curriculares<br />

que estean <strong>de</strong> acordo coas posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s do alumno. Esa a<strong>da</strong>ptación curricular, e<br />

non a exención, é o máis axeitado para o asunto que nos ocupa. Pero o problema<br />

está nas outras materias que se lle imparten na lingua propia. Este é o punto<br />

máis <strong>de</strong>licado do sistema <strong>de</strong> conxunción lingüística. Para salvalo, cumprirá unha<br />

atención moi especial ó alumnado afectado (como po<strong>de</strong>n ser clases<br />

suplementarias, profesor <strong>de</strong> apoio, etc.). Na nosa situación, o doado coñecemento<br />

pasivo <strong>da</strong> lingua galega evita situacións <strong>de</strong> protesta en casos así.<br />

O sistema <strong>de</strong> conxunción lingüística non significa que a porcentaxe <strong>de</strong><br />

utilización <strong>da</strong>s dúas linguas sexa igual. Acéptase que haxa unha <strong>de</strong>sproporción.<br />

Unhas veces é a favor <strong>da</strong> lingua predominante, porque <strong>de</strong> seu o establece a<br />

situación her<strong>da</strong><strong>da</strong>, ou por falta <strong>de</strong> medios ou <strong>de</strong> consoli<strong>da</strong>ción do outro idioma<br />

no mundo escolar. Outras veces, a <strong>de</strong>sproporción suce<strong>de</strong> a favor <strong>da</strong> lingua<br />

minoriza<strong>da</strong>, precisamente para que logre evitar ese triste status. Estímase entón<br />

que a outra lingua seguirá tendo un papel importante na socie<strong>da</strong><strong>de</strong> pola súa<br />

prepon<strong>de</strong>rancia noutros ámbitos <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> socioeconómica. Normalmente, a<br />

introducción vehicular <strong>da</strong> lingua propia é gradual, comezando por porcentaxes<br />

<strong>de</strong> uso mínimo que po<strong>de</strong>n aca<strong>da</strong>r posteriormente un maior tamaño. O caso<br />

catalán é un bo exemplo <strong>de</strong>sta an<strong>da</strong>ina.<br />

O sistema <strong>de</strong> conxunción lingüística galego ten como arranque o Decreto<br />

135/83, do 8 <strong>de</strong> setembro, que <strong>de</strong>senvolve para o ensino a Lei 3/1983, <strong>de</strong><br />

normalización lingüística, e, así mesmo, a Or<strong>de</strong> do 1 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1988, que<br />

<strong>de</strong>senvolve o anterior <strong>de</strong>creto. Esta é a lexislación que agora analizaremos, xa<br />

que se refire a un plan <strong>de</strong> estudios extinto no que po<strong>de</strong>mos facer balance do seu<br />

cumprimento 8 . Na lexislación <strong>de</strong> 1983 po<strong>de</strong>mos salientar o seu artigo 2, que<br />

establece o seguinte:<br />

a) En primeiro lugar, unha existencia mínima vehicular para os dous<br />

idiomas, pe<strong>da</strong>goxicamente incontestable, como é que nas clases <strong>de</strong> lingua e<br />

literatura se utilice a lingua obxecto <strong>da</strong> disciplina. Ó longo <strong>de</strong>stes anos non<br />

faltaron incumprimentos por unha e outra ban<strong>da</strong>: clases <strong>de</strong> galego en<br />

castelán, por unha escasa capacitación <strong>de</strong> certo profesorado <strong>de</strong> centros<br />

discapaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s), haberá, sen dúbi<strong>da</strong>, que rebaixar contidos, pero a dicotomía non po<strong>de</strong> formularse<br />

exclusivamente entre a disciplina <strong>de</strong> lingua propia e as restantes materias.<br />

8 ODecreto 247/1995, do 14 <strong>de</strong> setembro, <strong>de</strong>rroga o <strong>de</strong>creto e mais a or<strong>de</strong> anteriormente cita<strong>da</strong>,<br />

pero mantenas ata a completa extinción do plan <strong>de</strong> estudios anterior á LOXSE. Este curso escolar,<br />

con carácter excepcional, in<strong>da</strong> se imparte o COU para os alumnos que non suspen<strong>de</strong>ron máis <strong>de</strong><br />

tres materias.<br />

— 340 —


Aconstitucionalización do ensino bilingüe<br />

privados; e clases <strong>de</strong> castelán en galego, por unha militancia <strong>de</strong> certo<br />

profesorado <strong>de</strong> centros públicos que non cremos a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>.<br />

b) En segundo lugar, o <strong>de</strong>reito ó ensino na lingua materna nos primeiros<br />

chanzos educacionais (preescolar e ciclo inicial <strong>da</strong> EXB). Di o art. 2.2 que os<br />

profesores usarán na clase “a lingua predominante entre os alumnos,<br />

coi<strong>da</strong>ndo que estes adquiran <strong>de</strong> forma oral e escrita o coñecemento <strong>da</strong> outra<br />

lingua oficial <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, <strong>de</strong>ntro dos límites propios do correspon<strong>de</strong>nte nivel”.<br />

Cómpre analizar dous puntos: o <strong>de</strong> lingua predominante e o <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>streza bilingüe. Os <strong>da</strong>tos estatísticos son claros e alarmantes. Hoxe en día,<br />

a porcentaxe <strong>de</strong> cativos que teñen o galego como lingua materna non supera<br />

o tercio. Nas ci<strong>da</strong><strong>de</strong>s, o auténtico mo<strong>de</strong>lo <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> mo<strong>de</strong>rna, in<strong>da</strong> diminúe<br />

máis o seu uso. Iso significa que a lingua vehicular <strong>da</strong> etapa primaria sexa<br />

moitas veces o castelán. Como non hai separación <strong>de</strong> aulas (nin estimamos<br />

que por este motivo fose conveniente), os poucos alumnos galegofalantes<br />

po<strong>de</strong>n ter na escola un temperán medio <strong>de</strong> asimilación lingüística. Dado que<br />

a aplicación <strong>da</strong> “lingua predominante” po<strong>de</strong> ser un atranco para a<br />

galeguización do ensino, é necesario que a vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>streza bilingüe que<br />

se predica non que<strong>de</strong> en pura <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> intencións. Cómpre extremar o<br />

celo nas horas mínimas en galego que esta infancia reciba. Doutro xeito, a<br />

ralentización <strong>da</strong> galeguización escolar en etapas posteriores será inevitable.<br />

c) En terceiro lugar, unha vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong> equilibrio cuantitativo no futuro na<br />

utilización vehicular <strong>de</strong> ambos os dous idiomas, tarefa que se tutelará <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

órganos rectores do centro escolar (consello <strong>de</strong> Dirección, órgano superior<br />

competente do centro ou <strong>de</strong>partamento). Non axu<strong>da</strong> a paliar a vagui<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong><br />

proposta a falta <strong>de</strong> concreción e a xerarquización dos órganos responsables.<br />

Na or<strong>de</strong> <strong>de</strong> 1988, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> postular a galeguización <strong>da</strong>s actuacións<br />

administrativas nos centros galegos, temos as seguintes referencias na<br />

utilización dos idiomas na docencia que <strong>de</strong>bemos comentar. En primeiro lugar,<br />

aparece unha chama<strong>da</strong> ó equilibrio vehicular, esta vez <strong>de</strong> tipo cualitativo, que<br />

po<strong>de</strong> parecer utópica, pero constitúe a legalización <strong>de</strong> futuros avances <strong>da</strong><br />

galeguización. Así reza o art. 3.2: “Nos niveis educativos non universitarios<br />

farase unha distribución horaria e por materias segundo o dominio que os<br />

alumnos teñan do galego e dos castelán, <strong>de</strong> maneira que ó remata-los seus<br />

estudios os alumnos dominen por igual as dúas linguas oficiais”. A<strong>de</strong>mais, en<br />

artigos sucesivos amplíase o mínimo esixible para o galego. Nos ciclos medio e<br />

superior <strong>de</strong> EXB terá que impartirse na lingua propia a área <strong>de</strong> ciencias sociais<br />

(art. 6), e o mesmo suce<strong>de</strong>rá no ensino medio con dúas materias (a elixir entre<br />

catro). A medi<strong>da</strong> para o ensino básico ten o acerto <strong>da</strong> concreción. Tamén<br />

consi<strong>de</strong>ramos positiva a escolla. Deixando á parte os aspectos cuantitativos,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista cualitativo é recomen<strong>da</strong>ble o emprego do galego<br />

— 341 —


Andrés Alonso Álvarez<br />

naquelas disciplinas nas que se manexe un maior vocabulario e unha maior<br />

complexi<strong>da</strong><strong>de</strong> expositiva.<br />

Adisposición referi<strong>da</strong> ó ensino medio, pola contra, non nos parece acerta<strong>da</strong>.<br />

Sería un bo comezo para a progresiva instalación do galego como lingua<br />

vehicular, pero que<strong>da</strong> nunha simple recomen<strong>da</strong>ción porque non se concreta o<br />

órgano que tutele o seu cumprimento. Porque se trata <strong>de</strong> escoller dúas entre<br />

catro, pero... ¿que suce<strong>de</strong> se non hai acordo e ningún dos docentes quere utilizar<br />

o idioma?, ¿quen dirime a cuestión? Os que coñecemos o mundo do ensino<br />

medio sabemos que non funciona coerción ningunha e que, ó final, o resultado<br />

vén sendo o mesmo que se a or<strong>de</strong> non existise; é dicir, <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>da</strong> pura e<br />

persoal vonta<strong>de</strong> do docente. O fallo, cremos, resi<strong>de</strong> en focalizar a<br />

responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> do minimum lingüístico galego en órganos do centro escolar.<br />

A situación sociolingüística galega non é moi diferente duns lugares a outros.<br />

Por iso, a tutela lingüística <strong>de</strong>be partir <strong>da</strong> Consellería <strong>de</strong> Educación. Deixala ó<br />

director ou ós consellos escolares significa na maior parte dos casos unha falta<br />

<strong>de</strong> actuación, pois ninguén quere indispoñerse cos seus compañeiros <strong>de</strong> traballo.<br />

Ben está que os órganos rectores <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> centro interveñan para incrementar a<br />

cota <strong>de</strong> uso vehicular <strong>da</strong> lingua propia <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> 9 , pero para exercer o control<br />

sobre o cumprimento dunha mínima galeguización unha inspección menos<br />

próxima po<strong>de</strong> resultar máis efectiva. Lamentablemente, a Consellería <strong>de</strong><br />

Educación, in<strong>da</strong> sendo consciente do seu gran<strong>de</strong> incumprimento, non toma<br />

medi<strong>da</strong>s correctoras. E iso non po<strong>de</strong> por menos que lembrarnos as palabras <strong>de</strong><br />

Montesquieu: “Cando visito un país, non me paro a examinar se hai boas leis,<br />

senón en se cumpren as que haxa, pois leis boas en to<strong>da</strong>s partes as hai”.<br />

A or<strong>de</strong> <strong>de</strong> 1988 non obriga os alumnos á utilización <strong>da</strong> lingua vehicular, in<strong>da</strong><br />

que o recomen<strong>da</strong> (“débese procurar que os alumnos a utilicen”, di o art. 5).<br />

Deixando, por <strong>de</strong>scontado, o caso <strong>da</strong>s materias específicas <strong>de</strong> lingua e literatura,<br />

unha forma <strong>de</strong> facilitar o avance do emprego do galego é que a obriga <strong>de</strong><br />

utilización do idioma sexa só do docente, po<strong>de</strong>ndo optar o alumno pola<br />

contestación oral ou escrita en calquera <strong>da</strong>s linguas oficiais. No caso dos<br />

alumnos exentos, o seu <strong>de</strong>reito <strong>de</strong> escolla <strong>de</strong>be ser garantido sen atranco ningún.<br />

Non é o noso propósito analizar o Decreto 247/1995, <strong>de</strong> a<strong>da</strong>ptación á LOXSE<br />

(modificado parcialmente polo <strong>de</strong>creto 66/1997, do 21 <strong>de</strong> marzo), pois son<br />

poucos os anos transcorridos nesta nova an<strong>da</strong>ina escolar. A xeito <strong>de</strong> titulares<br />

po<strong>de</strong>mos dicir que no <strong>de</strong>creto se eliminan moitas <strong>da</strong>s inconcrecións anteriores e<br />

se segue confiando no claustro e no consello escolar para incrementar o mínimo<br />

esixible. Constitúe un avance con respecto á lexislación anterior pero, nestes<br />

primeiros anos, o seu grao <strong>de</strong> incumprimento é abraiante.<br />

9 Oart. 7 <strong>da</strong> or<strong>de</strong> que analizamos di que o consello escolar “po<strong>de</strong>rá propoñer outras áreas ou<br />

materias a<strong>de</strong>mais <strong>da</strong> cita<strong>da</strong>” [ciencias sociais en EXB]. Non enten<strong>de</strong>mos por qué non se aplicou<br />

tamén explicitamente para o ensino medio.<br />

— 342 —


Aconstitucionalización do ensino bilingüe<br />

Queremos concluír dicindo que non só é <strong>de</strong>sexable a extensión do galego<br />

como lingua vehicular, senón que é preceptivo xuridicamente para asegurar un<br />

coñecemento <strong>de</strong>coroso <strong>da</strong> lingua propia <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. Doutro xeito, as intencións<br />

<strong>de</strong>sta lexislación que acabamos <strong>de</strong> ver serían papel mollado. Ningún medo <strong>de</strong>be<br />

inspirar esa galeguización con respecto ó coñecemento <strong>da</strong> outra lingua oficial,<br />

xa que asegurar o coñecemento <strong>da</strong> lingua castelá sería fácil <strong>da</strong><strong>da</strong> a situación<br />

sociolingüística e o panorama económico e cultural. O galego precisa <strong>de</strong> máis<br />

aulas, in<strong>da</strong> que iso non lle garanta que volva ser predominante no patio.<br />

— 343 —


A normalización terminolóxica en galego: o servicio <strong>de</strong><br />

consultas <strong>de</strong> Termigal<br />

Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño / Mª Montserrat Muriano Rodríguez /Mª<br />

Belén Souto García / María Vallejo González<br />

Termigal (Servicio <strong>de</strong> Terminoloxía Galega)<br />

0. Presentación<br />

OServicio <strong>de</strong> Terminoloxía Galega (Termigal) nace no ano 1997 como resultado<br />

dun convenio entre a Real Aca<strong>de</strong>mia Galega e o Centro Ramón Piñeiro<br />

para a Investigación en Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s, que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>da</strong> Dirección Xeral <strong>de</strong> Política<br />

Lingüística. O servicio ten a súa se<strong>de</strong> neste centro, sito na Estra<strong>da</strong> Santiago-<br />

Noia, Km 3, na Barcia (Santiago <strong>de</strong> Compostela) e está dirixido por Manuel<br />

González González, catedrático <strong>de</strong> Filoloxía Románica <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Santiago, secretario <strong>da</strong> RAG e director do Seminario <strong>de</strong> Lexicografía, on<strong>de</strong> tamén<br />

se está a <strong>de</strong>senvolver parte <strong>da</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Termigal.<br />

O principal obxectivo <strong>de</strong> Termigal é a elaboración e estan<strong>da</strong>rización <strong>da</strong> terminoloxía<br />

científico-técnica en galego e a súa difusión en tódolos ámbitos <strong>da</strong><br />

nosa socie<strong>da</strong><strong>de</strong>: medios <strong>de</strong> comunicación, literatura especializa<strong>da</strong>, educación,<br />

sector empresarial, industrias <strong>da</strong> lingua, etc.<br />

Aesta 'nova' necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> comunicativa, preten<strong>de</strong>n respon<strong>de</strong>-los proxectos xa<br />

realizados nos que participou Termigal -Formularios notariais (1998), Regulamentos<br />

municipais I (1998), Diccionario plurilingüe <strong>de</strong> telecomunicacións<br />

(1999), Vocabulario multilingüe <strong>de</strong> organismos acuáticos (2000), Léxico <strong>da</strong><br />

construcción (2001), Vocabulario <strong>de</strong> acuicultura (2002)-, e os vocabularios que<br />

se están a elaborar na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> 10 polos grupos <strong>de</strong> traballo (formados por<br />

documentalistas, terminólogos, especialistas e bolseiros) que serán vali<strong>da</strong>dos<br />

pola Comisión <strong>de</strong> normalización terminolóxica para o seu posterior uso.<br />

Por outra ban<strong>da</strong>, os membros do servicio participan habitualmente nos distintos<br />

eventos organizados nos principais centros <strong>de</strong> difusión terminolóxica <strong>de</strong><br />

ámbito estatal e internacional e manteñen contactos con membros doutros servicios<br />

<strong>de</strong> similares características, especialmente, UZEI para o éuscaro e<br />

TERMCAT para o catalán.<br />

Entre as activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>senvolvi<strong>da</strong>s por Termigal cabe salientar tamén a organización<br />

<strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> formación en terminoloxía e o servicio <strong>de</strong> consultas terminolóxicas.<br />

É a este servicio ó que nos imos referir.<br />

10 Vocabulario <strong>de</strong> administración, Vocabulario <strong>de</strong> artes gráficas, Vocabulario <strong>de</strong> botánica,<br />

Vocabulario galego <strong>de</strong> relacións laborais, Vocabulario <strong>de</strong> informática e Internet, Vocabulario <strong>de</strong><br />

marketing, Vocabulario <strong>de</strong> hostalería e gastronomía, Vocabulario <strong>de</strong> música, Vocabulario do<br />

sector téxtil.<br />

— 345 —


1. O servicio <strong>de</strong> consultas<br />

Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño et al.<br />

1.1. Descrición do servicio<br />

O contacto con Termigal faise por vía telefónica (981542653), por fax<br />

(981542553) ou por correo electrónico (termigal@cirp.es). O servicio ocúpase<br />

fun<strong>da</strong>mentalmente <strong>da</strong>s consultas sobre terminoloxía científico-técnica, pero a<br />

reali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s consultas vai moito máis alá <strong>da</strong> terminoloxía referi<strong>da</strong> ás linguas <strong>de</strong><br />

especiali<strong>da</strong><strong>de</strong>, pois tamén se reciben preguntas sobre tó<strong>da</strong>las áreas do saber e <strong>da</strong><br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong> humana, <strong>de</strong>bido, fun<strong>da</strong>mentalmente, a que o usuario non atopa nos<br />

repertorios lexicográficos xerais <strong>de</strong> galego certos termos do léxico común manexados<br />

habitualmente partindo dunha forma castelá moi estendi<strong>da</strong> (cubito <strong>de</strong><br />

hielo / pedra <strong>de</strong> xeo...). Neste mesmo senso, tamén resolvemos consultas gramaticais,<br />

fórmulas <strong>de</strong> cortesía, especialmente na linguaxe administrativa, toponímicas,<br />

etc.<br />

1.2. Tipo <strong>de</strong> usuarios<br />

Recibimos consultas <strong>de</strong> traductores doutras linguas ó galego, profesionais<br />

dos medios <strong>de</strong> comunicación, funcionarios <strong>da</strong> administración autonómica,<br />

profesores e especialistas <strong>de</strong> distintas áreas do saber. Consi<strong>de</strong>ramos importante<br />

aten<strong>de</strong>-las <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s <strong>de</strong>stes sectores xa que “(...) a terminoloxía é a base <strong>da</strong> comunicación<br />

entre profesionais” (Cabré 1999: 298) e a existencia dunha terminoloxía<br />

estan<strong>da</strong>riza<strong>da</strong> en galego é básica para o prestixio do galego como lingua<br />

vehicular <strong>da</strong> comunicación especializa<strong>da</strong>.<br />

1.3. Tipo <strong>de</strong> consultas. Mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>. Ficha<br />

En canto ás motivacións <strong>da</strong>s consultas, a maioría <strong>da</strong>s veces o usuario parte<br />

dun termo que coñece en castelán e procura expresar en galego, falariamos polo<br />

tanto <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> equivalencias máis que <strong>da</strong> existencia dun concepto novo<br />

ó que se lle quere <strong>da</strong>r unha <strong>de</strong>nominación.<br />

Noutras ocasións, o usuario chama para corroborar termos, supostamente,<br />

galegos, e que estudiamos para, ó final, vali<strong>da</strong>-la proposta <strong>de</strong> quen chamou ou<br />

rexeitala e ofrecerlle outra alternativa tralo estudio pertinente.<br />

Ca<strong>da</strong> unha <strong>de</strong>stas consultas convértese nunha ficha terminolóxica. Estas fichas<br />

almacénanse nunha base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos que estará na re<strong>de</strong> proximamente.<br />

1.4. Documentación<br />

Pero, antes <strong>de</strong> chegar a este estadio <strong>da</strong> cuestión, cómpre salienta-las ferramentas<br />

emprega<strong>da</strong>s para alcanza-la proposta final. Logo <strong>de</strong> tomar nota <strong>da</strong> consulta<br />

ponse en funcionamento o proceso <strong>de</strong> documentación do termo e do seu<br />

ámbito <strong>de</strong> uso. Así pois, se existe unha proposta en galego <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o principio<br />

acudimos ó VOLG para certifica-la existencia do termo <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> norma e, pos-<br />

— 346 —


A normalización terminolóxica en galego: o servicio <strong>de</strong> consultas <strong>de</strong> Termigal<br />

teriormente, comprobamos se a noción que nós buscamos se correspon<strong>de</strong> coa<br />

<strong>de</strong>ste. Para iso, recorremos á consulta dos diccionarios monolingües máis relevantes,<br />

aten<strong>de</strong>ndo especialmente ó DRAG e outros publicados por editoriais<br />

como Xerais, Galaxia, Cumio, etc. Por outra ban<strong>da</strong>, a consulta do Diccionario<br />

<strong>de</strong> diccionarios (2000) faise indispensable á hora <strong>de</strong> rastrexar e recuperar termos<br />

autóctonos que po<strong>de</strong>mos inserir no elenco <strong>da</strong> terminoloxía que estamos a<br />

tratar. Na maioría dos casos as consultas refírense a léxico ‘moi especializado’<br />

non recollido neste tipo <strong>de</strong> obras lexicográficas <strong>de</strong> referencia. É neste caso<br />

cando se impón a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> acudir á bibliografía especializa<strong>da</strong> nese eido<br />

concreto, polo que a solución vén <strong>da</strong><strong>da</strong> polos vocabularios, repertorios ou léxicos<br />

xa publicados en galego e noutras linguas (na nosa resposta ó usuario, preten<strong>de</strong>mos<br />

non só ofrecerlle o termo solicitado, senón <strong>da</strong>rlle a coñece-la existencia<br />

<strong>de</strong>sta bibliografía específica).<br />

Outro dos pasos que se dá sistematicamente é o exame <strong>da</strong>s solucións ofreci<strong>da</strong>s<br />

polas <strong>de</strong>mais linguas, especialmente as románicas, máis próximas a nós.<br />

Neste senso é imprescindible a consulta dos bancos <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos terminolóxicos a<br />

través <strong>de</strong> Internet, entre os que cómpre salientar:<br />

Eurodicautom: http://eurodic.ip.lu/cgi-bin/EuroDicWWW.pl<br />

Grand Dictionnaire Terminologique: http://www.grand-dictionnaire.com/<br />

fs_global_01.htm<br />

Cercaterm e Neoloteca do Termcat:<br />

-Neoloteca: http://www.termcat.es/neoloteca/in<strong>de</strong>x.html<br />

-Cercaterm: http://www.termcat.es/cercaterm/<br />

Internet tamén nos achega a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> visualizar, nun primeiro<br />

momento, o referente <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados termos (p. ex. animais, plantas, elementos<br />

<strong>da</strong> construcción...), pero é a consulta cos especialistas a que nos saca <strong>de</strong><br />

dúbi<strong>da</strong>s á hora <strong>de</strong> interpreta-lo significado dun termo moi especializado, pois é<br />

fun<strong>da</strong>mental coñece-lo referente conceptual antes <strong>de</strong> crear un termo, aín<strong>da</strong> máis<br />

se pensamos que se trata <strong>de</strong> terminoloxía científico-técnica.<br />

A continuación exemplificarémo-lo noso método <strong>de</strong> traballo con varios termos<br />

significativos, que nos permitirán ó tempo falar dos fun<strong>da</strong>mentos teóricos<br />

nos que nos baseamos.<br />

2. Consultas terminolóxicas constituí<strong>da</strong>s polo sufixo inglés -ing<br />

Traballamos con consultas terminolóxicas recentes que chegaron ó noso<br />

servicio proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> empresas priva<strong>da</strong>s e <strong>de</strong> usuarios particulares vinculados<br />

a proxectos <strong>de</strong> lingüística ou traducción que precisan <strong>de</strong> terminoloxía normativa<br />

para <strong>de</strong>senvolve-la súa activi<strong>da</strong><strong>de</strong> cotiá.<br />

As uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s selecciona<strong>da</strong>s son termos proce<strong>de</strong>ntes <strong>da</strong> lingua inglesa, que<br />

penetraron no galego a través do castelán e que comparten como característica<br />

— 347 —


Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño et al.<br />

común a sufixación mediante o formante inglés -ing. Este tipo <strong>de</strong> consultas é<br />

interesante porque revela:<br />

a) O coñecemento por parte dos usuarios <strong>da</strong> <strong>de</strong>nominación inglesa xunto<br />

coa noción que a acompaña.<br />

b) A conciencia lingüística <strong>de</strong> que na medi<strong>da</strong> do posible cómpre atopar<br />

alternativas á terminoloxía foránea que se introduce na nosa lingua e<br />

que a miúdo transgri<strong>de</strong> as normas fonotácticas e gramaticais do galego.<br />

Ó examinar estes termos ingleses, axiña po<strong>de</strong> verse a existencia <strong>de</strong> dous<br />

grupos, nos que o sufixo -ing achega un valor semántico distinto:<br />

-O dos que presentan nocións que <strong>de</strong>signan procesos ou activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s (rafting,<br />

zapping, etc.).<br />

-O dos que inclúen nocións con carácter <strong>de</strong> resultado dun proceso verbal<br />

(tuning, etc.)<br />

Este valor semántico condicionará evi<strong>de</strong>ntemente a escolla do equivalente<br />

galego. Imos, <strong>de</strong> seguido, analizar algún <strong>de</strong>stes termos.<br />

2.1. Termos do tecnolecto <strong>de</strong>portes<br />

2.1.1. Adopción <strong>de</strong> xenismos: jogging<br />

No galego actual é <strong>de</strong> uso común o termo <strong>de</strong> orixe francesa footing,<br />

introducido na nosa lingua a través do castelán para expresa-lo concepto<br />

‘<strong>de</strong>porte que consiste en correr a pouca veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> durante certo tempo como<br />

exercicio físico’ que, orixinariamente, se expresaba en inglés coa <strong>de</strong>nominación<br />

jogging. O neónimo francés xor<strong>de</strong> <strong>da</strong> imitación dos mecanismos <strong>de</strong> creación<br />

léxica do inglés e supón o mantemento do sufixo -ing e a substitución <strong>da</strong> base<br />

orixinaria por outra máis coñeci<strong>da</strong> polos falantes e que se consi<strong>de</strong>ra apropia<strong>da</strong><br />

para reproduci-lo concepto <strong>de</strong> que se trata: foot. A aceptación <strong>de</strong>ste termo non<br />

nos pareceu pru<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>bido a que é un termo que formalmente presenta tódolos<br />

inconvenientes dun anglicismo, pero inusitado en inglés.<br />

As alternativas neonímicas que propuxeramos para este termo (carreira en<br />

forma <strong>de</strong> trote ou trote), tampouco resultaron totalmente satisfactorias. A<br />

primeira solución (carreira en forma <strong>de</strong> trote) incumpre o principio <strong>de</strong><br />

economía lingüística xa que é unha uni<strong>da</strong><strong>de</strong> sintagmática <strong>de</strong>masiado longa e,<br />

consecuentemente, difícil <strong>de</strong> recor<strong>da</strong>r para os falantes. Para o segundo caso<br />

existe xa un concepto asociado ó verbo trotar ‘an<strong>da</strong>r moi a présa, pero sen<br />

correr’ (DRAG 11 ) que difire notablemente <strong>da</strong> noción que queremos expresar. A<br />

súa adopción provocaría, sen dúbi<strong>da</strong>, un solapamento difícil <strong>de</strong> controlar.<br />

Tendo en conta a situación, <strong>de</strong>cidimos mante-lo xenismo jogging, como a<br />

solución máis axeita<strong>da</strong> polo momento.<br />

11 García, C. e González González, M. (dirs.)(1997): Diccionario <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />

Vigo: Edicións Xerais <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> e Editorial Galaxia.<br />

— 348 —


A normalización terminolóxica en galego: o servicio <strong>de</strong> consultas <strong>de</strong> Termigal<br />

2.1.2. Algúns termos relacionados cos <strong>de</strong>portes <strong>de</strong> risco<br />

2.1.2.1. Neoloxía formal con base e formante autóctonos: pontismo,<br />

torrentismo, balsismo<br />

A forma española puenting é unha creación híbri<strong>da</strong>, cunha base castelá<br />

(puente) e un sufixo foráneo -ing. O seu equivalente inglés (free jump) non goza<br />

<strong>de</strong> ningunha difusión no galego. Conscientes <strong>da</strong> ampla aceptación do termo<br />

castelán, pero tamén <strong>da</strong> súa ina<strong>de</strong>cuación á nosa lingua, <strong>de</strong>cidimos que<br />

resultaría máis correcto intentar unha a<strong>da</strong>ptación ós nosos presupostos léxicomorfolóxicos.<br />

Para isto, escollemos unha base autóctona (ponte, equivalente ó<br />

castelán puente) e o sufixo patrimonial -ismo, cun emprego moi estendido no<br />

campo nocional <strong>de</strong>portes (véxase o caso <strong>de</strong> sendismo, alpinismo, etc.). A<br />

solución que propoñemos para o galego é o substantivo pontismo, co que se<br />

evita a combinación híbri<strong>da</strong> do castelán, totalmente innecesaria.<br />

A lingua castelá fai uso do calco barranquismo como equivalente do termo<br />

inglés canyoning. En galego, sen embargo, <strong>de</strong>cantámonos pola creación<br />

neolóxica torrentismo partindo <strong>da</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que existen dous semas asociados á<br />

noción expresa<strong>da</strong> por este termo: por unha ban<strong>da</strong> ‘activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolvi<strong>da</strong><br />

contra un curso <strong>de</strong> auga correndo’ e, por outra ‘activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolvi<strong>da</strong> nunha<br />

formación xeolóxica <strong>da</strong> terra’. Mentres o castelán prima o segundo sema, para o<br />

galego priorizámo-lo primeiro, por consi<strong>de</strong>rar que con el recollemos unha<br />

reali<strong>da</strong><strong>de</strong> máis achega<strong>da</strong> a nós.<br />

O termo rafting supuxo un intento <strong>de</strong> incluír no galego unha forma que se<br />

mantén como xenismo en castelán. Non consi<strong>de</strong>ramos a<strong>de</strong>cuado mante-lo<br />

xenismo, xa que é un termo que penetrou na nosa lingua hai relativamente<br />

pouco tempo, e aín<strong>da</strong> non acadou unha difusión importante, o que facilita unha<br />

intervención normativa máis acor<strong>de</strong> co xenio <strong>da</strong> nosa lingua. De aí que<br />

optasemos pola creación dunha uni<strong>da</strong><strong>de</strong> propia. Para isto apoiámonos na<br />

selección dunha base autóctona que consi<strong>de</strong>ramos apropia<strong>da</strong>: balsa (tendo en<br />

conta que en inglés se trata dun substantivo <strong>de</strong>substantival que parte <strong>de</strong> raft, en<br />

galego balsa) e na adxunción dun sufixo común para <strong>de</strong>signar este tipo <strong>de</strong><br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s: -ismo. O termo resultante foi balsismo.<br />

2.1.2.2. Neoloxía formal mixta: surfing<br />

Para o caso <strong>de</strong> surfing, atopámonos <strong>de</strong> novo co problema <strong>de</strong> intentar a<strong>da</strong>ptar<br />

un termo que se mantén como xenismo no castelán (esta uni<strong>da</strong><strong>de</strong> non se recolle<br />

na última edición do DRAE 12 , na que si se admiten os substantivos surf e<br />

surfista, pero si aparece recolli<strong>da</strong> no DEA 13 ). A pesar <strong>de</strong> que a nosa intención<br />

primixenia foi a <strong>de</strong> crear unha forma propia, vímonos na obriga <strong>de</strong> acepta-la<br />

12 Real Aca<strong>de</strong>mia Española (2001): Diccionario <strong>de</strong> la Lengua Española, Madrid: Espasa Calpe.<br />

13 Seco, M. (dir.) (1999): Diccionario <strong>de</strong>l español actual. Madrid: Aguilar.<br />

— 349 —


Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño et al.<br />

estabilización <strong>da</strong> base léxica (surf) no patrimonio léxico dos falantes <strong>de</strong> galego.<br />

A esta reali<strong>da</strong><strong>de</strong> ineludible engadímoslle a nosa incapaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para atopar unha<br />

base autóctona que pui<strong>de</strong>se substituír axeita<strong>da</strong>mente a base primixenia.<br />

Adoptamos neste caso unha solución mixta, con base foránea e formante<br />

autóctono: surfismo.<br />

2.2. Termos doutras áreas <strong>de</strong> especiali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

Polo que respecta a outros termos pertencentes a unha lingua <strong>de</strong><br />

especiali<strong>da</strong><strong>de</strong> distinta, recollemos unha consulta sobre o termo inglés tuning<br />

on<strong>de</strong>, <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ndo do tecnolecto ó que nos esteamos a referir, optamos en<br />

galego polos calcos afinación (música) ou personalización do automóbil<br />

(mecánica do automóbil). Vemos nestes exemplos que a a<strong>da</strong>ptación do sufixo<br />

-ing, xa non é -ismo (sufixo productivo para os <strong>de</strong>portes <strong>de</strong> risco que <strong>de</strong>notaban<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>), senón -ción, que permite formar substantivos que indican resultado<br />

<strong>da</strong> acción verbal.<br />

2.3. Termos <strong>de</strong> carácter non especializado. O equivalente do termo zapping<br />

Xa para finalizar, anotarémo-lo uso do sufixo -ing en voces que non son<br />

propiamente termos especializados <strong>de</strong> carácter científico-técnico.<br />

Destacaremos pola súa relevancia a consulta sobre o termo inglés zapping,<br />

creación neonímica a partir do verbo to zap, que en inglés <strong>de</strong>signa a<br />

interxección equivalente ó castelán ¡zas!, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> estar asociado á noción <strong>de</strong><br />

uso coloquial ‘ir correndo’ (Collins) 14 .<br />

O castelán optou por zapear e zapeo, ambos normativizados e rexistrados na<br />

última edición do DRAE, termos que proveñen <strong>da</strong> lingua inglesa zapping pero<br />

que teñen influencia do termo castelán zape, que provén <strong>de</strong> sabb, palabra non<br />

árabe, pero usa<strong>da</strong> entre os árabes e emprega<strong>da</strong> na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> en Marrocos<br />

(DRAE). A noción asocia<strong>da</strong> a zape que, á súa vez, se asocia a zapear, é o son<br />

<strong>de</strong>rivado dunha interxección coloquial emprega<strong>da</strong> para escorrenta-los gatos. O<br />

termo zapear concorre en castelán coa uni<strong>da</strong><strong>de</strong> terminolóxica sintagmática<br />

hacer zapping que, aín<strong>da</strong> que non está na normativa <strong>da</strong> lingua castelá entra no<br />

elenco <strong>de</strong> lemas <strong>de</strong> uso do DEA.<br />

Neste caso para o galego optamos pola recuperación dunha voz patrimonial á<br />

que lle aplicámo-lo recurso <strong>de</strong> extensión semántica, e propoñémo-las formas<br />

chisqueo e chiscar. Con esta proposta preten<strong>de</strong>mos recoller, en parte, o sentido<br />

onomatopeico do termo orixinal e maila noción ‘ir correndo’ que figura na<br />

forma inglesa, xa que o termo galego fai alusión ó son “click” onomatopeico<br />

que supostamente se relacionaría co chisco dos ollos, e recolle a<strong>de</strong>mais ese<br />

significado <strong>de</strong> movemento rápido reiterado que se asocia a to zap.<br />

14 C. Smith (2001): The Collins Spanish Dictionary. Barcelona: Grijalbo.<br />

— 350 —


A normalización terminolóxica en galego: o servicio <strong>de</strong> consultas <strong>de</strong> Termigal<br />

3. Conclusións<br />

Dentro <strong>da</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Termigal ocupa un lugar importante a terminoloxía<br />

puntual. Esta contribución preten<strong>de</strong>u <strong>da</strong>r a coñecer este traballo mediante a<br />

presentación dunha serie <strong>de</strong> casos prácticos para os que escollémo-las posibles<br />

a<strong>da</strong>ptacións <strong>de</strong> termos <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia inglesa co sufixo -ing, que proveñen <strong>de</strong><br />

consultas reais <strong>de</strong> usuarios que acudiron ó noso servicio. As posibles solucións<br />

son distintas para ca<strong>da</strong> caso concreto e, en xeral, <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n <strong>de</strong> tres factores<br />

principais: a serie semántica na que se integra o substantivo en cuestión, o grao<br />

<strong>de</strong> difusión que presente o termo na lingua xeral e a maior ou menor facili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

que teñamos para atopar unha base léxica autóctona.<br />

Bibliografía<br />

Real Aca<strong>de</strong>mia Española (2001): Diccionario <strong>de</strong> la Lengua Española. Madrid:<br />

Espasa Calpe.<br />

García, C. / González González, M. (dirs.)(1997): Diccionario <strong>da</strong> Real<br />

Aca<strong>de</strong>mia Galega. Vigo: Edicións Xerais <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> / Editorial Galaxia.<br />

Cabré i Castellví, M. T. (1999): La terminología. Representación y<br />

comunicación. Barcelona: Institut Universitari <strong>de</strong> Lingüística Aplica<strong>da</strong>.<br />

López, A. / Mayoral, C. / Pibernat, M. (2000): “Un nou sufix català: l’ -ing”, in<br />

Cabré, M. T. et al. (eds.) (2000): La neologia en el tombant <strong>de</strong> segle.<br />

Barcelona: Institut Universitari <strong>de</strong> Lingüística Aplica<strong>da</strong>.<br />

Santamarina, A. / González González, M. (1989): Vocabulario ortográfico <strong>da</strong><br />

lingua galega. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Instituto <strong>da</strong> Lingua Galega e Real<br />

Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />

Seco, M. (dir.) (1999): Diccionario <strong>de</strong>l español actual. Madrid: Aguilar.<br />

Sinclair, J. et al. (1991): Word formation. Collins Cobuild English Gui<strong>de</strong>s.<br />

Londres: HarperCollins.<br />

Smith, C. (2001): The Collins Spanish Dictionary. Barcelona: Grijalbo.<br />

— 351 —


A normalización terminolóxica do léxico do medio en<br />

galego. Tres casos prácticos: contaminación-polución;<br />

medio-medio ambiente; residuo-refugallo<br />

Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño / Xesús Manuel Mosquera Carregal /<br />

Mª Belén Souto García<br />

Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

Introducción<br />

A presente comunicación ten como obxectivo presentar algún dos problemas<br />

terminolóxicos, e mailas propostas <strong>de</strong> solución achega<strong>da</strong>s, xurdidos no<br />

transcurso <strong>da</strong> elaboración do léxico do medio en lingua galega. Trátase dun<br />

traballo inserido no proxecto Linmiter-formación 15 que xa é tratado <strong>de</strong> xeito<br />

máis amplo noutra comunicación <strong>de</strong>sta Conferencia, polo que <strong>de</strong>l agora<br />

recuperamos unicamente os seus trazos <strong>de</strong>finitorios: proxecto <strong>de</strong> formación<br />

coordinado pola Unión Latina, no marco do Programa para as Activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

Promoción e Salvagar<strong>da</strong> <strong>da</strong>s Linguas e as Culturas Rexionais ou Minoritarias <strong>da</strong><br />

Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Europea, que ten como finali<strong>da</strong><strong>de</strong> favorece-lo <strong>de</strong>senvolvemento<br />

lexicográfico e, sobre todo, terminolóxico <strong>da</strong>s linguas románicas minoritarias e<br />

minoriza<strong>da</strong>s como é o caso do corso, friulano, ladino, occitano, sardo e mailo<br />

galego. Para tal efecto, programouse a elaboración <strong>de</strong>sta obra terminolóxica, <strong>de</strong><br />

preto <strong>de</strong> 200 termos con ca<strong>da</strong>nsúa <strong>de</strong>finición e en ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s linguas<br />

participantes.<br />

Óse tratar dun proxecto multilingüe e como queira que to<strong>da</strong> planificación<br />

terminolóxica <strong>de</strong>be ser consecuente coas necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s comunicativas <strong>da</strong><br />

socie<strong>da</strong><strong>de</strong> e comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística sobre a que se preten<strong>da</strong> intervir, facíase<br />

necesario que o tema <strong>de</strong> traballo non estivese, por así dicir, marcado nin<br />

xeográfica nin culturalmente, senón que o seu interese e vixencia fosen globais<br />

e non enten<strong>de</strong>sen <strong>de</strong> fronteiras. Este é o caso do tema escollido, pois parece<br />

claro que na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> as cuestións relaciona<strong>da</strong>s co medio foron adquirindo<br />

progresivamente unha maior importancia nas políticas 16 e economías <strong>de</strong><br />

gobernos e empresas, e mesmo tamén nas nosas angueiras cotiás. Deste modo é<br />

usual oír falar <strong>da</strong> cultura <strong>da</strong> reciclaxe ou do impacto ambiental que po<strong>de</strong><br />

ocasionar un proxecto urbanístico ou unha gran<strong>de</strong> infraestructura, e é fácil<br />

reparar no certo abuso ó que se ve sometido nos nosos días o adxectivo<br />

ecolóxico (“alimentos ecolóxicos”, “agricultura ecolóxica”...).<br />

15 Vid. http://www.linmiter.net/<br />

16 Véxase, por exemplo, no ámbito educativo cómo a educación ambiental adquiriu, trala reforma<br />

educativa propicia<strong>da</strong> pola LOXSE, un maior protagonismo e presencia nos currícula escolares en<br />

cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> materia transversal ou interdisciplinar que prioriza a educación e concienciación en<br />

temas ambientais dos alumnos.<br />

— 353 —


Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño et al.<br />

É este un tema, en <strong>de</strong>finitiva, <strong>de</strong> máxima actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> e <strong>de</strong> fon<strong>da</strong> e crecente<br />

preocupación política. O orzamento <strong>da</strong> Consellería <strong>de</strong> Medio Ambiente no ano<br />

1999 foi <strong>de</strong> preto <strong>de</strong> 23.000 millón <strong>de</strong> pesetas 17 , que a<strong>de</strong>mais ten o seu reflexo<br />

na socie<strong>da</strong><strong>de</strong>: na páxina web <strong>da</strong> <strong>de</strong>vandita consellería é posible atopar unha<br />

listaxe <strong>de</strong> ata 68 asociacións protectoras do medio ambiente rexistra<strong>da</strong>s<br />

consonte a lei e que teñen como ámbito <strong>de</strong> actuación o noso país. Quere isto<br />

dicir que estamos diante dun ámbito <strong>de</strong> especiali<strong>da</strong><strong>de</strong> perfectamente <strong>de</strong>limitable<br />

e posuidor dunha terminoloxía <strong>de</strong> seu, pero que presenta a peculiari<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que<br />

a dispoñibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>quela para penetrar na lingua común se ve acrecenta<strong>da</strong><br />

enormemente, <strong>de</strong> xeito que termos coma reciclaxe, enerxía renovable, ozono ou<br />

PVC, por citar só algúns, resultan por forza familiares, cando non coñecidos,<br />

para o común <strong>da</strong> xente.<br />

Mais antes <strong>de</strong> entrarmos cos termos propiamente ditos e que a mantenta foron<br />

escollidos por ofreceren maior discusión lingüística, é a nosa intención achegar<br />

un par <strong>de</strong> reflexións, obriga<strong>da</strong>mente breves, sobre o que supón traballar en<br />

terminoloxía no ámbito galego, así coma unha terceira xa máis xeral.<br />

A primeira ten que ver coa práctica ausencia, aín<strong>da</strong>, <strong>de</strong> obras terminolóxicas<br />

especializa<strong>da</strong>s que se poi<strong>da</strong>n consi<strong>de</strong>rar normativas, situación que esperemos se<br />

vaia corrixindo co tempo.<br />

A segun<strong>da</strong> -e disto saben moito as persoas que a cotío realizan tarefas <strong>de</strong><br />

corrección e traducción <strong>de</strong> textos- refírese ás vacilacións <strong>de</strong> solucións propostas,<br />

ou mesmo eivas, que se po<strong>de</strong>n atopar nos diccionarios xerais <strong>de</strong> lingua á hora <strong>de</strong><br />

afrontar unha dúbi<strong>da</strong> ou problema lingüísticos. Nós non fomos alleos a esta<br />

circunstancia, senón que a pui<strong>de</strong>mos comprobar con algúns exemplos. É o caso<br />

do par contedor/colector. Mentres que o Diccionario <strong>da</strong> Aca<strong>de</strong>mia Galega (en<br />

adiante DRAG) e mailo Diccionario Cumio <strong>da</strong> lingua galega (en adiante<br />

Cumio) inclúen o termo contedor baixo unha <strong>de</strong>finición moi semellante que<br />

po<strong>de</strong>mos presentar como ‘Recipiente <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s dimensións <strong>de</strong> distintos<br />

materiais que se usa para o transporte <strong>de</strong> mercancías, a recolli<strong>da</strong> <strong>de</strong> lixo, etc.’ e<br />

baixo a entra<strong>da</strong> colector enga<strong>de</strong>n o composto sintagmático colector do lixo que<br />

o DRAG <strong>de</strong>fine como ‘Depósito <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s dimensións que se coloca nas rúas<br />

para a recolli<strong>da</strong> do lixo’, o Gran Diccionario Xerais <strong>da</strong> Lingua (en adiante<br />

Gran Xerais) xa marca como incorrecto contedor e <strong>de</strong>fine colector como<br />

‘Recipiente on<strong>de</strong> se <strong>de</strong>posita o lixo’. Trátase, en <strong>de</strong>finitiva, dun dos moitos<br />

casos existentes na lexicografía galega nos que en función <strong>da</strong> obra <strong>de</strong> referencia<br />

que se manexe variará a consi<strong>de</strong>ración dun termo como principal ou secun<strong>da</strong>rio.<br />

Outro exemplo máis: para o termo español turbera unicamente no Cumio<br />

aparece a solución turbeira, e <strong>de</strong> írmonos ó Dicionário <strong>da</strong> língua galega <strong>de</strong><br />

Alonso Estravís a solución achega<strong>da</strong> xa é turfeira.<br />

17 Dato tirado <strong>da</strong> Memoria sobre a situación económica e social <strong>Galicia</strong> 2000 realiza<strong>da</strong> polo<br />

Consello Económico e Social <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (http://www.ces-galicia.org/).<br />

— 354 —


A normalización terminolóxica do léxico do medio en galego. Tres casos prácticos<br />

A terceira reflexión, xa máis xeral, simplemente preten<strong>de</strong> insistir na<br />

necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>, por non dicir obrigatorie<strong>da</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong> realizar todo traballo<br />

terminolóxico, que aspire a ser <strong>de</strong> cali<strong>da</strong><strong>de</strong>, man a man con especialistas na<br />

materia. Eles resultan imprescindibles á hora <strong>de</strong> clarificar conceptos, re<strong>da</strong>ctar<br />

<strong>de</strong>finicións e, sobre todo, opinar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a súa óptica profesional verbo <strong>da</strong><br />

vali<strong>da</strong>ción <strong>da</strong>s solucións lingüísticas susceptibles <strong>de</strong> seren adopta<strong>da</strong>s 18 .<br />

1. Contaminación/Polución<br />

Escollemos estes termos <strong>de</strong>bido á heteroxenei<strong>da</strong><strong>de</strong> que se observa no seu uso.<br />

Da consulta, na súa fase en probas, do Corpus <strong>de</strong> referencia do galego actual 19<br />

(en adiante CORGA) obtivémo-la constatación <strong>de</strong> que se fala indistintamente <strong>de</strong><br />

contaminación atmosférica (57 ocorrencias en 18 documentos) e <strong>de</strong> polución<br />

atmosférica (6 ocorrencias en 6 documentos), e <strong>de</strong> contaminación do solo (2<br />

ocorrencias en 2 documentos) e <strong>de</strong> polución do solo (1 ocorrencia nun<br />

documentos). Non se documentan, sen embargo as posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s: polución<br />

acústica, polución biolóxica, polución radioactiva, polución térmica ou<br />

polución <strong>da</strong> auga, para as que si aparecen os termos paralelos: contaminación<br />

acústica (8 ocorrencias en 3 documentos), contaminación biolóxica (1<br />

ocorrencia nun documento), contaminación radioactiva (4 ocorrencias en 3<br />

documentos), contaminación térmica (1 ocorrencia nun documentos) e<br />

contaminación <strong>da</strong> auga (12 ocorrencias en 5 documentos).<br />

Isto non quere dicir que noutras fontes que se consulten (web <strong>da</strong> Consellería<br />

<strong>de</strong> Medio Ambiente, artigos <strong>de</strong> revistas especializa<strong>da</strong>s, carteis e folletos<br />

publicitarios...) os compostos sintagmáticos encabezados polo termo polución<br />

resulten estraños, e alternen con aqueles encabezados por contaminación, mais<br />

en todo caso, a comparación manifesta unha maior frecuencia <strong>de</strong> uso <strong>da</strong> forma<br />

contaminación fronte a polución.<br />

A nosa primeira preocupación foi a <strong>de</strong> diluci<strong>da</strong>r se realmente existen<br />

diferencias entre os conceptos expresados por ámbolos dous termos. Das obras<br />

consulta<strong>da</strong>s (tanto xerais coma específicas) e do estudio consensuado cos<br />

especialistas, <strong>de</strong>ducimos que estamos ante dous termos sinónimos pero con<br />

orixe distinta: o termo contaminación ten a orixe no inglés contamination<br />

mentres que o termo polución parte do equivalente francés pollution. Ámbolos<br />

termos esten<strong>de</strong>ríanse posteriormente a tó<strong>da</strong>las linguas cun significado parello.<br />

Os nosos especialistas, sen embargo, optaron por recomen<strong>da</strong>-lo uso <strong>de</strong><br />

polución naqueles contextos nos que nos referimos á afección do medio;<br />

falariamos entón <strong>de</strong> contaminación/polución atmosférica ou <strong>da</strong> atmosfera, do<br />

18 Vaia <strong>de</strong>n<strong>de</strong> aquí o noso agra<strong>de</strong>cemento pola súa atenta e <strong>de</strong>sinteresa<strong>da</strong> colaboración ós<br />

catedráticos Manuel Bermejo Patiño e Luís Daviña Facal, ó xeólogo Juan Loureiro Gran<strong>da</strong>l e<br />

mais ó biólogo Manuel Romeu Outeiro.<br />

19 Vid. http://corpus.cirp.es/corga/<br />

— 355 —


Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño et al.<br />

aire, <strong>da</strong> auga e do solo. Para o resto dos casos propoñen unha actuación máis<br />

pru<strong>de</strong>nte, evitando no posible usos como *polución acústica, biolóxica,<br />

radioactiva ou térmica. Esta postura <strong>de</strong>riva principalmente <strong>da</strong> observación <strong>de</strong><br />

certa especialización no uso do primeiro grupo <strong>de</strong> termos nos textos<br />

especializados -que non nos constituídos para o público xeral, a raíz do que<br />

po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir <strong>da</strong> consulta do CORGA-, fronte un uso máis restrinxido do<br />

segundo.<br />

Aín<strong>da</strong> así, esta recomen<strong>da</strong>ción non presupón, necesariamente, a invali<strong>da</strong>ción<br />

<strong>da</strong>s formas menos frecuentes, que os falantes po<strong>de</strong>rán seguir usando sen<br />

maiores problemas.<br />

De falarmos <strong>da</strong> familia léxica teremos que marca-la existencia <strong>de</strong> termos<br />

parellos: contaminar/poluír; contaminante/poluínte. Non se recomen<strong>da</strong>, sen<br />

embargo, o uso <strong>de</strong> creacións neónimas como *polutante, calco do termo inglés<br />

pollutant por consi<strong>de</strong>ralo innecesario existindo a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> obter un termo<br />

novo mediante o emprego <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>mentos morfolóxicos típicos do galego.<br />

2. Medio/Medio ambiente<br />

Posiblemente se trate do termo ‘estrela’, por así dicir, do léxico por aquilo <strong>de</strong><br />

lle <strong>da</strong>r título e mais pola discusión lingüística que suscita. Deste modo, en<br />

termos lingüísticos medio ambiente consí<strong>de</strong>rase unha incorrección por ser unha<br />

“construcción redun<strong>da</strong>nte semanticamente pois tanto medio coma ambiente é o<br />

‘conxunto <strong>de</strong> condicións ou circunstancias en que vive alguén ou algo’”<br />

(Diccionario <strong>de</strong> dúbi<strong>da</strong>s <strong>da</strong> lingua galega) recomendándose o uso <strong>de</strong> medio,<br />

ambiente ou medio natural. Estas consi<strong>de</strong>racións son as que seguen os<br />

diccionarios xerais <strong>de</strong> uso actual, caso do Gran Xerais, o DRAG e mailo Cumio,<br />

o cal contrasta coa situación reflecti<strong>da</strong> pola lexicografía portuguesa e española<br />

que si admiten o termo meio ambiente e medio ambiente cabo <strong>de</strong> meio e medio<br />

(véxanse os diccionarios Aurélio, Porto Editora; DRAE, Seco, DUE). Tamén en<br />

glosarios ambientais baseados en <strong>de</strong>finicións legais como son o <strong>de</strong> Varela<br />

Castro e o <strong>de</strong> Verocai aparece documentado e <strong>de</strong>finido meio ambiente-medio<br />

ambiente. Voces discrepantes co seu uso é posible atopalas na re<strong>de</strong>,<br />

nomea<strong>da</strong>mente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> páxinas <strong>de</strong> Iberoamérica nas que xa non son só<br />

consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s como unha mala traducción do inglés environment, senón que se<br />

ve, e isto especialmente no caso dos países <strong>de</strong> fala hispana, como unha<br />

imposición <strong>da</strong>s linguas estatais peninsulares 20 .<br />

Mais volvendo sobre a situación galega, esta bate <strong>de</strong> fronte co alto índice <strong>de</strong><br />

uso que ten na reali<strong>da</strong><strong>de</strong> a uni<strong>da</strong><strong>de</strong> sintagmática en cuestión: consultado o<br />

20 Para tal efecto no buscador Google procuráronse as frases exactas "termo meio ambiente" e<br />

mais "término medio ambiente" o cal permitiu acce<strong>de</strong>r a distintos documentos respecto do tema.<br />

Así mesmo, recomendámo-la consulta <strong>de</strong> treitos do foro que se po<strong>de</strong> atopar no seguinte en<strong>de</strong>rezo:<br />

http://csf.colorado.edu/mail/elan/<br />

— 356 —


A normalización terminolóxica do léxico do medio en galego. Tres casos prácticos<br />

CORGA obtivéronse un total <strong>de</strong> 589 ocorrencias en 257 documentos distintos,<br />

ás que aín<strong>da</strong> hai que engadir 35 ocorrencias máis nas que medio ambiente<br />

aparece ligado ortograficamente (medioambiente), e sobre as que se po<strong>de</strong> dicir<br />

que estatisticamente é perceptible un maior uso co paso do tempo. O máis fácil<br />

e simple sería pensarmos que se trata dun castelanismo máis fortemente<br />

implantado na lingua, pero, á marxe <strong>de</strong>sa influencia <strong>da</strong> lingua teito, estoutros<br />

<strong>da</strong>tos que a seguir se relacionan <strong>de</strong>ben facer mu<strong>da</strong>-las nosas sospeitas. Ocorre<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> instancias oficiais se trata dunha forma plenamente viva,<br />

documenta<strong>da</strong> e emprega<strong>da</strong>: hai unha Consellería <strong>de</strong> Medio Ambiente, os<br />

gran<strong>de</strong>s concellos galegos dispoñen dunha área <strong>de</strong> medio ambiente (Área <strong>de</strong><br />

Urbanismo e Medio Ambiente do Concello <strong>de</strong> Lugo, Área <strong>de</strong> Infraestructuras e<br />

Medio Ambiente do Concello <strong>de</strong> Vigo, etc.), na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo hai unha<br />

Oficina <strong>de</strong> Medio Ambiente coñeci<strong>da</strong> como a OMA, está presente na<br />

<strong>de</strong>nominación oficial <strong>de</strong> materias universitarias (“Orientación Química do<br />

Medio Ambiente” é unha materia do quinto curso <strong>da</strong> licenciatura en Química)<br />

ou, por citar só un exemplo máis, hoxe mesmo -22 <strong>de</strong> novembro- inaugurábase<br />

en Sille<strong>da</strong> o “VII Congreso do Medio Ambiente do Arco Atlántico”.<br />

Así pois todo indica que a aposta que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> os diccionarios galegos se fixo<br />

por proscribi-la redun<strong>da</strong>ncia que supón medio ambiente en absoluto triunfou por<br />

razóns que en parte nos escapan 21 . Supón unha especie <strong>de</strong> proceso acumulativo<br />

<strong>de</strong> acepcións, xa <strong>de</strong> por si moi próximas, vali<strong>da</strong>do fortemente polo uso, cunha<br />

abondosa proxección pública (rotulación <strong>de</strong> organismos, colectores, vehículos<br />

<strong>de</strong> recolla...) e que presenta a vantaxe <strong>de</strong> non resultar equívoca como si po<strong>de</strong><br />

acontecer con medio e, especialmente, con ambiente (ambas e dúas formas<br />

polisémicas).<br />

Con todo a nosa proposta, acor<strong>de</strong> coas linguas máis próximas (portugués,<br />

español e catalán) acolle as dúas posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s (medio e medio ambiente) e<br />

privilexia a primeira coa esperanza <strong>de</strong> que se poi<strong>da</strong> chegar a impor (en medios<br />

<strong>de</strong> comunicación xa se oe en ocasións falar <strong>da</strong> consellería do Medio), pero sen<br />

caer na exclusión <strong>de</strong> medio ambiente polas razóns xa comenta<strong>da</strong>s.<br />

3. Residuo/Refugallo<br />

Este par <strong>de</strong> termos emprégase a miúdo sen moito rigor e confundíndose no<br />

seu uso apropiado, xa que aparentemente non é moi doado distinguir cáles son<br />

os seus referentes conceptuais, <strong>de</strong> aí que fixese necesario un estudio<br />

terminolóxico máis <strong>de</strong>tallado pola nosa ban<strong>da</strong>.<br />

Vexamos algúns exemplos do seu uso:<br />

21 Quén sabe se como creación relativamente nova e en uso crecente tivo moito que ver na súa<br />

consoli<strong>da</strong>ción ó entrar a formar parte do discurso político e mediático.<br />

— 357 —


Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño et al.<br />

-na páxina web 22 <strong>da</strong> Oficina <strong>de</strong> Medio Ambiente <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo<br />

atopamos entre as súas liñas <strong>de</strong> actuación un “Plan <strong>de</strong> recolli<strong>da</strong> selectiva <strong>de</strong><br />

refugallo” e un “Plan <strong>de</strong> xestión <strong>de</strong> refugallo tóxico e perigoso”.<br />

-no ca<strong>de</strong>rno nº 3 <strong>da</strong> asociación A<strong>de</strong>ga aparecen os seguintes epígrafes: “2.2<br />

Composición promédio dos Residuos Sólidos Urbanos (RSU) na Galiza” e “3.7.<br />

Instalacións <strong>de</strong> tratamento do refugallo e vertedoiros <strong>de</strong> apoio”.<br />

-nun informe tirado do grupo ERVA (Estudio e <strong>de</strong>fensa <strong>da</strong> natureza do<br />

outono <strong>de</strong> 1997) titulado “Eliminación <strong>de</strong> residuos” 23 atopámo-los seguintes<br />

exemplos: “As cousas que reutilicemos non van para o lixo e polo tanto<br />

reducimos o volume <strong>de</strong> residuos” [...] “O resto dos residuos (plásticos, metais...)<br />

recóllense <strong>de</strong> forma conteneriza<strong>da</strong> normal. Aparte está a recolli<strong>da</strong> selectiva <strong>de</strong><br />

pilas como residuo tóxico. [...] Esta empresa tamén recolle papel e cartón<br />

directamente en institucións e empresas que producen unha consi<strong>de</strong>rábel<br />

canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>ste refugallo”.<br />

Ante esta dispari<strong>da</strong><strong>de</strong> no emprego <strong>da</strong> parella <strong>de</strong> termos, acudimos ás<br />

<strong>de</strong>finicións que se recollen nos principais diccionarios <strong>da</strong> lingua galega:<br />

-refugallo:<br />

Aquilo que sobra (dunha cousa) ou que non se aproveita. (DRAG)<br />

Aquilo que sobra, que non serve ou que non se quere aproveitar. (Gran<br />

Xerais)<br />

Restos <strong>de</strong> algo que non se aproveitan. (Cumio)<br />

-residuo:<br />

1. Parte sen valor 10 que que<strong>da</strong> ou se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> <strong>de</strong> algo e que ten pouca<br />

utili<strong>da</strong><strong>de</strong> ou ningunha. 2. O que sobra dos materiais empregados para<br />

realizar unha operación física ou química. Emprégase, sobre todo, en<br />

plural. (DRAG)<br />

1. Resto que que<strong>da</strong> <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> consumir ou quitar unha parte. 2.<br />

Materiais sen valor ou sobrantes <strong>de</strong> calquera proceso; restos. (Gran<br />

Xerais)<br />

1. Parte sen valor 24 que que<strong>da</strong> ou se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> <strong>de</strong> algo. 2. O que<br />

resulta <strong>da</strong> <strong>de</strong>scomposición ou <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> algo. 3. O que sobra dos<br />

materiais que se utilizaron para facer unha operación física ou<br />

química. (Cumio)<br />

Con estes <strong>da</strong>tos e co asesoramento dos especialistas, chegamos á conclusión<br />

<strong>de</strong> que residuo é un termo máis xenérico que, orixinariamente, remitía só ás<br />

partes sobrantes <strong>de</strong> calquera proceso <strong>de</strong> producción (industrial, químico,<br />

doméstico...) que non se aproveitaban, pero que na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> adquiriu un novo<br />

matiz facendo referencia tamén ó aproveitamento <strong>de</strong> sobrantes. En termos<br />

22 Vid. http://www.uvigo.es/servicios/oma/obxectivos.htm<br />

23 Vid. http://www.ctv.es/USERS/erva/lixo.htm<br />

24 Habería que matiza-la <strong>de</strong>finición engadindo ou con pouco valor.<br />

— 358 —


A normalización terminolóxica do léxico do medio en galego. Tres casos prácticos<br />

lingüísticos po<strong>de</strong>mos afirmar que residuo po<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado o hiperónimo do<br />

conxunto <strong>de</strong> hipónimos constituído por refugallo, refugo, reboutallo,<br />

<strong>de</strong>sperdicio, residuo industrial, residuo sólido urbano, etc.<br />

Pola súa ban<strong>da</strong>, refugallo é a parte do residuo que non ten, non se lle busca<br />

ou non se lle coñece utili<strong>da</strong><strong>de</strong> práctica. A<strong>de</strong>mais, dispón dun significado que as<br />

máis <strong>da</strong>s veces implica un matiz doméstico, xa que po<strong>de</strong> formar parte do lixo<br />

(po, varreduras, etc.), <strong>de</strong> aí que acheguemos este termo como solución para os<br />

equivalentes en castelán basura e, especialmente, <strong>de</strong>secho. Noutro contexto,<br />

ben diferente, o profesor Bermejo Patiño anotou a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> po<strong>de</strong>rmos<br />

falar tamén <strong>de</strong> refugallo radioactivo, se a i<strong>de</strong>a que queremos transmitir é que<br />

<strong>de</strong>sexamos non aproveitalo ou <strong>de</strong>scoñecemos cómo facelo.<br />

Dous apuntamentos máis respecto a residuo sólido urbano: en castelán<br />

<strong>de</strong>sígnase erroneamente (segundo o profesor Daviña Facal) este termo como<br />

residuo municipal, parecendo relacionar unicamente o concepto coa activi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

dos concellos (<strong>da</strong>quela ¿po<strong>de</strong>riamos falar tamén <strong>de</strong> residuo autonómico? parece<br />

claro que non), o mesmo ocorre en Cataluña on<strong>de</strong> se consi<strong>de</strong>ra residuo sólido<br />

urbano como unha <strong>de</strong>nominación obsoleta. Por contra en <strong>Galicia</strong> residuo<br />

municipal non parece ser un termo que estea a ser usado na comunicación entre<br />

especialistas nin nos medios <strong>de</strong> comunicación, <strong>de</strong> aí que prefirámo-la solución<br />

residuo sólido urbano 25 .<br />

Conclusión<br />

Nesta comunicación achegamos propostas terminolóxicas consensua<strong>da</strong>s<br />

como resultado final dun proceso <strong>de</strong> investigación e cooperación entre<br />

terminólogos e especialistas do medio. Que<strong>da</strong>ría un paso máis para concluír <strong>de</strong><br />

xeito satisfactorio o presente traballo. Como é sabido tó<strong>da</strong>las achegas<br />

terminolóxicas precisan, <strong>de</strong>spois <strong>da</strong> súa normativización, dunha normalización<br />

real, é dicir, que o uso <strong>de</strong>sa terminoloxía requiri<strong>da</strong> por usuarios <strong>de</strong> diferentes<br />

eidos <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> estea ó alcance dos colectivos ós que estes pertencen e que<br />

resulte proveitosa e funcional. Para iso cómpre a cooperación <strong>de</strong> tó<strong>da</strong>las<br />

enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s e organismos, non só os implicados na política lingüística, que<br />

aproveitando o traballo <strong>de</strong> terminólogos e especialistas, teñan a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

ofrecer e divulgar unha terminoloxía unifica<strong>da</strong> e coherente que redun<strong>de</strong> na<br />

corrección e cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s súas comunicacións co público. Neste sentido a<br />

realización <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> formación en léxico especializado e o emprego en todo<br />

tipo <strong>de</strong> soporte gráfico (publicacións, folletos, rotulacións...) son bos xeitos <strong>de</strong><br />

contribuír ó espallamento e normalización dos termos. Co coñecemento doutros<br />

servicios <strong>de</strong> terminoloxía doutros ámbitos lingüísticos, como é o caso do<br />

Termcat <strong>de</strong> Cataluña, e doutras experiencias <strong>de</strong> normalización terminolóxica,<br />

25 A<strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> dispón do seu propio Plan <strong>de</strong> Xestión <strong>de</strong> Residuos Sólidos Urbanos <strong>de</strong><br />

<strong>Galicia</strong> (vid. http://www.xunta.es/conselle/cma/CMA07g/CMA07ga/p07ga02.htm#p07ga02M1).<br />

— 359 —


Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño et al.<br />

sabido é que hai que <strong>de</strong>ixar pasar un lapso <strong>de</strong> tempo amplo que confirme o éxito<br />

ou fracaso <strong>da</strong>s propostas terminolóxicas, pero é evi<strong>de</strong>nte que sen adopta-las<br />

medi<strong>da</strong>s necesarias que favorezan a súa difusión non só non será posible a<br />

normalización dos termos, senón nin tan sequera a súa avaliación.<br />

Por último, simplemente cabe resaltar que proxectos europeos, como<br />

Linmiter-formación, contribúen a que se inci<strong>da</strong> sobre a i<strong>de</strong>a <strong>da</strong> importancia que<br />

ten que se preserven as linguas minoriza<strong>da</strong>s. Coa iniciativa <strong>de</strong> elaborar léxicos<br />

multilingües estase a velar pola súa evolución e <strong>de</strong>senvolvemento, pois todo<br />

indica que só perdurarán as linguas que sigan cubrindo no tempo as necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

sociolingüísticas dos seus usuarios e que consigan minimiza-las barreiras<br />

comunicativas nas relacións interprofesionais.<br />

Bibliografía<br />

Buarque <strong>de</strong> Holan<strong>da</strong> Ferreira, A. (1986 2 ): Novo Dicionário <strong>da</strong> Língua<br />

Portuguesa. Rio <strong>de</strong> Janeiro: Editora Nova Fronteira.<br />

Carballeira Anllo, X. Mª (coord.) (2000): Gran Diccionario Xerais <strong>da</strong> Lingua.<br />

Vigo: Edicións Xerais.<br />

Feixó, X. (dir.) (1999): Diccionario Cumio <strong>da</strong> lingua galega. Vigo: Edicións do<br />

Cumio.<br />

Fernán<strong>de</strong>z Salgado, B. (coord.) (1991): Diccionario <strong>de</strong> dúbi<strong>da</strong>s <strong>da</strong> lingua<br />

galega. Vigo: Editorial Galaxia.<br />

García, C. / González González, M. (dirs.) (1997): Diccionario <strong>da</strong> Real<br />

Aca<strong>de</strong>mia Galega. A Coruña / Vigo: Real Aca<strong>de</strong>mia Galega / Edicións<br />

Xerais / Editorial Galaxia.<br />

Soto, M. / De Vega, A. (2001): Tratamento <strong>de</strong> Residuos Sólidos Urbanos. A<br />

Coruña: Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Coruña.<br />

VVAA: Informe "Medio Ambiente” do Proxecto <strong>Galicia</strong> 2010.<br />

http://www.galicia2010.com/marco_medio_ambiente.htm<br />

— 360 —


Os cursos Comarca e Lingua: autoxeración <strong>de</strong> contidos na<br />

aprendizaxe<br />

Carlos Arias Iglesias<br />

Xefe <strong>de</strong> sección <strong>de</strong> Asesoramento Lingüístico <strong>da</strong> Dirección Xeral <strong>de</strong> Política<br />

Lingüística. Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria<br />

No ano 1998, a Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística e maila Socie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

Anónima para o Desenvolvemento Comarcal <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> puxeron en marcha o<br />

que se anunciaba como unha re<strong>de</strong> <strong>de</strong> servicios lingüísticos que había abranguer<br />

to<strong>da</strong> <strong>Galicia</strong>. En <strong>de</strong>cembro do ano 2000, o proxecto, tal como estaba concibido<br />

inicialmente, quedou truncado, por causas que non me compete a min explicar.<br />

Malia este merecido ou inmerecido fracaso, o traballo <strong>de</strong>senvolvido, as<br />

innovacións en canto á ensinanza do galego fóra <strong>de</strong> ámbitos académicos,<br />

que<strong>da</strong>n aí, como base para novas experiencias, como materia susceptible <strong>de</strong><br />

mellora ou, no peor dos casos, para inventario <strong>de</strong> ociosos e curiosos que se<br />

ocupen dos avatares <strong>da</strong> nosa lingua. En todo caso, foi un proxecto <strong>de</strong> equipo<br />

lingüístico estructurado sobre o conxunto do territorio oficial <strong>da</strong> lingua galega.<br />

Aquel proxecto tiña como base o propio coñecemento, por parte dos<br />

<strong>de</strong>stinatarios, tanto <strong>da</strong> súa lingua coma <strong>da</strong> súa reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, pretendía non fornecer<br />

un material xenérico <strong>de</strong> coñecemento <strong>da</strong> lingua, senón esperta-la propia<br />

competencia lingüística <strong>da</strong>s persoas que pui<strong>de</strong>sen verse beneficia<strong>da</strong>s pola<br />

existencia <strong>da</strong>queles servicios <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> breve, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> que a valoración <strong>da</strong><br />

propia competencia fose fortemente asocia<strong>da</strong> á i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> local <strong>da</strong> comarca na<br />

que se centraba o labor.<br />

A división escolli<strong>da</strong> respondía á nova división oficial do territorio, en<br />

comarcas, que constitúen, <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> distribución <strong>de</strong>mográfica <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, o<br />

marco máis axeitado para <strong>de</strong>senvolver un traballo <strong>de</strong>ste tipo: abrangue un<br />

territorio <strong>de</strong> maior enti<strong>da</strong><strong>de</strong> có concello, mais non chega ó <strong>da</strong> provincia que,<br />

para ter como base a reali<strong>da</strong><strong>de</strong> inmediata, é excesivo.<br />

Dentro <strong>de</strong>sta iniciativa, que pretendía levar a todo o territorio galego unha<br />

serie <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> carácter lingüístico que cubrisen as necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> to<strong>da</strong><br />

índole dos ci<strong>da</strong>dáns -formación, asesoramento, apoio para proxectos que<br />

utilizasen o galego como vehículo <strong>de</strong> expresión, etc.- incluíase un xeito <strong>de</strong><br />

ensinanza, <strong>de</strong>seña<strong>da</strong> especificamente non só para ca<strong>da</strong> comarca, senón para<br />

ca<strong>da</strong> edición concreta, en forma <strong>de</strong> cursos, que se <strong>de</strong>nominaron Comarca e<br />

Lingua, cursos que se comezaron a impartir xa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o mesmo ano 98, en<br />

Bergantiños, Deza, O Salnés e Monforte e que, ó rematar, en <strong>de</strong>cembro do ano<br />

pasado, alcanzaran tamén as comarcas <strong>de</strong> Tabeirós-Terra <strong>de</strong> Montes, Trives e<br />

Terra <strong>de</strong> Celanova.<br />

— 361 —


Carlos Arias Iglesias<br />

A i<strong>de</strong>a fun<strong>da</strong>mental, a filosofía que rexía estes novos cursos, consistía en lles<br />

recoñecer un papel activo ás alumnas e ós alumnos, en tomar como unha parte<br />

esencial <strong>da</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> o material lingüístico que pui<strong>de</strong>sen acubillar, no canto <strong>de</strong><br />

ofrecer uns contidos preestablecidos nos que eles <strong>de</strong>besen acomo<strong>da</strong>-la súa<br />

propia competencia, por non dicir “someter”, que resultaría máis exacto. Sería<br />

unha especie <strong>de</strong> volta <strong>da</strong> luva, na que os asistentes non procurarían a parte feble,<br />

a parte dos seus coñecementos espontáneos que renxe respecto <strong>da</strong> norma, senón<br />

o cerne, aquilo que constitúe a auténtica base <strong>da</strong> súa existencia como<br />

galegofalantes.<br />

Este intento apoiábase, a<strong>de</strong>mais, en algo que, malia o evi<strong>de</strong>nte que resulta,<br />

non adoita terse <strong>de</strong>masiado en conta: a reali<strong>da</strong><strong>de</strong> que serve <strong>de</strong> base para o<br />

<strong>de</strong>senvolvemento lingüístico <strong>da</strong>s persoas. A<strong>de</strong>mais do patrimonio individual ou<br />

colectivo, no que se refire a significantes, <strong>da</strong>s persoas que asistisen a ca<strong>da</strong><br />

edición, partiuse <strong>de</strong> algo tan evi<strong>de</strong>nte como que eses significantes respondían a<br />

significados, que as palabras, os xiros, a sintaxe, a morfoloxía e todo o que se<br />

queira, forxado no transcurso <strong>de</strong> séculos ou <strong>de</strong> milenios, respondía tamén a<br />

obxectos concretos que, igualmente, acompañaron ca<strong>da</strong> al<strong>de</strong>a, ca<strong>da</strong> vila e ca<strong>da</strong><br />

caste no transcurso do tempo, e son, en boa parte, os mesmos agora ca no<br />

antano máis remoto.<br />

Xa non se trata <strong>de</strong> que o gaélico dolmen sirva para <strong>de</strong>signar un xeito<br />

prehistórico <strong>de</strong> enterramento en galería, nin sequera <strong>de</strong> que aquí se lles<br />

chamase, no transcurso dos tempos, antas, antelas, arcas, medóns, medoñas ou<br />

medorras, senón <strong>de</strong> que houbese unha Pedra <strong>da</strong> Arca, ou unha Cova <strong>da</strong> Moura,<br />

ou un Dombate ó pé <strong>da</strong> casa. Máis aló aín<strong>da</strong>, os asistentes podían achega-las<br />

súas propias <strong>de</strong>signacións -a i<strong>de</strong>a consistía en crear un arquivo léxico a partir<br />

<strong>de</strong>sta experiencia-, as súas propias observacións <strong>de</strong> pega<strong>da</strong>s dos antergos, coa<br />

historia que tivesen. Un perpiaño do cortello podía proce<strong>de</strong>r dunha seteira, sen<br />

que ninguén o soubese, ou o bebedoiro <strong>da</strong>s vacas podía ser un sarcófago<br />

visigótico, como o que se encontra no museo <strong>de</strong> Lugo, proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Cervantes,<br />

e o curso, a posta en común <strong>de</strong> materiais, podía <strong>de</strong>volvelos ó seu ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iro<br />

significado e á súa ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ira digni<strong>da</strong><strong>de</strong>, como obxectos e como palabras.<br />

Des<strong>de</strong> logo que a i<strong>de</strong>a non era facer arqueoloxía, nin moito menos, senón<br />

busca-la suma <strong>de</strong> imaxes, <strong>de</strong> significantes e <strong>de</strong> significados que gar<strong>da</strong>sen os e as<br />

asistentes. O fun<strong>da</strong>mental consistía en asocia-la palabra á reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, en<br />

dinamizar uns coñecementos que, ó non figuraren nin nos 25.000 termos<br />

<strong>de</strong>finidos polo Diccionario <strong>da</strong> Aca<strong>de</strong>mia nin nas Normas ortográficas e<br />

morfolóxicas, podían que<strong>da</strong>r con<strong>de</strong>nados non só ó ostracismo, senón ó<br />

esvaecemento inexorable, aín<strong>da</strong> que non sería isto o peor, senón esa especie <strong>de</strong><br />

conciencia que se está a crear entre os falantes tradicionais, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que o galego<br />

acadou a oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong> que os usos locais, as expresións, tódolos trazos que<br />

<strong>de</strong>finen dialectalmente un territorio, son espurios, non pertencen á boa práctica<br />

— 362 —


Os Cursos Lingua e Comarca: autoxeración <strong>de</strong> contidos na aprendizaxe<br />

<strong>da</strong> comunicación que conseguiu agromar mercé a este tesouro que se transmitiu<br />

sen regras, sen vonta<strong>de</strong> e sen apoio, e que agora forma unha <strong>da</strong>s bases <strong>da</strong> nosa<br />

i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Non fará falta dicir que, neste sentido, pesa moito o aín<strong>da</strong> pouco<br />

<strong>de</strong>senvolvido labor do galego oficial -e dígoo como reali<strong>da</strong><strong>de</strong> obxectiva, non co<br />

menor ánimo <strong>de</strong> minusvalora-lo traballo <strong>de</strong> instancias que non me competen-,<br />

no que a incerteza nos leva, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> a <strong>de</strong>scoñecer cómo se conxuga o verbo<br />

a<strong>de</strong>cuar, a ter certos reparos á hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar se non haberá algún máis ca<br />

oito adxectivos ou substantivos rematados en -inte, e xa non digamos a<br />

incertezas sobre a conveniencia ou inconveniencia <strong>de</strong> utilizar termos coma<br />

sorbeira ou arcea, oficialmente non Limbo dos Xustos ou Seo <strong>de</strong> Abraham.<br />

A activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega ten o seu ritmo. Quizabes nos vinte<br />

anos <strong>de</strong> oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> que levamos non se puido facer máis. Ninguén o dubi<strong>da</strong>,<br />

nin hai na<strong>da</strong> que poi<strong>da</strong> obrigar a un ritmo distinto, mais o que resulta evi<strong>de</strong>nte é<br />

que a información sanciona<strong>da</strong> oficialmente é tremen<strong>da</strong>mente limita<strong>da</strong>,<br />

<strong>de</strong>masiado escasa como para centra-los contidos duns cursos <strong>de</strong>stinados a<br />

persoas cunha alta competencia na lingua que se lles ensina. Caso <strong>de</strong> se cinxir á<br />

oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong>, calquera profesor acaba batendo con que aquilo que preten<strong>de</strong><br />

transmitir <strong>de</strong>sestabiliza o que existe no elemento receptor, prívao <strong>da</strong> súa<br />

espontanei<strong>da</strong><strong>de</strong>, pon en dúbi<strong>da</strong> un patrimonio que <strong>de</strong>bería ser sagrado.<br />

Os cursos Comarca e Lingua preten<strong>de</strong>ron face-la viaxe á inversa: explica-lo<br />

que que<strong>da</strong>ba fóra do recollido polo órgano supremo <strong>da</strong> nosa lingua, para<br />

explica-la súa xeración, a súa inci<strong>de</strong>ncia na norma do galego están<strong>da</strong>r e o seu<br />

<strong>de</strong>reito a existir. Detrás disto viría a propia explicación verbo <strong>da</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

fixar unha norma común, que non significa, nin moito menos, erradicación<br />

dialectal ningunha.<br />

Para isto, o que se pretendía era que a autoxeración <strong>de</strong> contidos no curso<br />

conducise a un <strong>de</strong>senvolvemento lingüístico, no que se refire a sistematización<br />

<strong>de</strong> coñecementos, a seguri<strong>da</strong><strong>de</strong> e a estimación do propio idiolecto no transcurso<br />

<strong>da</strong>s catro semanas que duraba ca<strong>da</strong> edición. Todo isto conseguíase, como xa<br />

que<strong>da</strong> dito, a través <strong>da</strong> nova valoración do inmediato, do que só existe para os<br />

ollos <strong>da</strong> veciñanza, mais non aparece nas obras xera<strong>da</strong>s no nume <strong>de</strong>scoñecido<br />

do que se fornecen as bibliotecas. Era precisa unha revisión en profundi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong><br />

comarca, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a súa perspectiva vital no transcurso <strong>da</strong> historia, coas achegas<br />

que os distintos sedimentos po<strong>de</strong>n manifestar.<br />

Relatar agora que <strong>Galicia</strong> foi ocupa<strong>da</strong> por culturas megalíticas, por celtas, por<br />

romanos, por xu<strong>de</strong>us ou por musulmáns, sen <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> ser certo, non dá unha<br />

perspectiva <strong>de</strong> cál foi o seu peso na evolución do país, nin <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong><br />

vista histórico, nin <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o lingüístico. Os trazos son diferentes dunha comarca<br />

a outra, o xeito <strong>de</strong> se instalaren, e mesmo a convivencia <strong>de</strong> séculos que se puido<br />

<strong>da</strong>r entre tó<strong>da</strong>las culturas que fixeron <strong>da</strong> nosa terra o fogar familiar. Por outra<br />

— 363 —


Carlos Arias Iglesias<br />

parte, contar cómo era a súa vi<strong>da</strong> aquí tampouco é suficiente para conformar<br />

unha i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> con perspectiva, nin <strong>de</strong>les, nin dos que xurdimos <strong>de</strong>les, tras<br />

infinitas mesturas, xenéticas e <strong>de</strong> to<strong>da</strong> índole.<br />

Para quen vive a rentes <strong>da</strong> Pedra <strong>da</strong> Arca, ou doutra anta calquera, saber<br />

cómo se construía, qué vi<strong>da</strong> tiñan aquelas civilizacións prehistóricas, cáles eran<br />

os seus temores e os seus medios <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> resulta insuficiente. Cómpre engadir<br />

que non son fenómenos illados, que houbo unha cultura, guia<strong>da</strong> polo estaño ou<br />

por algunha outra cousa -ou por unha suma <strong>de</strong> razóns, con maior probabili<strong>da</strong><strong>de</strong>-<br />

que partiu <strong>da</strong> Asia Menor e chegou á facha<strong>da</strong> atlántica, ata inzala <strong>de</strong><br />

monumentos megalíticos coma o que teñen na contorna familiar, por un<br />

grandísimo respecto ós mortos e á vi<strong>da</strong> <strong>de</strong> ultratumba.<br />

Tamén os primeiros habitantes <strong>de</strong> Borneiro, <strong>de</strong> Viladonga, <strong>de</strong> Baroña ou <strong>de</strong><br />

on<strong>de</strong> sexa pertencen a unha cultura cunha tecnoloxía máis <strong>de</strong>senvolvi<strong>da</strong> cá dos<br />

romanos, e cunha organización moito máis precaria, e fabricaban pezas <strong>de</strong> barro<br />

con <strong>de</strong>seños que aín<strong>da</strong> hoxe se repiten, sen saber <strong>de</strong> ón<strong>de</strong> veñen. Para a<br />

i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> comarca é tan importante coñece-la microrrelación co lugar<br />

concreto coma a macrorrelación con todo un ámbito inmenso, <strong>de</strong> costumes, <strong>de</strong><br />

lingua ou <strong>de</strong> variantes lingüísticas <strong>de</strong> tronco común. A i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> é tanto o feito<br />

concreto como as súas relacións, como os vencellos naturais que posúe. A<br />

combinación <strong>de</strong> tódolos elementos é o que dá os resultados concretos.<br />

O que esixían os cursos Comarca e Lingua, para tirar estes contidos<br />

autoxerados, era unha competencia, por parte do profesor, maior cá que se<br />

adoita esixir, tanto no coñecemento <strong>da</strong> comarca coma nos recursos <strong>de</strong><br />

investigación filolóxica, <strong>da</strong>do que os guións iniciais <strong>de</strong>bían a<strong>da</strong>ptarse ó <strong>de</strong>curso<br />

<strong>de</strong> ca<strong>da</strong> sesión, sen interferir, ou interferindo o menos posible, na expresión<br />

espontánea do grupo.<br />

Cando se comezaba a explica-la vi<strong>da</strong> no castro, ou a procura do estaño, ou<br />

cómo aca<strong>da</strong>ban o alimento as distintas culturas, sempre cabía a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

chegar a léxico cinexético, a aspectos botánicos, a terminoloxía relaciona<strong>da</strong> coa<br />

pedra <strong>de</strong> construcción, ou con outros elementos, nos que os significados -no<br />

sentido máis amplo- lle correspon<strong>de</strong>rían á persoa que os achegase, mais, no que<br />

se refire ós significantes, o encargado do curso <strong>de</strong>bía recoller aqueles que<br />

escapasen ó cotián e, así mesmo, poñelos en relación co están<strong>da</strong>r.<br />

Un exemplo po<strong>de</strong> se-la <strong>de</strong>signación que se lles dá en Bergantiños ós chíos<br />

<strong>da</strong>s gaivotas, que é avesíos. O profesor <strong>de</strong>bería explicar, no mesmo momento,<br />

ou cando dispuxese <strong>da</strong> información, que este termo, no están<strong>da</strong>r, é o que<br />

<strong>de</strong>signa aquilo no que dá pouco o sol, especialmente un terreo; sen embargo, no<br />

uso do galego recóllese avecío, para <strong>de</strong>terminado son emitido polas aves, o cal,<br />

por efecto do seseo, produce esta anfiboloxía.<br />

— 364 —


Os Cursos Lingua e Comarca: autoxeración <strong>de</strong> contidos na aprendizaxe<br />

Un exemplo en Bergantiños: Urbano Lugrís<br />

Os cursos Comarca e Lingua tiñan unha duración <strong>de</strong> catro semanas,<br />

<strong>de</strong>dica<strong>da</strong>s a catro bloques <strong>de</strong> información relaciona<strong>da</strong> coa comarca: arte,<br />

historia, economía e medio natural, aín<strong>da</strong> que eran susceptibles <strong>de</strong> revisión,<br />

segundo a conveniencia <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> momento concreto, cousa que fixo que moitos<br />

alumnos quixesen asistir a novos cursos, por lles resultar interesantes os novos<br />

programas. Ca<strong>da</strong> día estaba <strong>de</strong>dicado a unha cuestión puntual e, a<strong>de</strong>mais,<br />

programábanse sesións fóra <strong>da</strong> aula, para a observación directa dos obxectos<br />

reais que centraban as sesións.<br />

Como exemplo po<strong>de</strong>mos toma-la figura <strong>de</strong> Urbano Lugrís, o grandísimo<br />

pintor surrealista galego, no que se po<strong>de</strong> apreciar unha pega<strong>da</strong> indubi<strong>da</strong>ble tanto<br />

<strong>da</strong> propia <strong>Galicia</strong> e, sobre todo, do mar galego, coma a do mundo no que<br />

estamos inseridos, a través <strong>da</strong> arte ou, mesmo, <strong>da</strong> filosofía, como se comproba<br />

na segun<strong>da</strong> <strong>da</strong>s súas obras que examinaremos. Por suposto, Lugrís ten presencia<br />

na comarca, directa e indirecta, a través <strong>da</strong> súa temática mariña, <strong>de</strong> len<strong>da</strong>s, <strong>de</strong><br />

afundimentos, <strong>de</strong> afogados e <strong>de</strong> mares plácidos, coma pola obra que <strong>de</strong>ixou,<br />

concretamente na Casa do Pescador <strong>de</strong> Malpica <strong>de</strong> Bergantiños, on<strong>de</strong> se<br />

conservan 8 murais, pintados por el no ano 1951 como <strong>de</strong>coración.<br />

A primeira <strong>da</strong>s obras, Lembrando mellores tempos, serve, por unha parte,<br />

para nos introducirmos no léxico <strong>da</strong> casa tradicional galega, con soleira, patín,<br />

lintel, etc., do que se po<strong>de</strong>n tirar tódolos obxectos relacionados con ca<strong>da</strong> unha<br />

<strong>da</strong>s estancias ou lugares que a integran. A<strong>de</strong>mais diso, po<strong>de</strong>mos ver, na teitume,<br />

a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> trabes, lousas, etc., os efectos <strong>da</strong> <strong>de</strong>terioración, que se traducen nun<br />

teito afundido, se non queremos <strong>da</strong>rlle un uso metafórico ó verbo escantrelar;<br />

por ese camiño po<strong>de</strong>mos seguir, para <strong>da</strong>r, xa referido a outros obxectos, con<br />

estragar, <strong>de</strong>rramar, etc., <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a competencia do profesor ou <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a dos<br />

alumnos.<br />

Esta mesma pintura ofrécenos posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s relaciona<strong>da</strong>s coa auga e mailos<br />

seus efectos: asolagar, correr, discorrer, que tamén conducen a mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong><br />

conxugación, e tamén á análise <strong>de</strong> terminoloxía <strong>da</strong> arquitectura e <strong>da</strong> arte:<br />

po<strong>de</strong>mos ver unha fiestra serliana, con lintel <strong>de</strong>sprazado -lintel, capialzo,<br />

lumieira ou padieira-, unha estatua <strong>de</strong> aspecto clásico, situa<strong>da</strong> sobre a<br />

correspon<strong>de</strong>nte peaña, etc. Por suposto que esta peaña po<strong>de</strong> trae-la lembranza<br />

<strong>da</strong> peza na que apoian os pés os remeiros dunha barca, e <strong>de</strong> aí cambiar<br />

completamente o curso <strong>da</strong> sesión. Neste caso, o profesor <strong>de</strong>be controlar, por<br />

unha parte, que a información lingüística sexa o máis fluí<strong>da</strong> posible, mais, por<br />

outra, que sexa varia<strong>da</strong> e enriquecedora para as persoas que ten en fronte.<br />

Na segun<strong>da</strong>, Cuarto dun vello mariñeiro, aparece o cuarto dun mariño <strong>de</strong><br />

principios <strong>de</strong> século, coa súa ca<strong>de</strong>ira <strong>de</strong> brazos ou butaca, e tódolos obxectos<br />

que lle correspon<strong>de</strong>n. A<strong>de</strong>mais, po<strong>de</strong>mos ver, aberta, unha antiga e gasta<strong>da</strong><br />

edición do Leviatán, <strong>de</strong> Hobbes, e, se é o caso, cabe a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> facer<br />

— 365 —


Carlos Arias Iglesias<br />

unha análise -superficial, por suposto- do xeito <strong>de</strong> compoñe-la imaxe, <strong>de</strong> cómo<br />

se organiza o cadro e cómo produce a sensación dun baleiro vivo, habitado, non<br />

só polo seu ocupante ausente, senón por to<strong>da</strong> unha tradición mariñeira, <strong>de</strong><br />

<strong>Galicia</strong> ou <strong>de</strong> Bergantiños.<br />

Do que se trata, en todo caso, non é xa <strong>de</strong> presentar e repetir situacións<br />

comunicativas, senón <strong>de</strong> crear comunicación dirixi<strong>da</strong> a un dominio e unha<br />

confianza na lingua propia que, en moitas ocasións, os propios falantes non<br />

posúen, ó non contaren cun dominio filolóxico que lles permita coñecer por qué<br />

se producen as disonancias entre o seu idiolecto ou sistema específico e o<br />

están<strong>da</strong>r, que, <strong>de</strong> non mediar un elemento <strong>de</strong> unión, po<strong>de</strong> enten<strong>de</strong>rse como<br />

imposto ou como alleo, cando, en reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong>bería se-la expresión común <strong>de</strong><br />

tódolos que construíron e constrúen a fala.<br />

Resumo<br />

En resumo, os cursos Comarca e Lingua foron unha experiencia que<br />

preten<strong>de</strong>u dinamiza-la información lingüística natural <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> galega, os<br />

coñecementos espontáneos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha perspectiva activa e con continui<strong>da</strong><strong>de</strong>,<br />

a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> se basearen nunha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> temática moi gran<strong>de</strong> e moi flexible,<br />

acor<strong>de</strong> coas circunstancias <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> colectivo que o recibise e acor<strong>de</strong> tamén coa<br />

reali<strong>da</strong><strong>de</strong> inmediata circun<strong>da</strong>nte, a través <strong>da</strong> cal se formulaba unha tentativa <strong>de</strong><br />

unir fala real e norma están<strong>da</strong>r, para lograr un marco <strong>de</strong> convivencia sen<br />

rexeitamentos, sen actitu<strong>de</strong>s apriorísticas opostas á sistematización dunhas<br />

normas que, in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntemente do xuízo que poi<strong>da</strong>n merecer as concretas<br />

actuais do galego, son precisas para a supervivencia e a proxección ó futuro <strong>de</strong><br />

calquera lingua.<br />

Este proxecto esixía a <strong>de</strong>dicación e a continui<strong>da</strong><strong>de</strong> do ou <strong>da</strong> responsable <strong>de</strong><br />

ca<strong>da</strong> comarca e <strong>de</strong>pendía, para o seu éxito, <strong>da</strong> escolla <strong>de</strong> persoal con suficientes<br />

inquietu<strong>de</strong>s como para conseguir, por unha parte, que os asistentes <strong>de</strong>scubrisen<br />

e apren<strong>de</strong>sen a <strong>de</strong>scubrir aspectos <strong>da</strong> súa comarca e, por outra, para conseguir<br />

que espertasen en si mesmos todo o potencial expresivo <strong>da</strong> súa propia fala.<br />

Na medi<strong>da</strong> na que se conseguise, pagou a pena a súa existencia.<br />

— 366 —


Primeira fase do <strong>de</strong>seño dun programa <strong>de</strong> aprendizaxe <strong>da</strong><br />

segun<strong>da</strong> lingua en <strong>Galicia</strong><br />

M. Baña Castro / R. Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />

Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ciencias <strong>da</strong> Educación. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Coruña. (España)<br />

e-mail: lingua2@six.udc.es<br />

Introducción<br />

Ata ben entrado o século XX, os sistemas educativos baseáronse nunha soa<br />

lingua e tiveron o monolingüismo como obxectivo. Sen embargo, <strong>de</strong>n<strong>de</strong> hai<br />

cincuenta anos a situación mudou notablemente, aumentando o interese por<br />

temas como a diglosia, o bilingüismo e a aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong> lingua,<br />

<strong>da</strong>ndo lugar a unha gran diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> estudios e experiencias realiza<strong>da</strong>s en<br />

diferentes países.<br />

Os resultados <strong>de</strong>stes estudios <strong>de</strong>ron lugar a conclusións diferentes: fronte a<br />

diversas investigacións que poñen <strong>de</strong> manifesto as consecuencias na<strong>da</strong> positivas<br />

que se producen como resultado <strong>da</strong> confrontación que ás veces sofren os<br />

idiomas, xor<strong>de</strong>n outras experiencias que, partindo <strong>de</strong> situacións similares, se<br />

benefician <strong>da</strong>s vantaxes que po<strong>de</strong> te-la utilización <strong>de</strong> diferentes linguas.<br />

A presente investigación enmárcase <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>stas últimas experiencias que<br />

teñen en conta a importancia crucial <strong>da</strong> linguaxe como vehículo <strong>de</strong><br />

comunicación, como canle para a expresión <strong>da</strong> aprendizaxe e como un medio<br />

para interiorizala, co obxecto <strong>de</strong> producir unha reestructuración e<br />

enriquecemento futuros.<br />

De acordo con estes principios, formúlase a hipótese <strong>de</strong> que a aprendizaxe<br />

dunha segun<strong>da</strong> lingua supón un enriquecemento intelectual e persoal, xa que o<br />

uso <strong>de</strong> varias linguas supón a utilización <strong>de</strong> diferentes culturas, <strong>de</strong> maneira que<br />

os suxeitos posúen máis canles <strong>de</strong> comunicación e expresión e polo tanto, máis<br />

posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolverse e actuar na súa práctica educativa e social <strong>de</strong><br />

ca<strong>da</strong> día. Outra <strong>da</strong>s hipóteses que se formulan <strong>de</strong>fen<strong>de</strong> a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que a<br />

aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong> lingua, a<strong>de</strong>mais do enriquecemento intelectual e<br />

persoal, favorece un maior <strong>de</strong>senvolvemento e sostén <strong>da</strong> linguaxe xa adquiri<strong>da</strong>,<br />

facéndose necesarios uns prerrequisitos psicope<strong>da</strong>góxicos que guíen a<br />

intervención educativa, favorecendo a adquisición e a asimilación <strong>da</strong> segun<strong>da</strong><br />

lingua <strong>de</strong> xeito progresivo e diferenciador.<br />

Obxectivos<br />

Para levar a cabo este estudio pártese <strong>da</strong> análise <strong>de</strong> diferentes procesos <strong>de</strong><br />

ensino e aprendizaxe co obxectivo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntifica-las variables e factores que<br />

inci<strong>de</strong>n na aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong> lingua e <strong>de</strong>limita-las características<br />

— 367 —


M. Baña Castro / R. Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />

contextuais e evolutivas (cognitivas, afectivas e sociais) que repercuten no<br />

<strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong>s dúas linguas. Unha vez obti<strong>da</strong> esta información<br />

proce<strong>de</strong>rase a establece-las estratexias, proce<strong>de</strong>mentos, instrumentos e<br />

principios <strong>de</strong> intervención que permitirán o <strong>de</strong>seño dun programa <strong>de</strong><br />

intervención para a aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua en interrelación e harmonía<br />

coa primeira.<br />

Metodoloxía<br />

O presente traballo parte do estudio <strong>de</strong> diferentes investigacións realiza<strong>da</strong>s<br />

noutros países, que xunto coa análise <strong>de</strong> diversos traballos <strong>de</strong> carácter máis<br />

teórico, facilítanno-lo posterior estudio <strong>da</strong>s prácticas docentes leva<strong>da</strong>s a cabo en<br />

seis centros <strong>de</strong> educación infantil e primeiro ciclo <strong>de</strong> educación primaria <strong>de</strong><br />

ámbitos socioculturais e económicos diferentes na Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma <strong>de</strong><br />

<strong>Galicia</strong>.<br />

O plan <strong>de</strong> traballo encamiñado á consecución dos obxectivos diví<strong>de</strong>se en tres<br />

fases. O <strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> primeira <strong>de</strong>las, que será explicado <strong>de</strong> seguido,<br />

engloba as tarefas que van <strong>de</strong>n<strong>de</strong> a revisión bibliográfica e experiencial ata os<br />

primeiros encontros coas mestras colaboradoras. Na segun<strong>da</strong> fase, inclúense as<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> avaliación e intervención <strong>da</strong>s prácticas educativas,<br />

asesoramento diario, dotación <strong>de</strong> medios e rexistro periódico dos <strong>da</strong>tos.<br />

Proce<strong>de</strong>rase, na terceira e última fase, á análise dos resultados, elaboración <strong>de</strong><br />

conclusións e <strong>de</strong>seño dun programa <strong>de</strong> intervención como documento final <strong>da</strong><br />

investigación.<br />

Desenvolvemento <strong>da</strong> primeira fase do estudio<br />

A primeira fase <strong>da</strong> investigación ten como finali<strong>da</strong><strong>de</strong>s a <strong>de</strong> crea-las bases<br />

para po<strong>de</strong>r levar a cabo a segun<strong>da</strong> e, xunto coas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s realiza<strong>da</strong>s nesta<br />

última, <strong>de</strong>seña-lo programa <strong>de</strong> intervención <strong>de</strong> aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong><br />

lingua, que é o obxectivo último do proxecto e que se verá finalizado co traballo<br />

<strong>da</strong> terceira <strong>da</strong>s fases.<br />

Esta fase tivo unha duración aproxima<strong>da</strong> <strong>de</strong> seis meses e nela leváronse a<br />

cabo diferentes activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, como son as <strong>de</strong>: recolli<strong>da</strong> <strong>de</strong> información,<br />

elaboración dunha base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos bibliográfica, realización dun traballo teórico<br />

que fun<strong>da</strong>mente o proxecto e activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> selección do profesorado<br />

colaborador e dos diferentes instrumentos <strong>de</strong> avaliación e rexistro <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos.<br />

As primeiras activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s realiza<strong>da</strong>s son as <strong>de</strong> recolli<strong>da</strong> <strong>de</strong> información<br />

relaciona<strong>da</strong>s co obxecto <strong>de</strong> estudio e consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s <strong>de</strong> utili<strong>da</strong><strong>de</strong> tanto para a<br />

formación dos/as investigadores/as e do profesorado colaborador, como para o<br />

<strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> investigación. Entre elas <strong>de</strong>stacan: a selección, revisión e<br />

compra <strong>de</strong> material bibliográfico, busca e análise <strong>de</strong> artigos, comunicacións,<br />

experiencias, recursos didácticos e en<strong>de</strong>rezos <strong>de</strong> contacto..., facendo uso <strong>de</strong><br />

— 368 —


Primeira fase do <strong>de</strong>seño dun programa <strong>de</strong> aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua en <strong>Galicia</strong><br />

diferentes vías como internet, bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos, publicacións periódicas e<br />

bibliotecas universitarias, provinciais e <strong>de</strong> fun<strong>da</strong>cións.<br />

A partir do traballo exhaustivo <strong>de</strong>ses materiais, elabórase unha base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos<br />

bibliográfica que inclúe, a<strong>de</strong>mais dos <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación do material, un<br />

pequeno comentario realizado polo equipo <strong>de</strong> investigación en relación coa<br />

temática estudia<strong>da</strong>.<br />

A revisión dos materiais tamén conduce á elaboración dun traballo teórico<br />

que fun<strong>da</strong>menta o proxecto. Nel recóllense algúns dos puntos que pasamos a<br />

expoñer a continuación, como son: a relación entre cultura, lingua e<br />

pensamento; aspectos xerais para a planificación lingüística do ensinoaprendizaxe<br />

<strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua e as diferentes mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> programas para<br />

po<strong>de</strong>r levalo a cabo.<br />

a) Relación entre cultura, pensamento e linguaxe como base para a<br />

aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong> lingua<br />

Nun proceso <strong>de</strong> aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong> lingua prodúcese moito máis ca<br />

unha simple adquisición <strong>de</strong> <strong>de</strong>strezas lingüísticas nun código novo. Directa ou<br />

indirectamente, o suxeito apren<strong>de</strong> características doutro pobo e doutra cultura.<br />

Isto supón, non só aumenta-las posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación do individuo,<br />

senón tamén unha forma <strong>de</strong> superar unha visión etnocéntrica e autárquica <strong>da</strong><br />

cultura e <strong>da</strong> vi<strong>da</strong>, <strong>de</strong> concibi-la uni<strong>da</strong><strong>de</strong> e o universalismo <strong>da</strong> civilización do<br />

mundo para chegar, a través <strong>da</strong> conciencia do relativismo cultural, á vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

tolerancia e aceptación, sen <strong>de</strong>sprezo <strong>da</strong>s outras linguas, culturas e civilizacións.<br />

Esta aceptación conducirá ó rexeitamento dos estereotipos e a unha gran<br />

dispoñibili<strong>da</strong><strong>de</strong> e participación no diálogo universal, ó i<strong>de</strong>al do enten<strong>de</strong>mento e<br />

á comprensión internacional nun mundo que non se po<strong>de</strong> crear <strong>de</strong> novo e no que<br />

hai que coexistir.<br />

A lingua é unha obra do pobo e nela albérganse, a<strong>de</strong>mais <strong>da</strong> súa historia, os<br />

usos, costumes, tradicións e os valores <strong>de</strong> to<strong>da</strong> índole que a comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> foi<br />

elaborando durante séculos. Cultura e linguaxe ilústranse e explícanse<br />

mutuamente, xa que a lingua dun pobo, como parte <strong>da</strong>s posibles manifestacións<br />

<strong>da</strong> última, manifesta a súa cultura. Este binomio po<strong>de</strong> ampliarse co concepto <strong>de</strong><br />

pensamento, partindo <strong>de</strong> que está <strong>de</strong>terminado pola linguaxe, é dicir, polas<br />

ferramentas lingüísticas do pensamento e a experiencia sociocultural do neno e<br />

<strong>da</strong> nena. O seu crecemento intelectual <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> do dominio dos medios sociais<br />

do pensamento; isto é, dunha linguaxe que lle axu<strong>de</strong> a proverse <strong>de</strong> instrumentos<br />

auxiliares para a resolución <strong>de</strong> tarefas difíciles, a vence-la acción impulsiva, a<br />

propoñer unha resolución do problema antes <strong>da</strong> súa execución e a domina-la<br />

propia conducta e, como non, concretamente as linguas son consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s como<br />

un medio <strong>de</strong> contacto social coas persoas.<br />

— 369 —


M. Baña Castro / R. Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />

b) Aspectos xerais para a planificación lingüística do ensino-aprendizaxe<br />

dunha segun<strong>da</strong> lingua<br />

En relación coa aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong> lingua existe un consenso<br />

xeneralizado que a Unesco apoiou repeti<strong>da</strong>s veces coa súa autori<strong>da</strong><strong>de</strong> moral,<br />

sobre dous puntos importantes:<br />

• A escolarización do neno e <strong>da</strong> nena <strong>de</strong>be facerse, sempre que sexa posible,<br />

e polo menos nas súas primeiras etapas, na súa lingua materna ou familiar.<br />

Arazón é que a linguaxe, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> medio <strong>de</strong> comunicación, é medio <strong>de</strong><br />

organización e <strong>de</strong> <strong>de</strong>scrición <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, é instrumento do pensamento.<br />

Usar palabras significa coñecer cousas e accións e combinar palabras<br />

implica establecer ou <strong>de</strong>scubrir relacións entre as cousas, organiza-la propia<br />

experiencia nunha representación coherente. Así, a adquisición <strong>da</strong> linguaxe<br />

polo neno e nena equivale a unha progresiva conquista cognitiva <strong>da</strong><br />

reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, en parte porque por medio <strong>da</strong> linguaxe organiza a súa propia<br />

experiencia, e en parte porque pola linguaxe recibi<strong>da</strong> dos <strong>de</strong>mais con<strong>de</strong>nsa<br />

unha experiencia colectiva, ou sexa, que a linguaxe coa que chega á escola e<br />

a maneira en como a usa, resume a súa visión <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> e a súa actitu<strong>de</strong><br />

ante ela.<br />

• O proceso educativo <strong>de</strong>be incluí-la adquisición dunha segun<strong>da</strong> lingua que<br />

lle permita ó alumnado a súa participación en comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas<br />

máis amplas. Proponse unha <strong>de</strong>mocratización <strong>da</strong> educación que asegure o<br />

<strong>de</strong>reito <strong>de</strong> acceso e <strong>de</strong> igual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s para todos, <strong>de</strong> garantir<br />

posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> enriquecemento e <strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolvemento do individuo, a súa<br />

promoción cultural e social, a valoración <strong>da</strong> súa propia lingua e cultura, base<br />

e elemento esencial <strong>da</strong> educación, a través <strong>da</strong> apertura do mundo a outras<br />

culturas e civilizacións.<br />

Aintroducción precoz <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua no ensino <strong>de</strong>berá facerse <strong>de</strong> forma<br />

gradual, <strong>de</strong> modo que a primeira sexa a lingua do ensino ata que se estea en<br />

condicións <strong>de</strong> comunicarse coa segun<strong>da</strong>. A razón é que a adquisición <strong>da</strong><br />

segun<strong>da</strong> lingua <strong>de</strong>spois <strong>da</strong> primeira sempre se apoia, nalgunha medi<strong>da</strong>, nas<br />

estructuras <strong>da</strong> primeira. Canto máis sóli<strong>da</strong>s sexan estas, canto máis capaz sexa o<br />

suxeito <strong>de</strong> reflexionar sobre elas, máis fácil será apoiar sobre estas a adquisición<br />

<strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua. De aí o interese <strong>de</strong> utiliza-la primeira lingua do suxeito no<br />

comezo do ensino e <strong>de</strong> seguir cultivándoa nalgunha medi<strong>da</strong>.<br />

c) Diferentes mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> programas para a aprendizaxe dunha<br />

segun<strong>da</strong> lingua<br />

Facendo un repaso polas numerosas investigacións, atópanse programas <strong>de</strong><br />

planificación lingüística moi variados. Facendo un intento <strong>de</strong> síntese po<strong>de</strong>mos<br />

<strong>de</strong>stacar catro programas globais; referímonos ós programas <strong>de</strong> submersión,<br />

transición, inmersión e mantemento. (Véxase o cadro 1).<br />

— 370 —


Primeira fase do <strong>de</strong>seño dun programa <strong>de</strong> aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua en <strong>Galicia</strong><br />

Non existe unha mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> programa que se poi<strong>da</strong> transferir <strong>de</strong> xeito<br />

eficaz a tódolos contextos, xa que os resultados <strong>da</strong> súa aplicación po<strong>de</strong>n ser moi<br />

diversos <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ndo, en gran medi<strong>da</strong>, do ámbito ou situación social no que se<br />

<strong>de</strong>senvolven e <strong>da</strong>s características individuais do profesorado e do alumnado co<br />

que se leve a cabo; polo tanto, ca<strong>da</strong> programa <strong>de</strong>be respon<strong>de</strong>r a unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

sociolingüística e a unhas características dos <strong>de</strong>stinatarios concretas. Deste<br />

xeito, á hora <strong>de</strong> establece-lo proceso <strong>de</strong> ensino-aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua,<br />

a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> ter un claro coñecemento dos diferentes programas que se están<br />

levando a cabo en <strong>de</strong>terminados países e comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s, é necesario facer unha<br />

análise <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> sociolingüística coa que nos imos atopar, co fin <strong>de</strong><br />

facilitárno-la elección do programa, aspecto fun<strong>da</strong>mental para a boa<br />

consecución dos obxectivos, pero insuficiente sen unha boa planificación<br />

psicope<strong>da</strong>góxica.<br />

Para o <strong>de</strong>senvolvemento do proxecto solicítase a colaboración <strong>de</strong> diferentes<br />

docentes <strong>de</strong> segundo ciclo <strong>de</strong> educación infantil e primeiro ciclo <strong>de</strong> educación<br />

primaria, xa que é nestas i<strong>da</strong><strong>de</strong>s nas que se introduce a segun<strong>da</strong> lingua. Para a<br />

selección do profesorado tívose en conta a súa formación, actuación,<br />

intervención, dominio <strong>da</strong>s linguas e o compromiso acerca dos temas implicados<br />

no proxecto, xa que se <strong>de</strong>ben enfrontar a unha tarefa que require esforzo,<br />

<strong>de</strong>dicación e motivación profesional.<br />

Unha vez feita a selección lévanse a cabo reunións para promove-la toma <strong>de</strong><br />

contacto entre o profesorado elixido, e entre este e o equipo <strong>de</strong> investigación.<br />

Nestas reunións procé<strong>de</strong>se á presentación do proxecto <strong>de</strong> investigación e á<br />

exposición <strong>de</strong> to<strong>da</strong> aquela información <strong>de</strong> carácter teórico-práctico, consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong><br />

<strong>de</strong> gran<strong>de</strong> importancia para a posta en marcha do proxecto, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> tratar <strong>de</strong><br />

promover nestas xuntanzas, a adopción <strong>de</strong> compromisos <strong>de</strong> tódolos implicados.<br />

Por último, e co obxectivo <strong>de</strong> levar a cabo a recolli<strong>da</strong> dos <strong>da</strong>tos <strong>da</strong>s diferentes<br />

prácticas educativas, proce<strong>de</strong>use á selección e elaboración <strong>de</strong> diversos<br />

materiais, tales como: entrevistas, follas <strong>de</strong> rexistro, probas estan<strong>da</strong>riza<strong>da</strong>s, etc.,<br />

que nos sirvan como base para a realización <strong>da</strong>s avaliacións iniciais, procesuais<br />

e finais.<br />

Tó<strong>da</strong>las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s expostas nas liñas anteriores permítenno-lo<br />

<strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> fase do proxecto, na cal se levan a cabo diferentes<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> avaliación e intervención en prácticas educativas encamiña<strong>da</strong>s a<br />

completa-la información recolli<strong>da</strong> ata o momento para así proce<strong>de</strong>r, na terceira<br />

fase, ó <strong>de</strong>seño dun programa <strong>de</strong> intervención lingüística.<br />

— 371 —


M. Baña Castro / R. Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />

Cadro 1: Programas para a ensinanza-aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong> lingua<br />

PROGRAMA CARACTERÍSTICAS CONSECUENCIAS<br />

SUBMERSIÓN<br />

TRANSICIÓN<br />

INMERSIÓN<br />

MANTEMENTO<br />

Escolarización na lingua socialmente<br />

máis prestixia<strong>da</strong><br />

Escolarización na lingua<br />

materna que é substituí<strong>da</strong><br />

progresivamente pola lingua<br />

máis prestixia<strong>da</strong><br />

Por regra xeral, son escolarizados<br />

na segun<strong>da</strong> lingua e<br />

máis tar<strong>de</strong> introdúcese a<br />

lingua familiar como materia<br />

para rematar cun reparti-<br />

mento a tempos iguais.<br />

Introdúcese a lingua familiar<br />

como medio inicial <strong>de</strong> instrucción<br />

e logo faise un<br />

repartimento <strong>da</strong> docencia a<br />

partes semellantes.<br />

Cambio forzado <strong>da</strong> lingua nos<br />

nenos e nenas con lingua familiar<br />

minoritaria, o que po<strong>de</strong> provocar<br />

problemas <strong>de</strong> linguaxe e <strong>de</strong> axuste<br />

social e emocional<br />

Uso <strong>da</strong> lingua menos prestixia<strong>da</strong><br />

só para facilitarlle ó neno e á nena<br />

a a<strong>da</strong>ptación ás <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s educativas.<br />

Per<strong>da</strong> <strong>de</strong> valores culturais<br />

Son programas que só se <strong>de</strong>ben<br />

aplicar cando a lingua familiar está<br />

suficientemente instala<strong>da</strong>.<br />

Reforza a competencia na lingua<br />

menos prestixia<strong>da</strong> creando ambientes<br />

favorecedores para o seu<br />

emprego, ó tempo que favorece a<br />

competencia na lingua dominante.<br />

Dirixido fun<strong>da</strong>mentalmente a nenos<br />

e nenas pertencentes a minoría<br />

lingüística.<br />

Bibliografía<br />

Ellis, R. (1995): The Study of Second Language Acquisition (3ª impresión).<br />

Hong Kong: Oxford University Press.<br />

Pérez Pereira, M. (1996): Estudios sobre la adquisición <strong>de</strong>l castellano, catalán,<br />

euskera y gallego. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Servicio <strong>de</strong> Publicacións e<br />

Intercambio Científico <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />

Siguan, M. (coord.) (1996): La enseñanza precoz <strong>de</strong> una segun<strong>da</strong> lengua en la<br />

escuela. Barcelona: ICE <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Barcelona e Editorial Horsori.<br />

Silva-Valdivia, B. (1994): Didáctica <strong>da</strong> lingua en situacións <strong>de</strong> contacto<br />

lingüístico. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Servicio <strong>de</strong> Publicacións e Intercambio<br />

Científico <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />

Vygotski, L. (1977): Pensamiento y lenguaje. Arxentina: Editorial la Pléya<strong>de</strong>.<br />

— 372 —


Avaliación e intervención en prácticas educativas: segun<strong>da</strong><br />

fase dun proxecto <strong>de</strong> aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua en<br />

convivencia coa primeira en <strong>Galicia</strong><br />

M. Baña Castro / R. Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />

Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ciencias <strong>da</strong> Educación. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Coruña. (España)<br />

e-mail: lingua2@six.udc.es<br />

Cultura, pensamento e linguaxe forman un trinomio dificilmente discutible.<br />

A cultura e a linguaxe ilústranse e explícanse mutuamente, xa que a lingua dun<br />

pobo manifesta a súa cultura. O pensamento está <strong>de</strong>terminado tanto pola<br />

linguaxe, consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong> como a ferramenta <strong>de</strong>sta, e a experiencia sociocultural.<br />

A intervención educativa sobre o <strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> linguaxe considérase<br />

como <strong>de</strong> especial importancia nas escolas ó ser esta última vehículo <strong>de</strong><br />

comunicación, canle para a expresión <strong>da</strong> aprendizaxe e medio para interiorizala,<br />

co obxecto <strong>de</strong> producir unha reestructuración e enriquecemento futuro que<br />

redun<strong>de</strong> nunha maior capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> a<strong>da</strong>ptación do individuo ó seu medio.<br />

En reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s como a galega, on<strong>de</strong> existe máis dunha lingua, a situación<br />

vólvese algo máis complica<strong>da</strong> psicope<strong>da</strong>góxica, social e lingüisticamente<br />

falando. Así podémonos atopar cos resultados <strong>da</strong>lgunhas investigacións que<br />

poñen <strong>de</strong> manifesto as consecuencias na<strong>da</strong> positivas que se están a producir<br />

como resultado <strong>da</strong> confrontación dos idiomas. A solución para a súa prevención<br />

pasa por conseguir que as linguas poi<strong>da</strong>n convivir, aproveitando <strong>de</strong>ste xeito os<br />

beneficios que a utilización <strong>de</strong> varios idiomas po<strong>de</strong> ter nos nenos e nenas. Este<br />

feito non só supón unha vantaxe a nivel instrumental, ó aumenta-las<br />

posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación do individuo, senón tamén a nivel cognitivo, ó<br />

traducirse na utilización <strong>de</strong> distintas canles, procesos ou vías que proporcionan<br />

novas e distintas capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s intelectuais. O problema <strong>de</strong>sta argumentación<br />

xor<strong>de</strong> na súa concreción nuns principios <strong>de</strong> intervención educativa presentes nas<br />

actuacións a levar a cabo na aula.<br />

O proxecto <strong>de</strong> investigación “A aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua: a súa<br />

introducción na educación e a súa interrelación coa lingua habitual”, no marco<br />

do convenio entre a Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria e a<br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Coruña, ten como obxectivo último a elaboración dun<br />

programa <strong>de</strong> intervención <strong>de</strong> adquisición <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua, procurando unha<br />

convivencia harmónica coa primeira, por existir entre elas unha relación <strong>de</strong><br />

interese recíproca; por un lado, canto máis sóli<strong>da</strong>s sexan as estructuras <strong>da</strong> lingua<br />

familiar, canto máis capaz sexa o neno e a nena <strong>de</strong> reflexionar sobre elas, máis<br />

doado será apoiar sobre estas a aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong>; e polo outro, a<br />

aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua asegura e posibilita un maior sostén á linguaxe<br />

xa adquiri<strong>da</strong>.<br />

— 373 —


M. Baña Castro / R.Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />

O proxecto diví<strong>de</strong>se en tres fases: revisión bibliográfica e experiencial,<br />

avaliación e intervención nas prácticas educativas <strong>da</strong>s seis aulas que compoñen<br />

a mostra, e análise dos resultados, elaboración <strong>de</strong> informes e <strong>de</strong>seño do<br />

programa <strong>de</strong> intervención lingüística. E é a explicación <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> <strong>de</strong>las a que<br />

nos ocupa nesta comunicación.<br />

O<strong>de</strong>seño utilizado foi o <strong>de</strong> test-a<strong>de</strong>stramento-retest. Para iso recolleuse<br />

información acerca dos elementos do sistema educativo e <strong>da</strong>s persoas<br />

implica<strong>da</strong>s nel. As activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s realiza<strong>da</strong>s <strong>de</strong> acordo co fin anterior leváronse a<br />

cabo ó longo dun ano. A continuación faise unha breve <strong>de</strong>scrición <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> unha<br />

<strong>de</strong>las:<br />

1. Recolli<strong>da</strong> <strong>de</strong> información a través <strong>da</strong>s profesoras colaboradoras neste<br />

proceso<br />

Oinstrumento utilizado para tal fin é a entrevista xa elabora<strong>da</strong> na primeira<br />

fase e <strong>de</strong>seña<strong>da</strong> a partir <strong>de</strong> cinco aspectos fun<strong>da</strong>mentais para ter en conta na<br />

posterior análise <strong>de</strong> tódolos <strong>da</strong>tos e a elaboración do programa. Estes son:<br />

información sobre os alumnos e alumnas, o seu nivel socioeconómico e cultural,<br />

<strong>da</strong>tos lingüísticos <strong>da</strong> aula, <strong>da</strong>tos persoais <strong>de</strong> alumnado, <strong>de</strong> interese para o noso<br />

traballo, características do grupo clase e implicación dos pais e <strong>da</strong>s nais na<br />

educación escolar.<br />

Unha información que resulta relevante para a nosa investigación é a <strong>da</strong><br />

lingua predominante, a súa valoración e percepción así como a posible<br />

existencia <strong>de</strong> conflictos lingüísticos no contorno, na familia e na escola. Para<br />

iso, inténtase elaborar unha xerarquización <strong>da</strong>s linguas segundo varios criterios:<br />

lingua vehicular, lingua para ensinar, distribución do tempo para a ensinanza en<br />

ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s linguas, criterios que xustifican a anterior e aspectos<br />

metodolóxicos que se <strong>de</strong>ben seguir para a ensinanza-aprendizaxe <strong>de</strong>stas.<br />

Outro factor importante que cómpre recoller é o que fai referencia a <strong>da</strong>tos<br />

perinatais, preescolares e escolares dignos <strong>de</strong> mención nalgún dos alumnos e<br />

alumnas que forman o grupo; a importancia <strong>de</strong>stes <strong>da</strong>tos resi<strong>de</strong> en po<strong>de</strong>r<br />

compren<strong>de</strong>r algunhas diferencias individuais e as súas repercusións nas<br />

características dunha clase <strong>da</strong> que nos interesa tamén coñece-la a<strong>da</strong>ptación dos<br />

pequenos e pequenas á escola e o grao <strong>de</strong> participación nas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que nela<br />

se realizan. Considérase importante, a<strong>de</strong>mais, a estimación <strong>de</strong> atributos persoais<br />

tales como: introversión/extroversión, conflictivos/disciplinados, individualistas/sociables,<br />

<strong>de</strong>sinteresados/interesados, baixa/alta autoestima, xa que nos<br />

axu<strong>da</strong>rá a compren<strong>de</strong>r non só os dous aspectos anteriores, senón tamén as<br />

porcentaxes que a mestra proporciona do nivel <strong>da</strong> clase con respecto ás áreas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>senvolvemento seguintes: socialización, linguaxe, aprendizaxe <strong>da</strong> lectoescritura,<br />

aprendizaxe lóxico-matemática, expresión artística e <strong>de</strong>senvolvemento<br />

motriz, recóllese información sobre a autoestima en ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s áreas <strong>de</strong><br />

— 374 —


Avaliación e intervención en prácticas educativas: segun<strong>da</strong> fase<br />

ensino e aprendizaxe escolar. Neste apartado recóllese, por último, información<br />

sobre as capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s que se consi<strong>de</strong>ran <strong>de</strong>stacables no grupo clase e a<br />

manifestación <strong>da</strong> percepción que se ten sobre os intereses que po<strong>de</strong>n dirixi-las<br />

accións do alumnado e as limitacións no proceso <strong>de</strong> ensino-aprendizaxe.<br />

O último bloque, como xa se mencionou antes, é o relacionado coa<br />

implicación dos pais e nais na educación escolar e, en concreto, a participación<br />

que estes teñen nas tarefas e activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s educativas.<br />

2. Avaliación inicial e final dos nenos e nenas<br />

Realízase a avaliación en dous tempos para obter información sobre as<br />

diferencias encontra<strong>da</strong>s con respecto ós aspectos <strong>de</strong> forma, contido e uso <strong>da</strong><br />

linguaxe, que se relacionarán coas diferentes intervencións educativas <strong>de</strong> ca<strong>da</strong><br />

unha <strong>da</strong>s aulas. Isto permite o <strong>de</strong>seño posterior dunhas propostas orientativas<br />

xerais e dun programa no que, seguindo as hipóteses <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> do proxecto, o<br />

traballo <strong>da</strong> linguaxe a través dunha segun<strong>da</strong> lingua, repercuta por un lado, nun<br />

enriquecemento intelectual e persoal e, polo outro, en asegurar e posibilitar un<br />

maior sostén á linguaxe xa adquiri<strong>da</strong>.<br />

3. Reunións informativas cos pais e nais dos alumnos e alumnas <strong>da</strong>quelas<br />

aulas nas que a profesora estime conveniente telas<br />

A información ós pais e nais xoga un papel importante no noso proxecto, xa<br />

que redun<strong>da</strong> na optimización dos medios para obter un <strong>de</strong>senvolvemento<br />

a<strong>de</strong>cuado na linguaxe e supera-los conflictos e contradiccións que, ás veces,<br />

po<strong>de</strong>n estar a producirse entre o ensino familiar e o escolar. Aín<strong>da</strong> que tó<strong>da</strong>las<br />

mestras consi<strong>de</strong>ran como importante a participación dos pais e <strong>da</strong>s nais na<br />

educación dos seus fillos e fillas, algunhas consi<strong>de</strong>ran como fun<strong>da</strong>mental e<br />

necesario para unha boa introducción <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua non só realizar unha<br />

reunión con eles e elas para que sexan informados e na que se lles pi<strong>da</strong> a súa<br />

colaboración, senón que a esta acu<strong>da</strong> o equipo investigador para que ofreza<br />

unha visión experta do beneficio que o dominio <strong>de</strong> varias linguas po<strong>de</strong> ter nos<br />

nenos e nenas, así como a influencia que o contorno familiar, xunto co escolar e<br />

o académico, ten nese proceso <strong>de</strong> adquisición.<br />

4. Asesoramento e orientacións psicope<strong>da</strong>góxicas no ensino/aprendizaxe<br />

<strong>da</strong>s dúas linguas<br />

Froito <strong>da</strong> análise bibliográfica e experiencial sobre estudios, activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e<br />

investigacións realiza<strong>da</strong> na primeira fase do proxecto, elabóranse unhas<br />

orientacións psicope<strong>da</strong>góxicas que se lles ofrecen ás mestras para que a<br />

ensinanza dunha segun<strong>da</strong> lingua se converta na procura dunha ensinanza nas<br />

dúas linguas, sempre baixo o obxectivo xeral <strong>de</strong> potenciar e optimiza-lo<br />

<strong>de</strong>senvolvemento pleno dos nenos e nenas, evitando situacións que poi<strong>da</strong>n non<br />

— 375 —


M. Baña Castro / R.Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />

favorecer, na súa mellor medi<strong>da</strong>, o seu <strong>de</strong>senvolvemento futuro. Algunhas <strong>de</strong>las<br />

son:<br />

• Debido ás i<strong>da</strong><strong>de</strong>s dos nenos e nenas nos que se introduce unha segun<strong>da</strong><br />

lingua é importante asegurar un asentamento e <strong>de</strong>senvolvemento a<strong>de</strong>cuado<br />

<strong>da</strong> primeira, traballándose <strong>de</strong> forma progresiva a segun<strong>da</strong>.<br />

• Repartimento coi<strong>da</strong>doso <strong>da</strong> presencia <strong>da</strong>s linguas na instrucción xa que,<br />

tendo en conta criterios como por exemplo: o tempo, a metodoloxía e as<br />

materias, pó<strong>de</strong>nse establecer diferentes propostas como as <strong>de</strong> introducción<br />

en fases, método concorrente, etc.<br />

• O xogo é unha boa activi<strong>da</strong><strong>de</strong> para comezar a introduci-la segun<strong>da</strong> lingua,<br />

aín<strong>da</strong> que hai que ten<strong>de</strong>r paulatinamente á súa utilización como lingua<br />

vehicular para os diferentes contidos do currículo.<br />

• Os obxectivos básicos do proxecto lingüístico estarán integrados no PEC e<br />

concretaranse coas actuacións e liñas <strong>de</strong> traballo recolli<strong>da</strong>s no PCC.<br />

• Os coñecementos previos serán a base para as novas aprendizaxes<br />

lingüísticas.<br />

• Partindo <strong>da</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que a mellor forma <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r unha lingua é usándoa,<br />

os espacios para a comunicación vólvense claramente esenciais.<br />

• O profesorado para levar a cabo a ensinanza dunha segun<strong>da</strong> lingua <strong>de</strong>be<br />

contar cunha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> recursos persoais, estratéxicos e materiais. As<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s realiza<strong>da</strong>s tamén na segun<strong>da</strong> fase <strong>de</strong>sta investigación e que se<br />

explican nos seguintes puntos, fan referencia a este aspecto.<br />

5. Dotación <strong>de</strong> medios<br />

Como resultado <strong>da</strong> <strong>de</strong>man<strong>da</strong> que as mestras colaboradoras lle manifestan ó<br />

equipo investigador con motivo <strong>da</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> recursos lingüísticos, sobre<br />

todo, polo que fai referencia ás vías net, <strong>de</strong>bido ó gran<strong>de</strong> aumento <strong>de</strong> conexións<br />

a internet que se estableceron en moitos centros, elabórase e difún<strong>de</strong>se unha<br />

Guía <strong>de</strong> Recursos Educativos tanto en material impreso como en disco <strong>de</strong> 3½.<br />

Aproveitando a situación, inclúense nela tamén os recursos educativos<br />

analizados e obtidos polo equipo <strong>de</strong> investigación por vías diferentes ás <strong>de</strong><br />

internet. A<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> propoñer un apartado <strong>de</strong> recursos específicos <strong>de</strong>stinados ó<br />

profesorado, segundo as diferentes necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, ofrécenselles referencias<br />

bibliográficas sobre <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s obras que lles po<strong>de</strong>n axu<strong>da</strong>r a formarse máis<br />

exhaustivamente en todo o relativo á relación entre cultura-pensamentolinguaxe<br />

e á adquisición <strong>da</strong>s linguas. Suce<strong>de</strong> tamén que á argumentación<br />

<strong>da</strong>lgunhas mestras sobre a falta <strong>de</strong> recursos en lingua galega que existe no seu<br />

centro, o equipo <strong>de</strong> investigación trata <strong>de</strong> lle <strong>da</strong>r solución con materiais diversos<br />

como son: CD <strong>de</strong> música, libros <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s...<br />

— 376 —


Avaliación e intervención en prácticas educativas: segun<strong>da</strong> fase<br />

6. Asesoramento diario<br />

Dáselles ás profesoras a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> non só <strong>de</strong> manifesta-las súas<br />

inque<strong>da</strong>nzas e <strong>de</strong> recibir asesoramento cando se aco<strong>de</strong> ós centros por diferentes<br />

motivos, senón tamén, <strong>de</strong> forma continua, a través <strong>da</strong>s diferentes vías <strong>de</strong><br />

comunicación existentes.<br />

7. Avaliación continua <strong>da</strong>s prácticas educativas<br />

O equipo <strong>de</strong> investigación diríxese ós centros educativos co fin <strong>de</strong>, a través<br />

dun traballo <strong>de</strong> colaboración coas mestras, <strong>de</strong>señar unha activi<strong>da</strong><strong>de</strong> que é leva<strong>da</strong><br />

á práctica nas aulas co obxecto <strong>de</strong> recoller en ví<strong>de</strong>o unha mostra do traballo<br />

diario. A súa análise permitirá <strong>de</strong>terminar e compara-las relacións que as<br />

diversas experiencias <strong>de</strong> intervención educativa teñen coas consecucións que a<br />

nivel cognitivo e lingüístico se obteñen dos nenos e nenas inmersos nelas.<br />

O estudio <strong>da</strong> información obti<strong>da</strong> a través <strong>de</strong> varias vías sobre ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s<br />

aulas serviranos como referencia para o <strong>de</strong>seño dun programa <strong>de</strong> intervención<br />

que se presentará como documento final <strong>da</strong> investigación, ocupando a súa<br />

elaboración o tempo dunha terceira fase, que nestes momentos está a piques <strong>de</strong><br />

rematar, polo que en próximas ocasións consi<strong>de</strong>ramos que xa se po<strong>de</strong>rán<br />

presenta-los resultados dun traballo longo e custoso, pero altamente<br />

reconfortante ó ter en conta a gran transcen<strong>de</strong>ncia que unha actuación que<br />

inci<strong>de</strong> nos procesos <strong>de</strong> ensinanza-aprendizaxe <strong>da</strong>s linguas en <strong>Galicia</strong> po<strong>de</strong> ter no<br />

ámbito político, educativo e social.<br />

Os límites <strong>da</strong> miña linguaxe son os límites do meu mundo. (Ludwing<br />

Wittgenstein)<br />

Bibliografía xeral<br />

Bruner, J. (1994): El habla <strong>de</strong>l niño (2ª reimpresión). Barcelona: Paidós.<br />

Chomsky, N. (1989): El conocimiento <strong>de</strong>l lenguaje. Madrid: Alianza Editorial,<br />

S.A.<br />

Fraisse, P.; Piaget, J. (1974): Lenguaje, comunicación y <strong>de</strong>cisión. Arxentina:<br />

Paidós.<br />

Linaza, J. (Comp.) (1984): Acción, pensamiento y lenguaje. Madrid: Alianza<br />

Editorial, S.A.<br />

Luria, A. R. (1984): Lenguaje y comportamiento (3ª edición). Madrid: Editorial<br />

Fun<strong>da</strong>mentos.<br />

Vygotski, L. (1977): Pensamiento y lenguaje. Arxentina: Editorial la Pléya<strong>de</strong>.<br />

Bibliografía multilingüismo<br />

Instituto <strong>de</strong> Ciencias <strong>da</strong> Educación <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Barcelona (1978):<br />

Bilingüismo y biculturalismo. Barcelona: Ediciones CEAC, S.A.<br />

— 377 —


M. Baña Castro / R.Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />

Balkan, L. (1979): Los efectos <strong>de</strong>l bilingüismo en las aptitu<strong>de</strong>s intelectuales.<br />

Madrid: Ediciones Marova, S.L.<br />

Ellis, R. (1995): The Study of Second Language Acquisition (3ª impresión).<br />

Hong Kong: Oxford University Press.<br />

Siguan, M. (coord.) (1993): Enseñanza en dos lenguas. Barcelona: ICE <strong>da</strong><br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Barcelona e Editorial Horsori.<br />

Siguan, M. (coord.) (1996): La enseñanza precoz <strong>de</strong> una segun<strong>da</strong> lengua en la<br />

escuela. Barcelona: ICE <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Barcelona e Editorial Horsori.<br />

Silva, B. (1990): “Lingua galega e lingua española: unha interacción<br />

pe<strong>da</strong>goxicamente necesaria”. Ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> lingua, 1 (1). 119-124.<br />

— 378 —


Guía <strong>de</strong> recursos educativos<br />

M. Baña Castro / R. Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />

Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ciencias <strong>da</strong> Educación. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Coruña. (España)<br />

e-mail: lingua2@six.udc.es<br />

Neste espacio preséntase unha Guía <strong>de</strong> recursos educativos a partir dos<br />

resultados dunha busca tanto na re<strong>de</strong> como na oferta <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que distintas<br />

institucións públicas poñen ó alcance <strong>de</strong> todos aqueles centros que queiran<br />

beneficiarse. A clasificación <strong>de</strong>stes faise do modo máis operativo posible,<br />

tratando <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r á <strong>de</strong>man<strong>da</strong> que as docentes colaboradoras lle manifestan<br />

ó equipo investigador do proxecto <strong>de</strong> investigación “A aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong><br />

lingua: a súa introducción na educación e a súa interrelación coa lingua<br />

habitual”, con motivo <strong>da</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> recursos lingüísticos manifesta<strong>da</strong>, sobre<br />

todo, en canto ás vías net.<br />

Este proxecto fun<strong>da</strong>méntase na conexión entre cultura, linguaxe e<br />

pensamento e as condicións necesarias que a fan posible, así como a prevención<br />

dos trastornos que po<strong>de</strong>n xurdir en tales procesos.<br />

A linguaxe ten unha importancia crucial como vehículo <strong>de</strong> comunicación,<br />

como canle para a expresión <strong>da</strong> aprendizaxe e como medio para interiorizala co<br />

obxecto <strong>de</strong> producir unha reestructuración e enriquecemento futuros que<br />

redun<strong>de</strong> nunha maior capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> a<strong>da</strong>ptación do individuo ó seu medio.<br />

En contextos como o galego, que conta cunha riqueza cultural e lingüística<br />

que hai que aproveitar, faise necesario intervir educativamente na adquisición<br />

<strong>da</strong>s linguas. Así, partindo <strong>da</strong> hipótese <strong>de</strong> que a aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong><br />

lingua supón un enriquecemento intelectual e persoal, ó mesmo tempo que<br />

asegura un maior sostén <strong>da</strong> linguaxe xa adquiri<strong>da</strong>, o obxectivo <strong>de</strong>sta<br />

investigación é o <strong>de</strong> lles axu<strong>da</strong>r ós docentes neste labor, consi<strong>de</strong>rado como <strong>de</strong><br />

suma importancia nas nosas escolas.<br />

1. Recursos educativos en internet<br />

Son ca<strong>da</strong> vez máis os exemplos <strong>da</strong> presencia <strong>da</strong>s vías net na vi<strong>da</strong> académica,<br />

profesional, social e persoal do individuo.<br />

Sen <strong>de</strong>ixar a un lado as limitacións e inconvenientes que presentan estes<br />

medios, trátase, nesta ocasión, <strong>de</strong> resalta-lo importante papel educativo que<br />

po<strong>de</strong>n chegar a ter. Neles po<strong>de</strong>mos atopar gran<strong>de</strong>s canti<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> información<br />

sobre calquera aspecto educativo máis ou menos formal, a<strong>da</strong>ptado a diferentes<br />

<strong>de</strong>stinatarios; a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> diferentes materiais didácticos e incluso programas<br />

para po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>señar activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s do máis variado. Estamos tamén ante un estilo<br />

<strong>de</strong> información na que, facendo uso <strong>da</strong> combinación <strong>de</strong> diferentes elementos<br />

(luz, cor, movemento, interacción, etc.), se consegue capta-la atención e<br />

— 379 —


M. Baña Castro / R.Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />

favorece-la motivación do alumnado <strong>de</strong> cara ás tarefas, provocando máis<br />

canti<strong>da</strong><strong>de</strong>, significativi<strong>da</strong><strong>de</strong> e posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> transferencia <strong>da</strong>s aprendizaxes.<br />

Partindo <strong>de</strong>stes principios e tendo en conta a conexión, ca<strong>da</strong> vez máis<br />

xeneraliza<strong>da</strong>, dos centros educativos ás vías net, levouse a cabo a procura,<br />

selección e recompilación <strong>da</strong>lgúns dos moitos en<strong>de</strong>rezos nos que o profesorado<br />

dispón dunha gran diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> moito interese para a súa tarefa<br />

docente.<br />

Co obxectivo <strong>de</strong> facilitar unha busca rápi<strong>da</strong> e eficaz, distribuíronse os<br />

diferentes en<strong>de</strong>rezos segundo diversas categorías, <strong>da</strong>ndo lugar a clasificacións<br />

en función do nivel educativo ó que están dirixi<strong>da</strong>s, segundo as áreas <strong>de</strong><br />

contidos que se traballen e por tipoloxías <strong>de</strong> recursos máis específicos.<br />

A continuación, preséntase unha síntese <strong>da</strong> guía orixinal, na que, <strong>de</strong>bido ás<br />

limitacións <strong>de</strong> espacio actuais, temos tamén que facer unha nova subdivisión<br />

dos en<strong>de</strong>rezos en tres grupos, presentados mediante cadros no Anexo I, a través<br />

dos que se po<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r tanto a recursos educativos en lingua galega (cadro1) e<br />

noutras linguas (cadro2), como a diversos materiais <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> utili<strong>da</strong><strong>de</strong> para o<br />

profesorado (cadro3).<br />

2. Recursos educativos non internet<br />

Neste apartado recóllense algúns dos recursos que distintas institucións<br />

públicas ofrecen por vías diferentes á <strong>de</strong> internet. A división faise en dous<br />

gran<strong>de</strong>s bloques: o primeiro é o que engloba varias <strong>da</strong>s propostas educativas<br />

recolli<strong>da</strong>s no Programa Educativo do Concello <strong>da</strong> Coruña 26 para o ano 2000-<br />

2001; mentres o segundo, fai referencia ás activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que as bibliotecas tanto<br />

do Concello como <strong>da</strong> Deputación <strong>da</strong> Coruña realizan.<br />

2.1. Programa Apren<strong>de</strong>r na Coruña<br />

Aín<strong>da</strong> que os <strong>de</strong>stinatarios principais <strong>de</strong>ste programa son os alumnos e<br />

alumnas do municipio, con in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>da</strong> titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> xurídica dos centros<br />

educativos nos que cursen os seus estudios, este colectivo amplíase, como se<br />

recolle na <strong>de</strong>scrición xeral do programa:<br />

En el caso <strong>de</strong> que la disponibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> plazas lo permita, los programas<br />

están también abiertos a los centros educativos <strong>de</strong> la Mancomuni<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>de</strong> La Coruña en las mismas condiciones. Los centros<br />

educativos <strong>de</strong> fuera <strong>de</strong> esta Mancomuni<strong>da</strong>d pue<strong>de</strong>n también acce<strong>de</strong>r a<br />

estos programas cuando que<strong>de</strong>n plazas disponibles.<br />

Neste programa concrétanse unha serie <strong>de</strong> subprogramas como: Descubri-las<br />

linguas, Descubri-los libros, Descubri-la informática, Descubrir A Coruña,<br />

Descubri-la música, Descubri-lo teatro, Descubri-lo ocio e Descubri-la<br />

26 Concello <strong>da</strong> Coruña (2000) Programa Apren<strong>de</strong>r na Coruña. Curso 2000-2001. nº 12 –<br />

Setembro 2000. A Coruña: Servicio Municipal <strong>de</strong> Educación do Concello <strong>da</strong> Coruña.<br />

— 380 —


Guía <strong>de</strong> recursos educativos<br />

participación. Pola súa relación co proxecto baixo o que xor<strong>de</strong> a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> facer<br />

esta guía, faremos só referencia ós dous primeiros dos mencionados.<br />

O obxectivo <strong>de</strong> inicia-lo intercambio cultural lingüístico trátase <strong>de</strong> conseguir<br />

a través <strong>da</strong> implantación dunha activi<strong>da</strong><strong>de</strong> complementaria no horario lectivo,<br />

<strong>de</strong> iniciación á lingua inglesa para alumnos e alumnas do segundo ciclo <strong>da</strong><br />

educación infantil e do primeiro ciclo <strong>da</strong> educación primaria.<br />

O <strong>de</strong>scubrimento dos libros concrétase en catro activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s:<br />

• Promoción <strong>da</strong>s bibliotecas escolares. Con ela perséguese ofrecerlle un<br />

maior apoio ó currículo, tratando <strong>de</strong> que se abran ó seu contorno e<br />

organicen activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> interese para todo o centro, converténdose nun<br />

instrumento pe<strong>da</strong>góxico <strong>de</strong> máxima importancia.<br />

• A ler e a medrar. Ameta final é espertar no alumnado <strong>de</strong> educación infantil<br />

a curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> e o interese polo mundo dos libros.<br />

• Benvidos á biblioteca. Aquí os <strong>de</strong>stinatarios son os nenos e nenas do<br />

terceiro ciclo <strong>de</strong> educación primaria ós que se intenta achegar ó mundo <strong>da</strong>s<br />

bibliotecas tratando, por un lado, <strong>de</strong> <strong>da</strong>rlles a coñecer e a<strong>de</strong>stralos na<br />

correcta utilización <strong>da</strong>s distintas fontes <strong>de</strong> información, organización e<br />

servicios e, polo outro, favorecer un achegamento pracenteiro á lectura <strong>de</strong><br />

obras <strong>de</strong> ficción.<br />

• Visitas escolares. Po<strong>de</strong>n beneficiarse <strong>de</strong>las os rapaces e rapazas dos ciclos<br />

<strong>de</strong> infantil, primaria e secun<strong>da</strong>ria.<br />

Recóllese a<strong>de</strong>mais neste programa información sobre distintos centros e<br />

organismos municipais <strong>de</strong> interese, xunto cunha referencia a outras enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

con programas educativos.<br />

2.2. Bibliotecas<br />

As bibliotecas, tanto municipais como <strong>da</strong> <strong>de</strong>putación, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> prestar<br />

servicios como os <strong>de</strong> consulta en sala, reprografía, información bibliográfica e<br />

préstamo a domicilio individual e colectivo -este último dirixido especialmente<br />

a enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s e colexios ós que se lles ofrece a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> levar en préstamo<br />

lotes <strong>de</strong> libros-, ofrecen unha serie <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e publicacións coas que se<br />

trata <strong>de</strong> motiva-los pequenos e non tan pequenos, para que acu<strong>da</strong>n a divertirse<br />

no mundo dos libros.<br />

Abiblioteca profesional (bibliotecas públicas e escolares) distínguese <strong>da</strong>s<br />

<strong>de</strong>mais bibliotecas municipais por ter como <strong>de</strong>stinatarios principais ós<br />

profesionais que traballan nas bibliotecas públicas, docentes e calquera persoa<br />

interesa<strong>da</strong> que <strong>de</strong>man<strong>de</strong> información sobre as bibliotecas en xeral e,<br />

especialmente, sobre as escolares, literatura infantil, activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> dinamización,<br />

selección <strong>de</strong> fondos e organización bibliotecaria.<br />

Nas bibliotecas municipais do Forum Metropolitano, a infantil e xuvenil, a <strong>de</strong><br />

estudios locais, a <strong>da</strong> Sagra<strong>da</strong> Familia, a do Castrillón e a <strong>de</strong> Monte Alto realizan<br />

— 381 —


M. Baña Castro / R.Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />

publicacións como son: as guías <strong>de</strong> lectura e informes <strong>de</strong> prensa. Entre as<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que propoñen están as seguintes: talleres, clubs <strong>de</strong> lectura, visitas<br />

culturais, mostras bibliográficas, programas escolares (PLEC e BIBI), a hora<br />

do conto con: meren<strong>da</strong>s con contos e encontros entre contos, e as activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

para levar a cabo en período <strong>de</strong> vacacións.<br />

Os talleres tamén forman parte <strong>da</strong> oferta que fai a biblioteca <strong>de</strong> adultos e a<br />

infantil e xuvenil <strong>da</strong> <strong>de</strong>putación. En xeral, a proposta do contido <strong>de</strong>stes varía<br />

segundo a i<strong>da</strong><strong>de</strong> dos <strong>de</strong>stinatarios: os <strong>de</strong> bonecos e <strong>de</strong>corados <strong>de</strong> monicreques, e<br />

<strong>de</strong>scubre a cor están pensados para grupos <strong>de</strong> nenos e nenas con i<strong>da</strong><strong>de</strong>s que van<br />

dos 4 ós 10 anos; papeis ó engrudo e pintados, para os que teñen <strong>de</strong> 10 a 15<br />

anos; e papeis pintados, enca<strong>de</strong>rnación e restauración <strong>de</strong> papel para os máis<br />

vellos.<br />

As lecturas anima<strong>da</strong>s é unha activi<strong>da</strong><strong>de</strong> común na biblioteca infantil e<br />

xuvenil e na bebeteca. Esta última, <strong>de</strong> recente creación, está dirixi<strong>da</strong> a nenos e<br />

nenas <strong>de</strong> 0 a 4 anos, polo que ás lecturas é imprescindible que vaian<br />

acompañados dun adulto.<br />

A maior diferencia co exposto ata o <strong>de</strong> agora, dáse nas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que, <strong>de</strong><br />

carácter máis amplo, propón a biblioteca <strong>de</strong> adultos, como son as <strong>de</strong>: proxección<br />

<strong>de</strong> películas, conferencias temáticas, ciclos <strong>de</strong> proxeccións...<br />

— 382 —


Guía <strong>de</strong> recursos educativos<br />

Anexo I<br />

Cadro1: Recursos educativos en lingua galega<br />

Non resulta doa<strong>da</strong> a tarefa <strong>de</strong> atopar recursos educativos na lingua galega,<br />

aín<strong>da</strong> que ca<strong>da</strong> vez son máis os materiais traducidos e <strong>de</strong>señados nesta lingua.<br />

Activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> diferentes áreas<br />

<strong>de</strong> contidos: CC. Sociais, CC.<br />

Experimentais, Matemáticas,<br />

Linguas, Música e outras<br />

diversas.<br />

Recursos para diferentes niveis<br />

educativos: ed. infantil, ed.<br />

primaria, ESO<br />

Xogos<br />

www.terra.es/personal/abilimap/juegos2.htm<br />

www.xtec.es/recursos/clic/esp/act/gal.htm<br />

www.galego21.org/ldc/clic/activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s.html<br />

www.u-lo.com<br />

www.interbook.net/personal/ataiga/xogos.htm<br />

www.don<strong>de</strong>jugar.com<br />

Contos www.encomix.es/~milaoya<br />

Poesías www.iaga.com/letrasgalegas<br />

Diccionarios www.uvigo.es/webs/sli/virtual/galego.htm<br />

Cursos <strong>de</strong> galego na re<strong>de</strong> www.geocities.com/rabal<strong>de</strong>/raba<strong>de</strong>/<br />

Traductores www.galego21.org/xis/software/software.htm<br />

Correctores www.xunta.es/xeral/corrector/galgo.htm<br />

Buscadores www.xanela.com<br />

Algunhas páxinas web galegas<br />

www.vieiros.com<br />

www.enxebre.com/in<strong>de</strong>xg.html<br />

www.pangalaica.com<br />

www.xanela<strong>da</strong>cultura.com<br />

www.xerais.es/html/online/n040/in<strong>de</strong>x.html<br />

— 383 —


M. Baña Castro / R.Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />

Cadro 2: Recursos educativos noutras linguas<br />

Neste apartado recóllese unha listaxe <strong>de</strong> en<strong>de</strong>rezos que, igual que os anteriores,<br />

nos permiten o acceso a diferentes recursos <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> utili<strong>da</strong><strong>de</strong> tanto para a<br />

aprendizaxe <strong>da</strong>s linguas como para o traballo sobre outros contidos.<br />

Activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> diferentes áreas<br />

<strong>de</strong> contidos: CC.Sociais,<br />

CC.Experimentais, Matemáticas,<br />

Linguas, Música e outras<br />

diversas.<br />

Recursos para diferentes niveis<br />

educativos: ed. infantil, ed.<br />

primaria, ESO<br />

Xogos<br />

Contos<br />

www.internenes.com/programas<br />

www.xtec.es/recursos/clic/esp/act<br />

www.aprendiendo.com<br />

www.ciencianet.com<br />

www.don<strong>de</strong>jugar.com<br />

www.terra.es/personal/abilimap/juegos2.htm<br />

www.ika.com/cuentos<br />

www.mundolatino.org/rinconcito<br />

Poesías www.cuatrogatos.org/poesia5.html<br />

Diccionarios<br />

www.anayamascerca.com<br />

www.jugamos.com<br />

Buscadores www.google.com<br />

— 384 —


Guía <strong>de</strong> recursos educativos<br />

Cadro 3: Recursos específicos para o profesorado<br />

Tódolos en<strong>de</strong>rezos anteriores inclúen recursos que o profesorado po<strong>de</strong><br />

empregar nas aulas como tarefas para o alumnado; sen embargo, os<br />

presentados a continuación fan referencia a recursos máis específicos que teñen<br />

como <strong>de</strong>stinatario o profesorado.<br />

Programas para PC<br />

Cursos na re<strong>de</strong><br />

Materiais<br />

www.internenes.com/programas/categoria.php3?c<br />

=Profesorado<br />

www.qua<strong>de</strong>rnsdigitals.net<br />

www.anayaformacion.com<br />

www.aulafacil.com<br />

www.anayamascerca.com<br />

www.tesoros<strong>de</strong>layer.com<br />

www.rinconinfantil.com<br />

Revistas www.cuatrogatos.org<br />

— 385 —


El pluralismo cultural en los programas educativos<br />

bilingües: adscripción etnolingüística e i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d 27<br />

Josep M. Bal<strong>da</strong>quí Escan<strong>de</strong>ll<br />

Universitat d’Alacant<br />

Los programas educativos bilingües que se imparten en territorios don<strong>de</strong><br />

existe contacto <strong>de</strong> lenguas y <strong>de</strong> culturas no sólo se plantean entre sus objetivos<br />

la consecución <strong>de</strong> una competencia lingüística equivalente en las lenguas <strong>de</strong>l<br />

programa sino que, a<strong>de</strong>más, también promueven la integración entre los grupos<br />

etnolingüísticos en contacto. Se trata <strong>de</strong> que, sin renunciar a la lengua y la<br />

cultura propias, los miembros <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> grupo etnolingüístico, lejos <strong>de</strong><br />

rivali<strong>da</strong><strong>de</strong>s, conciban la lengua y la cultura <strong>de</strong>l otro grupo como algo próximo e,<br />

incluso, como algo propio. Este propósito suele <strong>de</strong>nominarse plurali<strong>da</strong>d cultural<br />

o biculturalismo.<br />

Como es sabido, el proceso <strong>de</strong> minorización lingüística y cultural suele<br />

comportar que los miembros <strong>de</strong>l grupo etnolingüístico minorizado apren<strong>da</strong>n la<br />

lengua dominante y admitan como propias las manifestaciones culturales <strong>de</strong>l<br />

grupo mayoritario, pero el fenómeno contrario es mucho menos habitual. En<br />

este trabajo nos planteamos averiguar <strong>de</strong> qué manera influye la educación<br />

bilingüe en el pluralismo cultural <strong>de</strong> los diferentes grupos etnolingüísticos. Para<br />

ello analizaremos las relaciones que se <strong>da</strong>n entre los diferentes tipos <strong>de</strong><br />

programas educativos (monolingües y bilingües) y dos conceptos que son<br />

índices <strong>de</strong> la plurali<strong>da</strong>d cultural: la autoadscripción a un grupo etnolingüístico y<br />

la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d.<br />

Los programas educativos bilingües en el País Valenciano<br />

La Ley <strong>de</strong> Uso y Enseñanza <strong>de</strong>l Valenciano (LUEV) 28 diferencia los<br />

territorios valencianos históricamente catalanohablantes (territorios <strong>de</strong><br />

predominio lingüístico valenciano) <strong>de</strong> los históricamente castellanohablantes.<br />

En los territorios <strong>de</strong> predominio lingüístico valenciano que establece esta ley<br />

existen, en la actuali<strong>da</strong>d, tres tipos <strong>de</strong> programas educativos bilingües para las<br />

etapas <strong>de</strong> la Educación Infantil y <strong>de</strong> la Educación Primaria: el Programa <strong>de</strong><br />

Inmersión Lingüística (PIL), el Programa <strong>de</strong> Enseñanza en Valenciano (PEV) y<br />

el Programa <strong>de</strong> Incorporación Progresiva (PIP).<br />

Aunque estos programas educativos son todos “oficialmente” bilingües, en la<br />

práctica no lo son en el mismo grado. Los programas <strong>de</strong> Inmersión Lingüística<br />

27 Esta trabajo se ha realizado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> investigación “Variació lingüística<br />

generacional i ensenyament <strong>de</strong>l valenci” (GV–2433/94), aprobado en el Programa <strong>de</strong> Proyectos<br />

<strong>de</strong> Investigación Científica y Desarrollo Tecnológico <strong>de</strong> la Generalitat Valenciana.<br />

28 Ley 4/1983, <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> noviembre, <strong>de</strong> Uso y Enseñanza <strong>de</strong>l Valenciano.<br />

— 387 —


Josep M. Bal<strong>da</strong>quí Escan<strong>de</strong>ll<br />

y <strong>de</strong> Enseñanza en Valenciano (vehiculados principalmente en la varie<strong>da</strong>d<br />

lingüística minoriza<strong>da</strong>, el catalán) están <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> programas<br />

educativos que Baker (1997: 219-220) consi<strong>de</strong>ra formas fuertes para conseguir<br />

el bilingüismo y la biliteraci<strong>da</strong>d, es <strong>de</strong>cir, son programas auténticamente<br />

bilingües porque tienen como objetivos el bilingüismo y la plurali<strong>da</strong>d cultural. 29<br />

Pero no siempre se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir lo mismo <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Incorporación<br />

Progresiva. De hecho, este programa admite diseños diferentes según las<br />

circunstancias <strong>de</strong> su aplicación. En este trabajo distinguiremos: (a) el PIP<br />

monolingüe (don<strong>de</strong> la única lengua vehicular <strong>de</strong>l aprendizaje es el castellano y<br />

la lengua catalana se imparte simplemente como asignatura), 30 y (b) el PIP<br />

bilingüe, en el cual, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la asignatura <strong>de</strong> lengua, se introducen<br />

progresivamente algunas materias <strong>de</strong>l currículo imparti<strong>da</strong>s en lengua catalana. 31<br />

El ámbito <strong>de</strong> realización <strong>de</strong> la investigación y la muestra<br />

La investigación que presentamos se ha realizado en la comarca <strong>de</strong><br />

l’Alacantí, que tiene por capital la ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Alacant. Esta comarca <strong>de</strong>staca<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las comarcas catalanohablantes <strong>de</strong>l País Valenciano por ser la que<br />

presenta una menor vitali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la lengua autóctona (Consellería 1989: 62-63).<br />

En cualquier caso, nuestra investigación se ha realizado en tres locali<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

esta comarca (Alacant, Mutxamel y Xixona) con situaciones sociolingüísticas<br />

muy diferentes 32 y un grado <strong>de</strong> implantación <strong>de</strong> los programas educativos<br />

bilingües también <strong>de</strong>sigual. Este hecho mejora la vali<strong>de</strong>z externa <strong>de</strong> la<br />

investigación y permite que las conclusiones a que lleguemos se pue<strong>da</strong>n<br />

extrapolar más fácilmente a otras reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />

Este trabajo se ha realizado entre alumnos <strong>de</strong> octavo curso <strong>de</strong> EGB y <strong>de</strong><br />

segundo curso <strong>de</strong> ESO (la mayoría <strong>de</strong> entre 13 y 14 años) <strong>de</strong> centros educativos<br />

situados en poblaciones <strong>de</strong> la comarca <strong>de</strong> l’Alacantí (Alacant, Mutxamel y<br />

Xixona). Se ha elegido este nivel educativo por ser, en el momento <strong>de</strong><br />

realización <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> campo (cuando aún no se había generalizado la<br />

implantación <strong>de</strong> la LOGSE), el último curso <strong>de</strong> la enseñanza obligatoria. En la<br />

muestra estudia<strong>da</strong> se incluye la totali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l alumnado <strong>de</strong> la comarca que, en el<br />

29<br />

El PEV es un programa <strong>de</strong> mantenimiento <strong>de</strong> la lengua patrimonial según la clasificación <strong>de</strong><br />

Baker (1997).<br />

30<br />

Este diseño sigue el mo<strong>de</strong>lo que Baker llama mo<strong>de</strong>lo general con enseñanza <strong>de</strong> la lengua<br />

minoriza<strong>da</strong> como una lengua extranjera, y el objetivo lingüístico que persigue es, simplemente, un<br />

bilingüismo limitado. Algunos autores (Arnau et al. 1992: 11) consi<strong>de</strong>ran que el diseño<br />

correspon<strong>de</strong> al <strong>de</strong> un programa monolingüe, y otros (Pascual / Sala 1991: 120-121) alertan <strong>de</strong>l<br />

peligro <strong>de</strong> que para los alumnos <strong>de</strong> lengua minoriza<strong>da</strong> (los alumnos catalanohablantes) este<br />

programa se convierta en un programa <strong>de</strong> sumersión que promueva un bilingüismo sustractivo.<br />

31<br />

Este mo<strong>de</strong>lo correspon<strong>de</strong> al que Baker llama Enseñanza Bilingüe General, que consi<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> los programas educativos fuertes para promover el bilingüismo y la biliteraci<strong>da</strong>d,<br />

32<br />

Según el Censo <strong>de</strong> 1991 los porcentajes <strong>de</strong> personas que sabe hablar en lengua catalana son:<br />

Alacant: 24.9%; Mutxamel: 47.3%; Xixona: 74.3%.<br />

— 388 —


El pluralismo cultural en los programas educativos bilingües<br />

momento <strong>de</strong> realización <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> campo, se encontraba matriculado en un<br />

programa educativo bilingüe (PIL, PEV y PIP bilingüe), y una muestra<br />

representativa <strong>de</strong> los alumnos <strong>de</strong>l PIP monolingüe, que se ha extraído <strong>de</strong> los<br />

grupos <strong>de</strong> alumnos paralelos a los <strong>de</strong> los programas bilingües en los mismos<br />

centros educativos. 33<br />

Adscripción etnolingüística e i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d<br />

En este trabajo queremos <strong>de</strong>scribir en qué medi<strong>da</strong> la asistencia a los<br />

programas educativos bilingües afecta o modifica la adscripción etnolingüística<br />

<strong>de</strong> los alumnos o su i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d. Los dos conceptos están relacionados pero no<br />

son semejantes. Mientras que la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d etnolingüística creemos que se<br />

percibe como un ámbito <strong>de</strong> pertenencia básicamente lingüística y cultural, la<br />

i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d está relaciona<strong>da</strong>, sobre todo, con aspectos <strong>de</strong> la adscripción i<strong>de</strong>ológica<br />

<strong>de</strong> los individuos.<br />

La adscripción etnolingüística<br />

Para valorar el cambio <strong>de</strong> adscripción etnolingüística hemos comparado la<br />

primera lengua en que los alumnos <strong>de</strong>claran haber aprendido a hablar 34 con la<br />

adscripción etnolingüística preferente con que los alumnos se i<strong>de</strong>ntifican en la<br />

actuali<strong>da</strong>d. 35 Lógicamente, la primera lengua <strong>de</strong> los alumnos marca<br />

habitualmente su adscripción etnolingüística, pero no <strong>de</strong> una manera <strong>de</strong>finitiva.<br />

Por eso, queríamos averiguar si hay alumnos que hayan cambiado su<br />

adscripción etnolingüística, y en qué sentido. El aspecto que más nos interesa<br />

<strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> adscripción etnolingüística es la influencia que los diferentes<br />

programas educativos pue<strong>da</strong>n tener en este proceso.<br />

El gráfico 1 muestra la relación entre el cambio <strong>de</strong> adscripción lingüística y<br />

el programa educativo <strong>de</strong> los alumnos. Como se pue<strong>de</strong> observar, el PEV<br />

consigue su objetivo fun<strong>da</strong>mental: el mantenimiento <strong>de</strong> la lengua y la cultura <strong>de</strong><br />

los alumnos, que recor<strong>da</strong>mos que es la lengua minoriza<strong>da</strong> en el contexto. 36 El<br />

33 Resumiendo en cifras, este trabajo se basa en un total <strong>de</strong> 202 alumnos: 67 que cursaban el<br />

Programa <strong>de</strong> Inmersión Lingüística, 14 que seguían el Programa <strong>de</strong> Enseñanza en Valenciano, 33<br />

<strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Incorporación Progresiva con equilibrio entre las áreas <strong>de</strong> conocimiento<br />

imparti<strong>da</strong>s en lengua catalana y las áreas imparti<strong>da</strong>s en castellano, y 88 alumnos <strong>de</strong> programas <strong>de</strong><br />

Incorporación Progresiva impartidos totalmente o muy mayoritariamente en castellano.<br />

34 La pregunta <strong>de</strong>l test es: “¿En qué lengua te enseñaron a hablar?: a) Valenciano; b) Castellano;<br />

c) Castellano y valenciano simultáneamente; d) En otra lengua diferente”.<br />

35 La pregunta para valorar la adscripción etnolingüística actual es: “Tú, ¿cómo te consi<strong>de</strong>ras a ti<br />

mismo?: a) Principalmente valencianohablante; b) Principalmente castellanohablante; c)<br />

Igualmente valencianohablante que castellanohablante”.<br />

36 Conviene recor<strong>da</strong>r que el Programa <strong>de</strong> Enseñanza en Valenciano es, según la clasificación <strong>de</strong><br />

Skutnabb-Kangas (1981: 125-135; 1988: 22-27), un programa <strong>de</strong> mantenimiento <strong>de</strong> la primera<br />

lengua o, según la clasificación <strong>de</strong> Baker (1997: 220, 231-234), <strong>de</strong> mantenimiento <strong>de</strong> la lengua<br />

patrimonial.<br />

— 389 —


Josep M. Bal<strong>da</strong>quí Escan<strong>de</strong>ll<br />

100% <strong>de</strong> los alumnos <strong>de</strong> este programa, que tienen como primera lengua el<br />

catalán, continúan manteniendo su adscripción etnolingüística originaria. 37<br />

Gráfico 1: relación entre el cambio <strong>de</strong> adscripción etnolingüística y los<br />

programas educativos<br />

P<br />

ercentatges 100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Cambios <strong>de</strong> adscripción etnolingüística<br />

según los programas educativos<br />

74<br />

60<br />

9<br />

10<br />

10 19<br />

9<br />

PIP<br />

PIL<br />

100<br />

PEV<br />

Cambios adscripción<br />

sin cambios<br />

catalán->bilingüe<br />

bilingüe -> catalán<br />

bilingüe->castellano<br />

cast. -> bil. o cat.<br />

Aunque en el PIP hay movili<strong>da</strong>d en todos los sentidos, no todos los cambios<br />

<strong>de</strong> adscripción etnolingüística que se <strong>da</strong>n en este grupo tienen la misma<br />

intensi<strong>da</strong>d. El análisis <strong>de</strong> los residuos estan<strong>da</strong>rizados y ajustados <strong>de</strong> la tabla <strong>de</strong><br />

contingencia indica que, en este grupo, hay una frecuencia <strong>de</strong> cambio mayor <strong>de</strong><br />

la que se podría esperar por el simple azar en el paso <strong>de</strong> alumnos<br />

originariamente bilingües a la autadscripción como castellanohablantes (9.9%).<br />

También hay diferencias estadísticamente significativas en este grupo en<br />

relación a la reduci<strong>da</strong> canti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> alumnos bilingües que pasan a<br />

autoconsi<strong>de</strong>rarse como catalanohablantes (1.7%). Estos cambios podrían ser un<br />

indicio, aunque se ha <strong>de</strong> ser muy pru<strong>de</strong>nte en esta afirmación, <strong>de</strong> que, para un<br />

cierto porcentaje <strong>de</strong> alumnos, este programa actúa como un programa <strong>de</strong><br />

sumersión lingüística que, en vez <strong>de</strong> enriquecer el bagaje lingüístico <strong>de</strong> los<br />

alumnos lo que hace es sustituir una lengua por otra. De hecho, el peligro <strong>de</strong><br />

que el Programa <strong>de</strong> Incorporación Progresiva pue<strong>da</strong> favorecer, bajo ciertas<br />

circunstancias, el bilingüismo sustractivo ha sido señalado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong><br />

vista teórico por Pascual y Sala (1991: 120-121).<br />

37 Las diferencias encontra<strong>da</strong>s en los cambios <strong>de</strong> adscripción etnolingüística respecto <strong>de</strong> los<br />

programas educativos (prueba Chi Cuadrado <strong>de</strong> Pearson) son estadísticamente significativas<br />

(p = 0.00360). El análisis <strong>de</strong> los residuos estan<strong>da</strong>rizados y ajustados indica que el porcentaje <strong>de</strong><br />

mantenimiento <strong>de</strong> la adscripción etnolingüística en los alumnos <strong>de</strong>l PEV no es <strong>de</strong>bido al azar.<br />

To<strong>da</strong>s las diferencias que comentamos en este apartado son estadísticamente significativas (p <<br />

0.05).<br />

— 390 —


El pluralismo cultural en los programas educativos bilingües<br />

Respecto al PIL, cabe <strong>de</strong>stacar, en primer lugar, que presenta una frecuencia<br />

<strong>de</strong> alumnos sin cambios muy baja, únicamente el 59.7%. El examen <strong>de</strong> los<br />

residuos indica que esta frecuencia tan baja no es <strong>de</strong>bi<strong>da</strong> a la casuali<strong>da</strong>d, sino<br />

que está relaciona<strong>da</strong> con el tipo <strong>de</strong> programa educativo. Por tanto, es un<br />

programa que favorece la movili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la adscripción lingüística. El análisis <strong>de</strong><br />

los cambios muestra que son estadísticamente significativos el 19.4% <strong>de</strong> los<br />

alumnos que pasan <strong>de</strong> tener como primera lengua el castellano a<br />

autoconsi<strong>de</strong>rarse como bilingües o catalanohablantes y el 10.4% <strong>de</strong> alumnos <strong>de</strong><br />

este programa que pasan <strong>de</strong> ser bilingües a autoconsi<strong>de</strong>rarse como<br />

catalanohablantes. Así mismo, también <strong>de</strong>staca significativamente el hecho <strong>de</strong><br />

tener un porcentaje muy reducido (1.5%) <strong>de</strong> alumnos originariamente bilingües<br />

que, en la actuali<strong>da</strong>d, se autoconsi<strong>de</strong>ran principalmente castellanohablantes.<br />

En resumen, el PIP favorece, sobre todo, que los alumnos originariamente<br />

bilingües se <strong>de</strong>canten hacia autoconsi<strong>de</strong>rarse, en la actuali<strong>da</strong>d, como<br />

castellanohablantes, y limita la posibili<strong>da</strong>d que estos mismos alumnos se<br />

<strong>de</strong>canten hacia la integración en el grupo que se autoconsi<strong>de</strong>ra catalanohablante.<br />

El PIL es el programa que promueve una mayor movili<strong>da</strong>d lingüística y<br />

favorece, sobre todo, que los alumnos <strong>de</strong> primera lengua castellana se<br />

autoconsi<strong>de</strong>ren en la actuali<strong>da</strong>d como bilingües, y que los alumnos<br />

originariamente bilingües se integren en el grupo que se autoconsi<strong>de</strong>ra<br />

principalmente catalanohablante. Por último, el PEV, integrado en su totali<strong>da</strong>d<br />

por alumnos catalanohablantes, <strong>de</strong>staca por su eficacia en el mantenimiento <strong>de</strong><br />

la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d lingüística originaria <strong>de</strong> los alumnos.<br />

Las conclusiones que se acaban <strong>de</strong> comentar coinci<strong>de</strong>n con los objetivos<br />

básicos <strong>de</strong> los programas educativos bilingües. Así, el Programa <strong>de</strong> Inmersión<br />

Lingüística, que se plantea entre sus objetivos el bilingüismo y el biculturalismo<br />

o pluralismo cultural, consigue que una parte significativa <strong>de</strong> sus alumnos pasen<br />

<strong>de</strong> tener como primera lengua el castellano a autoconsi<strong>de</strong>rarse bilingües e,<br />

incluso, que los alumnos que han aprendido a hablar en las dos lenguas se<br />

<strong>de</strong>canten hacia una i<strong>de</strong>ntificación plena con la lengua socialmente subordina<strong>da</strong>.<br />

Igualmente, el PEV consigue su objetivo primordial <strong>de</strong> mantenimiento <strong>de</strong> la<br />

lengua y <strong>de</strong> la cultura <strong>de</strong> los alumnos, que es una lengua minoriza<strong>da</strong> (Skutnabb-<br />

Kangas 1988: 27, 129; Arnau et al. 1992: 15, 17; Baker 1997: 219-220, 231-<br />

232). Por último, se han visto indicios <strong>de</strong>l peligro <strong>de</strong> que el Programa <strong>de</strong><br />

Incorporación Progresiva favorezca el cambio <strong>de</strong> la lengua minoriza<strong>da</strong> por la<br />

lengua dominante, promoviendo, por tanto, el bilingüismo substractivo y<br />

actuando, en la práctica, como un programa <strong>de</strong> sumersión lingüística (Skutnabb-<br />

Kangas 1981: 126-128; Pascual / Sala 1991: 120-121; Arnau et al. 1992: 13;<br />

Baker 1997: 220-222).<br />

— 391 —


Josep M. Bal<strong>da</strong>quí Escan<strong>de</strong>ll<br />

Las i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>s valenciana y española<br />

En la encuesta que contestaron los alumnos había dos preguntas <strong>de</strong>stina<strong>da</strong>s a<br />

valorar el grado <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación que expresaban respecto <strong>de</strong> las i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

valenciana y española. 38 Las preguntas se formularon <strong>de</strong> manera que no se<br />

pudieran interpretar <strong>de</strong> manera excluyente, sino que ca<strong>da</strong> alumno pudiese tener,<br />

al mismo tiempo, puntuaciones altas (o bajas) en una y otra i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d.<br />

El estudio <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los alumnos ha puesto <strong>de</strong> manifiesto que las<br />

i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>s valenciana y española no son excluyentes: se pue<strong>de</strong> tener una<br />

i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d valenciana alta y, al mismo tiempo, tener también una i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d española<br />

eleva<strong>da</strong>. Es un resultado similar al obtenido por Viladot (1991, 1993) en Cataluña.<br />

Nuestros resultados muestran que la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d española es relativamente eleva<strong>da</strong><br />

en todos los grupos <strong>de</strong> alumnos, in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> la primera lengua y <strong>de</strong>l<br />

programa educativo, mientras que el grado <strong>de</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d valenciana es mucho más<br />

variable.<br />

Hemos seguido a Ros, Cano y Huici (1987: 248, 251) para calcular el Índice<br />

Sustractivo <strong>de</strong> la I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d Española (ISIE), que combina el grado <strong>de</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d<br />

valenciana y el grado <strong>de</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d española. Este índice se obtiene restando el<br />

grado <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación con la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d española <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación<br />

con la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d valenciana. 39<br />

El gráfico 2 muestra las relaciones entre las i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>s valenciana y<br />

española, combina<strong>da</strong>s en el Índice Sustractivo <strong>de</strong> la I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d Española (ISIE),<br />

el programa educativo y la primera lengua. La lectura <strong>de</strong> este gráfico pone <strong>de</strong><br />

manifiesto que:<br />

a) Los alumnos <strong>de</strong> primera lengua castellana se i<strong>de</strong>ntifican siempre<br />

predominantemente como españoles, pero en la medi<strong>da</strong> que han asistido a<br />

programas educativos bilingües, tienen ten<strong>de</strong>ncia a i<strong>de</strong>ntificarse como<br />

valencianos en mayor grado;<br />

b) Los alumnos bilingües familiares varían entre una clara i<strong>de</strong>ntificación<br />

española si se encuentran matriculados en el PIP básico, el equilibrio si se<br />

encuentran matriculados en el PIP bilingüe y el predominio <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>ntificación<br />

valenciana si están matriculados en el PIL;<br />

c) Los alumnos <strong>de</strong> primera lengua catalana varían entre una situación <strong>de</strong><br />

ligero predominio <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>ntificación española si se encuentran matriculados en<br />

38 Las preguntas son: “¿En qué grado te consi<strong>de</strong>ras español? Indícalo siguiendo la siguiente<br />

escala: a) Na<strong>da</strong>; b) Poco; c) A medias; d) Mucho; e) Totalmente”, y “¿En qué grado te consi<strong>de</strong>ras<br />

valenciano? Indícalo siguiendo la siguiente escala: a) Na<strong>da</strong>; b) Poco; c) A medias; d) Mucho; e)<br />

Totalmente”.<br />

39 Los valores <strong>de</strong> este índice pue<strong>de</strong>n oscilar entre -4 y 4. El valor 4 correspon<strong>de</strong> a los alumnos<br />

plenamente i<strong>de</strong>ntificados con la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d valenciana y na<strong>da</strong> i<strong>de</strong>ntificados con la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d<br />

española. El valor -4 correspon<strong>de</strong> a los alumnos plenamente i<strong>de</strong>ntificados con la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d<br />

española y na<strong>da</strong> i<strong>de</strong>ntificados con la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d valenciana. El valor 0 correspon<strong>de</strong> al equilibrio<br />

entre las dos i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />

— 392 —


El pluralismo cultural en los programas educativos bilingües<br />

el PIP y el predominio <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d valenciana si se encuentran matriculados<br />

en el PIL o en el PEV. 40<br />

Gráfico 2: relación entre el Índice Substractivo <strong>de</strong> la I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d<br />

Española (ISIE), la primera lengua y el programa educativo<br />

Media ISIE<br />

2<br />

1<br />

0<br />

-1<br />

-2<br />

-3<br />

PIP monolingüe<br />

PIP bilingüe<br />

Programa educativo<br />

PIL<br />

Dentro <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> jóvenes <strong>de</strong> primera lengua castellana cabe <strong>de</strong>stacar los<br />

resultados obtenidos por los alumnos <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Inmersión. Se comprueba<br />

que no experimentan una pérdi<strong>da</strong> <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d cultural originaria<br />

(básicamente española) en relación con los alumnos <strong>de</strong> su mismo grupo<br />

etnolingüístico escolarizados en la propia lengua, que es la lengua dominante<br />

<strong>de</strong>l contexto. Son <strong>da</strong>tos coinci<strong>de</strong>ntes con las conclusiones <strong>de</strong> las evaluaciones<br />

realiza<strong>da</strong>s en otros países (Swain / Lapkin 1982: 73-75; Genesee 1987: 103-<br />

106), que indican que los alumnos <strong>de</strong> inmersión mantienen su i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d<br />

originaria.<br />

Estos resultados muestran con clari<strong>da</strong>d que, mientras que los programas<br />

bilingües (PIL y PEV) ayu<strong>da</strong>n a preservar la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l grupo etnolingüístico<br />

minorizado (el grupo valenciano), los programas monolingües (PIP<br />

monolingüe) no <strong>de</strong>tienen el proceso <strong>de</strong> minorización <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d valenciana.<br />

Por lo tanto, todo parece indicar que, <strong>de</strong> una manera similar a lo que está<br />

sucediendo con la lengua catalana en el País Valenciano, la i<strong>de</strong>ntificación<br />

valenciana también está sufriendo un proceso <strong>de</strong> minorización que corre<br />

paralelo con el uso <strong>de</strong> las lenguas.<br />

40<br />

El análisis estadístico (prueba H <strong>de</strong> Kruskal-Wallis) indica que las diferencias no son <strong>de</strong>bi<strong>da</strong>s al<br />

azar (p < 0.0001).<br />

— 393 —<br />

PEV<br />

Primera lengua<br />

Castellano<br />

Bilingües<br />

Catalán


Josep M. Bal<strong>da</strong>quí Escan<strong>de</strong>ll<br />

Conclusiones<br />

Los resultados que se han <strong>de</strong>scrito en este trabajo coinci<strong>de</strong>n con los<br />

realizados en otros contextos en el sentido <strong>de</strong> que los programas <strong>de</strong><br />

mantenimiento <strong>de</strong> la lengua patrimonial permiten a los alumnos <strong>de</strong> lengua<br />

minoritaria el mantenimiento <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d lingüística y cultural, mientras que<br />

para los alumnos <strong>de</strong> primera lengua mayoritaria los programas <strong>de</strong> inmersión les<br />

permiten mantener su i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d originaria y, al mismo tiempo, promueven una<br />

mayor tolerancia e interés hacia la lengua y la cultura minoriza<strong>da</strong>. Se<br />

corroboran, por tanto, los resultados <strong>de</strong> estudios anteriores pero, al mismo<br />

tiempo, se aporta información novedosa sobre los jóvenes que son bilingües<br />

precoces familiares, es <strong>de</strong>cir, aquellos que han aprendido las dos lenguas <strong>de</strong> una<br />

manera natural durante la primera infancia, normalmente en el contexto<br />

familiar.<br />

En efecto, en las situaciones <strong>de</strong> contacto <strong>de</strong> lenguas como la que existe en el<br />

País Valenciano, son muy frecuentes las personas que apren<strong>de</strong>n las dos lenguas<br />

<strong>de</strong>l contexto en la primera infancia (antes <strong>de</strong> los tres años), sobre todo, a través<br />

<strong>de</strong> los matrimonios mixtos pero también por otras razones <strong>de</strong> carácter<br />

contextual, familiar, etc. Y este grupo bilingüe, a mitad <strong>de</strong> camino entre los dos<br />

grupos etnolingüísticos en contacto pero con una mayor atracción hacia la<br />

lengua mayoritaria, es un grupo <strong>de</strong> importancia capital en todo proceso <strong>de</strong><br />

recuperación y normalización <strong>de</strong> la lengua minoriza<strong>da</strong>.<br />

Nuestro estudio muestra que el grupo <strong>de</strong> jóvenes bilingües es el que presenta<br />

una mayor movili<strong>da</strong>d en relación con la autoadscripción etnolingüística y con la<br />

i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d. A<strong>de</strong>más, permite comprobar que los programas educativos bilingües,<br />

vehiculados en la lengua minoriza<strong>da</strong>, promueven la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los<br />

alumnos bilingües familiares con el grupo etnolingüístico minoritario y una<br />

i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d más <strong>de</strong>canta<strong>da</strong> hacia este mismo grupo, resultado que valoramos<br />

como muy positivo.<br />

También hemos podido comprobar otro resultado <strong>de</strong> gran trascen<strong>de</strong>ncia: la<br />

simple enseñanza <strong>de</strong> la lengua minoriza<strong>da</strong> como asignatura -situación que se ha<br />

calificado como un programa educativo monolingüe- pue<strong>de</strong> promover un<br />

bilingüismo sustractivo entre los alumnos bilingües familiares y <strong>de</strong> lengua<br />

minoriza<strong>da</strong>, y la perdi<strong>da</strong> <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d etnolingüística originaria.<br />

En resumen, estos <strong>da</strong>tos permiten valorar la influencia <strong>de</strong> los diferentes tipos<br />

<strong>de</strong> programas educativos (monolingües y bilingües) en la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d y la<br />

adscripción etnolingüística <strong>de</strong> los jóvenes, y comprobar la importancia <strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>rar la estrecha relación que existe entre la lengua y la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d en los<br />

procesos <strong>de</strong> normalización <strong>de</strong> las lenguas minoriza<strong>da</strong>s.<br />

— 394 —


El pluralismo cultural en los programas educativos bilingües<br />

Bibliografía<br />

Arnau, J. / Comet, C. / Serra, J. M. / Vila, I. (1992): La educación bilingüe.<br />

Barcelona: ICE <strong>de</strong> la Universitat <strong>de</strong> Barcelona / Horsori.<br />

Baker, C. (1997): Fun<strong>da</strong>mentos <strong>de</strong> educación bilingüe y bilingüismo. Madrid:<br />

Cátedra.<br />

Conselleria <strong>de</strong> Cultura, Educació i Ciència (1989): Coneixement <strong>de</strong>l valencià.<br />

Anàlisi <strong>de</strong>ls resultats <strong>de</strong>l Padró Municipal d’Habitants <strong>de</strong> 1986. València:<br />

Generalitat Valenciana.<br />

Genesee, F. (1987): Learning Trough Two Languages. Studies of Immersion<br />

and Bilingual Education: Canadian Perspective. Cambridge, MA: Newbury<br />

House.<br />

Pascual, V. / Sala, V. (1991): Un mo<strong>de</strong>l educatiu per a un sistema escolar amb<br />

tres llengües I. Proposta organitzativa. València: Generalitat Valenciana.<br />

Ros, M. / Cano, J. I. / Huici, C. (1987): “Language and intergroup perception in<br />

Spain”. Journal of Language and Social Psychology 6, 3-4. 243-259.<br />

Skutnabb-Kangas, T. (1981): Bilingualism or Not: The Education of Minorities.<br />

Clevedon: Multilingual Matters.<br />

Skutnabb-Kangas, T. (1988): “Multilingualism and the education of minority<br />

children” in Skutnabb-Kangas, T. / Cummins, J. (eds.) (1988): Minority<br />

Education. From Shame to Struggle. Clevedon: Multilingual Matters. 9-44.<br />

Swain, M. / Lapkin, S. (1982): Evaluating Bilingual Education: A Canadian<br />

Case Study. Clevedon: Multilingual Matters.<br />

Viladot I Presas, M. A. (1991): “I<strong>de</strong>ntitat ètnica i pluralisme cultural i<br />

lingüístic”. Revista <strong>de</strong> Catalunya, 47. 26-40.<br />

Viladot I Presas, M. A. (1993): I<strong>de</strong>ntitat i vitalitat lingüística <strong>de</strong>ls catalans.<br />

Barcelona: Columna.<br />

— 395 —


Experiencias <strong>da</strong> docencia <strong>da</strong> lingua galega en Catalunya<br />

Teresa Bermú<strong>de</strong>z / Amparo Cereixo<br />

Universitat Autónoma <strong>de</strong> Barcelona / Universitat <strong>de</strong> Barcelona<br />

1. Presentación <strong>da</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> docente<br />

1.1. Universitat <strong>de</strong> Barcelona<br />

a. Marco académico: A Universitat <strong>de</strong> Barcelona é a única <strong>de</strong> fóra <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />

que ofrece a licenciatura <strong>de</strong> Filoloxía Galega <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1981, impulsa<strong>da</strong> polo Dr.<br />

Losa<strong>da</strong>. Na última reforma <strong>de</strong> plans <strong>de</strong> estudio (2001) reduciuse ao 2º ciclo. Os<br />

estudiantes <strong>de</strong> filoloxía galega teñen unha serie <strong>de</strong> materias obrigatorias 41 e as<br />

optativas repártense entre complementos <strong>de</strong> literatura galega 42 e cultura<br />

galega 43 .<br />

b. Perfil do alumnado: Na maioría dos casos, os alumnos <strong>da</strong> licenciatura<br />

teñen algún tipo <strong>de</strong> relación con <strong>Galicia</strong> pero tamén hai alumnos sen relación co<br />

país, que ven a lingua e a literatura galegas como unha máis do ámbito <strong>da</strong><br />

Romania. O alumnado distribúese nun 15% galegos, 40% <strong>de</strong> segun<strong>da</strong>s<br />

xeracións galegas, e 45% <strong>de</strong> cataláns. Nas aulas conviven alumnos <strong>de</strong> Filoloxía<br />

Galega cos doutras licenciaturas que escollen as materias <strong>de</strong> galego como<br />

optativas. Entre estes últimos cremos que cómpre facer dous grupos: a)<br />

alumnado proce<strong>de</strong>nte doutras faculta<strong>de</strong>s e que habitualmente opta por materias<br />

relaciona<strong>da</strong>s coa historia e a cultura galegas, ou materias <strong>de</strong> introducción ao<br />

galego e b) estudiantes doutra filoloxía afeitos a abstraer conceptos lingüísticos<br />

e a reflexionar sobre a lingua e familiarizados coa terminoloxía lingüística e<br />

literaria; tamén neste caso, cumpriría distinguir entre alumnos <strong>de</strong> filoloxías<br />

románicas, dispersos por to<strong>da</strong>s as materias <strong>de</strong> galego, <strong>da</strong>queles que teñen como<br />

obxecto <strong>de</strong> estudio linguas ou literaturas non románicas e que preferentemente<br />

optan por materias relaciona<strong>da</strong>s coa literatura e coa cultura.<br />

1.2. Universitat Autònoma <strong>de</strong> Barcelona<br />

a. Marco académico: As materias que se imparten na nosa universi<strong>da</strong><strong>de</strong> son<br />

<strong>de</strong> libre acceso para todo o campus, <strong>de</strong> xeito que po<strong>de</strong>n matricularse alumnos <strong>de</strong><br />

calquera titulación. Así, teñen a consi<strong>de</strong>ración oficial <strong>de</strong> materias “Campus”<br />

41 Sociolingüística do galego, Fonética e Fonoloxía do Galego, Historia e cultura galegas (2<br />

niveis), Gramática galega (2), Literatura galega (6), Historia <strong>da</strong> lingua galega (2).<br />

42 Estéticas <strong>de</strong> Resistencia na Literatura Galega; Mitoloxías Nacionais e Creación Literaria en<br />

<strong>Galicia</strong>; Teatro galego: o texto dramático e a súa representación; Tradición e Ruptura na<br />

Literatura Galega Contemporánea.<br />

43 OCamiño <strong>de</strong> Santiago; Mitoloxía popular galega e Viaxeiros por <strong>Galicia</strong>.<br />

— 397 —


Teresa Bermú<strong>de</strong>z / Amparo Cereixo<br />

Cultura i Societat Gallegues, Història <strong>de</strong> Galícia e Literatura Gallega actual.<br />

A<strong>de</strong>mais, as materias <strong>de</strong> Llengua i Cultura Gallegues I e II son <strong>de</strong> libre elección<br />

cunha vinculación máis estreita coa Facultat <strong>de</strong> Lletres, cando menos<br />

formalmente. To<strong>da</strong>s elas teñen carácter semestral (5 CA) e son in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes<br />

entre si.<br />

b. Perfil do alumnado: A Universitat Autònoma <strong>de</strong> Barcelona está situa<strong>da</strong><br />

fóra <strong>da</strong> ci<strong>da</strong><strong>de</strong>, na área metropolitana <strong>de</strong> Barcelona, que medrou con gran forza<br />

a partir <strong>da</strong>s déca<strong>da</strong>s dos cincuenta e sesenta, mercé á afluencia <strong>de</strong> inmigrantes.<br />

Son precisamente os <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>sa poboación, non só galega, os que<br />

compoñen a maior parte do noso alumnado. A porcentaxe dos que posúen<br />

ascen<strong>de</strong>ncia galega atinxe a penas o 30% e o resto son rapaces cataláns, en boa<br />

parte con orixe noutras comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autónomas. A heteroxenei<strong>da</strong><strong>de</strong> prima<br />

tamén na formación académica e nos intereses do alumnado, polo feito <strong>de</strong> seren<br />

materias abertas a todo o campus. Atopamos grupos variados que reúnen<br />

estudiantes <strong>de</strong> Veterinaria, Química, Filoloxía, Ciencia e Tecnoloxía dos<br />

Alimentos, Enxeñería industrial, Xornalismo ou Psicope<strong>da</strong>goxía, por exemplo,<br />

nunha diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> que condiciona a elaboración do programa.<br />

2. Paralelismo sociolingüístico e motivación<br />

Po<strong>de</strong>mos preguntarnos por qué alumnos cataláns escollen galego como LM.<br />

Gardner e Lambert (1959) distinguiron dous tipos <strong>de</strong> motivacións que levan a<br />

unha persoa á escolla dunha LM: motivación integradora e motivación<br />

instrumental. A integradora, fun<strong>da</strong>mental na aprendizaxe dunha lingua, é a<br />

consecuencia <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s positivas cara aos falantes <strong>da</strong> LM e o <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong> se<br />

relacionar con eles (Véx. Díaz Pérez 1988:58). Pola contra, a motivación<br />

instrumental vén <strong>de</strong>termina<strong>da</strong> polo feito <strong>de</strong> que é a lingua un “instrumento” <strong>de</strong><br />

comunicación que, en moitos casos, é obrigatorio coñecer por motivos<br />

económicos, sociais, etc.<br />

Esta clasificación está moi relaciona<strong>da</strong> coa teoría <strong>de</strong> Ni<strong>da</strong> (1956), para quen o<br />

máis importante no éxito <strong>da</strong> aprendizaxe dunha lingua é o <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong> se<br />

comunicar cunha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>, ben sexa por motivos económicos ou persoais.<br />

Enga<strong>de</strong>, a<strong>de</strong>mais, que en moitos casos este <strong>de</strong>sexo trae consigo certa<br />

sensibili<strong>da</strong><strong>de</strong> cara á comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> falante <strong>da</strong> LM.<br />

Clasificaremos os motivos dos nosos alumnos en torno aos dous tipos <strong>de</strong><br />

motivación <strong>de</strong>scrita anteriormente, se ben cómpre sinalar que a maioritaria, sen<br />

ser a única, é a integradora. Así, e <strong>de</strong>ixando a un lado a vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong> reintegrarse<br />

na cultura familiar dos <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> galegos, nas enquisas sobre motivación<br />

atopamos repeti<strong>da</strong>mente o interese pola “cultura galega”, con precisións<br />

reveladoras como “tengo curiosi<strong>da</strong>d por conocer esta cultura, que creo que se<br />

parece bastante a la catalana”. Tamén recollemos confesións do tipo: “He<br />

escogido la asignatura porque me parece muy bien que igual que sé catalán,<br />

— 398 —


Experiencias <strong>da</strong> docencia <strong>da</strong> lingua galega en Catalunya<br />

<strong>de</strong>bería saber gallego y vasco”. Neste tipo <strong>de</strong> motivación po<strong>de</strong>mos distinguir<br />

varios factores que favorecen a escolla do galego como LM:<br />

1. Tanto <strong>Galicia</strong> como Catalunya comparten unha situación <strong>de</strong> contacto e<br />

conflicto lingüístico entre as súas respectivas linguas e a lingua oficial do<br />

Estado. Esta situación dá lugar a unha simpatía mutua nos individuos<br />

comprometidos coa supervivencia <strong>da</strong> lingua propia <strong>de</strong> ambas as dúas<br />

comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas. Esta simpatía e, aín<strong>da</strong> máis, soli<strong>da</strong>rie<strong>da</strong><strong>de</strong> está no<br />

cerne <strong>da</strong>s motivacións <strong>de</strong> gran parte do noso alumnado.<br />

2. A proxección exterior que nos últimos tempos experimentan a cultura e a<br />

literatura galegas, o éxito aca<strong>da</strong>do por algúns escritores galegos, mesmo<br />

traducidos ao catalán, a música galega ou a revitalización do turismo,<br />

favorecen e espertan o interese do noso alumnado.<br />

3. A gran canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> inmigrantes galegos instalados en Catalunya: apren<strong>de</strong>r<br />

a lingua e a cultura galegas é un xeito <strong>de</strong> se achegar a eles. A<strong>de</strong>mais, o feito<br />

<strong>de</strong> que os alumnos sen orixe galega coñezan e mesmo traten xente <strong>de</strong> orixe<br />

galega permítelles achegarse á cultura e á lingua galegas non só a través <strong>da</strong><br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong> académica senón tamén <strong>de</strong> forma directa, convivindo con xente<br />

que manifesta as características propias dun pobo e a súa cultura.<br />

A motivación instrumental tamén po<strong>de</strong> estar presente pero, aín<strong>da</strong> así, sempre<br />

<strong>de</strong>pen<strong>de</strong> ou vai liga<strong>da</strong> á integradora. A conciencia <strong>da</strong> proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s linguas é,<br />

sen dúbi<strong>da</strong>, un elemento positivo na escolla: “Creo que es una lengua muy<br />

cercana y que merece la pena conocerla. También pue<strong>de</strong> aportarme<br />

conocimientos laterales para mi titulación”. Son os alumnos do ámbito <strong>da</strong>s<br />

Letras os que confesan buscar unha rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong> instrumental, con testemuños<br />

como “complementan mi formación”, “tiene relación con mis estudios” dos<br />

alumnos <strong>de</strong> Hispánicas ou outros como: “en relación a Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s, esta<br />

asignatura liga con el trasfondo <strong>de</strong> multidisciplinarie<strong>da</strong>d e interés por todo tipo<br />

<strong>de</strong> culturas”. Neste tipo <strong>de</strong> motivación cómpre salientar a existencia <strong>de</strong><br />

empresas editoriais estableci<strong>da</strong>s en Barcelona que ofrecen unha saí<strong>da</strong> laboral<br />

(como traductores e correctores), ou empresas relaciona<strong>da</strong>s co mundo <strong>da</strong>s<br />

telecomunicacións, que valoran o coñecemento <strong>da</strong>s diversas linguas do Estado.<br />

Tense afirmado (Cabré Castellví 1999:37) que unha lingua non só é un<br />

significante cun significado asociado, senón tamén a visión que ca<strong>da</strong> pobo ten<br />

do mundo que o ro<strong>de</strong>a e, polo tanto, “el mitjà més perceptible i més global<br />

d'expressar i afirmar una cultura particular” e, asema<strong>de</strong>, “és product d'aquella<br />

cultura”. Ó ser así, apren<strong>de</strong>r unha lingua trae consigo o coñecemento ou, polo<br />

menos, o achegamento á cultura <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> falante, o cal confirma a nosa<br />

experiencia. Así, a motivación dos nosos alumnos/as vese reforza<strong>da</strong> pola<br />

simpatía sociolingüística que ten como base a “extensión” do compromiso coa<br />

lingua propia (no seu caso, o catalán) coa lingua minoriza<strong>da</strong> que se preten<strong>de</strong><br />

apren<strong>de</strong>r (galego). Este paralelismo <strong>da</strong> situación sociolingüística e do status<br />

— 399 —


Teresa Bermú<strong>de</strong>z / Amparo Cereixo<br />

máis ou menos “compartido” como linguas cooficiais nas súas respectivas<br />

comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas e no seo do Estado español constitúe, sen dúbi<strong>da</strong>,<br />

unha motivación extra, un aliciente adicional que logra favorecer o proceso <strong>de</strong><br />

ensino-aprendizaxe.<br />

3. Abor<strong>da</strong>xes e enfoques didácticos. Obxectivos xerais e específicos<br />

Aheteroxenei<strong>da</strong><strong>de</strong> do alumnado obriga a establecer uns obxectivos flexibles.<br />

Aos alumnos <strong>de</strong> F. Galega o nivel que se lles esixe, obviamente, é moito maior.<br />

O primeiro obxectivo é que aca<strong>de</strong>n unha competencia táctica que lles permita<br />

compensar os baleiros <strong>de</strong>bidos ao <strong>de</strong>scoñecemento do código ou a interrupcións<br />

no fluxo <strong>da</strong> comunicación causa<strong>da</strong>s por outros factores e que é fun<strong>da</strong>mental<br />

para apren<strong>de</strong>r unha LM. Neste momento o máis importante é incidir naqueles<br />

aspectos coinci<strong>de</strong>ntes entre as dúas linguas que xa coñecen e a lingua galega. O<br />

sistema <strong>de</strong> inmersión lingüística aplicado en Catalunya permite que todos os<br />

alumnos posúan unha competencia lingüística moi alta nas dúas linguas oficiais<br />

do país, o cal favorece notablemente a aprendizaxe.<br />

Unha vez logrado o primeiro, o seguinte obxectivo é lograr que todos eles<br />

aca<strong>de</strong>n a competencia lingüística, é dicir, que posúan un vocabulario básico e<br />

dominen as “regras estructurais elementais” (Monteagudo, Ca<strong>de</strong>rnos <strong>da</strong> lingua)<br />

para construíren enunciados dotados <strong>de</strong> sentido. É neste momento cando se fai<br />

fincapé sobre aqueles aspectos do galego que difiren <strong>da</strong>s linguas que eles xa<br />

dominan.<br />

Na UB acá<strong>da</strong>nse estas competencias a través <strong>da</strong>s materias <strong>de</strong> Lingua galega,<br />

mais cómpre afianzalas nas outras materias (Gramática Galega e Historia <strong>da</strong><br />

lingua). Xa que logo, os obxectivos <strong>de</strong>stas materias son dobres: por unha ban<strong>da</strong><br />

introducir conceptos teóricos e prácticos relacionados coa morfosintaxe (tanto<br />

diacrónica como sincrónica) e por outra, encamiñar estes novos coñecementos<br />

cara a unha mellora na competencia lingüística do alumno. Inténtase que<br />

reflexionen sobre os elementos formais <strong>da</strong> lingua en todos os seus planos, co<br />

obxectivo <strong>de</strong> que aca<strong>de</strong>n un maior coñecemento do código do galego.<br />

Por outra ban<strong>da</strong>, na UAB e como elemento común a to<strong>da</strong>s as materias no<br />

aspecto <strong>da</strong> cultura, dámoslle gran<strong>de</strong> importancia á autonomía na aprendizaxe do<br />

estudiante, a través <strong>da</strong> elaboración <strong>de</strong> traballos monográficos que permitan un<br />

achegamento práctico á reali<strong>da</strong><strong>de</strong> galega.<br />

4. Interferencias lingüísticas<br />

O feito <strong>de</strong> seren o galego e mais o catalán linguas románicas e, polo tanto,<br />

presentaren unhas estructuras moi semellantes supón unha clara vantaxe para o<br />

ensino-aprendizaxe dunha <strong>de</strong>stas linguas por parte <strong>de</strong> falantes <strong>da</strong> outra. Mais<br />

esta semellanza po<strong>de</strong> <strong>da</strong>r lugar ao establecemento <strong>de</strong> falsos paralelismos que<br />

provocan algúns erros e confusións. As interferencias lingüísticas que se<br />

— 400 —


Experiencias <strong>da</strong> docencia <strong>da</strong> lingua galega en Catalunya<br />

producen á hora <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>ren galego son dobres: catalán e castelán e nalgúns<br />

casos triples. Neste sentido, resulta útil diferenciar as situacións <strong>de</strong> parti<strong>da</strong><br />

“binomio”, que afectan aos contactos cunha segun<strong>da</strong> lingua por parte <strong>de</strong> falantes<br />

que só posúen unha lingua románica (castelán), fronte a situacións “trinomio”<br />

que viven os que teñen dúas linguas latinas como referencia (catalán e castelán),<br />

e por tanto estarían en proceso <strong>de</strong> adquiriren unha terceira. As transferencias<br />

lingüísticas aféctanlles a todos os niveis <strong>da</strong> lingua, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> as estructuras<br />

sintácticas ata ao léxico. Lott clasificou as interferencias en catro grupos: a)<br />

transferencia <strong>de</strong> estructura: *Fai moito <strong>de</strong> frío por Fa molt <strong>de</strong> fred; b) a<br />

sobreextensión dunha analoxía: o alumno traduce unha palabra <strong>da</strong> súa lingua á<br />

LM [*alonxar do cat. allunyar; *olleiras co sentido <strong>de</strong> “lentes”, tomado do<br />

catalán ulleres]; c) a substitución dáse naqueles casos nos que <strong>de</strong>scoñece unha<br />

palabra <strong>da</strong> LM e emprega a <strong>da</strong> súa propia lingua [*non me escolta] e d) os erros<br />

interlingüísticos/intralingüísticos que consisten no emprego dunha única forma<br />

cando na LM existen dous termos e na súa só un para expresar un mesmo<br />

contido [labios, beizos vs. llavis].<br />

Analizaremos a seguir os problemas máis significativos cos que se encontran<br />

os alumnos cataláns á hora <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>ren galego.<br />

4.1. A nivel gráfico e fonético 44 son perceptibles certos trazos diferenciais entre<br />

a lingua galega e a catalana, pero as dificulta<strong>de</strong>s non son excesivas.<br />

Así, as dúas linguas dispoñen <strong>de</strong> sete vocais tónicas, e cinco grafemas para a<br />

súa representación, <strong>de</strong> aí que en moitos casos as vocais medias precisen <strong>da</strong><br />

acentuación diacrítica para evitar ambigüi<strong>da</strong><strong>de</strong>s na escrita. A diferencia entre<br />

ambas linguas radica no tipo <strong>de</strong> acento empregado, así mentres que o galego<br />

adopta o til agudo en todos os casos, o catalán emprega un til grave co à (polo<br />

que os alumnos recorren a este til á hora <strong>de</strong> acentuar un a:*foi à casa) e as<br />

medias abertas è, ò e un til agudo coas pecha<strong>da</strong>s é, ó. A<strong>de</strong>mais, na acentuación<br />

diacrítica o catalán acentúa as formas pecha<strong>da</strong>s fronte ao galego que acentúa as<br />

abertas (oso-ós vs. óso-os).<br />

En canto ao sistema consonántico, as principais dificulta<strong>de</strong>s son 1) a<br />

articulación <strong>da</strong> nasal velar tal e como acontece cos falantes hispánicos ou <strong>de</strong><br />

calquera outra lingua carente <strong>de</strong>ste fonema; 2) a representación <strong>da</strong> /S/ xa que o<br />

catalán a grafa por medio dun x en posición inicial <strong>de</strong> palabra (Xavier, xocolata)<br />

e como ix en posición medial e final (caixa, baix), mentres que o x en posición<br />

medial reflicte o grupo /ks/. É este o motivo polo que nos primeiros contactos<br />

co galego escriben *foixen pola pileta, *coixo, *meixar, pronuncian ['keSo] e<br />

['kaSa] e ás veces prodúcense ultracorreccións: *que me <strong>de</strong>xou torto; 3) a<br />

representación <strong>da</strong> /tS/ en moitos casos transcríbena como x. Isto probablemente<br />

44<br />

Optamos por tratar conxuntamente estes dous aspectos porque en moitas ocasión están<br />

intimamente relacionados.<br />

— 401 —


Teresa Bermú<strong>de</strong>z / Amparo Cereixo<br />

estea relacionado co feito <strong>de</strong> que moitas falas catalanas substitúen o [S] polo [tS]<br />

e no canto <strong>de</strong> [Sabier] pronuncian [tSabier] <strong>de</strong> aí que á hora <strong>de</strong> representaren a<br />

africa<strong>da</strong> opten pola representación gráfica x no canto <strong>de</strong> ch 45 : *unha manxea <strong>de</strong><br />

cartos, *estando eu agaxado; e finalmente 4) hai que sinalar a ten<strong>de</strong>ncia dos<br />

galegos á <strong>de</strong>spalatalización do /¥/ é inexistente nas falas catalanas. Isto leva ao<br />

alumnado a confusións do tipo *para xuio e a non distinguiren entre maio e<br />

mallo. O cal unido á confusión /S/ ~ /tS/ fai que atopemos exemplos do tipo:<br />

*polo día coxo moscas no canto <strong>de</strong> polo día collo moscas.<br />

4.2. A nivel morfosintáctico, o máis significativo é, no que se refire ao<br />

substantivo, o xénero. Os substantivos inanimados concor<strong>da</strong>n maioritariamente<br />

nas dúas linguas (o costume / el costum; a suor / la suor...) pero nalgúns casos<br />

difire (o leite / la llet; o labor / la labor) polo que existen confusións do tipo<br />

*<strong>da</strong> sangue. Os substantivos e adxectivos con oposición xenérica en xeral non<br />

provocan dificulta<strong>de</strong>s, sen embargo observamos confusións naqueles<br />

proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> -ANE/-ANA [>-án/-ana] e-ANU/-ANA [>-án / -á] xa que a<br />

evolución do catalán fixo coincidir os dous resultados [-à/-ana]: *a meva<br />

irmana (cat. germana) ou *unha ci<strong>da</strong><strong>da</strong>na (cat. ciuta<strong>da</strong>na).<br />

No tocante ao pronome, cómpre salientar 1) a confusión entre te e che xa que<br />

tanto o catalán como o español posúen unha única expresión: *pagareite os<br />

<strong>de</strong>reitos <strong>de</strong> autor, *direite que o falaba moi ben; 2) a colocación, <strong>da</strong><strong>da</strong> a súa<br />

complexi<strong>da</strong><strong>de</strong>, hai que abor<strong>da</strong>la <strong>de</strong>s<strong>de</strong> to<strong>da</strong>s as materias relaciona<strong>da</strong>s coa lingua<br />

xa que son moitos os factores que inflúen na posición do clítico, a<strong>de</strong>mais hai<br />

unha forte ten<strong>de</strong>ncia á anteposición: *O atopei na rúa, *Lles levei as maletas; e<br />

finalmente 3) o abuso dos reflexivos, xa que a lingua catalana, fronte ao galego,<br />

posúe unha gran canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> verbos pronominais: *Lavouse as mans; non me<br />

gusta *discutirme cos meus pais ou *que el se <strong>de</strong>scansara un pouquiño.<br />

No tocante ao verbo, hai que sinalar o emprego <strong>da</strong>s formas compostas, xa que<br />

o sistema catalán si as presenta no seu paradigma. O uso <strong>de</strong>stas formas é máis<br />

frecuente nos pretéritos, tanto <strong>de</strong> indicativo como <strong>de</strong> subxuntivo, xa que fronte a<br />

unha única forma do galego (cantei e cantase) o catalán posúe tres (he cantat /<br />

cantí / vaig cantar e cantés /hagués cantat/ hagi cantat). O sistema perifrástico<br />

tamén presenta problemas, principalmente na construcción ir + inf. moi pouco<br />

usual entre os alumnos porque para eles anar + inf. indica valor <strong>de</strong> pasado e<br />

non <strong>de</strong> futuro como no galego, polo cal recorren maioritariamente ás formas<br />

sintéticas (cantarei). Para expresaren a obrigatorie<strong>da</strong><strong>de</strong> botan man <strong>da</strong><br />

construcción haber (<strong>de</strong>) + inf., xa que parten <strong>da</strong> perífrase haver <strong>de</strong> + inf. que<br />

posúe no catalán valor <strong>de</strong> obrigación, e <strong>de</strong>ixan <strong>de</strong> lado outras estructuras<br />

galegas como ter que + inf. Así a expresión catalana he d'estudiar tradúcena por<br />

hei <strong>de</strong> estudiar atribuíndolle exclusivamente o valor <strong>de</strong> obrigación cando no<br />

45 Grafía inexiste en catalán: cotxe, roig<br />

— 402 —


Experiencias <strong>da</strong> docencia <strong>da</strong> lingua galega en Catalunya<br />

galego esta perífrase presenta fun<strong>da</strong>mentalmente un valor <strong>de</strong> futuri<strong>da</strong><strong>de</strong>. Neste<br />

caso, o uso non resulta incorrecto mais noutros pó<strong>de</strong>se per<strong>de</strong>r o valor <strong>de</strong><br />

obrigatorie<strong>da</strong><strong>de</strong> e adquirir outros valores como acontece no seguinte caso: Vaig<br />

haver <strong>de</strong> fer moltes coses tradúcese por *Houben <strong>de</strong> facer moitas cousas<br />

(perífrase temporal que expresa inminencia). Finalmente, no que ao verbo se<br />

refire, ten<strong>de</strong>n a regularizar o presente do verbo ter (teño, *teñes, *teñe) e do<br />

verbo facer (fago, *faces, *face).<br />

A transferencia <strong>de</strong> estructuras catalanas á lingua galega reflíctese na sintaxe,<br />

basicamente en dous aspectos: 1) a eliminación <strong>da</strong>s preposicións febles ante<br />

unha cláusula introduci<strong>da</strong> por que, tal e como acontece en catalán: *Estou<br />

convencido que non fixo mal ningún, *A proba consiste que re<strong>da</strong>cten un<br />

proxecto (< Estic convençut que ha fet res <strong>de</strong> mal, La prova consisteix que<br />

re<strong>da</strong>ctin un projecte), e 2) o emprego <strong>de</strong> estructuras partitivas propias <strong>da</strong> súa<br />

lingua como nos seguintes exemplos: *fai moito <strong>de</strong> frío (< fa molt <strong>de</strong> fred) ou<br />

*¿canto <strong>de</strong> viño che teño que poñer? (< Quant <strong>de</strong> vi t'hagi <strong>de</strong> posar?).<br />

4.3. A nivel léxico-semántico, o catalán, en xeral, favorece a aprendizaxe do<br />

galego xa que predominan as concor<strong>da</strong>ncias: cogombro-cogombre; xeonllogenoll;<br />

vermello-vermell; as terminacións -ión / -ió: televisión / televisió; -<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

/ -tat: liber<strong>da</strong><strong>de</strong> / llibertat ou a productivi<strong>da</strong><strong>de</strong> do sufixo -ment / -mento na<br />

formación <strong>de</strong> substantivos <strong>de</strong>verbais: pagament / pagamento.<br />

Mais tamén atopamos algúns exemplos <strong>de</strong> “falsos amigos” como o verbo<br />

aturar (cat. “parar, <strong>de</strong>ter” vs. gal. “aguantar”), ou o emprego <strong>de</strong> explicar no<br />

canto <strong>de</strong> contar: Explicou uns chistes moi bos. Ao mesmo tempo, moitas<br />

expresións que do catalán pasaron ao español <strong>de</strong> Catalunya tamén son<br />

emprega<strong>da</strong>s en galego: *fan vaga por están en folga, *teño que avisar un paleta<br />

por teño que avisar un albanel ou *teño gana por teño fame. E o uso do verbo<br />

fer (facer) tan frecuente na lingua catalana fai que pregunten *a quen fixeches<br />

fóra no canto <strong>de</strong> a quen botaches fóra, se po<strong>de</strong>n *facer servir un lapis, en lugar<br />

<strong>de</strong> empregar~usar un lapis, que propoñan con frecuencia *ir facer un café no<br />

sitio <strong>de</strong> ir tomar un café ou que <strong>de</strong>claren que alguén *fai mala cara, se ten mala<br />

cara ou aspecto, e mesmo po<strong>de</strong>n confesar que algo *fai medo, en vez <strong>de</strong> pon<br />

medo, asusta.<br />

5. Conclusións<br />

A pesar <strong>de</strong> todos os fenómenos expostos ata o <strong>de</strong> agora, a aprendizaxe do galego<br />

por parte dun catalán resulta doa<strong>da</strong>. Cremos que é indispensable que o docente<br />

coñeza as dúas linguas para <strong>de</strong>se xeito, por unha ban<strong>da</strong>, po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>stacar as<br />

analoxías, é dicir, todos os puntos en común que favorecen a aprendizaxe, e por<br />

outra ban<strong>da</strong>, incidir naqueles aspectos que resultan máis complexos ou confusos<br />

— 403 —


Teresa Bermú<strong>de</strong>z / Amparo Cereixo<br />

<strong>da</strong><strong>da</strong> a diferencia entre ambas as linguas. Isto repercute tanto na programación <strong>da</strong><br />

materia como na presentación dos contidos.<br />

Finalmente, cómpre sinalar que as motivacións básicas que citamos anteriormente<br />

(simpatía e soli<strong>da</strong>rie<strong>da</strong><strong>de</strong> sociolingüística, a curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> pola cultura dun<br />

pobo con personali<strong>da</strong><strong>de</strong> propia) favorecen en gran maneira o labor docente, xa que<br />

a actitu<strong>de</strong> do alumnado é moi positiva.<br />

Bibliografía<br />

Cabré Castellví, M. T. (1999): “Lingüística aplica<strong>da</strong> i interculturalitat”, in<br />

Homenatge a Jesús Tusón. Barcelona: Empuries.<br />

Díaz Pérez, Fco. Javier (1988): “A motivación na aprendizaxe do galego en<br />

alumnos <strong>de</strong> fóra <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>”. Ca<strong>de</strong>rnos <strong>da</strong> lingua 17. 57-81.<br />

Ni<strong>da</strong>, E. A. (1956): “Motivation in Second Language Learning”. Language<br />

Learning 7. 3-4.<br />

Gardner, R. C. / Lambert, W.E. (1959): “Motivational Variables in Second<br />

Language Acquisition”. Canadian Journal of Psycology 13.<br />

Gardner, R.C. / MacIntyre, P. D. (1993): “On the Measurement of Affective<br />

Variable in Second Language Learning”. Language Learning 43: 2. 157-194<br />

López Valcárcel, X. M. (1991): “Normalización e didáctica <strong>da</strong> lingua”.<br />

Ca<strong>de</strong>rnos <strong>da</strong> lingua 4. 113-130.<br />

Postigo, Rosa María (1998): “Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> educación lingüística en contexto <strong>de</strong><br />

lenguas <strong>de</strong> contacto”, in Mendoza Fillola, A. (coord.) (1998): Conceptos<br />

clave en didáctica <strong>de</strong> la lengua y la literatura. ICE, Universitat <strong>de</strong> Barcelona.<br />

Silva Valdivia, Bieito (coord.) (1994): Didáctica <strong>da</strong> lingua en situacións <strong>de</strong><br />

contacto lingüístico. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Servicio <strong>de</strong> Publicacións e<br />

Intercambio Científico <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />

Vez Jeremías, José Manuel (1996): “As aprendizaxes <strong>de</strong> linguas estranxeiras.<br />

Avances <strong>da</strong> investigación no marco dunha dimensión europea”. Revista<br />

Galega do Ensino 23. Santiago <strong>de</strong> Compostela: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. 115-145.<br />

— 404 —


Veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento <strong>da</strong> información <strong>de</strong> material<br />

escrito en escolares bilingües galegos<br />

Camilo Brandín Feijoo<br />

Departamento <strong>de</strong> Psicoloxía Evolutiva e Comunicación. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo<br />

1. Introducción<br />

Nos últimos tempos produciuse unha serie <strong>de</strong> acontecementos con profun<strong>da</strong>s<br />

inci<strong>de</strong>ncias na situación sociolingüística galega, tales como a organización do<br />

Estado en comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autónomas, recoñecemento <strong>da</strong> diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística,<br />

promulgación <strong>da</strong> Lei <strong>de</strong> normalización lingüística, cooficialización do galego<br />

nos distintos ámbitos <strong>da</strong> administración, ensino do galego na escola e a súa<br />

utilización nos medios <strong>de</strong> comunicación.<br />

Con isto, púxose fin a prácticas <strong>de</strong> séculos nos que o galego estivo proscrito<br />

dos ámbitos sociais e académicos, creándose unha situación nova <strong>de</strong> efectos<br />

<strong>de</strong>scoñecidos para o futuro <strong>da</strong> lingua e <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> que aín<strong>da</strong> non foron<br />

analizados rigorosamente. O obxectivo <strong>de</strong>ste estudio preten<strong>de</strong> constatar en qué<br />

medi<strong>da</strong>, o novo status do galego e o seu estudio como materia obrigatoria<br />

escolar, durante os últimos quince anos, proporcionaron automatismos nos<br />

procesos cognitivo-lectores en ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s dúas linguas, tanto por parte dos<br />

bilingües rurais galego-castelán falantes como dos bilingües urbanos castelángalego<br />

falantes.<br />

2. O procesamento <strong>da</strong> información e automatismos lectores nos bilingües<br />

Previamente analizamos o modo cómo se producen estas habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s nos<br />

bilingües, xa que varios autores sosteñen que os tempos <strong>de</strong> procesamento e os<br />

automatismos lectores son os que precisamente máis diferencian os bilingües,<br />

ben sexa nas dúas linguas, ben na menos dominante. Magiste (1979) afirma que<br />

o tempo <strong>de</strong> procesamento dos bilingües é maior que o dos monolingües, e o dos<br />

trilingües maior que o dos bilingües. Outros investigadores (Favreau /<br />

Segalowitz 1983) <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>n que os bilingües na segun<strong>da</strong> lingua len máis <strong>de</strong><br />

vagar, e os procesos <strong>de</strong> automatización na <strong>de</strong>codificación só se conseguen na<br />

lingua materna ou dominante. Deste modo, o grao <strong>de</strong> automatización po<strong>de</strong> ser<br />

un punto <strong>de</strong> referencia e un bo indicador do dominio e competencia alcanza<strong>da</strong><br />

polos bilingües en ca<strong>da</strong> lingua. De feito, o grao <strong>de</strong> automatización e a<br />

veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> do procesamento atinxidos, que, á súa vez, se irán mellorando en<br />

función <strong>da</strong> práctica, é paralelo ó grao <strong>de</strong> dominio e aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong><br />

lingua dos bilingües (Snow 1999).<br />

A distinción entre as operacións mentais automáticas e as que precisan unha<br />

estratexia <strong>de</strong> control consciente van ter implicacións importantes na habili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

lectora tanto <strong>da</strong> L1 como <strong>da</strong> L2. Unha activi<strong>da</strong><strong>de</strong> complexa como a <strong>de</strong> ler<br />

— 405 —


Camilo Brandín Feijoo<br />

encerra un número alto <strong>de</strong> operacións prácticas que se <strong>de</strong>ben realizar<br />

automaticamente, tal como afirman LaBerge e Samuels (1974). Estas<br />

operacións automáticas consisten nun recoñecemento directo <strong>da</strong> palabra escrita<br />

sen nin sequera facer referencia á estructura do texto. Por outro lado, moitas<br />

operacións teñen que ser necesariamente non-automáticas ou ficar baixo control<br />

consciente; tal é o caso, por exemplo, dunha mesma palabra que mu<strong>da</strong> <strong>de</strong><br />

significado segundo os diferentes encadres contextuais. Por suposto,<br />

<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ndo <strong>da</strong>s <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> situación, a canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> atención requiri<strong>da</strong><br />

varía para compren<strong>de</strong>r o significado dos símbolos escritos.<br />

Este fenómeno pó<strong>de</strong>se esperar nos escolares bilingües, sobre todo na súa<br />

segun<strong>da</strong> lingua, cando o bilingüismo non é equilibrado. Así, algúns bilingües,<br />

aín<strong>da</strong> tendo un bo dominio en ambas as dúas linguas, mostran unha certa<br />

dificulta<strong>de</strong> na lectura <strong>da</strong> L2 e, con frecuencia, adoitan ler en L2 máis <strong>de</strong> vagar<br />

que en L1 (McNamara 1968). Favreau e Segalowitz (1983) constataron que<br />

incluso os bilingües en alto grao <strong>de</strong> dominio nas dúas linguas po<strong>de</strong>n ler en<br />

ambas cun bo grao <strong>de</strong> comprensión, pero a maioría len na segun<strong>da</strong> cunha<br />

veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> inferior e nunha <strong>da</strong>s súas investigacións chegan a conclusións nas<br />

que afirman:<br />

Os bilingües que compren<strong>de</strong>n e len na súa segun<strong>da</strong> lingua á mesma veloci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

que na primeira, posúen un esquema <strong>de</strong> tempos <strong>de</strong> reacción que suxiren e<br />

presupoñen un proceso automático na <strong>de</strong>codificación. Mentres que os<br />

bilingües que na segun<strong>da</strong> lingua teñen que ler máis <strong>de</strong> vagar, só posúen<br />

procesos automáticos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scodificación na primeira lingua, pero non na<br />

segun<strong>da</strong>. (Favreau / Segalowitz 1983: 568).<br />

Estes retardos débense a razóns non <strong>de</strong> todo precisas, aín<strong>da</strong> que relaciona<strong>da</strong>s<br />

coa falta <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuación do vocabulario ou <strong>de</strong> sintaxe. Pó<strong>de</strong>se intuír que este<br />

atraso na lectura na segun<strong>da</strong> lingua po<strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r, en parte, dunha inferior<br />

capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para captar o significado <strong>da</strong>s palabras escritas, a estructura sintáctica<br />

e semántica. Neste caso o cerebro non automatizou os procesos <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>scodificación dos símbolos <strong>da</strong>s palabras, polo que precisan máis tempo para<br />

interpretar o seu significado (Obler 1999).<br />

Segundo García Madruga (1991), o mo<strong>de</strong>lo orixinal do procesamento <strong>da</strong><br />

información proposto por Atkinson é o que mellor po<strong>de</strong> explicar o proceso <strong>da</strong><br />

comprensión e automatización lectora, a partir <strong>da</strong> hipótese dos tres sistemas <strong>de</strong><br />

almacenamento <strong>da</strong> memoria: (a) a memoria sensorial fai que a información<br />

impresa capta<strong>da</strong> pola vista permita obter unha <strong>de</strong>scrición completa e exacta <strong>da</strong><br />

imaxe percibi<strong>da</strong> manténdoa durante un período moi breve, inferior a medio<br />

segundo; (b) a memoria a curto prazo fai que esta información proveniente do<br />

exterior poi<strong>da</strong> ser codifica<strong>da</strong> e almacena<strong>da</strong>, on<strong>de</strong> po<strong>de</strong> permanecer uns poucos<br />

segundos; finalmente, chega á (c) memoria a longo prazo, un almacén<br />

permanente <strong>da</strong> información que fomos acumulando a partir <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s as<br />

aprendizaxes anteriores, como coñecementos xerais significativos e organi-<br />

— 406 —


Veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento <strong>da</strong> información <strong>de</strong> material escrito en escolares bilingües galegos<br />

zados, neste caso, referidos á lectura. E na comprensión e automatización<br />

lectora interveñen dous elementos básicos: o significante (a palabra escrita) e o<br />

significado (o concepto mental). Pero nos bilingües o significante represéntase<br />

<strong>de</strong> distinta maneira en ca<strong>da</strong> lingua, e pui<strong>de</strong>ra suce<strong>de</strong>r que, <strong>de</strong>bido á maior<br />

familiari<strong>da</strong><strong>de</strong> cunha <strong>de</strong>las, todos estes procesos <strong>de</strong> paso duns a outros elementos<br />

estean máis automatizados nun dos idiomas, reducíndose os tempos <strong>de</strong> procesamento<br />

mental no que sexa dominante.<br />

Así os mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> procesamento <strong>da</strong> información, referidos á <strong>de</strong>scodificación<br />

<strong>de</strong> palabras escritas, enten<strong>de</strong>n que esta activi<strong>da</strong><strong>de</strong> se inicia coa percepción<br />

sensorial, sendo a responsable <strong>de</strong> que as uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s percibi<strong>da</strong>s polos ollos poi<strong>da</strong>n<br />

pasar ó cerebro como uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> información. Sen embargo, a cuestión<br />

principal é saber cómo se produce esa engrenaxe. Crow<strong>de</strong>r (1985), apoiándose<br />

nos traballos levados a cabo, afirma que parece existir un proceso relacionado<br />

coa fala que permite explicar este feito. Segundo o dito autor, a información<br />

proce<strong>de</strong>nte do texto é reti<strong>da</strong> brevemente na memoria icónica, <strong>de</strong> on<strong>de</strong> a rescata<br />

un proceso <strong>de</strong> exploración que leva a “nomear as letras e sílabas mentalmente”.<br />

E o son resultante <strong>de</strong> pronuncialas mentalmente ou en voz alta pasa a un<br />

almacén <strong>de</strong> información auditiva. Existe, pois, un nivel inicial <strong>de</strong> representación<br />

icónica que, probablemente, contén moita información, pero só durante<br />

milésimas <strong>de</strong> segundo. Un explorador visual explóraas e lévaas a un sistema <strong>de</strong><br />

recoñecemento a gran veloci<strong>da</strong><strong>de</strong>. E para “rescatar” a información do esquecemento,<br />

o suxeito leva a cabo un proceso <strong>de</strong> “nomear encuberto” que lle<br />

permite reter a información <strong>de</strong> forma case in<strong>de</strong>fini<strong>da</strong>. Ou sexa, que a<br />

información visual proce<strong>de</strong>nte do texto escrito en comprensión significativa<br />

producirase pola función que exerce a memoria, actuando a fala vocal, subvocal<br />

ou mental como mediador responsable, encargándose a memoria a longo prazo<br />

<strong>de</strong> continuar o proceso, utilizando o amplo cau<strong>da</strong>l <strong>de</strong> coñecementos almacenados<br />

nese gran banco <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos que leva acumulando <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s as experiencias<br />

anteriores (Molina 1991).<br />

Pero este proceso, nos bilingües po<strong>de</strong> ser específico para ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s<br />

linguas, pois en calquera <strong>de</strong>las estes proce<strong>de</strong>mentos po<strong>de</strong>n estar máis ou menos<br />

establecidos, e os almacéns <strong>de</strong> información <strong>da</strong>s experiencias anteriores tamén<br />

po<strong>de</strong>n ser moi diferentes. Deste modo, a veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> recoñecemento <strong>de</strong><br />

palabras ou frases por parte dos bilingües, nunha e outra lingua, <strong>de</strong>terminará as<br />

súas correspon<strong>de</strong>ntes habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s e os graos <strong>de</strong> automatización dos procesos<br />

cognitivo-lectores.<br />

3. Obxectivos<br />

Así, pois, aténdonos ás indicacións teóricas anteriormente expostas,<br />

propuxémonos constatar en qué medi<strong>da</strong> os seus enunciados se cumpren no caso<br />

dos escolares bilingües galegos que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hai varios anos teñen que usar<br />

— 407 —


Camilo Brandín Feijoo<br />

obrigatoriamente dúas linguas nas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s escolares. Con isto veremos qué<br />

grao <strong>de</strong> automatización alcanzaron en ca<strong>da</strong> unha <strong>de</strong>las.<br />

Na Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma galega realizáronse múltiples estudios sobre a<br />

problemática sociolingüística <strong>da</strong> situación bilingüe (Pérez Vilariño 1981;<br />

Fernán<strong>de</strong>z 1982; Rubal 1986; González 1990; Rojo 1995; Regueiro 2001).<br />

Tamén se fixeron probas sobre habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s psicolingüísticas <strong>da</strong>s linguas dos<br />

escolares galegos (Gómez 1984; González Lorenzo 1985; Barca 1990a, b; Pérez<br />

Pereira 1990; Recal<strong>de</strong> 1996). Pero con este traballo pretén<strong>de</strong>se un paso máis no<br />

campo <strong>da</strong> psicolingüística: estudiar e comparar a veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento<br />

dos escolares en ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s súas linguas. Máis en concreto propómonos os<br />

seguintes obxectivos:<br />

1º.- In<strong>da</strong>gar o grao <strong>de</strong> automatización lectora atinxido polos bilingües galegos<br />

en ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s linguas, partindo <strong>de</strong> que, en ca<strong>da</strong> grupo -galego ou<br />

castelanfalantes- a lingua materna ou dominante é diferente, sendo tamén<br />

distintas as circunstancias <strong>de</strong> adquisición <strong>da</strong> L2.<br />

2º.- Comprobar se a veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento <strong>da</strong> información do material<br />

escolar impreso se correspon<strong>de</strong> coa lingua materna (L1).<br />

3º.- In<strong>da</strong>gar se o uso habitual <strong>da</strong>s dúas linguas conseguiu o equilibrio nas<br />

habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> procesamento do material escolar.<br />

4. Elección <strong>da</strong> mostra<br />

Os suxeitos que forman parte <strong>de</strong>ste experimento foron seleccionados en<br />

centros escolares <strong>da</strong> provincia <strong>de</strong> Ourense. En ca<strong>da</strong> grupo escolleuse o mesmo<br />

número <strong>de</strong> nenas que <strong>de</strong> nenos para evitar no posible calquera outro efecto <strong>da</strong><br />

variable sexo. Non se admitiron alumnos que obtiveron puntuacións extremas<br />

no test Raven. Só se escolleron os que foran cualificados polos respectivos<br />

profesores <strong>de</strong> “medianos”, rexeitando os <strong>de</strong> cualificacións moi baixas ou moi<br />

altas.<br />

A mostra quedou configura<strong>da</strong> por un conxunto <strong>de</strong> 120 escolares,<br />

correspon<strong>de</strong>ndo a dúas categorías (galegofalantes rurais e castelanfalantes<br />

urbanos) e tres niveis (3º EP, 5º EP e 1º ESO).<br />

5. Instrumentos <strong>de</strong> medi<strong>da</strong> e variables analiza<strong>da</strong>s<br />

Para apreciar os tempos <strong>de</strong> procesamento do material escrito precísanse, por<br />

un lado, os contidos que se van medir, e por outro, os instrumentos <strong>de</strong> medi<strong>da</strong>.<br />

Como contidos seleccionamos series <strong>de</strong> números, figuras e pertenza a categoría.<br />

Edith Magiste (1979) utilizou a técnica <strong>de</strong> nomear números nunha e noutra<br />

lingua dos bilingües (alemán-sueco) coa finali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> observar as mu<strong>da</strong>nzas nas<br />

habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> codificación en función do tempo <strong>de</strong> experiencia <strong>da</strong> L2. A<br />

igual<strong>da</strong><strong>de</strong> nos tempos <strong>de</strong> procesamento producíase antes nos números que nas<br />

figuras. En números conseguíase a igual<strong>da</strong><strong>de</strong> ós 4 anos <strong>de</strong> práctica, mentres que<br />

— 408 —


Veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento <strong>da</strong> información <strong>de</strong> material escrito en escolares bilingües galegos<br />

en figuras non se alcanzaba ata os 6. A medi<strong>da</strong> <strong>de</strong> tempos <strong>de</strong> procesamento <strong>de</strong><br />

números por suxeitos bilingües, nunha e outra lingua, foi analiza<strong>da</strong> con<br />

frecuencia (Wolf 1991).<br />

A mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> nomear figuras nunha e outra lingua para constatar a<br />

veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento en ca<strong>da</strong> unha <strong>de</strong>las foi utiliza<strong>da</strong> por varios autores:<br />

Chen (1990), Kroll e Stewart (1991) empregaron esta técnica en varios<br />

experimentos para diagnosticar o grao <strong>de</strong> dominancia mental en bilingües<br />

alemán-inglés.<br />

E tamén, para <strong>de</strong>terminar en cál <strong>da</strong>s dúas linguas os bilingües procesan máis<br />

rapi<strong>da</strong>mente a información li<strong>da</strong>, outros investigadores utilizaron a técnica <strong>de</strong><br />

verificación <strong>de</strong> pertenza a categoría (Stanovich et al. 1984; Hoosain; Osgood<br />

1983).<br />

A partir <strong>da</strong>s experiencias anteriores, os estímulos que se presentaron nesta<br />

investigación foron tres series en dúas condicións diferentes: a primeira está<br />

forma<strong>da</strong> por 10 números <strong>de</strong> dous díxitos. A segun<strong>da</strong>, confórmana 10 figuras<br />

comúns. A terceira proba componse <strong>de</strong> 10 series <strong>de</strong> pertenza a categoría. As tres<br />

series preséntanse en dúas condicións diferentes: nunha, os suxeitos procésanas<br />

en castelán, e na sesión seguinte en galego, ou viceversa.<br />

As variables e probas utiliza<strong>da</strong>s no experimento figuran no cadro seguinte.<br />

V1.- Curso ( 3º, 5º EP, 1º ESO)<br />

V2.-Lingua materna galeg/castelán<br />

V3.- Codificación números-galego<br />

V4.-Codificación números-castelán<br />

V5.-Codificación figuras-galegas<br />

V6.-Codificación figuras-casteláns<br />

V7.-Pertenza categoría-galego<br />

V8-Pertenza categoría-castelán<br />

O instrumento esencial para esta experiencia foi o taquistoscopio. Este<br />

utensilio como instrumento <strong>de</strong> medi<strong>da</strong> <strong>de</strong> automatismos lectores en bilingües foi<br />

utilizado con relativa frecuencia. O utilizado nesta proba correspón<strong>de</strong>se coa<br />

marca CA-610, e foille conectado un contador <strong>de</strong> tempo ou cronómetro<br />

electrónico CA-565 e unha chave vocal CA-340. A chave vocal, neste caso,<br />

colle a voz emiti<strong>da</strong> polo examinando, ó pronunciar o nome <strong>da</strong>s figuras ou os<br />

contidos do material impreso que aparece na pantalla do taquistoscopio; e no<br />

cronómetro que<strong>da</strong> rexistrado o tempo transcorrido entre a presentación do<br />

estímulo e a emisión <strong>da</strong> voz, xa que o sistema está preparado <strong>de</strong> tal xeito que<br />

rexistra as milésimas <strong>de</strong> segundo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se acen<strong>de</strong> a pantalla <strong>de</strong> presentación<br />

<strong>de</strong> estímulos ata que a chave vocal corta automaticamente a conta polo efecto <strong>da</strong><br />

emisión <strong>da</strong> voz<br />

— 409 —


Camilo Brandín Feijoo<br />

6. Resultados<br />

Posto que os estímulos tiñan que ser interpretados nunha e noutra lingua en<br />

sesións diferentes, pui<strong>de</strong>mos cuantificar en fraccións <strong>de</strong> segundo os tempos<br />

empregados en ca<strong>da</strong> unha <strong>de</strong>las. Resumimos como resultados máis significativos<br />

os seguintes:<br />

-Compróbase que os castelanfalantes urbanos manifestan procesos <strong>de</strong><br />

codificación algo máis lentos en lingua galega (L2) que en lingua castelá (L1).<br />

E loxicamente, a codificación en castelán (L1) para este grupo é máis rápi<strong>da</strong> que<br />

para os galegofalantes rurais.<br />

-Os procesos <strong>de</strong> codificación <strong>de</strong> material impreso en galego (L1) nos<br />

galegofalantes rurais tamén son xeralmente máis lentos que os procesos <strong>de</strong><br />

codificación en castelán (L2), xa que só na proba <strong>de</strong> codificación <strong>de</strong> figuras, os<br />

automatismos favorecen a estes escolares cando se realizan en galego.<br />

-Os castelanfalantes urbanos evi<strong>de</strong>ncian procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scodificación en<br />

castelán (L1) máis rápidos que en galego (L2). Pero os galegofalantes rurais non<br />

manifestan procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scodificación en galego ( L1) máis rápidos que en<br />

castelán; o que <strong>de</strong>mostra que os galegofalantes rurais aín<strong>da</strong> seguen adquirindo<br />

mellores habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> procesamento lector en castelán (L2) <strong>de</strong>bido ó<br />

predominio do castelán coma lingua <strong>de</strong> maior relevancia nas tarefas <strong>de</strong> tipo<br />

académico.<br />

-Das análises intragrupo <strong>de</strong>dúcese que, tanto os galego coma os<br />

castelanfalantes mostran automatismos <strong>de</strong> procesamento máis lentos en galego<br />

que en castelán. E esta <strong>de</strong>svantaxe, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> grupo, séguese mantendo ó<br />

longo dos cursos estudiados, pois a práctica bilingüe social e escolar non<br />

consegue reducir as <strong>de</strong>ficiencias en habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lectoras que os escolares<br />

mostran en lingua galega fronte a lingua castelá.<br />

-Pero tamén se constata que os automatismos alcanzados polos<br />

castelanfalantes urbanos nos procesos cognitivo-lectores en lingua galega son<br />

elevados, xa que po<strong>de</strong>n realizar estes mesmos procesos con idénticos tempos, e<br />

incluso mellores que os galegofalantes rurais.<br />

7. Discusión<br />

Posto que os castelanfalantes <strong>de</strong> ci<strong>da</strong><strong>de</strong> alcanzaron un alto grao <strong>de</strong> veloci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> procesamento do material escrito en galego, <strong>de</strong>móstrase que a Lei <strong>de</strong><br />

normalización lingüística está <strong>da</strong>ndo certos resultados. E a<strong>de</strong>mais pó<strong>de</strong>se<br />

enten<strong>de</strong>r que hoxe os castelanfalantes urbanos non <strong>de</strong>ben ter ningún problema<br />

para recibir to<strong>da</strong> a información escolar en galego. Sen embargo, o comprobar<br />

que xeralmente a veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento é sempre maior en castelán que<br />

en galego po<strong>de</strong> enten<strong>de</strong>rse como que o castelán segue sendo predominante nos<br />

sistemas educativos. Por outro lado, o que os galegofalantes rurais puntúen por<br />

<strong>de</strong>baixo dos castelanfalantes urbanos (incluso nalgunhas probas <strong>de</strong> galego),<br />

— 410 —


Veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento <strong>da</strong> información <strong>de</strong> material escrito en escolares bilingües galegos<br />

<strong>de</strong>be <strong>de</strong> atribuírse ós efectos negativos <strong>da</strong> variable rurali<strong>da</strong><strong>de</strong>, que en <strong>Galicia</strong><br />

aín<strong>da</strong> non <strong>de</strong>sapareceu <strong>de</strong> todo, pero non é consecuencia dun posible<br />

bilingüismo subtractivo. Por iso nesta comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>ben manterse, e incluso<br />

potenciarse, os programas compensatoriais e <strong>de</strong> estimulación precoz <strong>de</strong><br />

habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s verbais no ámbito rural galego (Dosil 1995).<br />

Referencias bibliográficas<br />

Barca, A. et al. (1990a): “La estructura cognitiva <strong>de</strong> los niños bilingües y no<br />

bilingües: Un estudio diferencial”. Revista <strong>de</strong> Psicología General y Aplica<strong>da</strong>,<br />

1. 97-101.<br />

Barca, A. et al. (1990b): Elaboración <strong>de</strong> batería <strong>de</strong> aptitu<strong>de</strong>s cognitivas,<br />

aplicación al estudio <strong>de</strong>l rendimiento escolar e inci<strong>de</strong>ncia en estudio <strong>de</strong>l<br />

bilingüismo en el niño gallego <strong>de</strong> seis a diez años. ICE Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />

Chen, H. C. (1990): “Lexical processing in a no-native language: Efects of<br />

language proficiency and learnig strategy”. Memory and Cognition, 18. 279-<br />

288.<br />

Dosil, A. (1995): En familia. Proxecto educativo <strong>da</strong> familia galega. <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Galicia</strong>. Consellería <strong>de</strong> Familia Muller e Xuventu<strong>de</strong>. Instituto <strong>de</strong> Ciencias<br />

Humanas e Sociais<br />

Favreau, M. / Segalowitz, N. (1983): “Automatic and controlled processes in<br />

the first and secund language reading of fluent bilinguals”. Memory and<br />

Cognition, 11. 565-574.<br />

Fernán<strong>de</strong>z, M. A. (1982): “La situación <strong>de</strong> la lengua en <strong>Galicia</strong>: La lengua <strong>de</strong><br />

los escolares”. Lenguas y educación en el ámbito <strong>de</strong>l Estado español. ICE<br />

Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Barcelona.<br />

García Madruga, J. A (1991): “El enfoque computacional en el estudio <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la Mente”. Revista <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte, 119. 61-84<br />

Gómez, D. et al. (1984): “Análisis <strong>de</strong> las habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s psicolingüísticas a partir<br />

<strong>de</strong> respuesta emiti<strong>da</strong>s por escolares gallegos”, in Siguán, M. (dir.) (1984):<br />

Adquisición precoz <strong>de</strong> una segun<strong>da</strong> lengua. Barcelona: ICE, Universitat <strong>de</strong><br />

Barcelona.<br />

González González, M. (1990): “A lingua galega na encrucilla<strong>da</strong>. Limiar <strong>da</strong>s<br />

actas do Congreso Internacional <strong>de</strong> Cultura Galega”. Santiago <strong>de</strong><br />

Compostela: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. 327-332.<br />

González Lorenzo, M. (1985): Bilingüismo en <strong>Galicia</strong>. Problemas y<br />

alternativas. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />

González González, M. / Rojo, G. (dirs.) (1995): Usos lingüísticas en <strong>Galicia</strong>.<br />

A Coruña: Seminario <strong>de</strong> Lexicografía <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />

— 411 —


Camilo Brandín Feijoo<br />

Kroll, J. F. / Stewart, E. (1991): Category interference in traslation and picture<br />

neming: Evi<strong>de</strong>nce for asymetric connections between bilingual language<br />

representations. Mount Holyoke College.<br />

LaBerge, D. / Samuels, S. J. (1974): “Towar a theory of automatic in-formation<br />

processing in reading”. Cognitive Psychology, 6. 293-323<br />

MacNamara, J. / Feltin, M. / Hew, M. / Klein, M. (1968): “An analitic<br />

comparison of reading in to languages”. The Irish Journal of Education, 2.<br />

41-53.<br />

Magiste, E. (1979): “The competing languages systems of the multilin-gual: A<br />

<strong>de</strong>velopment study of <strong>de</strong> coding and en coding processes”. Journal of Verbal<br />

Learning and Verbal Behavior, 18. 19-37.<br />

Molina, S. (1991): Psicope<strong>da</strong>gogía <strong>de</strong> la Lectura. Madrid: CEPE.<br />

Pérez Pereira, M. (1990): “A evolución <strong>da</strong> linguaxe en nenos <strong>de</strong> medio familiar<br />

bilingüe”. Ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> lingua, 2. 113-127. A Coruña: Real Aca<strong>de</strong>mia<br />

Galega.<br />

Pérez Vilariño, J. (1981): “Ámbitos sociales y usos lingüísticos entre los<br />

escolares gallegos”. Revista <strong>de</strong> Educación, 268. 111-130.<br />

Recal<strong>de</strong> Fernán<strong>de</strong>z, M. (1996): “Unha visión diacrónica <strong>de</strong> competencia<br />

lingüística en gallego”, in Panorama <strong>de</strong> la Investigació lingüística a L’Estat<br />

Espanyol. Universitat <strong>de</strong> Valencia.<br />

Regueiro, M. (2001): Mo<strong>de</strong>lo armónico <strong>de</strong> relación lingüística: estudio en<br />

<strong>Galicia</strong>. Santa Comba: 3catorceeuroEdiciones.<br />

Rubal Rodríguez, X. (1986): Situación y perspectivas <strong>de</strong> la educación bilingüe<br />

en <strong>Galicia</strong>. Seminario Internacional sobre Lenguas y Educación en Europa.<br />

Sitges. Barcelona<br />

Snow, C. E. (1999): Bilinguismo y adquisición <strong>de</strong> una segun<strong>da</strong> lengua, in<br />

Berko, J. / Bernstein, N. Psicolingüística [Traducción española]. Madrid:<br />

Interamericana.<br />

Stanovich, K. E. / Cunningham, A. E. / Feeman, D. J. (1984): “Relation<br />

between early reading acquisition and word <strong>de</strong>coding with and without<br />

context. A longitudinal study of first gra<strong>de</strong> children”. Journal of Educational<br />

Psychology, 76. 668-671.<br />

Wolf, M. (1991). “Naming speed and reading: The contribution of the cognitive<br />

neurosciences”. Reading Research Quarterly, 26(2). 23-141<br />

— 412 —


Un sistema teatral en lingua minoriza<strong>da</strong>. O caso galego<br />

Carlos Caetano Biscaino Fernan<strong>de</strong>s / Cilha Lourenço Módia<br />

1. Introducción<br />

Nun contexto <strong>de</strong> idiomas en conflicto, un dos campos en que se fai patente<br />

esta tensión é o teatro, constructo social on<strong>de</strong> se reflicte a reali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística.<br />

De analizarmos pormenoriza<strong>da</strong>mente os factores que conforman o sistema<br />

teatral galego <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha perspectiva eminentemente sociolóxica, evi<strong>de</strong>nciaranse<br />

a concepción e o uso que do idioma teñen os participantes no facto<br />

escénico, significativos do estado xeral <strong>da</strong> lingua galega.<br />

Son varias as vertentes que esta análise <strong>de</strong>be abranguer. En primeiro lugar, o<br />

soporte textual do espectáculo, que clarificará o uso literario do idioma nunha<br />

perspectiva sincrónica. Tamén, a caracterización lingüística dos personaxes<br />

po<strong>de</strong> resultar clarificadora do abano <strong>de</strong> rexistros efectivos, así como dos tópicos<br />

ligados á lingua. Por outra parte, a actualización que os actores realizan do<br />

idioma vai incidir nesta mesma dirección, achegando información con respecto<br />

ó dominio do instrumento lingüístico -<strong>de</strong>finidor do campo-, <strong>da</strong> valoración que<br />

<strong>de</strong>ste fai a profesión e a socie<strong>da</strong><strong>de</strong> no xeral ou do eventual compromiso dos<br />

axentes teatrais na tarefa normalizadora, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a completa asunción e<br />

participación no proceso ao <strong>de</strong>sinterese máis absoluto polo porvir <strong>da</strong> lingua.<br />

A<strong>de</strong>mais, a recepción do espectáculo <strong>de</strong>staca a efectivi<strong>da</strong><strong>de</strong> do idioma non só<br />

no intercambio social -función primeira <strong>da</strong> lingua-, senón tamén no artístico. A<br />

tipoloxía dos espectadores, o seu número, a existencia ou non <strong>de</strong> hábito teatral,<br />

a <strong>de</strong>man<strong>da</strong> crea<strong>da</strong> e os obstáculos -«custos non monetarios» (Sanjiao Otero<br />

1999)- que estes son capaces <strong>de</strong> salvar resultan elementos reveladores, aín<strong>da</strong>, <strong>da</strong><br />

saú<strong>de</strong> <strong>da</strong> lingua e do grao <strong>de</strong> normalización <strong>de</strong>sta.<br />

A existencia <strong>de</strong> teatro -máis alá <strong>da</strong> súa transcen<strong>de</strong>ncia social- <strong>de</strong>ntro dun<br />

sistema lingüístico parece corroborar inicialmente a normalización <strong>de</strong>ste último,<br />

mais unha producción teatral regular non garante en si propia un óptimo estado<br />

<strong>da</strong> lingua: interesados factores externos po<strong>de</strong>rían sustentar as artes reducíndoas<br />

a manifestacións inocuas ou puramente folclóricas; por iso, a vonta<strong>de</strong><br />

taxi<strong>de</strong>rmista <strong>de</strong>stas iniciativas nunca é confesa.<br />

2. A falacia <strong>da</strong> normalización teatral<br />

En tese, a normalización do fenómeno teatral camiñou parella á<br />

normalización lingüística. O avance experimentado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finais <strong>da</strong> déca<strong>da</strong> <strong>de</strong><br />

sesenta, en que coloca <strong>de</strong>finitivamente como norma sistémica o idioma -a partir<br />

<strong>de</strong>ste momento o “teatro galego” será unicamente “teatro en galego”-, escon<strong>de</strong><br />

— 413 —


Carlos Caetano Biscaino Fernan<strong>de</strong>s / Cilha Lourenço Módia<br />

contradiccións que minan as posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> asentamento dunha tradición<br />

teatral na nosa lingua, in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte doutros polisistemas.<br />

Os factores que no noso sistema conforman o elemento Institución -enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

formaliza<strong>da</strong>s que contribúen para o sustento <strong>da</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> teatral nunha<br />

<strong>de</strong>termina<strong>da</strong> dirección-, isto é, as instancias políticas concreta<strong>da</strong>s na Consellería<br />

<strong>de</strong> Cultura, o IGAEM ou o CDG, <strong>de</strong>cántanse por manter un sistema teatral<br />

artificialmente normalizado para presentalo como unha conquista diante <strong>da</strong><br />

petición <strong>de</strong> regulari<strong>da</strong><strong>de</strong> cultural; sostendo un teatro <strong>de</strong> museo -domesticado,<br />

<strong>de</strong>si<strong>de</strong>oloxizado e instalado nunha inane ca<strong>de</strong>a <strong>de</strong> producción-, apáganse outras<br />

<strong>de</strong>man<strong>da</strong>s nesta liña. Velaí a fructífera táctica homeopática: ¿quere<strong>de</strong>s unha<br />

cultura galega normaliza<strong>da</strong>?; aí te<strong>de</strong>s o teatro. Malia isto, o feito <strong>de</strong> contarmos<br />

anualmente cun elevado -e inestábel- número <strong>de</strong> compañías e espectáculos non<br />

implica un progreso na normalización nin que a lingua emprega<strong>da</strong> na escena<br />

ultrapase os límites dunha reduci<strong>da</strong> koiné -arbitraria, lineal e inoperante-.<br />

Noutras palabras, unha lingua confina<strong>da</strong> nunha reserva: «Se resulta óbvio que<br />

un país submetido a intereses alleos, nunca po<strong>de</strong> aca<strong>da</strong>r o seu pleno<br />

<strong>de</strong>senvolvimento nen a sua plena i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>, resulta, asimesmo, óbvio que to<strong>da</strong>s<br />

as manifestacións culturais e artísticas que nese país se produzan, nacerán co<br />

estigma <strong>da</strong> <strong>de</strong>pendéncia, comezando pola própia consi<strong>de</strong>ración social dos<br />

intelectuais e artistas, reducidos a singulares fenómenos dun “guetto” no que se<br />

fabrican curiosos productos exóticos.»(Pillado Mayor 1992).<br />

Esta situación non lle presenta problemas ao groso dos traballadores do<br />

teatro, por <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> ser para eles unha priori<strong>da</strong><strong>de</strong> a reivindicación lingüística. O<br />

galego é un simple uniforme <strong>de</strong> traballo, a marca que limita a súa parcela<br />

laboral. No teatro o compromiso coa lingua -e consecuentemente coa cultura-<br />

fica hoxe en posicións totalmente marxinaliza<strong>da</strong>s. Nos períodos <strong>de</strong> ensaio, a<br />

diglosia presi<strong>de</strong> o traballo actoral, algo que tamén acontece noutras activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

paralelas como a televisión e a dobraxe. O interese inicial en que o sistema<br />

teatral forme parte dun polisistema cultural galego non subsidiario vai situarse<br />

nun segundo termo. Perséguese conquistar unha pequena parcela <strong>de</strong> actuación<br />

que garanta a instalación do individuo nos lugares centrais dun sistema, sexa<br />

este o que for. O inmobilismo resultante disto explicaría a falta <strong>de</strong> porosi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

do sistema e as dificulta<strong>de</strong>s que encontra a xente nova para acce<strong>de</strong>r á profesión,<br />

superando posicións periféricas.<br />

Un breve percorrido polos feitos máis <strong>de</strong>stacados nos últimos <strong>de</strong>cenios -a<br />

partir dos anos sesenta, cando se recupera o sistema teatral galego- clarificará as<br />

claves <strong>de</strong>finitorias do momento actual.<br />

3. (Re)nacemento do sistema teatral galego<br />

A fins dos sesenta iníciase a recuperación do teatro galego -practicamente<br />

inexistente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a <strong>de</strong>saparición <strong>da</strong>s Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> Fala- por parte dos<br />

— 414 —


Un sistema teatral en lingua minoriza<strong>da</strong>. O caso galego<br />

primeiros grupos in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes, o que supón un posicionamento político <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

a clan<strong>de</strong>stini<strong>da</strong><strong>de</strong>. A súa loita antifascista e a reivindicación nacional fan que a<br />

lingua se converta -como xa suce<strong>de</strong>ra anteriormente- nunha eficaz arma<br />

política. As metas serán chegar ao público, maioritariamente galegofalante,<br />

rescatar a tradición teatral galega -<strong>da</strong> que se ten noticia mais que non é<br />

realmente coñeci<strong>da</strong>- e realizar un traballo digno na nosa lingua. O Teatro<br />

In<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte preten<strong>de</strong> non se limitar ao ruralismo, coa consecuente reducción<br />

folclórica do galego, e unha <strong>da</strong>s obsesións será dotar ao idioma <strong>de</strong> versatili<strong>da</strong><strong>de</strong>,<br />

ampliando os seus niveis e rexistros. O teatro é, neste momento, unha faceta<br />

máis na tarefa recuperadora e superadora dos seus déficits que vai protagonizar<br />

a moci<strong>da</strong><strong>de</strong> do momento. Así, a xuventu<strong>de</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> diferentes asociacións<br />

culturais, organiza nesta altura innúmeras activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s na nosa lingua á volta <strong>da</strong><br />

cultura galega.<br />

Na déca<strong>da</strong> seguinte a vitali<strong>da</strong><strong>de</strong> do noso teatro vai ficar patente, por exemplo,<br />

na organización <strong>da</strong>s Mostras <strong>de</strong> Riba<strong>da</strong>via, on<strong>de</strong> o idioma será o centro <strong>de</strong><br />

virulentos <strong>de</strong>bates. Resólvese entón a disputa inicia<strong>da</strong> nos anos anteriores<br />

-xurdi<strong>da</strong> xa antes do franquismo- sobre o qué é teatro galego e <strong>de</strong>cí<strong>de</strong>se, a<br />

través <strong>de</strong> novos temas e personaxes, encher os ocos dunha lingua relega<strong>da</strong><br />

durante moito tempo ao uso estrictamente familiar.<br />

A formación será unha preocupación constante nesta época. Aten<strong>de</strong>rase non<br />

só aos aspectos puramente escénicos, senón tamén ao coñecemento <strong>da</strong> lingua,<br />

ferramenta básica do traballo actoral.<br />

Outra <strong>da</strong>s gran<strong>de</strong>s novi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>sta etapa vén constituí<strong>da</strong> pola chega<strong>da</strong> a<br />

finais dos setenta <strong>da</strong>s axu<strong>da</strong>s públicas, que supoñen a aparición do elemento<br />

institución. O diñeiro, por un lado, e a ocupación por parte do teatro galego <strong>de</strong><br />

ámbitos ata entón reservados para o teatro español fan que non se conciba xa o<br />

primeiro como un subsistema do segundo. En canto os grupos se mantiñan no<br />

amadorismo con espectáculos <strong>de</strong> liña popular non resultaban unha ameaza para<br />

o sistema A, que podía asimilar unha producción en linguas vernáculas, sempre<br />

que ficase en posicións periféricas. Por iso, factores como a profesionalización,<br />

os subsidios económicos, a inclusión no repertorio <strong>de</strong> obras contemporáneas<br />

galegas e universais e o enfrontamento polos espacios <strong>de</strong> producción,<br />

distribución e exhibición coas compañías non galegas, provocarán o nacemento<br />

do sistema teatral galego, xa non asimilábel.<br />

Ao mesmo tempo, algúns grupos que marcharan a Madrid coa pretensión <strong>de</strong><br />

se incorporar ao teatro español, regresan agora coa intención <strong>de</strong> ocupar espacios<br />

centrais no nacente sistema galego, para o que <strong>de</strong>berán incorporar ao seu<br />

traballo a norma sistémica xa consoli<strong>da</strong><strong>da</strong>.<br />

Os primeiros anos oitenta coñecen mu<strong>da</strong>nzas <strong>de</strong>cisivas no plano político. O<br />

optimismo resultante -pensábase que xa se tiñan conseguido para o país os<br />

obxectivos marcados na etapa anterior- leva consigo un certo relaxamento e,<br />

— 415 —


Carlos Caetano Biscaino Fernan<strong>de</strong>s / Cilha Lourenço Módia<br />

con isto, a lingua per<strong>de</strong> boa parte do seu contido político. Esta situación terá<br />

serias consecuencias nas táboas:<br />

–O público, ata entón fortemente politizado e que vía o teatro como un foro<br />

para o <strong>de</strong>bate nacional, esvaécese sen que se adopten medi<strong>da</strong>s orienta<strong>da</strong>s á<br />

creación dun novo público que ocupe o seu lugar (mesmo as propias compañías<br />

cobrarán un caché fixo, que non <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>da</strong> asistencia).<br />

–A <strong>de</strong>spolitización e a ilusión <strong>de</strong> normali<strong>da</strong><strong>de</strong> conducen a unha ruptura<br />

manifesta do equilibrio entre tradición, producción e importación<br />

-imprescindíbel para o mantemento dun sistema saudábel- a favor <strong>de</strong>sta última;<br />

neste momento empezarase cun elevado número <strong>de</strong> traduccións doutras<br />

dramaturxias, cun predominio consi<strong>de</strong>rábel <strong>da</strong> española, predominio que<br />

obstaculiza a maduración autónoma <strong>da</strong> nosa.<br />

–Os cursos formativos organizados pola profesión marxinan o coñecemento<br />

do idioma a favor dos aspectos máis artísticos do labor escénico.<br />

Resultante <strong>de</strong>ste panorama, a lingua, presenta<strong>da</strong> nos nosos palcos como<br />

vehículo normalizado e normativizado, vai sufrir realmente un proceso <strong>de</strong><br />

reducción, ritualización e, por tanto, estancamento. O galego no teatro mostra<br />

claros síntomas <strong>de</strong> artificiali<strong>da</strong><strong>de</strong>, fon<strong>da</strong>mente esclarecedores do que está a<br />

acontecer na socie<strong>da</strong><strong>de</strong> e que inci<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sfavorabelmente na recepción do<br />

espectáculo. Pér<strong>de</strong>nse os sinónimos e, con estes, os matices significativos<br />

-básicos nunha manifestación artística-; anúlanse as diferencias entre as<br />

varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s diatópicas, diastráticas e diafásicas e, cando se recollen, son<br />

utiliza<strong>da</strong>s preconceptuosamente.<br />

4. A policía lingüística<br />

A través <strong>da</strong> dobraxe introducirase na activi<strong>da</strong><strong>de</strong> dramática a figura <strong>da</strong> policía<br />

lingüística. O boom dos estudios <strong>de</strong> dobraxe atraerá os actores teatrais ao novo<br />

sector, que, inicialmente, ofrecen mellores expectativas económicas. O<br />

encarecemento do producto, que supoña a <strong>de</strong>volución por parte <strong>da</strong> televisión e<br />

<strong>da</strong>s distribuidoras audiovisuais por motivos lingüísticos, crea a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

contar cun asesor en materia <strong>de</strong> idioma. Co <strong>de</strong>correr do tempo e a instauración<br />

por <strong>de</strong>creto en 1983 dunha normativa para o galego non consensua<strong>da</strong>, van<br />

xurdir voces disi<strong>de</strong>ntes. Na dobraxe faranse patentes os enfrontamentos<br />

lingüísticos, polo que a preocupación por <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r a discuti<strong>da</strong> norma oficial <strong>da</strong><br />

altura se vai converter pouco <strong>de</strong>spois nun permanente exercicio <strong>de</strong> censura que<br />

outorgará un enorme po<strong>de</strong>r económico e mesmo político. Para reafirmar este<br />

status, os trazos que aseguren que o filme non sexa <strong>de</strong>volvido ao estudio<br />

redúcense a unha pequena lista en mans dun círculo restrinxido. Isto<br />

<strong>de</strong>senvolverá arredor <strong>da</strong>s empresas <strong>de</strong> dobraxe unha complexa re<strong>de</strong> clientelar e<br />

a estigmatización <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados actores, directores e traductores.<br />

— 416 —


Un sistema teatral en lingua minoriza<strong>da</strong>. O caso galego<br />

Tras uns anos <strong>de</strong> auxe económico, o sector sofre, no final <strong>da</strong> déca<strong>da</strong>, unha<br />

profun<strong>da</strong> crise que <strong>de</strong>volve os actores -coa represión lingüística xa<br />

interioriza<strong>da</strong>- á activi<strong>da</strong><strong>de</strong> escénica, on<strong>de</strong> reaparecerá a policía do idioma. No<br />

Centro Dramático Galego, nado en 1984, <strong>da</strong>ranse as primeiras mostras. A<br />

<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia institucional do noso teatro profesional vai favorecer que a censura<br />

-ora interioriza<strong>da</strong>, ora explícita- se esten<strong>da</strong>. O colectivo mecaniza unha serie <strong>de</strong><br />

correspon<strong>de</strong>ncias español-galego empobrecedoras para este último (acabar,<br />

terminar, finalizar, rematar, concluír rematar), naturalizando máis aín<strong>da</strong> a<br />

<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia diglósica e insistindo na pseudo-enxebrización e alarmante per<strong>da</strong><br />

<strong>de</strong> cor do galego no teatro. Preséntasenos unha falsa equiparación entre a<br />

existencia <strong>de</strong> norma e a consecución dun galego culto e absolutamente<br />

normalizado. Unha norma preocupa<strong>da</strong> unicamente pola lingua “real”, “fala<strong>da</strong>”,<br />

“popular” <strong>de</strong>ixa así <strong>de</strong> lado a reconstrucción do galego culto -<strong>de</strong>cisivo para o<br />

teatro, e non só-.<br />

5. A déca<strong>da</strong> <strong>de</strong> 90<br />

Esta déca<strong>da</strong> inaugúrase cun importante acontecemento, a creación do<br />

Instituto Galego <strong>da</strong>s Artes Escénicas e Musicais para o «<strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong><br />

política cultural en relación coa producción, promoción e difusión <strong>da</strong>s<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s do teatro, <strong>da</strong> <strong>da</strong>nza e <strong>da</strong> música» (Lei 4/1989: DOG, 9-V-89). Malia<br />

isto, o IGAEM centrouse, canto ao teatro, na promoción do CDG e na concesión<br />

<strong>de</strong> subvencións á producción e distribución <strong>da</strong>s compañías profesionais,<br />

<strong>de</strong>saten<strong>de</strong>ndo, non obstante, o apoio ás etapas previas á profesionalización, o<br />

mantemento <strong>de</strong> espacios estábeis e outros factores <strong>de</strong>cisivos no sistema.<br />

Conséguese, <strong>de</strong>sta maneira, un colectivo teatral controlado, dócil e as máis <strong>da</strong>s<br />

veces non comprometido coa lingua do país e coa evolución do teatro galego.<br />

Por tanto, a situación que encontrabamos nos anos 80 non só non mu<strong>da</strong>, senón<br />

que se encista. A <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>da</strong>s compañías fica, así, reafirma<strong>da</strong>,<br />

institucionaliza<strong>da</strong>. Nesta déca<strong>da</strong>, a<strong>de</strong>mais, o CDG porá a an<strong>da</strong>r un plan <strong>de</strong><br />

contratación que vai conducir a algúns actores a participar en nove espectáculos<br />

consecutivos, triunfando no colectivo a aspiración <strong>de</strong> alcanzar unha praza <strong>de</strong><br />

funcionario. O esforzo por conseguir un teatro asentado e autónomo<br />

subordínase ó lexítimo obxectivo dun traballo estábel. O teatro renuncia <strong>de</strong>sta<br />

maneira ao seu sentido último, o <strong>de</strong> ofrecer unha olla<strong>da</strong> alternativa á presenta<strong>da</strong><br />

pola oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Por outra parte, o feito <strong>de</strong> contarmos co IGAEM, un organismo proxectado<br />

para normalizar o noso teatro, encontra o seu contrapunto na falta <strong>de</strong> resposta ás<br />

continuas <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s <strong>de</strong> creación dunha escola dramática <strong>de</strong> rango oficial do<br />

máis alto nivel. Trala presentación, por parte <strong>de</strong> diferentes intelectuais,<br />

profesionais do teatro e asociacións, <strong>de</strong> variados proxectos non se teñen <strong>da</strong>do<br />

pasos significativos neste sentido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> as autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s competentes. A táctica<br />

— 417 —


Carlos Caetano Biscaino Fernan<strong>de</strong>s / Cilha Lourenço Módia<br />

<strong>de</strong> facer pequenas concesións -ou ocultar a reali<strong>da</strong><strong>de</strong> tras gran<strong>de</strong>s fastos- que<br />

freen o progreso do campo evi<strong>de</strong>nciarase unha vez máis. Unha escola suporía<br />

formación continua<strong>da</strong>, mellora <strong>da</strong> valoración social do actor, posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

chegar a novas cotas <strong>de</strong> cali<strong>da</strong><strong>de</strong>, intercambio, exportación, investigación…; a<br />

equiparación, en último termo, do teatro en lingua minoriza<strong>da</strong> ao teatro español.<br />

Mantense a ausencia <strong>de</strong> compromiso co presente e futuro do galego entre os<br />

profesionais <strong>da</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> dramática; o galego continúa a ser o hermes que<br />

<strong>de</strong>limita o campo exclusivo <strong>de</strong> xogo. A súa caracterización como norma<br />

sistémica volverá ser posta en dúbi<strong>da</strong>, precisamente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> as institucións. En<br />

1998 a “nao capitana, o buque insignia do teatro galego” (Gue<strong>de</strong> 1994) romperá<br />

o monolingüismo na nosa escena: o CDG vai estrear unha obra en español, en<br />

medio <strong>de</strong> fortes críticas, e o seu exemplo non <strong>de</strong>moraría en ser imitado pola<br />

Aula <strong>de</strong> Teatro <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago.<br />

6. A situación actual<br />

Se a finais dos 60 se abrían para o galego importantes expectativas no ámbito<br />

cultural, hoxe encontramos unha lingua anquilosa<strong>da</strong>, pouco dúctil e ritualiza<strong>da</strong>,<br />

a pesar <strong>de</strong> nos ser presenta<strong>da</strong> como <strong>de</strong>finitivamente instala<strong>da</strong> e restaura<strong>da</strong>. Os<br />

dramaturgos preocupados porque o idioma supere estas <strong>de</strong>ficiencias ou porque o<br />

repertorio evolucione non conseguen acce<strong>de</strong>r aos palcos, véndose relegados a<br />

un lugar moi secun<strong>da</strong>rio <strong>de</strong>ntro do sistema.<br />

A suposta harmonía do panorama lingüístico galego -reflecti<strong>da</strong> na propia<br />

producción teatral- infelizmente non é máis que a asepsia dun corpo<br />

embalsamado. Na situación actual, quen non reacciona, é cómplice do<br />

xenocidio.<br />

Notas<br />

Pillado, Francisco (1992): Cinco aspectos do Teatro Galego. El Correo<br />

Gallego, 95.<br />

Sanjiao Otero, Francisco Javier (1999), “Teatro profesional privado galego:<br />

mito e reali<strong>da</strong><strong>de</strong>”, in Jordán Rodríguez, M. / Fernán<strong>de</strong>z Leiceaga, X. (eds.)<br />

(1999): Congreso <strong>de</strong> economía <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. Santiago <strong>de</strong> Compostela:<br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela. 361-373.<br />

Gue<strong>de</strong> Oliva, Manuel (1994), "Dez anos", in VV.AA.(1994): Centro Dramático<br />

Galego. Dez anos: 1984-1994. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Consellería <strong>de</strong><br />

Cultura–Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria.<br />

— 418 —


Algúns aspectos do ensino <strong>da</strong> literatura nun contexto<br />

diglósico. O caso galego<br />

Carlos Manuel Callón Torres<br />

Grupo <strong>de</strong> Investigación GALABRA. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />

Nos tramos obrigatórios do ensino non universitário na Galiza, e <strong>de</strong> modo<br />

máis específico no bacharelato <strong>de</strong> Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s, marcan-se como conteúdos<br />

xerais os referidos ás literaturas galega e española. Como é sabido, o ensino <strong>da</strong><br />

literatura escrita en língua galega non se xeneralizará até a déca<strong>da</strong> <strong>de</strong> 80 do<br />

século XX; anteriormente, a língua e a literatura galegas eran, como dixo<br />

Blanco Amor referindo-se á prosa literária, “unha prática estraescolar,<br />

infrauniversitaria e sin rexencia nin acatamento académicos” (1985:14).<br />

Mais, ain<strong>da</strong> que esta introdución <strong>da</strong> língua e <strong>da</strong> literatura galegas como<br />

disciplina e a cooficialización do idioma po<strong>da</strong>n parecer o cénite dun proceso <strong>de</strong><br />

recuperación cultural (e asi sexa apresentado en non poucas ocasións), o certo é<br />

que o cadro xurídico-político vixente continua a privilexiar claramente o<br />

español, e o conxunto do currículo académico -na imensa maioria dos centros<br />

do país- continua a ser veiculizado en español (neste sentido, só excepcionalmente<br />

se cumpren os mínimos legais <strong>de</strong> docéncia en galego). Non hai<br />

na<strong>da</strong> <strong>de</strong> coexisténcia harmónica e si moito <strong>de</strong> xerarquia, <strong>de</strong> diglosia.<br />

Literatura galega e literatura española: unha relación non harmónica<br />

Hoxe é consi<strong>de</strong>ración xeneraliza<strong>da</strong> i<strong>de</strong>ntificar como literatura galega 46 aquela<br />

escrita en galego e literatura española aquela escrita en español por españois. Se<br />

non existe equilíbrio social entre as línguas, moito menos o hai entre os<br />

sistemas literários que consi<strong>de</strong>ran -ao menos, a partir <strong>de</strong> <strong>de</strong>termina<strong>da</strong> época<br />

histórica- a língua como a sua norma sistémica. 47 Por exemplo, o sistema<br />

literário español gaña amplamente ao galego, <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> própria Galiza, no<br />

prestíxio <strong>da</strong>s suas institucións e na diversi<strong>da</strong><strong>de</strong>, a acesibili<strong>da</strong><strong>de</strong> e a<br />

asequibili<strong>da</strong><strong>de</strong> dos seus textos. A presenza social do sistema literário galego<br />

46 Seguiremos a terminoloxia e conceitos que vimos utilizando no Grupo <strong>de</strong> Investigación<br />

GALABRA e, asi, cando falemos <strong>de</strong> literatura galega ou literatura española referiremo-nos ao<br />

conxunto <strong>de</strong> textos e autores do sistema literário do mesmo nome. Partindo <strong>da</strong>s teorizacións <strong>de</strong><br />

Even-Zohar (1990), chamaremos sistema literário a un fenómeno social complexo, heteroxéneo e<br />

dinámico, constituído por unha re<strong>de</strong> <strong>de</strong> factores, e non apenas os produtores ou produtoras <strong>de</strong><br />

textos e os próprios textos. Note-se ao respeito que os manuais para o ensino só tanxencialmente<br />

falan <strong>de</strong> algo que non sexan os textos e as suas autoras ou autores.<br />

47 Non <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> ser tamén unha resposta política á diglosia facer unha releitura <strong>de</strong>sta norma<br />

sistémica para os textos do pasado, consi<strong>de</strong>rando literatura galega só aquela escrita en galego,<br />

naqueles tempos en que o sistema emerxente era contraditório nas suas normas caracterizadoras<br />

(século XIX, p. ex.).<br />

— 419 —


Carlos Manuel Callón Torres<br />

(SLG) é a dunha curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong>: as suas dinámicas fican ausentes dos meios <strong>de</strong><br />

comunicación públicos ou privados, a sua existéncia é praticamente nula na<br />

maioria <strong>da</strong>s librarias do país e, ali on<strong>de</strong> se encontran libros <strong>de</strong> literatura galega,<br />

esta fica relega<strong>da</strong> á condición <strong>de</strong> segundo prato: posición marxinal na prateleira,<br />

nas estantes, etc. Recentemente, oferecian-se os seguintes <strong>da</strong>dos sobre a<br />

situación social do sistema literário galego: só 15% dos libros que ven<strong>de</strong>n as<br />

librarias galegas están en galego; o sector editorial pasou <strong>de</strong> producir 68 libros<br />

anuais en 1975 a 1.575 en 1999, mais as tiraxes reduciron-se cuarta parte; <strong>da</strong>s<br />

349 librarias existentes, tan só 115 distribuen libro en galego. (Vi<strong>da</strong>l 2001:30) 48<br />

Oensino pasou a ser a institución axial <strong>de</strong>ste sistema literário e, en xeral, do<br />

mercado do libro en língua galega: a literatura máis vendi<strong>da</strong> é aquela que se<br />

prescrebe nas escolas e institutos, os ensaios que baten marcas <strong>de</strong> ven<strong>da</strong>s son os<br />

manuais <strong>de</strong> literatura ou estudos <strong>de</strong> sociolingüística... No entanto, os bestsellers<br />

<strong>de</strong> ver<strong>da</strong><strong>de</strong>, os manuais <strong>de</strong> autoaxu<strong>da</strong>, as enciclopédias, os libros<br />

divulgativos, a literatura traduci<strong>da</strong> doutras línguas, etc., ven<strong>de</strong>n-se maioritariamente<br />

en español. E, non nos enganemos, tamén textos escritos<br />

orixinalmente no noso idioma baten na Galiza recor<strong>de</strong>s nas suas ven<strong>da</strong>s en<br />

tradución española. Referimo-nos non só a libros pertencentes ao sistema<br />

literário galego, como O lapis do carpinteiro / El lápiz <strong>de</strong>l carpintero, senón<br />

tamén a textos doutros sistemas que empregan o noso mesmo código lingüístico,<br />

como po<strong>de</strong> ser o caso <strong>da</strong> obra <strong>de</strong> autores como José Saramago ou<br />

Paulo Coelho. 49<br />

Estas exitosas traducións <strong>de</strong> textos consi<strong>de</strong>rados do SLG (ain<strong>da</strong> que moitas<br />

veces non se diga nen tan sequer que son traducións) reforzan a consi<strong>de</strong>ración<br />

<strong>da</strong> cultura galega como unha cultura híbri<strong>da</strong>, unha curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> ou excepción <strong>da</strong><br />

‘ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ira cultura’: a veiculiza<strong>da</strong> en español. Isto supón unha ruptura coa<br />

tradición <strong>de</strong>ste sistema literário, que emerxiu asistido polo movimento<br />

(proto)nacionalista como modo <strong>de</strong> literaturizar protagonicamente a Galiza e/ou<br />

conferir-lle prestíxio ao idioma galego (introducindo-o nos grupos letrados, que<br />

eran os máis <strong>de</strong>sgaleguizados). Loxicamente, nas traducións <strong>de</strong>saparece o<br />

universo monolíngüe en galego do texto; portanto, pasa-se <strong>de</strong> ter unha literatura<br />

que é arma relevante do proceso <strong>de</strong> normalización lingüística a unha literatura<br />

48 Como antes indicábamos, frente a esta reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, moitos libros <strong>de</strong> texto consi<strong>de</strong>ran a época<br />

actual como cénite <strong>da</strong> cultura galega. Esta i<strong>de</strong>alización impe<strong>de</strong> cuestionar a <strong>de</strong>sigual<strong>da</strong><strong>de</strong> real,<br />

pois nen se chega a apresentar como utopia a hexemonia do SLG.<br />

49 Cfr., p. ex., cos <strong>da</strong>dos <strong>de</strong> ven<strong>da</strong>s en Galiza oferecidos pola Revista <strong>da</strong>s Letras, Artes, Ciencias<br />

(suplemento d’ O Correo Galego) do último trimestre <strong>de</strong> 1998 e o primeiro <strong>de</strong> 1999. Entre as<br />

obras máis vendi<strong>da</strong>s en español están El lápiz <strong>de</strong>l carpintero (Manuel Rivas), La flecha amarilla<br />

(Suso <strong>de</strong> Toro e Xurxo Lobato), El peregrino <strong>de</strong> Compostela (Paulo Coelho) e Todos los nombres<br />

(José Saramago). (Vid. sección “Os títulos máis vendidos <strong>da</strong> semana”. As librarias consulta<strong>da</strong>s<br />

para os <strong>da</strong>dos <strong>de</strong> galego e español pertencian a: Couceiro -Santiago e A Coruña-; El Corte Inglés -<br />

Santiago, A Coruña e Vigo-; Librouro –Vigo-; Follas Novas –Santiago- e Arenas -A Coruña-.)<br />

— 420 —


Algúns aspectos do ensino <strong>da</strong> literatura nun contexto diglósico. O caso galego<br />

supedita<strong>da</strong> totalmente á situación <strong>de</strong> diglosia, que na sua distribuición eterniza a<br />

xerarquia <strong>da</strong> língua, <strong>de</strong> modo in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte ao que se explicite no texto e á<br />

vonta<strong>de</strong> do autor ou autora, que sempre se exteriorizará como a mellor do<br />

mundo. A distribuición masiva <strong>de</strong>stas traducións consoli<strong>da</strong>, pois, a diglosia.<br />

Chega-se asi á situación <strong>de</strong> institutos -polo <strong>de</strong>mais, escasos- en que se<br />

recomen<strong>da</strong>n obras traduci<strong>da</strong>s do galego para o castellano nas aulas <strong>de</strong> língua e<br />

literatura española. Tampouco é estraño que se dé o fenómeno <strong>de</strong> que libros <strong>de</strong><br />

leitura obrigatória nunha língua se lean noutra por acesibili<strong>da</strong><strong>de</strong> (facili<strong>da</strong><strong>de</strong> para<br />

conseguir a obra nunha libraria) ou asequibili<strong>da</strong><strong>de</strong> (en moitos casos, as<br />

traducións para o español son máis baratas).<br />

A diglosia nos libros <strong>de</strong> texto <strong>de</strong> literatura galega<br />

Antón Figueroa publicou en 1988 Diglosia e texto, un breve ensaio que,<br />

centrando a exemplificación no caso galego, pretendia analisar a influéncia <strong>da</strong><br />

diglosia na comunicación literária. Nesa obra indicaban-se os seguintes trazos<br />

para unha literatura en língua B: a tendéncia a confundir texto literário e textodocumento;<br />

a consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> canónicos para textos aos cais non se lles<br />

conce<strong>de</strong> valor estético (fetichización); a tendéncia para a <strong>de</strong>sorganización<br />

espazo-temporal <strong>da</strong>s disposicións tipolóxicas que condicionan a renovación<br />

estética; a supravaloración <strong>de</strong> elementos etno-folklóricos; a filoloxización dos<br />

textos; as complicacións para configurar o texto literário como obra aberta; as<br />

configuracións anómalas dos horizontes <strong>de</strong> expectativas (horizon d’attente); a<br />

<strong>de</strong>slocación do sentido lúdico e, en troca, aparición dun sentido épico para o<br />

texto literário; etc.<br />

Se collermos os libros <strong>de</strong> texto que introducen, total ou parcialmente,<br />

conteúdos sobre literatura galega, veremos que en moitos <strong>de</strong>les se reproducen as<br />

características aponta<strong>da</strong>s por Figueroa, especialmente no aparato iconolóxico<br />

<strong>de</strong>stes manuais: capa e contracapa, ilustracións para os textos ou para os temas,<br />

etc. Deste modo, a mediación do libro escolar, máis que servir para “actualizar”<br />

ou “explicar” o texto literário ao aluno ou aluna, serviu ou serve en moitos<br />

casos para <strong>de</strong>sviar a leitura <strong>de</strong>se texto cara ao folklorismo, a adoración do<br />

pasado, etc., suplantando os valores que po<strong>da</strong> ter o texto por aqueles que<br />

preconceitualmente se agar<strong>da</strong> que teña a literatura galega. E non po<strong>de</strong>mos<br />

esquecer que, para moitas e moitos, <strong>da</strong><strong>da</strong> o escasa forza institucional do SLG, só<br />

terán coñecimento <strong>de</strong>l através <strong>de</strong>stes manuais escolares.<br />

Efectivamente, ain<strong>da</strong> que nos libros máis actuais vaia a menos, continua a<br />

existir a tendéncia editorial 50 a ilustrar estes manuais <strong>de</strong> língua e literatura<br />

galegas con hórreos, carros <strong>de</strong> bois, cruceiros, paisaxes rurais, etc., que non fan<br />

50 É claro que cuestións como a capa ou as ilustracións respon<strong>de</strong>n á intención dos editores e non á<br />

dos autores dos textos pe<strong>da</strong>góxicos, que aqui non entramos a valorizar.<br />

— 421 —


Carlos Manuel Callón Torres<br />

máis que espectacularizar a diglosia. Deste modo, ain<strong>da</strong> que aca<strong>de</strong>micamente se<br />

lle conce<strong>da</strong> un espazo ao galego, non se quebran os usos e hábitos diglósicos.<br />

Vamos reflexionar apenas sobre alguns libros <strong>de</strong> texto recentes e observar<br />

como elementos semióticos -alleos á própria exposición <strong>de</strong> conteúdos ou ás<br />

antoloxias literárias- condicionan to<strong>da</strong> a exposición pe<strong>da</strong>góxica que conteñan<br />

esas obras. Por exemplo, o libro An<strong>da</strong>ina 3. Literatura galega (López Varela et<br />

al. 1990) ten na sua capa unha paisaxe rural (un hórreo, casas esparexi<strong>da</strong>s,<br />

bosque, camiños...) e, en letras ben gran<strong>de</strong>s, o seguinte texto: “A paisaxe<br />

sempre foi un tema moi presente na literatura galega. ¿Coñeces a <strong>Galicia</strong> rural e<br />

íntima que Manuel Curros Enríquez <strong>de</strong>scribe no seu poema ‘Nouturnio’?”<br />

Vincula-se asi a literatura galega con todos os preconceitos que existen sobre<br />

ela (ruralismo, intimismo...) e, a<strong>de</strong>mais, subliña-se o conteúdo <strong>de</strong>scritivo dun<br />

poema como “Nouturnio”, ao cal, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> logo, non lle faltan potenciali<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

para que se incentive o seu comentário dunha perspectiva filosófica, estética,<br />

histórica, etc.<br />

Unha obra como Lingua galega e literatura para primeiro <strong>da</strong> ESO <strong>da</strong> editora<br />

Bruño (Blanco 1996) ain<strong>da</strong> que apresenta <strong>de</strong>seños máis próximos á<br />

cotidianei<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s mozas e dos mozos non <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> ter sobreabundáncia<br />

pictórica <strong>de</strong> todo o que sexa referéncia ao pasado ou ao rural: hórreos, queixos,<br />

chourizos, xamóns, igrexas á beira do mar, cruceiros, palleiros, pan<strong>de</strong>ireteiras,<br />

leiteiras, paraugüeiros, zocas, etc.<br />

Se compararmos co tratamento editorial que receben os libros <strong>de</strong> língua e<br />

literatura española, a diferenza é abismal. Os libros <strong>de</strong> texto para os cursos máis<br />

avanzados do ensino médio, xa monograficamente <strong>de</strong>dicados á literatura, son o<br />

dia e a noite no caso galego e no caso español. No que di respeito aos <strong>de</strong><br />

español, transmite-se a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> prestíxio, <strong>de</strong> “alta cultura” (p. ex., con<br />

representacións pictóricas clásicas na capa). No caso galego hai... <strong>de</strong> todo. Xa<br />

antes falamos do libro An<strong>da</strong>ina 3, <strong>da</strong> editora Bruño; outra situación semellante<br />

seria a <strong>de</strong> Literatura galega. 3º Bacharelato <strong>de</strong> Anaya (Iglesias 1999), on<strong>de</strong><br />

capa e contracapa están ocupa<strong>da</strong>s por un peliqueiro <strong>de</strong> Laza, unha folklorización<br />

que non se correspon<strong>de</strong> <strong>de</strong>spois co conteúdo <strong>da</strong> obra, mais que conforma xa un<br />

<strong>de</strong>terminado horizonte <strong>de</strong> expectativas sobre a literatura <strong>de</strong> que vai tratar. 51<br />

A literatura galega nos libros <strong>de</strong> literatura española<br />

A literatura galega aparece nos libros <strong>de</strong> texto <strong>de</strong> literatura española<br />

basicamente nalgun <strong>de</strong>stes tres casos: a) referéncias á I<strong>da</strong><strong>de</strong> Média; b) refe-<br />

51 Mais que, dunha perspectiva planificadora non se enten<strong>da</strong> mal o que estamos a dicer.<br />

Campanários ou hórreos, p. ex., fan parte do noso entorno, mais colocá-los como referentes<br />

prioritários ou exclusivos <strong>da</strong> cultura galega supón un reducionismo letal para esta. Resulta<br />

chamativo, asi mesmo, que o rural ou o folklórico se transmitan notarialmente, non recriados<br />

artisticamente.<br />

— 422 —


Algúns aspectos do ensino <strong>da</strong> literatura nun contexto diglósico. O caso galego<br />

réncias á obra <strong>de</strong> Rosalía <strong>de</strong> Castro, centra<strong>da</strong>s na sua condición <strong>de</strong> poeta; c)<br />

breve espazo que se lle conce<strong>de</strong> ás “literaturas constitucionais” 52 . Estas alusións<br />

-marxinais- serven para que no resto do Estado se conforme unha <strong>de</strong>termina<strong>da</strong><br />

imaxe <strong>da</strong> literatura galega, mais tamén funcionan como espello para o alunado<br />

galego: recoñece-se a i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> cultural própria por meio do recoñecimento<br />

que fan os outros.<br />

Para comezar, a cantiga <strong>de</strong> amigo -que é o único xénero cancioneiril escrito<br />

en galego que se cita usualmente- inclui-se en todos os libros <strong>de</strong> texto <strong>de</strong> língua<br />

e literatura española que vimos como “poesia popular”. Nalguns manuais<br />

indica-se que estas cantigas se escreberon en galego ou galego-portugués, mais<br />

nen tan sequer en todos. En xeral, a información que se oferece sobre a lírica<br />

medieval é reduci<strong>da</strong> e confusa (literatura española primitiva? tradición literária<br />

diferencia<strong>da</strong>?). Os <strong>da</strong>dos que se fornecen sobre Rosalía carecen polo xeral do<br />

máis mínimo rigor e os conteúdos sobre literatura galega rozan en moitos casos<br />

o disparate. 53<br />

Frente a esta integración subsidiária nos libros <strong>de</strong> literatura española, nos<br />

libros <strong>de</strong> literatura galega foxe-se <strong>de</strong> to<strong>da</strong> a vinculación co intersistema lusoafro-brasileiro.<br />

54 Iso si, comparativamente, nos manuais <strong>de</strong> literatura española<br />

non se per<strong>de</strong> a oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> oferecer leituras e información sobre as<br />

literaturas hispanoamericanas. No caso galego, en que existen caréncias<br />

historiográficas <strong>de</strong> relevo (significativamente os chamados Séculos Escuros),<br />

actua-se como se o español non existise social e aca<strong>de</strong>micamente, como se non<br />

existisen défices proxectivos 55 que a literatura galega non po<strong>de</strong> cobrir. E non se<br />

trata dun esquecimento: p. ex., o primeiro libro <strong>de</strong> texto <strong>de</strong> literatura galega para<br />

3º <strong>de</strong> BUP <strong>de</strong> Xerais (Seitura 1982) oferecia epígrafes sobre literatura portuguesa<br />

que foron eliminados <strong>da</strong>s posteriores edicións <strong>de</strong>ste manual.<br />

Bibliografia cita<strong>da</strong><br />

Blanco Amor, Eduardo (1985): “Prólogo útil”. Xente ao lonxe. Vigo: Galaxia.<br />

Blanco Blanco, Concha (coord.) (1996): Lingua galega e literatura. 1º ESO.<br />

Madrid: Bruño.<br />

Figueroa, Antón (1988): Diglosia e texto. Vigo: Xerais.<br />

Iglesias, Primitivo (1991): Literatura galega. 3º Bacharelato. Madrid: Anaya.<br />

López Varela, Elisardo / Pichel Lorenzo, Antonio / Rodríguez Rodríguez, Eloy<br />

(1990): An<strong>da</strong>ina 3. Literatura galega. A Coruña: Bruño.<br />

52<br />

Esta é a nomenclatura eufemística que vén empregando a administración española ao referir-se<br />

ás literaturas galega, catalá e basca.<br />

53<br />

Vid. como exemplo, para un e outro caso, Simón/Rodríguez 1994: 204.<br />

54<br />

“A questom galega, <strong>da</strong> norma, <strong>da</strong> língua, <strong>da</strong> cultura, foi sempre, é, e continuará a ser, umha<br />

questom <strong>de</strong> soberania e <strong>de</strong> colocaçom cultural, <strong>de</strong> discurso cultural, <strong>de</strong> pertença a quê espaço<br />

polissistémico, a quê sistema intercultural.” (Torres Feijó 2000: 990).<br />

55<br />

Para o <strong>de</strong>senvolvimento <strong>de</strong>ste conceito, vid. Torres Feijó 2000: 971-978.<br />

— 423 —


Carlos Manuel Callón Torres<br />

Seitura, Colectivo [Ramón Gutiérrez Izquierdo, Gonzalo Navaza Blanco,<br />

Luciano Rodríguez Gómez, Benito Varela Jácome] (1982): Literatura<br />

galega. 3º BUP. Vigo: Xerais.<br />

Simón, María; Rodríguez, Manuel (1994): Lengua y literatura. 4º secun<strong>da</strong>ria.<br />

Madrid: SM.<br />

Torres Feijó, Elias (2000): “Norma lingüística e (inter-)sistema cultural. O caso<br />

galego” in <strong>Actas</strong> <strong>de</strong>l Congreso Internacional <strong>de</strong> Historia y Cultura en la<br />

Frontera – 1 er Encuentro <strong>de</strong> Lusitanistas Españoles. Cáceres: Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

Extremadura.<br />

Vi<strong>da</strong>l, C[arme] (2001): “Carlos Casares consi<strong>de</strong>ra que o sector editorial está en<br />

crise”. A Nosa Terra 979.<br />

— 424 —


As linguas minoritarias no ámbito europeo. Status do<br />

galego<br />

Berta Castaño Torrado / Blanca Sánchez Sampedro<br />

Seminario <strong>de</strong> Lexicografía <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega<br />

1. Introducción<br />

Con este estudio preten<strong>de</strong>mos facer unha pequena análise actual <strong>da</strong> situación<br />

<strong>da</strong>s chama<strong>da</strong>s linguas minoritarias no ámbito <strong>da</strong> UE, para o que tomaremos<br />

como punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> un breve achegamento ó réxime lingüístico establecido<br />

no eido <strong>da</strong>s institucións, que nos conducirá a ver cáles son as posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s que<br />

a este nivel supranacional teñen as linguas que gozan do status <strong>de</strong> oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

exclusivamente a nivel <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> un dos Estados membros, co obxectivo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>scribi-la situación do galego como lingua europea.<br />

2. As linguas <strong>da</strong> UE<br />

Como é sabido, a UE é un caso illado <strong>de</strong>n<strong>de</strong> a óptica internacional por ter<br />

adoptado o principio <strong>de</strong> multilingüismo integral (DOCE C 19/42, do<br />

11.12.1990). Isto é principalmente <strong>de</strong>bido a que os Estados membros <strong>de</strong>ben<br />

transferir parte <strong>da</strong> súa soberanía e, como consecuencia, o Dereito comunitario<br />

ten unha aplicabili<strong>da</strong><strong>de</strong> directa en ca<strong>da</strong> un dos Estados membros, a diferencia <strong>da</strong><br />

or<strong>de</strong> xurídica internacional e <strong>da</strong> or<strong>de</strong> interna dos Estados membros. 56<br />

Isto fai preciso que o sistema lingüístico sexa, inicialmente, representativo e<br />

igualitario (fronte a outros organismos como o Consello <strong>de</strong> Europa ou as<br />

Nacións Uni<strong>da</strong>s, por exemplo) <strong>de</strong>n<strong>de</strong> os seus primeiros pasos e a medi<strong>da</strong> que os<br />

novos países candi<strong>da</strong>tos á adhesión van pasando a formar parte <strong>da</strong> UE, xa que o<br />

carácter especial do Dereito comunitario fai que <strong>de</strong>ba garantirse en todo<br />

momento o <strong>de</strong>reito <strong>de</strong> tódolos ci<strong>da</strong>dáns europeos a teren acceso á información<br />

xera<strong>da</strong> no seo <strong>da</strong>s institucións comunitarias na súa propia lingua (Berteloot<br />

2000:346).<br />

Foi o Tratado <strong>de</strong> Roma o que lle confiou ó Consello -a principal institución<br />

<strong>de</strong>cisoria <strong>da</strong> UE-, no ano 1957, a faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> establece-lo réxime lingüístico<br />

<strong>da</strong>s institucións <strong>da</strong> Unión, e así o estipulou no Regulamento 1/58, artigo 1, que<br />

partindo <strong>da</strong>s catro linguas dos seis países fun<strong>da</strong>dores sufriu as oportunas<br />

modificacións con ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s novas adhesións para ir establecendo a<br />

56 Den<strong>de</strong> a entra<strong>da</strong> en vigor do Tratado CEE, o <strong>de</strong>reito comunitario intégrase no or<strong>de</strong>namento<br />

xurídico dos Estados membros sen que sexa precisa ningunha fórmula especial para a súa<br />

inserción, a diferencia do que acontece nos tratados internacionais ordinarios. A<strong>de</strong>mais, ningunha<br />

norma nacional po<strong>de</strong>rá oporse ó disposto polos Tratados (Dereito primario) nin polas normas<br />

conti<strong>da</strong>s nos actos aprobados polas institucións comunitarias en aplicación <strong>de</strong> ditos tratados<br />

(Dereito <strong>de</strong>rivado).<br />

— 425 —


Berta Castaño Torrado / Blanca Sánchez Sampedro<br />

oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s linguas dos restantes países -a<strong>de</strong>mais do alemán, francés,<br />

italiano e neerlandés, o <strong>da</strong>nés, inglés e irlandés (1973), o grego (1981), o<br />

español e portugués (1986) e o finés e sueco (1995) gozan do status <strong>de</strong> linguas<br />

oficiais.<br />

Sen embargo, este multilingüismo e o respecto <strong>da</strong> igual<strong>da</strong><strong>de</strong> entre as linguas<br />

non se vai reflectir <strong>de</strong> xeito tan claro na práctica, tanto a nivel <strong>da</strong> UE como en<br />

ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s institucións.<br />

Segundo o <strong>de</strong>vandito artigo 1, establecéronse as linguas oficiais e <strong>de</strong> traballo,<br />

pero aín<strong>da</strong> que aparentemente os referentes <strong>da</strong>s dúas etiquetas sexan os mesmos,<br />

non van ser doa<strong>da</strong>mente intercambiables. Deste xeito atopámonos coa primeira<br />

categorización que establece o réxime lingüístico.<br />

No mesmo Tratado tamén se estableceu como excepción o Tribunal <strong>de</strong><br />

Xustiza (artigo 7 do Regulamento 1/58 do Consello), que vai <strong>de</strong>cidir no seu<br />

regulamento interno qué linguas se empregarán nos procesos, o que fai que<br />

entre a formar parte <strong>da</strong> categorización antedita outro novo concepto: a lingua <strong>de</strong><br />

proce<strong>de</strong>mento.<br />

Vexamos un pouco máis <strong>de</strong>talla<strong>da</strong>mente a súa <strong>de</strong>scrición.<br />

3. O réxime lingüístico supranacional: lingua oficial, lingua <strong>de</strong> traballo e<br />

lingua <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>mento<br />

No regulamento 1/58, o Consello non fixo distinción entre lingua oficial e<br />

lingua <strong>de</strong> traballo, e isto non parece ser preciso xa que no que ó status legal <strong>da</strong>s<br />

linguas se refire non se observa ningunha diferencia (Fernán<strong>de</strong>z 1999:15). O<br />

alemán, o francés, o italiano e o neerlandés eran indistintamente linguas oficiais<br />

e <strong>de</strong> traballo. Pero as novas adhesións comezaron a alterar este esquema<br />

preestablecido. No mesmo Regulamento 1/58, artigo 6, prevíase que as<br />

institucións podían <strong>de</strong>termina-las mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> aplicación do réxime<br />

lingüístico nos seus regulamentos internos, e isto <strong>de</strong>u lugar á existencia <strong>de</strong><br />

regulamentos paralelos no seo do Parlamento Europeo, do Consello <strong>da</strong> Unión,<br />

<strong>da</strong> Comisión e do Tribunal <strong>de</strong> Contas, que fan patente a ten<strong>de</strong>ncia cara á<br />

selección <strong>de</strong> linguas <strong>de</strong> traballo concretas.<br />

As linguas oficiais pasaron a se-las linguas emprega<strong>da</strong>s nos contactos formais<br />

entre as institucións, os ci<strong>da</strong>dáns e os Estados membros, mentres que as linguas<br />

<strong>de</strong> traballo comezaron a <strong>de</strong>nominar ca<strong>da</strong> vez con máis niti<strong>de</strong>z as linguas<br />

emprega<strong>da</strong>s <strong>de</strong>ntro e entre as institucións. Polo tanto, as linguas <strong>de</strong> traballo son<br />

oficiais na súa totali<strong>da</strong><strong>de</strong>, pero non tó<strong>da</strong>las linguas oficiais son linguas <strong>de</strong><br />

traballo -en parte <strong>de</strong>bido á tradición <strong>de</strong> uso nas institucións e á área xeográfica<br />

na que se sitúan as se<strong>de</strong>s oficiais.<br />

En canto á lingua <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>mento, esta quedou estableci<strong>da</strong> como a que<br />

<strong>de</strong>be empregarse nos escritos procesuais ou observacións que se presenten por<br />

escrito, así como nos informes orais do asunto e en calquera correspon<strong>de</strong>ncia,<br />

— 426 —


As linguas minoritarias no ámbito europeo. Status do galego<br />

informe ou resolución que o Tribunal <strong>de</strong> Xustiza ou o Tribunal <strong>de</strong> Primeira<br />

Instancia dirixan ás partes 57 , <strong>de</strong>bido a que ten carácter <strong>de</strong> texto auténtico<br />

unicamente a re<strong>da</strong>cción na versión en lingua <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>mento (Berteloot<br />

2000:353). Trátase sempre dunha <strong>da</strong>s linguas oficiais (incluído o irlandés), e a<br />

escolla realízase en función do tipo <strong>de</strong> recurso, tendo en conta a enti<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

xurídica <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s partes.<br />

Por tanto a lingua <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>mento, como a lingua <strong>de</strong> traballo, ten como<br />

referente o grupo <strong>de</strong> linguas oficiais, pero sempre concretado no caso dunha<br />

única lingua. O irlandés, caso á parte, que<strong>da</strong> relegado coa etiqueta máis axeita<strong>da</strong><br />

ó seu caso concreto: lingua dos Tratados 58 .<br />

Neste mesmo regulamento atopamos, así mesmo, o criterio para separar<br />

lingua <strong>de</strong> traballo e lingua oficial, xa que o Tribunal <strong>de</strong> Xustiza, xunto co<br />

Tribunal <strong>de</strong> Primeira Instancia, adoptou como única lingua <strong>de</strong> traballo, no<br />

ámbito interno, a lingua francesa, entre outras razóns para alixeira-la carga <strong>de</strong><br />

traduccións, aplicando a restricción <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> forma clara 59 .<br />

Polo tanto, se observamos <strong>de</strong>talla<strong>da</strong>mente a situación e o status do que gozan<br />

as linguas “maioritarias” no ámbito <strong>da</strong> Unión po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir que o<br />

multilingüismo integral do que falabamos inicialmente é moito máis difícil <strong>de</strong><br />

conseguir do que po<strong>de</strong> parecer nun primeiro momento. A representación <strong>de</strong><br />

ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s linguas oficiais a nivel nacional dos Estados membros que<strong>da</strong>ba<br />

minimamente garanti<strong>da</strong> no Dereito primario 60 , pero non así na maquinaria que<br />

artella o funcionamento diario <strong>da</strong> UE. A conclusión máis obvia é que existe<br />

unha ausencia dun réxime lingüístico homoxéneo para a Unión, que se<br />

caracteriza pola escolla or<strong>de</strong>na<strong>da</strong> e individualiza<strong>da</strong> <strong>de</strong> linguas por parte <strong>da</strong>s<br />

institucións como entes in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes.<br />

Sen embargo, no que nos centraremos será, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>ste marco, no lugar que<br />

o galego, ó igual que outras linguas oficiais <strong>de</strong> Estados membros a nivel dunha<br />

rexión, ten e o que po<strong>de</strong>ría ter, tomando en consi<strong>de</strong>ración estas limitacións para<br />

as linguas dominantes.<br />

4. As “outras linguas”<br />

No marco lingüístico que vimos <strong>de</strong> ver, a adhesión dos novos países<br />

candi<strong>da</strong>tos vai traer consigo un aumento consi<strong>de</strong>rable <strong>da</strong>s linguas oficiais que<br />

57 Vid. art. 9, apartado I do Regulamento <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>mento do Tribunal <strong>de</strong> Xustiza.<br />

58 O irlandés é lingua dos Tratados <strong>de</strong>bido ó seu carácter especial <strong>de</strong> primeira lingua oficial na<br />

República <strong>de</strong> Irlan<strong>da</strong>, aín<strong>da</strong> que a maior parte <strong>da</strong> poboación usa o inglés, recollido na Acta <strong>de</strong><br />

Adhesión do Reino Unido e lingua común, por tanto, ós dous Estados. Pero Irlan<strong>da</strong> non solicitou<br />

o seu emprego no <strong>de</strong>reito <strong>de</strong>rivado, e ata o <strong>de</strong> agora nunca foi lingua <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>mento.<br />

59 “Informe sobre la Traducción en el Tribunal <strong>de</strong> Justicia” (vid. bibliografía).<br />

60 Agás no caso do irlandés, xa <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o 1973.<br />

— 427 —


Berta Castaño Torrado / Blanca Sánchez Sampedro<br />

representarán a na<strong>da</strong> menos que once países máis. 61 Sen embargo, este gran<br />

número <strong>de</strong> linguas oficiais suporá unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística máis complexa<br />

aín<strong>da</strong>, se cabe. As chama<strong>da</strong>s linguas pequenas, idiomas rexionais, linguas<br />

locais, linguas en perigo <strong>de</strong> extinción, linguas autóctonas ou étnicas, linguas<br />

menores ou linguas menos frecuentemente fala<strong>da</strong>s 62 , únense coas novas adhesións<br />

para completa-lo mosaico na<strong>da</strong> <strong>de</strong>sprezable que temos no presente, e que<br />

se verá enriquecido <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> moi pouco tempo. 63<br />

Non obstante, imos aplicar aquí o filtro <strong>da</strong>s características que se correspon<strong>de</strong>n<br />

co galego 64 , co que tentaremos centrarnos no caso <strong>de</strong> linguas recoñeci<strong>da</strong>s<br />

oficialmente polo Estado membro ó que pertencen.<br />

5. A Carta Europea <strong>da</strong>s Linguas Rexionais ou Minoritarias 65<br />

A<strong>de</strong>mais do establecido polos Tratados e regulamentos internos <strong>da</strong>s<br />

institucións, non existen outros textos a nivel <strong>da</strong> Unión <strong>de</strong> valor obrigatorio que<br />

regulen aspectos lingüísticos. É aquí on<strong>de</strong> atopámo-la falta <strong>de</strong> lexislación eficaz<br />

no eido <strong>da</strong>s linguas comunitarias non oficiais.<br />

O Dereito comunitario non afecta ó réxime lingüístico dos Estados membros,<br />

xa que ata a actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> é unha materia <strong>de</strong> competencia nacional (Fernán<strong>de</strong>z<br />

1999:69). O tema referido ás linguas unicamente se trata, <strong>de</strong> maneira parcial e<br />

secun<strong>da</strong>ria, a través <strong>da</strong>s competencias <strong>da</strong> UE en materia <strong>de</strong> educación, cultura e<br />

especialmente nos aspectos <strong>da</strong> libre circulación <strong>de</strong> traballadores, a fin <strong>de</strong><br />

solucionar problemas <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> políticas que lle competen.<br />

Ainque<strong>da</strong>nza polas linguas minoritarias nace, a escala supranacional, como<br />

consecuencia <strong>da</strong> política cultural -a partir do Tratado <strong>da</strong> UE a cultura pasou a<br />

formar parte do campo <strong>de</strong> acción <strong>da</strong> Unión. O art. 151 (ex artigo 128) do<br />

Tratado Constitutivo <strong>da</strong> CE encomen<strong>da</strong> á UE a misión <strong>de</strong> fomenta-la<br />

cooperación cultural entre os Estados membros completando a actuación dos<br />

mesmos en aspectos como a conservación do patrimonio cultural europeo e a<br />

difusión <strong>da</strong> nosa historia e cultura.<br />

A Carta Europea <strong>da</strong>s Linguas Rexionais ou Minoritarias que, como sabemos,<br />

é unha iniciativa que non se reduce ó ámbito dos países comunitarios, establece<br />

61<br />

I.e. Bulgaria, Chipre, República Checa, Estonia, Hungría, Letonia, Lituania, Malta, Polonia,<br />

Romanía, Eslovaquia e Eslovenia.<br />

62<br />

Etiquetas toma<strong>da</strong>s do Correo <strong>da</strong> Unesco (abril <strong>de</strong> 2000), Va<strong>de</strong>-Mecum (1994) e documentación<br />

comunitaria diversa.<br />

63<br />

A próxima adhesión está prevista para <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cinco anos, aproxima<strong>da</strong>mente.<br />

64<br />

Non abranguemos, nesta ocasión, o caso <strong>de</strong> linguas maioritarias que son minoritarias <strong>de</strong>ntro dos<br />

límites xeográficos doutros Estados membros, os dialectos ou as linguas <strong>de</strong> inmigrantes.<br />

65<br />

Segundo o art. 1 <strong>da</strong> Carta, son as linguas tradicionalmente usa<strong>da</strong>s <strong>de</strong>ntro dun territorio <strong>da</strong>do<br />

dun Estado polos nacionais do mesmo, que forman un grupo numericamente máis pequeno có<br />

resto <strong>da</strong> poboación do Estado. Inclúe, polo tanto, as linguas fala<strong>da</strong>s nunha parte limita<strong>da</strong> do<br />

Estado pola maioría <strong>da</strong> poboación, as linguas fala<strong>da</strong>s por unha minoría, as linguas non territoriais,<br />

eas linguas oficiais menos difundi<strong>da</strong>s.<br />

— 428 —


As linguas minoritarias no ámbito europeo. Status do galego<br />

un están<strong>da</strong>r lingüístico sobre as linguas que nos ocupan, <strong>de</strong>señado para protexer<br />

e promove-lo emprego <strong>de</strong>stas linguas nos ámbitos públicos e privados. Sen<br />

embargo, a pesar <strong>de</strong> que inicialmente po<strong>de</strong>riamos pensar que se trataría dun<br />

están<strong>da</strong>r homoxéneo a nivel <strong>de</strong> Europa, incluídos os países <strong>da</strong> Unión, non é así.<br />

A forza <strong>da</strong> Carta fica relega<strong>da</strong> a un nivel nacional, e sempre <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong>s<br />

fronteiras <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> un dos Estados membros do Consello <strong>de</strong> Europa que a asinen<br />

e ratifiquen. A <strong>de</strong>cisión nesta materia <strong>da</strong> UE é <strong>de</strong>lega<strong>da</strong> no Estado membro,<br />

acolléndose ó principio <strong>de</strong> subsidiarie<strong>da</strong><strong>de</strong> 66 .<br />

O carácter <strong>da</strong> Carta non é outro, por outra ban<strong>da</strong>, máis que o dunha<br />

recomen<strong>da</strong>ción, que só ó ser ratifica<strong>da</strong> polos Estados membros do Consello <strong>de</strong><br />

Europa adquire carácter vinculante 67 . Sen embargo hai que ter en conta que a<br />

súa forza xurídica é moi escasa, xa que se trata dunha Carta “á carta” 68 : os<br />

países escollen nos seus instrumentos <strong>de</strong> ratificación as disposicións que<br />

consi<strong>de</strong>ran oportunas <strong>da</strong> parte III <strong>da</strong> Carta para a súa aplicación 69 .<br />

6. O galego e Europa<br />

España acce<strong>de</strong>u no 1986 á UE. Como país multilingüe tivo que <strong>de</strong>cidir cál ía<br />

se-la lingua oficial a nivel supranacional. Segundo Labrie (1998:189), existen<br />

tres factores que <strong>de</strong>terminan cáles son as linguas oficiais comunitarias:<br />

• as disposicións constitucionais ou lexislativas en vigor no país<br />

• a vonta<strong>de</strong> política do Estado, neste caso España, <strong>de</strong> ver unha ou varias <strong>da</strong>s<br />

súas linguas oficiais usa<strong>da</strong>s a nivel supranacional<br />

• acordo unánime do Consello <strong>de</strong> Ministros<br />

E segundo o artigo 8 do Regulamento 1/58, que establece os proce<strong>de</strong>mentos<br />

que <strong>de</strong>ben segui-los países multilingües, o emprego <strong>da</strong>s linguas oficiais e <strong>de</strong><br />

traballo po<strong>de</strong>ría ter sido <strong>de</strong>terminado por España se esta o tivera solicitado,<br />

segundo as regras xerais <strong>de</strong>riva<strong>da</strong>s <strong>da</strong> lexislación española:<br />

Polo que respecta ós Estados membros on<strong>de</strong> existen varias linguas<br />

oficiais, o uso dunha lingua rexerase, a petición do Estado interesado,<br />

polas normas xerais <strong>da</strong> lexislación <strong>de</strong> dito Estado.<br />

Sen embargo, isto non aconteceu, polo que respecta ó galego. A<strong>de</strong>mais, a<br />

razón <strong>de</strong> peso que vai contra a oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> nosa lingua é que non é lingua<br />

oficial en todo o territorio do Estado membro, aín<strong>da</strong> que esta xustificación,<br />

66 Principio que garante unha toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión que ten en conta que a acción que se empren<strong>de</strong> a<br />

escala comunitaria xustifícase en relación coas posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s que ofrece o nivel nacional, rexional<br />

ou local. Deste xeito, a Unión non actúa agás para os sectores <strong>da</strong> súa competencia exclusiva ata<br />

que a súa acción é máis eficaz cá acción emprendi<strong>da</strong> no ámbito nacional, rexional ou local (art. 5<br />

(exartigo 3 B), Tratado <strong>da</strong> Unión Europea (Glosario 2000:70).<br />

67 OConsello <strong>de</strong> Europa <strong>de</strong>cidiu, trala reunión do 23 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> 1992, conferirlle o estatuto<br />

xurídico dun convenio (Va<strong>de</strong>-Mecum 1994:18).<br />

68 Recollemos aquí a expresión emprega<strong>da</strong> por Fernán<strong>de</strong>z (1999).<br />

69 Vid. ratificación <strong>de</strong> España, BOE 222, do 15.09.2001.<br />

— 429 —


Berta Castaño Torrado / Blanca Sánchez Sampedro<br />

como indica Labrie (1998:190), non se ofrece <strong>de</strong> forma universal, como é o<br />

caso <strong>de</strong> Bélxica, on<strong>de</strong> se aplica o principio <strong>de</strong> territoriali<strong>da</strong><strong>de</strong> 70 . Sendo isto así, o<br />

Dereito comunitario non ten competencia, e por tanto non po<strong>de</strong> prevalecer sobre<br />

o réxime xurídico lingüístico do Estado membro.<br />

Se temos en conta, sen embargo, a política cultural <strong>da</strong> Unión, entre os<br />

obxectivos <strong>da</strong> cal se encontra a conservación e difusión <strong>da</strong> her<strong>da</strong>nza cultural<br />

europea, e máis concretamente <strong>da</strong>s linguas minoritarias, pensamos que as<br />

competencias <strong>da</strong> Unión, que ata o <strong>de</strong> agora trataron os conflictos lingüísticos <strong>de</strong><br />

forma periférica, como diciamos máis arriba, <strong>de</strong>ben priorizar e levar a cabo<br />

accións positivas <strong>de</strong> cara a incentiva-la visibili<strong>da</strong><strong>de</strong> en Europa <strong>de</strong>stas linguas, e<br />

<strong>de</strong>be facer compatibles os seus obxectivos coas políticas nacionais, que teñen<br />

que harmonizar co Dereito comunitario noutras materias. Neste senso pensamos<br />

que o principio <strong>de</strong> subsidiarie<strong>da</strong><strong>de</strong> non ten por qué aplicarse.<br />

7. Reflexións finais<br />

O conflicto lingüístico ó que se enfronta a UE, e o colapso dos servicios <strong>de</strong><br />

traducción comunitarios, fai que ante as novas adhesións a separación <strong>de</strong><br />

linguas <strong>de</strong> traballo e linguais oficial poi<strong>da</strong> verse <strong>de</strong>n<strong>de</strong> unha óptica <strong>da</strong><br />

idonei<strong>da</strong><strong>de</strong> se consi<strong>de</strong>rámo-la reducción <strong>da</strong>s primeiras en beneficio <strong>da</strong><br />

concesión do status <strong>de</strong> oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> a un maior número <strong>de</strong> linguas, como<br />

propugnan algúns sectores.<br />

Fronte a isto, a lexislación comunitaria, a través do establecido nos tratados,<br />

vai outorga-lo status <strong>de</strong> oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> ás linguas dos Estados membros que o<br />

teñan recoñecido a nivel nacional, o que vai supoñer que, in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntemente do<br />

número <strong>de</strong> falantes (ci<strong>da</strong>dáns todos eles comunitarios) haxa linguas cun<br />

reducido número <strong>de</strong>stes que aca<strong>da</strong>rán un recoñecemento maior a nivel UE ca<br />

outras linguas propias dun territorio con maior número <strong>de</strong> falantes reais, polo<br />

que se estará a representar <strong>de</strong>sigualmente ás diferentes comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas<br />

existentes no seo <strong>da</strong> UE. Os ci<strong>da</strong>dáns europeos e as súas correspon<strong>de</strong>ntes<br />

linguas non están e non estarán, <strong>de</strong> non cambia-la política comunitaria 71 , en<br />

situación <strong>de</strong> igual<strong>da</strong><strong>de</strong>, e o sistema <strong>de</strong> representación igualitario que<strong>da</strong>rá ca<strong>da</strong><br />

vezmáis minguado.<br />

O galego non é lingua oficial a nivel supranacional, con tó<strong>da</strong>las consecuencias<br />

que iso implica, xa que unha lingua goza <strong>da</strong> súa oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntemente <strong>da</strong> súa reali<strong>da</strong><strong>de</strong> e peso como fenómeno social, cando é<br />

70 Criterio consistente en limitar a certas rexións o <strong>de</strong>reito a beneficiarse dos seus servicios<br />

públicos na propia lingua, que mantén unha alta priori<strong>da</strong><strong>de</strong> (Solé i Durany 1995:92).<br />

71 Temos que subliñar que o Regulamento interno do Parlamento Europeo <strong>de</strong>ixa aberta a porta <strong>de</strong><br />

entra<strong>da</strong> <strong>da</strong>s linguas rexionais na súa aplicación do réxime lingüístico: 1. Tódolos documentos do<br />

Parlamento serán re<strong>da</strong>ctados nas linguas oficiais. 2. As intervencións nunha <strong>da</strong>s linguas oficiais<br />

serán interpreta<strong>da</strong>s simultaneamente en ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s <strong>de</strong>mais linguas oficiais e en calquera<br />

outra lingua que a Mesa estime necesaria (Capítulo VIII, art. 79 do Regulamento interno).<br />

— 430 —


As linguas minoritarias no ámbito europeo. Status do galego<br />

recoñeci<strong>da</strong> polos po<strong>de</strong>res públicos como medio normal <strong>de</strong> comunicación en e<br />

entre eles e na súa relación cos suxeitos privados, con plena vali<strong>de</strong>z e efectos<br />

xurídicos (Prieto <strong>de</strong> Pedro 1991:77).<br />

Ben é sabido que a maior parte <strong>de</strong> falantes <strong>de</strong> linguas pouco estendi<strong>da</strong>s son<br />

bilingües, e por tanto son capaces <strong>de</strong> empregar unha lingua oficial para entrar en<br />

contacto coas autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s e servicios públicos, pero trátase <strong>de</strong> tomar en<br />

consi<strong>de</strong>ración o respecto por unha i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> e cultura diferentes. E permitir<br />

emprega-lo galego nos medios administrativos, neste caso o galego nas<br />

relacións Rexión–UE, ci<strong>da</strong>dán <strong>de</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística minoritaria–UE ou<br />

institucións, é <strong>da</strong>r un paso adiante cara a este respecto (1994:6): é recoñece-lo<br />

seu status e prestixio, é conce<strong>de</strong>r un grao <strong>de</strong> oficialización e aín<strong>da</strong> máis (algo<br />

que non se dá nas linguas maioritarias <strong>de</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s reduci<strong>da</strong>s ou coas<br />

varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> linguas maioritarias 72 ): é asegura-la vi<strong>da</strong> <strong>de</strong>stas linguas.<br />

Recollendo a i<strong>de</strong>a que mellor amosa a nosa conclusión, en palabras <strong>de</strong> De<br />

Witte (1994:6), se o servicio se fai nunha soa lingua, tódolos usuarios son<br />

tratados <strong>de</strong> maneira idéntica, pero iso non significa que sexan tratados <strong>de</strong> xeito<br />

igualitario. Os falantes que usan unha lingua diferente non reciben un servicio<br />

<strong>de</strong> igual valor para eles, e non se ten en conta que eles contribuíron a financiar<br />

ese servicio segundo os mesmos criterios. Por iso cremos que non só é preciso<br />

que o galego vexa recoñecido o seu status <strong>de</strong> lingua europea, senón que tamén<br />

os ci<strong>da</strong>dáns galegos poi<strong>da</strong>n ver cumpridos os <strong>de</strong>reitos lingüísticos como<br />

ci<strong>da</strong>dáns europeos.<br />

Bibliografía<br />

Álvarez, E. / Leis, X.A. / Sánchez, D. (eds.) (1995): <strong>Actas</strong> / Acts. I Simposio<br />

Internacional <strong>de</strong> Linguas Europeas e Lexislacións / First International<br />

Symposium of European Languages and Legislations. (Santiago <strong>de</strong><br />

Compostela, 16-18 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1992). A Coruña: Bureau Européen pour<br />

les langues moins répandues / Asociación Socio-Pe<strong>da</strong>góxica Galega.<br />

Berteloot, P. (2000): “Le droit à la langue <strong>de</strong> l’Union Européen”, in Langue et<br />

Droit. XV e Congrès International <strong>de</strong> Droit Comparé / XV International<br />

Congress of Comparative Law. (Bristol, 1998). Bruxelles: Bruylant. 345-<br />

362.<br />

Fernán<strong>de</strong>z Liesa, C. R. (1999): Derechos lingüísticos y <strong>de</strong>recho internacional.<br />

Madrid: Dykinson.<br />

García Ramos, D. (1990): O réxime xurídico <strong>da</strong> lingua galega. Santiago <strong>de</strong><br />

Compostela: Asociación <strong>de</strong> Funcionarios para a Normalización Lingüística<br />

<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> / Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística.<br />

72 E.g. Austria solicitou na súa Acta <strong>de</strong> Adhesión unha serie <strong>de</strong> terminoloxía a respectar propia do<br />

alemán falado <strong>de</strong>ntro dos seus límites.<br />

— 431 —


Berta Castaño Torrado / Blanca Sánchez Sampedro<br />

Labrie, N. (1998): “La política lingüística <strong>de</strong> la Unión Europea <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

perspectiva <strong>de</strong> la elaboración y puesta en práctica <strong>de</strong> la Declaración<br />

Universal <strong>de</strong> Derechos Lingüísticos”, in Las políticas lingüísticas a partir <strong>de</strong><br />

la Declaración Universal <strong>de</strong> los Derechos Lingüísticos – III Simposio<br />

Internacional. Barcelona: Centre Internacional Escarré per les Minories<br />

Ètniques i les Nacions: Editorial Mediterrania. 180-195.<br />

Prieto <strong>de</strong> Pedro, J. (1991): Lenguas, lenguaje y <strong>de</strong>recho. Madrid: Civitas.<br />

Solé i Durany, J. R. (1995): “El principio <strong>de</strong> territoriali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las lenguas y la<br />

protección <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d lingüística <strong>de</strong> los pueblos”, in Derechos<br />

lingüísticos y <strong>de</strong>rechos culturales en las regiones <strong>de</strong> Europa. <strong>Actas</strong> <strong>de</strong>l<br />

Simposio Internacional. (Gerona, 23-25 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1992) . Barcelona:<br />

Generalitat <strong>de</strong> Catalunya, Departament <strong>de</strong> Cultura i autors. 91-94.<br />

VV.AA. (1994): Du droit individuel au droit collectif. L'utilisation <strong>de</strong>s langues<br />

moins repandues <strong>da</strong>ns les services publiques. Langues vivantes 2: Le Bureau<br />

Européen pour les Langues Moins Répandues.<br />

VV.AA. (2000): Glosario. Instituciones, políticas y ampliación <strong>de</strong> la Unión<br />

Europea. Luxemburgo: Oficina <strong>de</strong> Publicaciones Oficiales <strong>de</strong> las<br />

Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Europeas.<br />

VV.AA. (1994): Va<strong>de</strong>-Mecum. Gui<strong>de</strong> <strong>de</strong>s documents légaux, <strong>de</strong>s structures<br />

d’appui et <strong>de</strong>s programmes d’action concernant les langues moins<br />

répandues d’Europe. Dublin: Le Bureau Européen pour les Langues Moins<br />

Répandues.<br />

Informe sobre la Traducción en el Tribunal <strong>de</strong> Justicia:<br />

http://curia.eu.int/es/txts/others/in<strong>de</strong>x.htm.<br />

European Charter for Regional or Minority Languages:<br />

http://conventions.coe.int/treaty/en/treaties/html/148.htm<br />

— 432 —


Oficialización do galego fóra <strong>da</strong>s fronteiras <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />

Xosé-Henrique Costas González<br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo<br />

A lingua galega <strong>da</strong>s zonas administrativamente non galegas <strong>da</strong> terra Eo-<br />

Navia, Bierzo occi<strong>de</strong>ntal, As Portelas e Val do Ellas carece, aín<strong>da</strong> na<br />

actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>, <strong>da</strong> suficiente atención legal efectiva por parte dos po<strong>de</strong>res públicos,<br />

aín<strong>da</strong> que fose recoñeci<strong>da</strong> moi recentemente (1999) na reforma do Estatuto <strong>de</strong><br />

autonomía <strong>de</strong> Castela e León (EACL), ou se recoñecese o gallego/asturiano no<br />

art. 2 <strong>da</strong> Lei 1/1998 <strong>de</strong> “uso y promoción <strong>de</strong>l bable/asturiano”, ou se lle<br />

chamase A Fala na <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> ben <strong>de</strong> interese cultural <strong>da</strong> Junta <strong>de</strong><br />

Extremadura (28/10/2000). Dedúcese <strong>de</strong> aquí que, <strong>da</strong>s tres comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

autónomas con zonas galegofalantes no seu interior, é en Castela-León on<strong>de</strong><br />

teoricamente o galego goza <strong>de</strong> maior recoñecemento, pois aín<strong>da</strong> que non é<br />

cooficial no EACL, si que está recoñecido expresamente. Ó igual que lle<br />

ocorreu ata hai pouco ó galego falado en <strong>Galicia</strong>, a lingua autóctona nestas<br />

zonas arrastra unha inercia secular <strong>de</strong> abandono que a sitúa próxima á<br />

<strong>de</strong>saparición. Mentres non existan unhas estatísticas oficiais (e nos formularios<br />

do novo censo non figura a pregunta <strong>de</strong> lingua usa<strong>da</strong> nestas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

autónomas), calcúlanse entre 80.000 e 100.000 persoas as que utilizan<br />

habitualmente o galego nas zonas <strong>de</strong>vanditas: 45.000-60.000 en Asturias,<br />

25.000-35.000 en Castela e León, e 6.000 en Estremadura.<br />

AConstitución española <strong>de</strong> 1987, no seu preámbulo e no seu artigo 3, fai<br />

unha <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> respecto e recoñecemento <strong>da</strong> plurali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística do<br />

Estado. Así, no seu artigo 3 dispón: “1. El castellano es la lengua española<br />

oficial <strong>de</strong>l Estado. Todos los españoles tienen el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> conocerla y el <strong>de</strong>recho<br />

a usarla. 2. Las <strong>de</strong>más lenguas españolas serán también oficiales en las<br />

respectivas Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Autónomas <strong>de</strong> acuerdo con sus Estatutos”. No artigo<br />

3.3, especifica que “la riqueza <strong>de</strong> las distintas mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas <strong>de</strong><br />

España es un patrimonio cultural que será objeto <strong>de</strong> especial respeto y<br />

protección”. Se, aplicado isto ó galego <strong>de</strong> fóra <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, substituímos la<br />

riqueza <strong>de</strong> las distintas mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas por la lengua gallega<br />

obteremos: “la lengua gallega es un patrimonio cultural...”, dicción literal do<br />

acordo: recoñecemento <strong>da</strong> lingua galega como patrimonio cultural do Estado<br />

español.<br />

Agora ben, a Constitución, consagrando <strong>de</strong> entra<strong>da</strong> só un evi<strong>de</strong>nte<br />

<strong>de</strong>sequilibrio entre o castelán e “as outras linguas <strong>de</strong> España”, preconfigurou un<br />

marco <strong>de</strong> oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística que <strong>de</strong>berían concretar ca<strong>da</strong> un dos estatutos<br />

<strong>de</strong> autonomía, fixo unha clara remisión (ou <strong>de</strong>ixación) á vonta<strong>de</strong> autonómica.<br />

Deste xeito, mentres unhas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s recoñecían e recollían estatutariamente<br />

— 433 —


Xosé-Henrique Costas González<br />

o seu plurilingüismo, outras negábano e ignorábano: Asturias, Castela-León (ata<br />

a reforma <strong>de</strong> 1999), Estremadura, Murcia e Aragón.<br />

Ese mesmo respecto á vonta<strong>de</strong> autonómica inspirou a regulación do uso <strong>da</strong><br />

lingua no proce<strong>de</strong>mento, que se recolle na Lei 30/92, <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> novembro,<br />

modifica<strong>da</strong> pola Lei 4/99, <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> xaneiro, no seu artigo 35.d), que consagra o<br />

<strong>de</strong>reito dos ci<strong>da</strong>dáns, nas súas relacións coas administracións públicas, a<br />

utilizaren as linguas oficiais no territorio <strong>de</strong> ca<strong>da</strong>nsúa comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> autónoma, e<br />

no artigo 36 que o regula.<br />

Que a Constitución, en respecto do principio <strong>de</strong> autonomía proclamado no<br />

seu artigo 2 e informador <strong>de</strong> todo o título VIII, <strong>de</strong>ixe á vonta<strong>de</strong> autonómica a<br />

<strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> lle <strong>da</strong>r carácter cooficial ás linguas do seu territorio, non autoriza a<br />

tirar consecuencias que equivalerían a <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong>sprotexi<strong>da</strong> a reali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

lingüística e o patrimonio cultural dun <strong>de</strong>terminado territorio non recollidos nun<br />

estatuto <strong>de</strong> autonomía concreto.<br />

Na xurispru<strong>de</strong>ncia actual o principio constitucional <strong>de</strong> igual<strong>da</strong><strong>de</strong> vénse<br />

enten<strong>de</strong>ndo <strong>de</strong> xeito que a feitos iguais débenselle aplicar iguais consecuencias,<br />

<strong>de</strong> maneira que as diferencias <strong>de</strong> trato precisarían xustificar axeita<strong>da</strong>mente a<br />

existencia dos motivos <strong>de</strong> tales diferencias. Noutra expresión, un tratamento<br />

diferente é lexítimo cando existe unha xustificación obxectiva e razoable, que<br />

persiga unha finali<strong>da</strong><strong>de</strong> lexítima e respecte unha axeita<strong>da</strong> proporcionali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

entre os medios empregados e a finali<strong>da</strong><strong>de</strong> persegui<strong>da</strong>. ¿Que razón motiva un<br />

tratamento legal distinto a un galegofalante <strong>de</strong> Val<strong>de</strong>orras e a outro <strong>de</strong><br />

Cacabelos, <strong>de</strong> Eilao ou <strong>de</strong> Valver<strong>de</strong>? ¿U-los motivos, u-las xustificacións<br />

obxectivas? Non existen, non hai ningún argumento sociolóxico, científico, etc.,<br />

na<strong>da</strong> que xustifique ese tratamento legal distinto, agás o medo infun<strong>da</strong>do <strong>da</strong><br />

anexión dos territorios lin<strong>de</strong>iros con <strong>Galicia</strong>. Se o problema é unicamente<br />

político, a solución será fun<strong>da</strong>mentalmente política.<br />

Este medo a que lles movan o marco chega a extremos <strong>de</strong>lirantes, como<br />

nega-la existencia <strong>da</strong> lingua galega ou chamarlle doutro xeito distinto: sempre<br />

non recoñecer. En Asturias as autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s chámanlle gallego/asturiano, en<br />

Estremadura simplemente A Fala, e en Castela-León pasaron en escasamente<br />

tres anos <strong>de</strong> ignoralo a chamarlle galego/leonés ou berciano (León) ou<br />

altosanabrés (Zamora) e, no último ano, a recoñecelo como galego.<br />

Asturias<br />

En Asturias, o artigo 4 do Estatuto <strong>de</strong> autonomía fala <strong>de</strong> que o bable gozará<br />

<strong>de</strong> protección, e no artigo 10.1.15 volve insistir no “fomento y protección <strong>de</strong>l<br />

bable en sus diversas variantes”, pero en ningún caso se fai referencia ó galego<br />

ata que no artigo 2 e na disposición adicional <strong>da</strong> Lei 1/1998 <strong>de</strong> 23/03/98 <strong>de</strong> uso<br />

e promoción do bable/asturiano, se di:<br />

— 434 —


Oficialización do galego fóra <strong>da</strong>s fronteiras <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />

Art. 2: El régimen <strong>de</strong> protección, respeto, tutela y <strong>de</strong>sarrollo<br />

establecido en esta Ley para el bable/asturiano se exten<strong>de</strong>rá, mediante<br />

regulación especial al gallego/asturiano en las zonas en las que tiene<br />

carácter <strong>de</strong> mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d lingüística propia.<br />

Disposición Adicional: El gallego-asturiano tendrá un tratamiento<br />

similar al asturiano en lo que se refiere a protección, respeto,<br />

enseñanza, uso y tutela en su ámbito territorial.<br />

Esta lei afecta ó uso administrativo (<strong>de</strong>reito ó uso oral e escrito coa<br />

Administración autonómica, coñecemento por parte dos funcionarios,<br />

valoración en oposicións e concursos), ensino (voluntario en tódolos niveis <strong>de</strong><br />

ensino e materia <strong>de</strong> currículo), toponimia (en asturiano ou asturiano/castelán se<br />

hai certa tradición e en galego nas zonas on<strong>de</strong> se fala), promoción nos medios,<br />

etc. O problema está na “regulación especial” <strong>da</strong> que se fala para o galego <strong>da</strong><br />

terra Eo-Navia, que non dá chegado.<br />

O camiño do galego na Terra Eo-Navia está inzado <strong>de</strong> pexas, tanto por parte<br />

<strong>da</strong>s mentali<strong>da</strong><strong>de</strong>s españolistas coma <strong>da</strong>s asturianistas, que ven na reivindicación<br />

do galego nesta zona algo así como “imperialismo galego” confundindo os allos<br />

cos bugallos. A pesar <strong>de</strong> iniciativas civís como a MDGA, moi pouco se ten<br />

avanzado na introducción <strong>da</strong> lingua no ensino e na administración. De feito, nas<br />

conversas entre os presi<strong>de</strong>ntes <strong>da</strong>s CCAA <strong>de</strong> Asturias e <strong>Galicia</strong> nunca se tratou<br />

o tema <strong>da</strong> colaboración en materia lingüística.<br />

Estremadura<br />

Estremadura non recolle no seu Estatuto <strong>de</strong> autonomía a existencia no seu seo<br />

<strong>de</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s falantes <strong>de</strong> portugués (Olivença) e <strong>de</strong> galego (Ellas), pero ante<br />

a presión popular e as iniciativas <strong>da</strong>lgúns alcal<strong>de</strong>s, o 28 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 2000, o<br />

Parlamento <strong>de</strong> Extremadura <strong>de</strong>clarou o galego, chamado unicamente A Fala,<br />

como “ben <strong>de</strong> interese cultural”, o que lle supón, á parte do recoñecemento<br />

encuberto (con isto evítase modifica-lo EAE), subvencións a todo tipo <strong>de</strong><br />

iniciativas culturais relaciona<strong>da</strong>s con esta particulari<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística.<br />

Neste curso escolar introduciuse a fala como materia <strong>de</strong> estudio optativo e<br />

organizáronse cursiños para funcionarios municipais, pero son moitos os<br />

atrancos que se están pondo para o recoñecemento <strong>da</strong> toponimia bilingüe, a<br />

introducción <strong>da</strong> lingua na ESO, etc.<br />

Castela-León<br />

A Comisión <strong>de</strong> Educación e Cultura do Congreso dos Deputados, por<br />

iniciativa do <strong>de</strong>putado do BNG Francisco Rodríguez, <strong>de</strong>bateu a proposta <strong>de</strong><br />

introducción <strong>da</strong> lingua galega no sistema escolar <strong>da</strong>s zonas occi<strong>de</strong>ntais <strong>de</strong> León<br />

e Zamora en sesión celebra<strong>da</strong> o 9 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1997 e aprobou por unanimi<strong>da</strong><strong>de</strong> o<br />

seguinte texto: “El Congreso <strong>de</strong> los Diputados insta al Gobierno a que, en<br />

— 435 —


Xosé-Henrique Costas González<br />

colaboración con la <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> y la Junta <strong>de</strong> Castilla y León, posibilite el<br />

estudio <strong>de</strong> la lengua gallega en los centros <strong>de</strong> enseñanza no universitaria <strong>de</strong> la<br />

comarca <strong>de</strong>l Bierzo, en su zona occi<strong>de</strong>ntal”.<br />

Pasaron os anos e na<strong>da</strong> cambiou. O 30 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 2000, a Comisión <strong>de</strong><br />

Educación <strong>da</strong> Asamblea Lexislativa <strong>de</strong> Castela e León aprobou un acordo -por<br />

proposta do <strong>de</strong>putado galegófono do PSOE e alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Lubián, Felipe Lubián-<br />

polo que se <strong>de</strong>fen<strong>de</strong> a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> do estudio <strong>da</strong> lingua galega como materia<br />

optativa nos centros <strong>de</strong> ensino primario <strong>da</strong>quelas zonas galegofalantes <strong>da</strong>s<br />

provincias <strong>de</strong> León e Zamora.<br />

O 18 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 2001 os conselleiros <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> e Castela-<br />

León asinaban, en Vilafranca do Bierzo, un convenio para levar a efecto a<br />

introducción <strong>da</strong> lingua galega. Este convenio foi duramente criticado polas<br />

asociacións <strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa do idioma porque só se contemplaba nel a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> introducir unha hora semanal <strong>de</strong> galego naqueles centros que o solicitasen e<br />

con grupos <strong>de</strong> máis <strong>de</strong> <strong>de</strong>z alumnos, e non se incluía no convenio o ensino<br />

secun<strong>da</strong>rio e profesional.<br />

A pesar do avanzado <strong>da</strong>s <strong>da</strong>tas, <strong>de</strong> que o curso 2001-2002 xa estaba<br />

planificado, <strong>de</strong> que a hora <strong>de</strong> galego se colocou os venres a última hora, etc.,<br />

foron cinco os colexios que aprobaron a introducción do galego. Na Voz <strong>de</strong><br />

<strong>Galicia</strong> <strong>de</strong> onte, 22 <strong>de</strong> novembro, dábase a noticia <strong>de</strong> que tres <strong>de</strong>stes colexios<br />

(Corullón, A Veiga e Carucedo) reclamaban profesores <strong>de</strong> galego que non tiñan.<br />

Hai, por parte <strong>da</strong>s autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s, un abandono total.<br />

Na reforma <strong>de</strong> 1999 do ECL, Lei Orgánica 4/83, engadiuse un novo artigo, o<br />

cuarto, que di como segue:<br />

Art.4. Valores esenciales.<br />

Art.4.1. La lengua castellana y el patrimonio histórico, artístico y<br />

natural son valores esenciales para la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

Castilla y León y serán objeto <strong>de</strong> especial protección y apoyo, para lo<br />

que se fomentará la creación <strong>de</strong> enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s que atien<strong>da</strong>n a dicho fin.<br />

Art.4.2. Gozarán <strong>de</strong> respeto y protección la lengua gallega y las<br />

mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas en los lugares en que habitualmente se<br />

utilicen.<br />

O artigo 24.1 <strong>da</strong> Lei 1/98, do 4 <strong>de</strong> xuño, <strong>de</strong> réxime local <strong>de</strong> Castela e León,<br />

en relación coa toponimia oficial dispón que “la <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> los<br />

municipios habrá <strong>de</strong> ser en lengua castellana, respetándose las <strong>de</strong>nominaciones<br />

existentes a la entra<strong>da</strong> en vigor <strong>de</strong> esta Ley, sin que pue<strong>da</strong> ser coinci<strong>de</strong>nte o<br />

producir confusiones con otras <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong>l Estado”. Se se recoñecen<br />

estatutariamente zonas galegofalantes, <strong>de</strong>beríanse recoñecer e oficializar tamén<br />

as formas galegas -auténticas e autóctonas- <strong>da</strong> toponimia.<br />

O Estado español asinou o 5/11/1992, e ratificou o 15/05/2001, a Carta<br />

Europea <strong>de</strong> Linguas Rexionais ou Minoritarias (CELRM), que entrará en vigor<br />

— 436 —


Oficialización do galego fóra <strong>da</strong>s fronteiras <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />

o 1 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2001. No limiar do instrumento <strong>de</strong> ratificación España <strong>de</strong>clara<br />

o seguinte:<br />

(...) que son consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s como lenguas regionales o minoritarias las<br />

lenguas reconoci<strong>da</strong>s como oficiales en los Estatutos <strong>de</strong> Autonomía <strong>de</strong><br />

las Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Autónomas <strong>de</strong>l País Vasco, Cataluña, Baleares,<br />

<strong>Galicia</strong>, Valencia y Navarra.<br />

España <strong>de</strong>clara igualmente, a los mismos fines, que se consi<strong>de</strong>ra como<br />

lenguas regionales o minoritarias aquellas que los Estatutos <strong>de</strong><br />

Autonomía protegen y salvaguar<strong>da</strong>n en los territorios don<strong>de</strong> se hablan<br />

tradicionalmente.<br />

É dicir, son linguas rexionais ou minoritarias o vasco, o catalán e mailo<br />

galego por seren cooficiais nos estatutos <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s antes sinala<strong>da</strong>s. Pero<br />

tamén son linguas rexionais ou minoritarias aqueloutras linguas que, aín<strong>da</strong> non<br />

sendo cooficiais estatutariamente, si gocen <strong>de</strong> recoñecemento oficial en<br />

ca<strong>da</strong>nseus estatutos. E este é o caso <strong>da</strong> lingua galega no EACA, pero non nos<br />

estatutos asturiano e estremeño. Hai que sinalar tamén que España é o único<br />

estado europeo asinante <strong>da</strong> CELRM que non especificou a qué linguas se lles ía<br />

aplica-la CELRM, porque, por exemplo, se na sinatura pon galego, en tódolos<br />

territorios galegofalantes, <strong>de</strong>ntro e fóra <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, <strong>de</strong>bería aplicarse o articulado<br />

<strong>da</strong> carta.<br />

A Carta Europea <strong>da</strong>s Linguas Rexionais e Minoritarias que entra en vigor o<br />

1/08/2001 di, verbo do artigo 10, que os estados asinantes se comprometen a<br />

permitir e/ou favorecer: o emprego <strong>da</strong>s linguas rexionais no cadro <strong>da</strong><br />

Administración rexional ou local; a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que os falantes poi<strong>da</strong>n<br />

dirixirse oralmente e por escrito á Administración; a publicación por parte <strong>da</strong>s<br />

colectivi<strong>da</strong><strong>de</strong>s rexionais <strong>de</strong> textos e documentos oficiais; o emprego <strong>da</strong> lingua<br />

en <strong>de</strong>bates, asembleas, concellos, consellos, etc.; o emprego ou adopción (no<br />

seu caso conxuntamente coa <strong>de</strong>nominación na lingua do Estado) <strong>da</strong>s formas<br />

tradicionais e correctas <strong>da</strong> toponimia nas linguas rexionais ou minoritarias.<br />

Castela-León -en tanto que comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> autónoma que recoñece no seu<br />

estatuto a existencia no seu territorio dunha zona <strong>de</strong> lingua galega- está obriga<strong>da</strong><br />

a respectar, protexer e fomenta-la lingua galega no seu territorio, segundo o<br />

articulado asinado internacionalmente por España (art. 96 <strong>da</strong> Constitución<br />

española), segundo o cal, todo tratado internacional asinado por España pasa a<br />

formar parte automaticamente do <strong>de</strong>reito interno español. Isto estase<br />

incumprindo.<br />

Unha consi<strong>de</strong>ración ó fío disto: unha vez que os concellos <strong>da</strong>s zonas<br />

galegófonas <strong>de</strong> Castela e León, ó abeiro <strong>da</strong> <strong>de</strong>vandita CELRM poi<strong>da</strong>n rotula-los<br />

nomes dos seus núcleos <strong>de</strong> poboación, ríos, pontes, etc., en galego... ¿que<br />

argumento racional se po<strong>de</strong> opoñer a que fagan o mesmo os concellos<br />

galegófonos <strong>de</strong> Asturias e Estremadura?<br />

— 437 —


Xosé-Henrique Costas González<br />

Polo tanto, a Constitución, EACL e normas cita<strong>da</strong>s, xustifican<br />

sobranceiramente a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> uso do galego parello ó castelán. O contrario<br />

sería un duro e forte contraste <strong>de</strong> compararse cunha regulación coma a do Real<br />

Decreto 1111/1979, do 10 <strong>de</strong> maio, que sendo previo á aprobación dos estatutos<br />

<strong>de</strong> autonomía e adoptado nun momento <strong>de</strong> curta experiencia constitucional,<br />

nembargantes permite a utilización potestativa <strong>de</strong> linguas non oficiais na<br />

administración.<br />

Nestes momentos, os galegofalantes <strong>de</strong>stas zonas están como estabámo-los<br />

galegofalantes <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> nos anos setenta. Correspón<strong>de</strong>lles á Administración<br />

autonómica galega (<strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> e DXPL, obrigados polo artigo 21.2 <strong>da</strong><br />

Lei <strong>de</strong> normalización lingüística) e á RAG (obriga<strong>da</strong> polo artigo 4 dos seus<br />

estatutos), estableceren os mecanismos <strong>de</strong> colaboración coas administracións<br />

autonómicas asturiana, castelán-leonesa e estremeña, para protexeren e<br />

fomentaren a nosa lingua nestas terras. Correspón<strong>de</strong>nos á socie<strong>da</strong><strong>de</strong> civil e ós<br />

partidos políticos velarmos polo cumprimento <strong>da</strong> non discriminación lingüística<br />

emana<strong>da</strong> <strong>de</strong> numerosas normas estatais e europeas e, asema<strong>de</strong>, acompañármo-lo<br />

cumprimento efectivo <strong>da</strong> CELRM a partir do 1 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2000.<br />

¿Queren que faga algunhas propostas concretas?<br />

1.- Establecemento <strong>de</strong> convenios <strong>de</strong> colaboración educativa con Asturias,<br />

Castela-León e Zamora para a introducción efectiva do idioma galego no ensino<br />

non universitario (recollido na CELRM), primaria, secun<strong>da</strong>ria e ensino<br />

profesional, tendo en conta o recente e unánime acordo do Senado español<br />

(18/setembro/2001) para a aprendizaxe <strong>da</strong>s linguas españolas como materias<br />

optativas en tódolos centros <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria do Estado español.<br />

2.- Dotación <strong>de</strong> profesorado <strong>de</strong> Lingua Galega nas escolas <strong>de</strong> formación <strong>de</strong><br />

profesorado <strong>de</strong> Oviedo, León e Zamora. Dotación <strong>de</strong> profesorado <strong>de</strong> Lingua<br />

Galega nas EOI <strong>de</strong> Oviedo e Ponferra<strong>da</strong>.<br />

3.- Organización <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> linguaxe administrativa para os funcionarios<br />

dos concellos <strong>da</strong>s áreas galegófonas. A CELRM introduce o bilingüismo na<br />

documentación municipal (actas, impresos, etc.).<br />

4.- Asesoramento lingüístico <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> para a fixación e legalización <strong>da</strong>s<br />

<strong>de</strong>nominacións autóctonas <strong>da</strong> toponimia.<br />

5.- Establecemento do espacio comunicacional común, co establecemento <strong>de</strong><br />

correspon<strong>de</strong>ncias <strong>da</strong> RG e TVG en Navia e Vilafranca do Bierzo, por exemplo.<br />

6.- Aproveitando, por exemplo, que o Día <strong>da</strong>s Letras 2001 está <strong>de</strong>dicado a<br />

Sarmiento e que boa parte dos actos institucionais teñan lugar en Vilafranca do<br />

Bierzo, implicar tamén na <strong>de</strong>fensa do idioma ás autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s castelán-leonesas.<br />

En fin, ó abeiro <strong>da</strong> legali<strong>da</strong><strong>de</strong> actual, son moitas as accións que se po<strong>de</strong>n<br />

acometer para non <strong>de</strong>ixar morre-la nosa lingua e a nosa cultura nas terras <strong>de</strong> Eo-<br />

Navia, Bierzo Occi<strong>de</strong>ntal, As Portelas e Val do Ellas. Só fai falla un pouco <strong>de</strong><br />

— 438 —


Oficialización do galego fóra <strong>da</strong>s fronteiras <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />

imaxinación, un migallo <strong>de</strong> vonta<strong>de</strong> política e un mínimo investimento<br />

económico.<br />

A propósito do Val do Ellas, hai uns días souben que a Enciclopedia Galega<br />

Universal non respecta a toponimia galega do exterior porque -segundo eles- só<br />

poñen as formas que son oficiais: Illano por Eilao, Villafranca por Vilafranca,<br />

Villa<strong>de</strong>canes por Vila<strong>de</strong>cais, Eljas por Ellas, etc. Isto é tristísimo e gravísimo<br />

porque se os galegos do interior non botamos unha man están perdidos. A RAG,<br />

o Consello <strong>da</strong> Cultura, as universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s galegas, etc. teñen feito chamamentos<br />

para concienciar sobre este problema. Se aín<strong>da</strong> por riba, a Enciclopedia Galega<br />

Universal que, segundo di, preten<strong>de</strong> mira-lo mundo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, ignora a<br />

existencia <strong>da</strong> lingua galega no exterior, e ignora a entra<strong>da</strong> en vigor <strong>da</strong> CELRM<br />

o 1 <strong>de</strong> agosto que compromete ó uso <strong>da</strong> toponimia bilingüe, mal an<strong>da</strong>mos.<br />

Cómpre, pois, que sen per<strong>de</strong>rmos <strong>de</strong> vista a <strong>de</strong>lica<strong>da</strong> situación pola que pasa<br />

o noso idioma en <strong>Galicia</strong>, enten<strong>da</strong>mos que <strong>Galicia</strong> non é só unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

puramente política, senón tamén histórica, cultural e lingüística. Xa que logo, a<br />

preocupación polo idioma non se <strong>de</strong>be constrinxir <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong>s artificiais<br />

fronteiras administrativas. Oficializa-lo galego en Asturias, Castela-León e<br />

Estremadura non só é posible, ó abeiro <strong>da</strong> actual lexislación, senón que se<br />

converte en algo urxente e necesario.<br />

Bibliografía<br />

“Carta Europea <strong>da</strong>s Linguas Rexionais ou Minoritarias” (2001): in Graña<br />

Martínez, V. (compilador): Lexislación <strong>da</strong> Lingua Galega (Edición <strong>de</strong> 2001).<br />

ACoruña: Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística / <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. 50-67.<br />

Costas González, X. H. (2000): “Aspectos sociolingüísticos <strong>da</strong>s falas do Val do<br />

Río Ellas (Cáceres)”, in Salvador Plans, A. / Carrasco González, J. / García<br />

Oliva, M. D. (eds.) (2000): <strong>Actas</strong> do I Congreso sobre A Fala. Méri<strong>da</strong>:<br />

Editora Regional <strong>de</strong> Extremadura. 93-106.<br />

Fernán<strong>de</strong>z Rei, F. (1999): “A situación do galego en <strong>Galicia</strong> e no Occi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong><br />

Asturias, <strong>de</strong> León e <strong>de</strong> Zamora”, in Fernán<strong>de</strong>z Rei, F. / Santamarina, Antón<br />

(eds.) (1999): Estudios <strong>de</strong> Sociolingüística Románica. Linguas e varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

minoriza<strong>da</strong>s. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Servicio <strong>de</strong> Publicacións <strong>da</strong> USC. 27-<br />

82.<br />

Parajó Calvo, M. / Costas González, X. H. (2001): “Posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s legais <strong>de</strong><br />

equilibrio lingüístico no Bierzo Occi<strong>de</strong>ntal e As Portelas. Breve referencia á<br />

Terra Eo-Navia e ó Val do Río Ellas”. A Trabe <strong>de</strong> Ouro, 47 (xullo-setembro<br />

<strong>de</strong> 2001). 91-104.<br />

— 439 —


Competencia bilingüe e autotraducción en <strong>Galicia</strong> -algúns<br />

apuntamentos<br />

Xosé Manuel Dasilva<br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo<br />

Designa<strong>da</strong> por Blanco-Amor en expresión moi afortuna<strong>da</strong> como activi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

que se leva a cabo en carne propia, a autotraducción está a ser nos últimos<br />

tempos unha liña <strong>de</strong> estudio abor<strong>da</strong><strong>da</strong> repeti<strong>da</strong>s veces no eido <strong>da</strong> traductoloxía.<br />

Tal interese obe<strong>de</strong>ce, sen dúbi<strong>da</strong>, ó feito <strong>de</strong> que a competencia bilingüe<br />

constitúe hoxe en día un fenómeno que proporciona singulares manifestacións<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> a perspectiva <strong>da</strong> globalización multicultural. Mais cómpre ter en conta,<br />

asema<strong>de</strong>, que a principal causa <strong>de</strong> que a autotraducción estea a ser enfoca<strong>da</strong> con<br />

especial relevo, en tanto forma translativa na que o traductor posúe ó mesmo<br />

tempo a condición <strong>de</strong> autor, respon<strong>de</strong> sobre todo á posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> que ofrece para<br />

acoutar algúns elementos do proceso <strong>de</strong> traducción e, <strong>de</strong> igual modo, para tirar<br />

conclusións valiosas sobre os productos traducidos.<br />

Como advertencia inicial, en calquera caso, débese dicir que non existe polo<br />

<strong>de</strong> agora un mo<strong>de</strong>lo prescritivo único, ou se se quere unha caracterización<br />

xenérica <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z absoluta, para <strong>da</strong>r conta <strong>da</strong> autotraducción como forma sui<br />

generis <strong>de</strong> traducción. Parece útil como punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong>, polo tanto, establecer<br />

unha triple clasificación, na que convén que non se produzan equívocos, con<br />

respecto a todos aqueles individuos que particularmente no ámbito literario se<br />

caracterizan polo manexo <strong>de</strong> cando menos dúas linguas.<br />

En primeiro lugar, por suposto, cómpre consi<strong>de</strong>rar os autores que son<br />

bilingües, os cales non foron poucos <strong>de</strong> maneira fun<strong>da</strong>mental ó longo do último<br />

século, e menciónense entre eles agora tan só como mostras emblemáticas o<br />

polaco Joseph Conrad, o checo Franz Kafka, os irlan<strong>de</strong>ses James Joyce e<br />

Samuel Beckett, o romanés Eugene Ionesco, o ruso Vladimir Nabokov, o<br />

búlgaro Elias Canetti, o español Jorge Semprún, o checo Milan Kun<strong>de</strong>ra... Case<br />

todos son escritores, como se po<strong>de</strong> albiscar, que elixiron como instrumento<br />

expresivo do seu quefacer literario, na alternativa perante a que se encontraban,<br />

o idioma <strong>de</strong> máis audiencia, <strong>de</strong> seguro para obteren <strong>de</strong>ste xeito unha maior<br />

proxección pública.<br />

En segundo lugar, en apartado sucesivo nesta catalogación que se está a<br />

ofrecer, habería que mencionar o caso dos autores bilingües que foron<br />

simultaneamente excelentes traductores, como por exemplo Charles Bau<strong>de</strong>laire,<br />

Boris Pasternak, Cesare Pavese, Paul Celan ou Antonio Tabucchi, mais que<br />

nunca se ren<strong>de</strong>ron ó engado <strong>de</strong> póren a súa propia obra noutra lingua na que<br />

tamén eran competentes.<br />

Xa en terceiro e <strong>de</strong>rra<strong>de</strong>iro lugar, é obrigado salientar os autores bilingües,<br />

— 441 —


Xosé Manuel Dasilva<br />

traductores ou non <strong>de</strong> obras alleas, que en non pouco número si se entregaron,<br />

polo contrario, á activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> se traduciren a si mesmos, os cales compoñen o<br />

grupo <strong>de</strong> maior interese para o obxecto do presente traballo.<br />

Pensaríase, <strong>de</strong> boas a primeiras, que este terceiro grupo <strong>de</strong> escritores<br />

bilingües en concreto encarnan, en cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> autotraductores, os mellores<br />

traductores posibles sempre que coñezan ben, naturalmente, a lingua á que<br />

traducen, pois entre outras cousas xa levan unha parte importante do camiño<br />

an<strong>da</strong><strong>da</strong> na complexa tarefa <strong>de</strong> verter a outra lingua unha obra orixinal. En<br />

efecto, os chamados escritores bilingües autotraductores coñecen para comezar<br />

coma ninguén o sentido máis fiel do texto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong>, <strong>de</strong> tal forma que poucos<br />

<strong>de</strong> maneira tan acerta<strong>da</strong>, en aparencia alomenos, serían capaces <strong>de</strong> <strong>da</strong>r nova<br />

expresión ó que xa xurdiu <strong>da</strong> súa propia man noutro momento, ata o extremo <strong>de</strong><br />

que se po<strong>de</strong>ría cualificalos <strong>de</strong> traductores privilexiados sen temor a ningún erro.<br />

Esta precisamente é a opinión <strong>de</strong> Helena Tanqueiro (1999, 2000), para quen<br />

os escritores que se autotraducen sobre todo exercen o rol <strong>de</strong> traductores, e non<br />

tanto o papel <strong>de</strong> autores, malia que gocen dunha situación <strong>de</strong> privilexio á hora<br />

<strong>de</strong> realizaren o labor <strong>de</strong> se traducir. Helena Tanqueiro alicerzou a súa hipótese<br />

na comparación <strong>da</strong> obra catalana El cami <strong>de</strong> Vincennes, <strong>de</strong> Antoni Marí, e a<br />

traducción respectiva que o mesmo autor fixo ó castelán. Esta análise,<br />

contrasta<strong>da</strong> aín<strong>da</strong> coa versión do libro en portugués prepara<strong>da</strong> pola propia<br />

Helena Tanqueiro, conduciría a observar que o autotraductor utiliza as<br />

estratexias e os proce<strong>de</strong>mentos <strong>de</strong> traducción que <strong>de</strong>spregaría calquera traductor<br />

literario ben formado e con suficiente sensibili<strong>da</strong><strong>de</strong>. En <strong>de</strong>finitiva, os autores<br />

bilingües que acometen o labor <strong>de</strong> se autotraduciren faríano, <strong>de</strong> forma esencial,<br />

como traductores, do cal sería unha proba manifesta o caso <strong>de</strong> Milan Kun<strong>de</strong>ra,<br />

quen adoita distinguir as súas senllas competencias como autor e como<br />

autotraductor asinando no segundo caso con pseudónimo, a marcar así unha<br />

distancia evi<strong>de</strong>nte entre a súa activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> creador e a súa activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

traductor.<br />

É conveniente <strong>de</strong>terse noutra achega teórica sobre o asunto, agora <strong>de</strong> García<br />

Cela (1995), centra<strong>da</strong> na experiencia <strong>de</strong> Samuel Beckett como autotraductor,<br />

on<strong>de</strong> igualmente se <strong>da</strong>n a coñecer algunhas reflexións interesantes tocante ó<br />

fenómeno <strong>de</strong> se traducir a si mesmo. García Cela parte <strong>da</strong>s seguintes<br />

interrogacións: en primeiro lugar, ¿traducir e autotraducirse son operacións<br />

sinónimas?; en segundo lugar, ¿que relacións cabe establecer entre a<br />

autotraducción e o problema <strong>da</strong> creación artística orixinal?<br />

Para <strong>da</strong>r resposta a tales cuestións, García Cela recorre ós presupostos <strong>de</strong><br />

Brian T. Fitch (1984), que caracteriza a traducción como acto polarizado ó redor<br />

<strong>de</strong> dúas variables e unha constante. A primeira <strong>de</strong>stas variables, referi<strong>da</strong> á<br />

relación do traductor coa lingua, materna ou allea, na que vai transcribir a obra,<br />

fai que o traductor e o autotraductor se sitúen en dous espacios diferentes.<br />

— 442 —


Competencia bilingüe e autotraducción en <strong>Galicia</strong> –algúns apuntamentos<br />

Efectivamente, o traductor trae á súa lingua materna un texto escrito nunha<br />

lingua allea, mentres que o autotraductor realiza un percorrido inverso, pois<br />

proxecta a súa lingua materna sobre unha lingua allea.<br />

A segun<strong>da</strong> variable <strong>de</strong> Brian T. Fitch, conecta<strong>da</strong> á súa vez á vinculación do<br />

traductor co texto, propio ou estraño, que é obxecto <strong>de</strong> traducción, indicaría que<br />

o traductor en si adopta a posición <strong>de</strong> receptor no esquema comunicativo,<br />

asumindo o sentido <strong>da</strong> obra que traduce como un efecto e reproducindo este<br />

noutro ámbito lingüístico como un novo acto <strong>de</strong> enunciación. O autotraductor,<br />

polo contrario, non é receptor, senón locutor, <strong>de</strong> maneira que a autotraducción<br />

se converte nunha repetición <strong>da</strong> xénese do acto <strong>de</strong> enunciación nun contexto<br />

lingüístico distinto, isto é, o autotraductor reiteraría retroactivamente, ou se se<br />

quere en diferido, a producción <strong>da</strong> obra.<br />

No esquema teórico aplicado por García Cela á obra <strong>de</strong> Beckett, a única<br />

constante contempla<strong>da</strong> permite observar que na traducción o texto traducido<br />

adquire o carácter <strong>de</strong> metatexto con respecto ó orixinal, do que sería reflexo. En<br />

sentido diverso, na autotraducción o texto traducido non supón un reflexo do<br />

texto orixinal, senón que é unha creación artística con respecto a ese mesmo<br />

texto orixinal, e así ata cumpriría dicir que, en última instancia, na producción<br />

literaria dun autotraductor acaban coexistindo dúas creacións artísticas.<br />

Polo visto ata aquí, parece que o punto crucial na análise <strong>de</strong>sta peculiar clase<br />

<strong>de</strong> operación translativa que é a autotraducción está situado na relación <strong>de</strong><br />

equidistancia, maior ou menor, que o autotraductor mantén perante o seu dobre<br />

papel <strong>de</strong> autor e traductor. Noutras palabras, un aspecto primordial resi<strong>de</strong> na<br />

capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> do autotraductor para manter un equilibrio axustado entre estas dúas<br />

facetas, levando a cabo con habelencia, por así dicir, o traballo <strong>de</strong> pór nunha<br />

segun<strong>da</strong> lingua a súa obra ou, dunha forma totalmente oposta, tolerando que<br />

prevaleza, gracias a amplas liber<strong>da</strong><strong>de</strong>s artísticas, a súa propie<strong>da</strong><strong>de</strong> intelectual<br />

sobre esa obra como se estivese a realizar un proceso completo <strong>de</strong> recreación.<br />

Sexa como for, e <strong>de</strong>ixando para unha nova oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> o comentario<br />

doutras aproximacións teóricas dignas <strong>de</strong> se afon<strong>da</strong>r nelas -como por exemplo<br />

as <strong>de</strong> Canut i Farré (1991) e Díaz Palacios (1995) sobre Jorge Semprún, a <strong>de</strong><br />

Ferrari (1999) sobre César Moro, a <strong>de</strong> Mejri (2000) sobre Salah Guermandi, a<br />

<strong>de</strong> Taillefer <strong>de</strong> Haya (1997) sobre algúns autores chicanos ou, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha óptica<br />

máis xeral, as <strong>de</strong> Hazael-Massieux (1993) e Ingram (1998)-, resulta aconsellable<br />

pensar que a autotraducción, en lugar <strong>de</strong> merecer unha <strong>de</strong>scrición <strong>de</strong> natureza<br />

global, mellor esixe ter en conta numerosos compoñentes heteroxéneos que<br />

interveñen na súa configuración, os cales é preciso recoñecer en to<strong>da</strong>s as súas<br />

pega<strong>da</strong>s. Entre eses elementos cabe mencionar por exemplo o perfil creador do<br />

autor, o concepto do propio autor sobre a traducción como activi<strong>da</strong><strong>de</strong>, a<br />

competencia técnica do autor como traductor ou, <strong>de</strong> modo esencial, as relacións<br />

sociais entre o par <strong>de</strong> linguas implica<strong>da</strong>s na autotraducción.<br />

— 443 —


Xosé Manuel Dasilva<br />

En particular con respecto a este último elemento sinalado, un campo <strong>de</strong><br />

análise moi proveitoso para caracterizar a autotraducción constitúeno algúns<br />

feitos, non sempre entre nós interpretados con corrección, que é posible<br />

observar hoxe en día en <strong>Galicia</strong>. En efecto, as letras galegas atesouran na<br />

actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>, afortuna<strong>da</strong>mente, un conxunto <strong>de</strong> trazos que comezan a ser<br />

diferentes en comparación coas súas vicisitu<strong>de</strong>s pasa<strong>da</strong>s. Eses trazos permiten<br />

<strong>de</strong>scubrir algúns síntomas que levan a ver, alomenos por riba, cómo se está a<br />

aca<strong>da</strong>r un apreciable nivel <strong>de</strong> normalización no ámbito literario. O máis<br />

importante <strong>de</strong> tales síntomas é, sen dúbi<strong>da</strong>, a anulación do illamento que<br />

tradicionalmente atinxiu ós libros galegos, xa que é maior <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> vez a<br />

repercusión que moitos autores teñen máis alá <strong>da</strong>s fronteiras <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. Nesta<br />

proxección internacional <strong>da</strong> literatura galega faise singularmente importante<br />

observar cómo se <strong>de</strong>senvolve o fenómeno <strong>da</strong> autotraducción no cultivo <strong>da</strong><br />

narrativa, para o que é necesario non <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> ter en conta o acontecido xa hai<br />

algunhas déca<strong>da</strong>s neste mesmo xénero literario (Dasilva 1999).<br />

Cunqueiro, por exemplo, tal vez o caso máis paradigmático entre todos, foi o<br />

traductor <strong>de</strong> varias <strong>da</strong>s súas propias obras, en canti<strong>da</strong><strong>de</strong> non precisamente<br />

escasa, ó castelán, amais <strong>de</strong> ser trasla<strong>da</strong>do a esta lingua por outros traductores<br />

(Vázquez Cuesta 1984; Ventura 1993). Tamén é conveniente lembrar, como<br />

outro exemplo importante, a Blanco-Amor, que tamén se traduciu a si mesmo<br />

nas versións en castelán <strong>de</strong> A Esmorga -La parran<strong>da</strong>-, Os biosbardos -Las<br />

musarañas- e Xente ao lonxe -Aquella gente-.<br />

Para o escritor ourensán a autotraducción foi, como se po<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducir, unha<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong> bastante regular, tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o galego ó castelán como, o que o<br />

converte nun exemplo único, do castelán ó galego, non <strong>de</strong>ixando mesmo <strong>de</strong><br />

reflexionar arredor <strong>de</strong>la en varios escritos. É interesante concretamente o<br />

prólogo que figura ó pé <strong>da</strong> versión en castelán <strong>de</strong> Os biosbardos, on<strong>de</strong> Blanco-<br />

Amor <strong>de</strong>scribe con moita sinceri<strong>da</strong><strong>de</strong>, en referencia ó proceso <strong>de</strong> autotraducción<br />

que nesta obra levou a cabo, as implicacións que proveñen <strong>da</strong> circunstancia <strong>de</strong><br />

traducir un producto literario creado orixinalmente nunha lingua, como a<br />

galega, que experimentou non poucos avatares, causantes á fin e ó cabo <strong>de</strong> que<br />

non posúa unha tradición continua<strong>da</strong> ó longo do tempo, a outra lingua<br />

amplamente contrasta<strong>da</strong> na man <strong>de</strong> abun<strong>da</strong>ntes escritores a través dos séculos.<br />

Tamén é pertinente ter en conta, no mesmo prólogo <strong>de</strong> Las musarañas, cómo<br />

Blanco-Amor alu<strong>de</strong> ás súas propias traduccións dos contos <strong>de</strong> Os biosbardos en<br />

tanto versións, un termo ó que recorre por mor <strong>da</strong> introducción <strong>da</strong>lgunhas<br />

modificacións que, lonxe <strong>de</strong> seren cambios caprichosos, obe<strong>de</strong>cerían precisamente<br />

ás <strong>de</strong>semellanzas que presentan as traxectorias históricas respectivas,<br />

xa menciona<strong>da</strong>s, dos sistemas literarios galego e español. Repárese nas palabras<br />

do propio Blanco-Amor a explicar todo o dito:<br />

A<strong>de</strong>más: pongo todo esto aquí, sólo lo más indispensable, para avisar al lector<br />

bilingüe <strong>de</strong> las diferencias que pue<strong>da</strong> advertir entre los originales y estas<br />

— 444 —


Competencia bilingüe e autotraducción en <strong>Galicia</strong> –algúns apuntamentos<br />

autotraducciones. La operación <strong>de</strong> traducir, que en inglés se dice, infielmente,<br />

trasla<strong>da</strong>r, consiste (al menos a mi me consiste) en repensar, no sólo<br />

lexicológicamente, sino estilísticamente, lo que voy poniendo en la lengua<br />

receptora; a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l qué el cómo. Y más en este caso en que había que pasar<br />

<strong>de</strong> una lengua acantona<strong>da</strong> en un finisterre que fue durante siglos una<br />

espiritual insulari<strong>da</strong>d, frente a un mar que no iba a ninguna parte, y pronto<br />

cegado el camino, muy concreto y <strong>de</strong> poca irradiación, <strong>de</strong> las<br />

Peregrinaciones; <strong>de</strong> un lenguaje menestral, y aun menesteroso, y por tanto<br />

lleno <strong>de</strong> claves y supuestos <strong>de</strong>l mero uso hablado, pasar, digo, al strip tease<br />

suntuoso <strong>de</strong> esta otra lengua largamente feria<strong>da</strong> y mo<strong>de</strong>la<strong>da</strong> en el toma y <strong>da</strong>ca<br />

<strong>de</strong> las culturas, con siete largos siglos <strong>de</strong> hablares y escribires, como lengua<br />

<strong>de</strong> necesi<strong>da</strong>d y como idioma <strong>de</strong> <strong>de</strong>leite artístico y <strong>de</strong> superflui<strong>da</strong>d creadora.<br />

(Blanco-Amor, 1975)<br />

Tralo camiño estreado durante o período <strong>de</strong> posguerra como autotraductores<br />

por Cunqueiro ou Blanco-Amor, hoxe en día pó<strong>de</strong>se consi<strong>de</strong>rar un proceso<br />

normal a publicación paralela <strong>da</strong>s obras <strong>de</strong> non poucos narradores galegos<br />

-Carlos Casares, Víctor F. Freixanes, Alfredo Con<strong>de</strong>, Manuel Rivas, Suso <strong>de</strong><br />

Toro, Carlos G. Reigosa...- en versión galega e en versión castelá, case sempre<br />

estes traducíndose a si mesmos, o que axudou a favorecer en grao elevado o<br />

recoñecemento exterior <strong>da</strong> literatura galega, primeiro no resto do Estado e<br />

nalgúns casos, actuando o castelán como lingua ponte, en países estranxeiros. É<br />

oportuno advertir, nese sentido, que esta activi<strong>da</strong><strong>de</strong> autotraductora non é un<br />

fenómeno illa<strong>da</strong>mente galego, xa que tamén se dá na literatura vasca e na<br />

literatura catalana, aín<strong>da</strong> que, hai que o dicir todo, con menor profusión.<br />

Non é este o espacio para <strong>de</strong>linear un exhaustivo ollar panorámico acerca <strong>da</strong><br />

autotraducción en <strong>Galicia</strong>, propósito <strong>de</strong> amplo alcance que require facer calas<br />

minuciosas dun amplo mostrario <strong>de</strong> obras galegas postas en castelán polos seus<br />

propios autores. A ver<strong>da</strong><strong>de</strong> é que só así resultará lexítimo, como é natural,<br />

chegar a conclusións sóli<strong>da</strong>s no universo <strong>da</strong>s nosas letras con relación a este<br />

feito traductor tan específico. A pesar <strong>de</strong> todo, como avance tan só, cabe expor<br />

agora os resultados <strong>da</strong>lgunhas aproximacións xa realiza<strong>da</strong>s, bastante ilustrativas,<br />

sobre as obras autotraduci<strong>da</strong>s <strong>da</strong>lgúns autores galegos tanto <strong>da</strong> época <strong>de</strong><br />

posguerra como do tempo actual.<br />

De tal maneira é interesante, por exemplo, prestar atención ó caso <strong>de</strong> Álvaro<br />

Cunqueiro como autotraductor en La otra gente, edición en castelán do seu libro<br />

Xente <strong>de</strong> aquí e acolá, que sorpren<strong>de</strong>ntemente foi, por certo, posto na mesma<br />

lingua con posteriori<strong>da</strong><strong>de</strong> por outro traductor -Basilio Losa<strong>da</strong>, con exactitu<strong>de</strong>-,<br />

co título Gente <strong>de</strong> aquí y <strong>de</strong> más allá.<br />

O exame <strong>de</strong> ambas as versións <strong>de</strong>sta obra, tanto a orixinal como a<br />

autotraduci<strong>da</strong>, autoriza en principio a compren<strong>de</strong>r que Cunqueiro, na condición<br />

<strong>de</strong> escritor que posúe o coñecemento dunha segun<strong>da</strong> lingua amais <strong>da</strong> súa lingua<br />

primeira, concibe a traducción <strong>de</strong> si mesmo como o mecanismo máis a<strong>de</strong>cuado<br />

— 445 —


Xosé Manuel Dasilva<br />

para facer chegar sen necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> intermediarios, é dicir, <strong>de</strong> traductores, os<br />

seus textos a un público extenso. A razón diso hai que a atribuír, sen ningunha<br />

clase <strong>de</strong> dúbi<strong>da</strong>, á extrema capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> creadora do escritor mindoniense, que<br />

lonxe <strong>de</strong> calquera prurito <strong>de</strong> fi<strong>de</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong> o conduce a cotío a non <strong>de</strong>sperdiciar a<br />

oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>, mentres está a traducirse, <strong>de</strong> se afastar sempre que o estima do<br />

orixinal correspon<strong>de</strong>nte, tanto <strong>de</strong> forma xustifica<strong>da</strong> como por pura vonta<strong>de</strong><br />

arbitraria. É como se, nesta segun<strong>da</strong> vez en que se encontra co seu texto,<br />

Cunqueiro non pui<strong>de</strong>se resistir o impulso <strong>de</strong> introducir os máis diversos<br />

cambios, o que non <strong>de</strong>be sorpren<strong>de</strong>r <strong>da</strong><strong>da</strong> a irrefreable ten<strong>de</strong>ncia á fabulación<br />

que era consubstancial ó autor <strong>de</strong> Merlín e familia.<br />

En efecto, Cunqueiro mostra en Xente <strong>de</strong> aquí e acolá / La otra gente que a<br />

autotraducción po<strong>de</strong> chegar a converterse, en non poucas ocasións, nun acto <strong>de</strong><br />

ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ira recreación que non se limita soamente a suprimir ou a introducir<br />

elementos no texto <strong>de</strong> chega<strong>da</strong>, senón tamén a sobretraducir ou a traizoar o<br />

sentido primixenio do texto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong>. Non é difícil percibir que Cunqueiro<br />

actúa nesta obra, en tanto autotraductor, con liber<strong>da</strong><strong>de</strong> mesmo indomable,<br />

enarborando o seu <strong>de</strong>reito, como propietario intelectual <strong>da</strong> obra que traduce, a<br />

alterar todo o que lle parece. As diferencias que se <strong>de</strong>tectan en Xente <strong>de</strong> aquí e<br />

acolá / La otra gente son <strong>de</strong> diversa natureza e respon<strong>de</strong>n, por outra parte, a<br />

explicacións distintas, aín<strong>da</strong> que ás veces chegue a ser imposible i<strong>de</strong>ntificar o<br />

pretexto <strong>de</strong> certos cambios, agás que se interpreten como <strong>de</strong>cisións caprichosas<br />

do novelista.<br />

Unha breve listaxe <strong>da</strong>s alteracións máis significativas <strong>de</strong>be contemplar,<br />

en primeiro lugar, diverxencias tipográficas, algunhas <strong>de</strong>las que non interesan<br />

por remitiren a motivacións <strong>de</strong> índole editorial, sen dúbi<strong>da</strong>, mais outras<br />

explicables só <strong>de</strong>s<strong>de</strong> criterios autoriais. Desta clase serían aqueles elementos<br />

postos <strong>de</strong> relevo tipograficamente por Cunqueiro no texto orixinal e que pasan<br />

<strong>de</strong>sapercibidos, por ausencia <strong>de</strong> calquera marca, no texto autotraducido, ou<br />

tamén outros elementos que sofren a actuación contraria, <strong>de</strong>stacándose na<br />

autotraducción sen apareceren <strong>da</strong> mesma maneira no texto orixinal. Un exemplo<br />

<strong>de</strong>stas mu<strong>da</strong>nzas, ben claro, po<strong>de</strong> ser o uso <strong>da</strong> cursiva no texto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> para<br />

indicar en certos anacos a alternancia bilingüe <strong>de</strong> códigos idiomáticos, non<br />

poucas veces con implicacións diglósicas, un proce<strong>de</strong>mento tipográfico do que<br />

se prescin<strong>de</strong> no texto <strong>de</strong> chega<strong>da</strong> furtándolle así ó lector a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

advertir tal alternancia.<br />

Hai que anotar, nesta sucinta análise <strong>de</strong> Xente <strong>de</strong> aquí e acolá / La otra gente,<br />

outro grupo <strong>de</strong> mu<strong>da</strong>nzas que obe<strong>de</strong>cería en especial a razóns <strong>de</strong> carácter<br />

traductolóxico, como aquelas modificacións introduci<strong>da</strong>s en función do novo<br />

<strong>de</strong>stinatario <strong>da</strong> autotraducción. Por exemplo, Cunqueiro altera ou ata elimina<br />

algúns ingredientes do texto orixinal que son privativos <strong>da</strong> cultura <strong>de</strong> parti<strong>da</strong>,<br />

como referencias toponímicas <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as, vilas e acci<strong>de</strong>ntes xeográficos, ou<br />

— 446 —


Competencia bilingüe e autotraducción en <strong>Galicia</strong> –algúns apuntamentos<br />

como tamén certos labores agrícolas que funcionan en galego <strong>de</strong> indicadores<br />

temporais, todo iso se cadra para que o receptor <strong>da</strong> autotraducción non sinta a<br />

impresión <strong>de</strong> que se encontra diante dun mundo que lle é alleo.<br />

Neste grupo <strong>de</strong> cambios é precisamente moi curioso o que se opera no<br />

mesmo título do libro, tal vez en razón <strong>de</strong> que Cunqueiro, persuadido <strong>de</strong> que o<br />

home galego posúe unhas características antropolóxicas <strong>de</strong> seu, enten<strong>de</strong>se que<br />

en Xente <strong>de</strong> aquí e <strong>de</strong> acolá o lector do orixinal recoñecería, cunha certa<br />

proximi<strong>da</strong><strong>de</strong>, esa xente retrata<strong>da</strong> nos sucesivos relatos que compoñen o volume,<br />

mentres que en La otra gente o lector <strong>da</strong> autotraducción po<strong>de</strong>ría ter, xa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o<br />

comezo, a sensación <strong>de</strong> que aquela xente é diferente a el.<br />

En último lugar, o cotexo <strong>de</strong> Xente <strong>de</strong> aquí e acolá / La otra gente permite<br />

aín<strong>da</strong> encontrar algunhas transformacións que só é factible explicalas en función<br />

<strong>de</strong> móbiles artísticos máis que meramente traductolóxicos, mostrándose a través<br />

<strong>de</strong>les o predominio sobre todo <strong>da</strong> faceta <strong>de</strong> Cunqueiro como autor cando se<br />

traduce a si mesmo. A esta categoría pertencen algunhas diferencias notorias,<br />

como por exemplo o <strong>de</strong>seño editorial <strong>da</strong> obra, integra<strong>da</strong> por corenta e nove<br />

relatos no texto orixinal e por cincuenta na autotraducción, ou como a<br />

caracterización que se ofrece en ambas as versións dos personaxes, ós que o<br />

escritor mindoniense <strong>de</strong> modo indisciplinado tira ou enga<strong>de</strong> trazos tanto físicos<br />

como psicolóxicos.<br />

Igualmente á mesma categoría respon<strong>de</strong> a notoria presencia <strong>de</strong> Cunqueiro na<br />

autotraducción en cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> autor implícito, case nula no texto orixinal, <strong>de</strong> tal<br />

maneira que o novelista xor<strong>de</strong> en <strong>de</strong>terminados momentos, a través <strong>de</strong><br />

comentarios <strong>de</strong> distinta índole que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o literario ó privado, como un<br />

personaxe máis que trata con familiari<strong>da</strong><strong>de</strong> os protagonistas dos relatos. Por<br />

último, tamén neste grupo <strong>de</strong> alteracións <strong>de</strong> orixe principalmente estética<br />

cumpriría aín<strong>da</strong> incluír fragmentos que resultan ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iras recreacións, como<br />

algúns episodios <strong>de</strong> sabor erótico que só aparecen no texto castelán, ou outros<br />

fragmentos que son evi<strong>de</strong>ntes omisións, como aquelas <strong>de</strong>scricións paisaxísticas<br />

<strong>de</strong> fondo alento lírico que están presentes unicamente no texto galego.<br />

Como sen gran<strong>de</strong> esforzo se po<strong>de</strong> comprobar á vista do exposto, a activi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

autotraductora <strong>de</strong> Cunqueiro, selecciona<strong>da</strong> aquí, mediante Xente <strong>de</strong> aquí e acolá<br />

/ La otra gente, como mostra <strong>de</strong>ste fenómeno translativo nas letras galegas<br />

durante o período <strong>de</strong> posguerra, revela fun<strong>da</strong>mentalmente o predominio case<br />

sempre <strong>da</strong> súa personali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> autor en <strong>de</strong>trimento <strong>da</strong> súa competencia <strong>de</strong><br />

traductor, introducindo modificacións constantes que moitas veces só se<br />

suxeitan a motivos artísticos ou ata sinxelamente lúdicos. En tanto exemplo <strong>de</strong><br />

autotraductor nos nosos días no ámbito <strong>da</strong> narrativa galega pó<strong>de</strong>se seleccionar o<br />

caso <strong>de</strong> Suso <strong>de</strong> Toro, <strong>de</strong> modo bastante semellante moi significativo.<br />

Deben ser indica<strong>da</strong>s, <strong>de</strong> inicio, algunhas características do exercicio literario<br />

<strong>de</strong> Suso <strong>de</strong> Toro, as cales influirían, en certa maneira, no seu labor como<br />

— 447 —


Xosé Manuel Dasilva<br />

traductor <strong>de</strong>l mesmo. Cómpre dicir en primeiro termo, así, que se trata dun<br />

escritor voluntariamente profesional, con intención xa que logo <strong>de</strong> vivir <strong>da</strong>s<br />

letras, o que pon sobre a mesa con to<strong>da</strong> a crueza o problema <strong>de</strong> se o mercado<br />

galego, reducido <strong>de</strong> seu, é suficiente para po<strong>de</strong>r vivir na lingua propia dos<br />

<strong>de</strong>reitos <strong>de</strong> autor. En segundo lugar, hai que facer constar que no caso <strong>de</strong> Suso<br />

<strong>de</strong> Toro non poucas veces se <strong>de</strong>u a circunstancia, segundo confesión propia, <strong>de</strong><br />

que lle resultou máis fácil publicar a versión en castelán <strong>da</strong>s súas obras a través<br />

<strong>de</strong> contratos editoriais nos que se incluía a cláusula <strong>de</strong> el mesmo se converter no<br />

traductor dos libros. Finalmente, e como terceira característica, é importante ter<br />

en conta o testemuño sincero do autor <strong>de</strong> Ambulancia no sentido <strong>de</strong> se ver máis<br />

respectado en <strong>Galicia</strong> como escritor cando se coñece o seu éxito fóra <strong>da</strong> terra:<br />

En conjunto, la literatura en lengua gallega aunque ha ganado muchísimo<br />

prestigio en los últimos años, sigue sin tener la confianza plena <strong>de</strong> esta<br />

socie<strong>da</strong>d acompleja<strong>da</strong>. A los escritores que hemos ganado lectores en estos<br />

años nos ha tratado con más confianza y respeto la prensa madrileña que la<br />

edita<strong>da</strong> en nuestras ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s. (Toro 1998)<br />

Sería interesante aín<strong>da</strong> non esquecer, por outra parte, que Suso <strong>de</strong> Toro<br />

manifestou o seu convencemento <strong>de</strong> a autotraducción ser, por antonomasia,<br />

unha oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> excelente para recrear a obra orixinal con suma liber<strong>da</strong><strong>de</strong>,<br />

ata o punto <strong>de</strong> neste tipo <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> traductora se po<strong>de</strong>r chegar, como a el lle<br />

aconteceu, a <strong>de</strong>volver a vi<strong>da</strong>, no texto <strong>de</strong> chega<strong>da</strong>, a un personaxe que no texto<br />

<strong>de</strong> parti<strong>da</strong> acababa morrendo:<br />

Vivir <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una sola lengua es bendición o con<strong>de</strong>na según se mire:<br />

también vivir entre dos o más idiomas es una dote o un incordio según se mire.<br />

Pero la reali<strong>da</strong>d contemporánea es diversa y compleja, el presente y el futuro<br />

es multilingüístico. (...)<br />

Yo quería ser escritor naciese don<strong>de</strong> hubiese nacido, pero nací en Santiago<br />

<strong>de</strong> Compostela y me tocó vivir en mi ciu<strong>da</strong>d, <strong>de</strong>cidí a<strong>de</strong>más que <strong>Galicia</strong> fuese<br />

mi <strong>de</strong>stino; no emigré a buscar oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s a ninguna otra ciu<strong>da</strong>d, así que<br />

todos mis libros están escritos en gallego. Y, afortuna<strong>da</strong>mente para mí y ojalá<br />

también para quien los ha leído, algunos están traducidos y editados en<br />

castellano y algún otro idioma. Ah, la traducción.<br />

Es frecuente oír a alguien quejarse <strong>de</strong> que no hablemos todos el mismo<br />

idioma (el suyo, naturalmente). También es frecuente que autores renieguen <strong>de</strong><br />

la traducción. Yo, humil<strong>de</strong> y poco documentado, agra<strong>de</strong>zco su oficio a los<br />

traductores. Sin ellos casi no habría conocido la literatura. (...) Que vivan los<br />

traductores.<br />

El profesor Basilio Losa<strong>da</strong> me ha traducido dos libros al castellano, otras<br />

veces lo he hecho yo, y otras personas que <strong>de</strong>sconozco me han traducido a<br />

algún otro idioma. Las traducciones <strong>de</strong> Basilio no lo parecen, cuando leo el<br />

texto castellano casi no noto la diferencia con el original; simplemente no me<br />

acuerdo <strong>de</strong> que es una traducción, eso me parece buena cosa. Posiblemente<br />

— 448 —


Competencia bilingüe e autotraducción en <strong>Galicia</strong> –algúns apuntamentos<br />

porque el trabajo está bien hecho y posiblemente también porque son idiomas<br />

muy semejantes y lo narrado está situado en lugares muy semejantes. (...)<br />

Ambulancia lo traduje yo porque me vi obligado a hacerlo; ser un escritor<br />

in<strong>de</strong>pendiente tiene sus inconvenientes. La autotraducción parece un per<strong>de</strong>r el<br />

tiempo en vez <strong>de</strong> escribir algo nuevo. A<strong>de</strong>más confío en los traductores y en la<br />

transmigración <strong>de</strong> las almas, creo que aunque lo traduzca otra persona el<br />

alma <strong>de</strong>l libro va a peregrinar a otro idioma sin gran pa<strong>de</strong>cimiento. Y la<br />

traducción es piedra <strong>de</strong> toque, lo que no resiste ser leido traducido<br />

probablemente no merezca la pena leerse tampoco en el original. (Toro 1999)<br />

Como se po<strong>de</strong> apreciar, as características apunta<strong>da</strong>s conducen xa a sospeitar<br />

que Suso <strong>de</strong> Toro, como autotraductor, tamén evi<strong>de</strong>ncia a primacía do autor<br />

sobre o traductor. Esta impresión inicial non é difícil confirmala por medio <strong>da</strong><br />

lectura, por exemplo, <strong>de</strong> A sombra cazadora, publica<strong>da</strong> en castelán co título La<br />

sombra cazadora ó pouco tempo <strong>de</strong> aparecer en galego por primeira vez no ano<br />

1995.<br />

É importante, a este respecto, indicar <strong>de</strong> comezo que na versión castelá <strong>de</strong> A<br />

sombra cazadora o autotraductor engadiu máis <strong>de</strong> vinte folios que máis tar<strong>de</strong>,<br />

non obstante iso, incorporou á sétima edición en galego, publica<strong>da</strong> no ano 1997.<br />

En notable paradoxo, a versión supostamente orixinal <strong>da</strong> novela pasou así <strong>de</strong> ter<br />

ó primeiro duascentas oito páxinas a contar <strong>de</strong>spois con duascentas vinteseis, as<br />

cales repercutiron no <strong>de</strong>seño editorial <strong>da</strong> novela, agora con tres capítulos a<br />

maiores concentrados na parte final.<br />

Non é complicado notar que esta modificación tan consi<strong>de</strong>rable se axustou,<br />

máis que a motivacións estrictamente traductolóxicas, a principios sobre todo <strong>de</strong><br />

or<strong>de</strong> narrativa, xa que a ampliación do texto está a <strong>de</strong>sempeñar dúas funcións:<br />

por unha ban<strong>da</strong>, os novos capítulos contribúen a crear un clima <strong>de</strong> tensión<br />

mentres os rapaces protagonistas non conseguen chegar á casa <strong>de</strong> seu tío; por<br />

outro lado, tales capítulos axu<strong>da</strong>n a <strong>de</strong>señar con algo máis <strong>de</strong> <strong>de</strong>talle ese frío<br />

mundo futuro, constituído en <strong>de</strong>corado do relato, que a penas se mencionaba na<br />

primeira versión galega.<br />

Amais <strong>de</strong>stas alteracións que atinxen, como se ve, a capítulos enteiros, a<br />

confrontación <strong>de</strong> A sombra cazadora / La sombra cazadora <strong>de</strong>ixa comprobar a<br />

existencia doutra clase <strong>de</strong> cambios xa máis concretos. Especialmente suxestivos<br />

son aqueles, <strong>de</strong> natureza estilística, que se relacionan coa mesma escrita <strong>de</strong><br />

ambas as versións. En efecto, os dous narradores principais <strong>da</strong> novela, é dicir,<br />

tanto a protagonista Clara coma seu irmán, expresan <strong>de</strong> modo claramente<br />

distinto nos dous textos o fluír do pensamento. Na obra orixinal aparecen<br />

cláusulas xustapostas, case sempre <strong>de</strong>sliga<strong>da</strong>s, o que dá unha sensación <strong>de</strong> certo<br />

<strong>de</strong>sleixo sintáctico que non se <strong>de</strong>tecta na autotraducción ó castelán, <strong>da</strong>do que<br />

neste caso é visible a ten<strong>de</strong>ncia a introducir nexos propios dun discurso máis<br />

formal.<br />

— 449 —


Xosé Manuel Dasilva<br />

Aín<strong>da</strong> que xa doutro carácter, outra diverxencia interesante <strong>de</strong> A sombra<br />

cazadora / La sombra cazadora é, polo <strong>de</strong>mais, a presencia dunha cita<br />

abertamente reivindicativa no final <strong>da</strong> novela que aparece en to<strong>da</strong>s as edicións<br />

galegas, sen excepción, e <strong>da</strong> que se prescindiu, tamén <strong>de</strong> maneira sistemática, en<br />

to<strong>da</strong>s as edicións en castelán, así como na traducción <strong>da</strong> obra feita ó portugués,<br />

o que viría indicar, en certa forma, que o galego é consi<strong>de</strong>rado unha lingua máis<br />

extremamente apta ca outras para a protesta. A cita <strong>de</strong> A sombra cazadora é a<br />

seguinte: "¿E non vai ir ningún batallón <strong>de</strong> "Marines" coa ban<strong>de</strong>ira <strong>da</strong> ONU e<br />

cámaras <strong>de</strong> televisión a liberar ás 500.000 nenas obriga<strong>da</strong>s a prostituírse en<br />

Thailandia?"<br />

No momento xa <strong>de</strong> ir pondo remate a este abreviado percorrido sobre a<br />

autotraducción na literatura galega, exemplificado con obras <strong>de</strong> Álvaro<br />

Cunqueiro e Suso <strong>de</strong> Toro, é hora <strong>de</strong> confirmar unha vez máis que non hai<br />

posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> polo <strong>de</strong> agora <strong>de</strong> obter, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista teórico, unha<br />

caracterización exclusiva <strong>de</strong>sta manifestación do acto traductor.<br />

Trala análise que foi leva<strong>da</strong> a cabo, o importante sería chamar a atención,<br />

esencialmente, para a forma cómo se manifesta na obra traduci<strong>da</strong> a dobre<br />

condición que o autotraductor posúe en tanto autor e á vez traductor. Isto é, se<br />

gar<strong>da</strong> unha harmonía razoable entre ambos os papeis ou, polo contrario, se<br />

impón os seus <strong>de</strong>reitos como creador sobre os recursos habituais do traductor.<br />

Outra conclusión tamén interesante ten que ver co tipo <strong>de</strong> relación, <strong>de</strong><br />

subordinación máis que <strong>de</strong> complementarie<strong>da</strong><strong>de</strong>, que se establece entre os<br />

sistemas literarios implicados na práctica autotraductora, é dicir, o sistema no<br />

que se insire a versión orixinal, o galego no caso <strong>da</strong> nosa análise, e o sistema<br />

que recibe a versión polo propio autor traduci<strong>da</strong>, aquí o castelán.<br />

Cómpre chamar a atención, nese sentido, sobre dous perigos nos que nas<br />

letras galegas está a <strong>de</strong>sembocar hoxe en día a autotraducción que realizan non<br />

poucos dos seus autores (Dasilva 1999). Primeiramente, a incautación que o<br />

sistema literario español adoita practicar <strong>da</strong>quelas obras galegas inmediatamente<br />

postas polos seus autores en castelán, con frecuencia introducindo xenerosas<br />

licencias creadoras, unha circunstancia propicia esta, aín<strong>da</strong> que se produza ás<br />

veces <strong>de</strong> modo inocente e non premeditado, para que o perfil orixinal <strong>da</strong>lgúns<br />

escritores galegos acabe esvaecéndose no medio <strong>da</strong> confusión bilingüe.<br />

En segundo lugar, débese sinalar outro perigo que <strong>de</strong>riva, neste caso, do<br />

costume <strong>de</strong> que o castelán funcione como lingua ponte na traducción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o<br />

galego a outros idiomas, un feito que axu<strong>da</strong> a transmitir ó público estranxeiro a<br />

impresión enganosa <strong>de</strong> que recibe a versión ó seu idioma dun producto literario<br />

xenuinamente escrito en castelán. Pó<strong>de</strong>se comentar, como exemplo, o éxito <strong>de</strong><br />

Manuel Rivas na edición <strong>da</strong> Feira do Libro <strong>de</strong> Frankfurt correspon<strong>de</strong>nte ó ano<br />

1999. Diversas noticias xornalísticas sobre o evento confirmaban a ven<strong>da</strong> por<br />

parte <strong>de</strong> Edicións Xerais dos <strong>de</strong>reitos <strong>de</strong> traducción ó alemán do libro O lapis do<br />

— 450 —


Competencia bilingüe e autotraducción en <strong>Galicia</strong> –algúns apuntamentos<br />

carpinteiro, <strong>de</strong> forma que así coubo aín<strong>da</strong> a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que este título <strong>de</strong><br />

Manuel Rivas se recoñecese no estranxeiro como obra pertencente ó sistema<br />

literario galego. Agora ben, as mesmas noticias indicaban que a editorial<br />

Alfaguara ven<strong>de</strong>ra os <strong>de</strong>reitos <strong>de</strong> edición nos Estados Unidos <strong>da</strong> obra Ela,<br />

maldita alma, e neste caso, como se po<strong>de</strong> compren<strong>de</strong>r, o máis seguro é que<br />

Manuel Rivas acabase sendo recoñecido nese país como autor do sistema<br />

literario español ou, se se prefire, do sistema literario español <strong>de</strong> expresión<br />

castelá.<br />

En fin, traducir en carne propia, como tan ben adxectivou Blanco-Amor a<br />

experiencia <strong>da</strong> autotraducción, non é o mesmo con anestesia que sen ela, unha<br />

diferencia na<strong>da</strong> trivial que, ó noso ver, to<strong>da</strong> aproximación a este exclusivo modo<br />

<strong>de</strong> traducción <strong>de</strong>be, cando menos, <strong>de</strong>ixar ó <strong>de</strong>scuberto.<br />

Bibliografía<br />

Blanco Amor, Eduardo (1973): "Xustificación pra os lectores galegos", in<br />

Farsas para títeres, Sa<strong>da</strong>/A Coruña: Ediciós do Castro. 9-19.<br />

Blanco Amor, Eduardo (1975): Eduardo, "Justificación". En Las musarañas.<br />

Barcelona: Editorial Euros. 7-13.<br />

Canut I Farré, Concepción (1991): "Traducción o bilingüismo sempruniano", in<br />

Donaire, Mª L. / Lafarga, F. (eds.) (1991): Traducción y a<strong>da</strong>ptación cultural:<br />

España-Francia. Oviedo: Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Oviedo. 329-336.<br />

Dasilva, Xosé Manuel (1997): "Traducir a Ánxel Fole como <strong>de</strong>safío", in<br />

Congreso Ánxel Fole, Santiago <strong>de</strong> Compostela: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. 39-58.<br />

Dasilva, Xosé Manuel (1999): "Cinco lustros <strong>de</strong> traducción literaria en <strong>Galicia</strong>",<br />

Ínsula, 629, pp. 9-11.<br />

Díaz Palacios, Mª Dolores (1995): "Jorge Semprún: un caso particular <strong>de</strong><br />

autotraducción", in Martín-Gaitero, R. (ed.) (1995): Quintos encuentros<br />

complutenses en torno a la traducción. Madrid: Editorial Complutense. 265-<br />

268.<br />

Ferrari, Américo (1999): "Traduction et bilinguisme: Le cas <strong>de</strong> César Moro", in<br />

Colloquium Helveticum (Traduction littéraire / Literarische Übersetzung).<br />

Bern: Peter Lang. 193-208.<br />

Fitch, Brian T. (1984), "L'intertextualité interlinguistique <strong>de</strong> Beckett". Texte, 2.<br />

85-100.<br />

García Cela, Carmen (1995): "Samuel Beckett y la auto-traducción", in Lafarga,<br />

F. / Dengler, R. (eds.) (1995): Teatro y traducción. Barcelona: Universi<strong>da</strong>d<br />

Pompeu Fabra. 250-261.<br />

Hazael-Massieux, Marie-Christine (1993): "Traduction et diglossie". Travaux,<br />

10. "La traduction (Problèmes théoriques et pratiques)". Provence:<br />

Publications <strong>de</strong> l'Université <strong>de</strong> Provence. 85-100.<br />

Ingram, Susan (1998): "Translation, Autobiography, Bilingualism", in Bowker,<br />

— 451 —


Xosé Manuel Dasilva<br />

L. / Cronin, M. / Kenny, D. / Pearson, J. (eds.) (1998): Unity in Diversity?<br />

(Current Trends in Translation Studies). Manchester: St. Jerome Publishing.<br />

16-22.<br />

MEjRI, Salah (2000): "L'écriture littéraire bilingue: traduction ou réécriture? Le<br />

cas <strong>de</strong> Salah Guermandi". Meta, XLV, 3. 450-457.<br />

Taillefer <strong>de</strong> Haya, Lidia (1997): "Bilingüismo y autotraducción en la literatura<br />

chicana", in Santamaría, J. M. et al. (eds.) (1997): Trasvases culturales:<br />

literatura, cine, traducción 2. Vitoria: Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l País Vasco. 359-365.<br />

Tanqueiro, Helena (1999): "Un traductor privilegiado: el autotraductor".<br />

Qua<strong>de</strong>rns. Revista <strong>de</strong> Traducció, 3. 19-27.<br />

Tanqueiro, Helena (2000): "Self-Translation as an extreme Case of the Author-<br />

Translator-Dialectic", in Beeby, A. / Ensinger, D. / Presas, M. (eds.) (2000):<br />

Investigating Translation. Amster<strong>da</strong>m-Phila<strong>de</strong>lphia: John Benjamins<br />

Publishing Company. 55-63.<br />

Toro, Suso <strong>de</strong> (1997): "Dificulta<strong>de</strong>s para as literaturas nacionais". Boletín<br />

Galego <strong>de</strong> Literatura 17. 119-130.<br />

Toro, Suso <strong>de</strong> (1998): "A ver si ahora...". Ajoblanco 107. 62-63.<br />

Toro, Suso <strong>de</strong> (1999): "La traducción: todo un milagro". El Mundo, 18<br />

novembro.<br />

Vázquez Cuesta, Pilar (1984): "Cunqueiro e o bilingüismo", in O mundo <strong>de</strong><br />

Cunqueiro. Vigo: Promocións Culturais Galegas. 11-13.<br />

Ventura, Joaquim (1993): "As/Las crónicas do/<strong>de</strong>l sochantre: Dúas versións:<br />

¿dúas recepcións <strong>de</strong> lectura?". Anuario <strong>de</strong> Estudios Literarios Galegos. 185-<br />

197.<br />

— 452 —


Os lectorados <strong>de</strong> galego. Funcións e perspectivas<br />

Xurxo Fernán<strong>de</strong>z Carballido<br />

Lector <strong>de</strong> galego <strong>da</strong> Universität Tübingen. Alemaña<br />

Na miña exposición sobre os lectorados <strong>de</strong> galego non vou tratar os temas<br />

referidos á súa historia ou ao seu número, 38 segundo os <strong>da</strong>tos <strong>da</strong> Dirección<br />

Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística, centrareime nas súas funcións actuais, nos seus<br />

obxectivos, no traballo que <strong>de</strong>senvolven, nas súas <strong>de</strong>ficiencias e por último farei<br />

unha serie <strong>de</strong> suxestións coa finali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que os lectorados transformen as súas<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e melloren a súa rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong> e utili<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Segundo a Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística os lectorados ou cátedras<br />

<strong>de</strong> galego no eido internacional foron creados co obxectivo <strong>de</strong>:<br />

• Manter nas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong>s principais universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s do mundo a presencia<br />

<strong>da</strong> lingua, <strong>da</strong> literatura e <strong>da</strong> cultura galegas, non só como materia <strong>de</strong> ensino<br />

senón tamén como vehículo <strong>de</strong> expresión dun pobo mo<strong>de</strong>rno e activo: o<br />

galego.<br />

• Prestixiar no exterior tanto a <strong>Galicia</strong> en xeral como a súa lingua e a súa<br />

cultura en particular.<br />

Para aca<strong>da</strong>r estes obxectivos os lectorados <strong>de</strong>ben realizar as seguintes<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s:<br />

• Docencia nas materias <strong>de</strong> lingua, literatura e cultura galegas.<br />

• Organización <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción e difusión, non só <strong>da</strong> lingua e <strong>da</strong><br />

cultura galegas, senón tamén <strong>da</strong> imaxe <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> en xeral.<br />

Estas son, sobre o papel, as funcións e as activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s dos lectorados<br />

internacionais <strong>de</strong> galego, pero pola miña experiencia como lector, a falta <strong>de</strong><br />

interese que mostra a Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística polos lectorados<br />

provoca que, na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>, estes centros estean caracterizados pola súa<br />

<strong>de</strong>scoordinación, pola súa <strong>de</strong>sorganización estructural, situados dunha maneira<br />

anárquica e sen uns obxectivos claros, cuns criterios para a súa creación e a súa<br />

distribución que non parecen moi obvios, malia que o investimento nestes<br />

centros é moi importante e custoso e os seus froitos son máis ben cativos. Desta<br />

maneira, os obxectivos e as activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s antes enumera<strong>da</strong>s non cumpren, en case<br />

ningún caso, a súa función.<br />

Estes resultados non po<strong>de</strong>n ser atribuídos aos lectores e ás lectoras, ben polo<br />

contrario, o noso traballo convértese moitas veces nun voluntarismo inútil e<br />

frustrador. Aquí é on<strong>de</strong> a DXPL, fronte ao <strong>de</strong>sinterese e á <strong>de</strong>sorganización<br />

actual, <strong>de</strong>bería asumir as súas responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong>s, porque a simple existencia dun<br />

lectorado nunha prestixiosa universi<strong>da</strong><strong>de</strong> internacional non asegura a presencia<br />

e a difusión <strong>da</strong> nosa cultura.<br />

— 453 —


Xurxo Fernán<strong>de</strong>z Carballido<br />

Os lectorados son outorgados con todo tipo <strong>de</strong> precipitacións, certo<br />

escurantismo e mesmo irregulari<strong>da</strong><strong>de</strong>s formais, os lectores saben con moi pouco<br />

tempo <strong>de</strong> antelación cál vai ser o seu <strong>de</strong>stino, co que o seu coñecemento do<br />

medio é nulo, a <strong>de</strong>sinformación é case total e mesmo ten que prepararse para<br />

<strong>da</strong>r aulas nunha universi<strong>da</strong><strong>de</strong> estranxeira cando moitas veces o curso xa<br />

comezou e, mesmo por veces, <strong>de</strong>scoñece a lingua do país ao que vai.<br />

O abandono dos lectorados por parte <strong>da</strong> DXPL é case total, non hai ningún<br />

tipo <strong>de</strong> organigrama on<strong>de</strong> se insiran os lectorados, non hai ningunha<br />

programación que sinale cáles son os obxectivos que se <strong>de</strong>ben aca<strong>da</strong>r ou que<br />

indique o máis mínimo sobre o <strong>de</strong>senvolvemento e o funcionamento <strong>de</strong>stes<br />

centros, en <strong>de</strong>finitiva, Política Lingüística non <strong>de</strong>fine o papel que <strong>de</strong>senvolven<br />

os lectorados internacionais <strong>de</strong> galego <strong>de</strong>ntro do proceso <strong>de</strong> normalización<br />

lingüística.<br />

Outro dos problemas que afectan <strong>de</strong> maneira directa ao bo funcionamento<br />

dos lectorados é a situación dos lectores, carecemos <strong>de</strong> calquera tipo seguri<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

laboral ou social, o atraso nos pagamentos é algo máis ca frecuente, polo que os<br />

lectores pasan máis tempo pensando en conseguir o diñeiro, que non dá<br />

chegado, ca en centrarse no seu propio traballo. As persoas ás que os lectores<br />

nos po<strong>de</strong>mos dirixir reducen o seu traballo a problemas burocráticos, por<br />

exemplo, a ad<strong>de</strong>n<strong>da</strong> e a preparación dos convenios son unha ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ira odisea<br />

vergoñosa para moitos <strong>de</strong> nós e estes problemas burocráticos pasan a ser moitas<br />

veces o traballo prioritario dos lectores.<br />

Como veño sinalando ata o <strong>de</strong> agora os problemas que estrangulan a vi<strong>da</strong> dos<br />

lectorados xor<strong>de</strong>n sempre <strong>da</strong> falta dun plan xeral no que se insiran as súas<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, explícase así o traballo intuitivo e <strong>de</strong>sorganizado existente na<br />

actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Pola miña experiencia o principal problema que sofren os lectorados <strong>de</strong><br />

galego é a falta <strong>de</strong> organización e <strong>de</strong> coordinación, falta un órgano<br />

administrativo e <strong>de</strong> información para todos os lectorados, centros <strong>de</strong> estudios e<br />

cátedras que coordine as súas actuacións, que relacione os lectorados por países<br />

ou continentes e que facilite o seu labor e o intercambio <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as entre as<br />

distintas persoas que están implicados neles.<br />

A DXPL non fai ningún tipo <strong>de</strong> seguimento dos lectorados, que indiquen as<br />

funcións, os obxectivos, cál é o perfil <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> un <strong>de</strong>les, cáles son as<br />

características e os intereses do alumnado a quen van dirixidos estes cursos,<br />

cáles son os motivos polos que se organiza un lectorado, cáles son as súas<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, cáles os seus programas.<br />

Por outra ban<strong>da</strong>, hai unha <strong>de</strong>scoordinación evi<strong>de</strong>nte na maioría dos casos<br />

entre os centros galegos constituídos por emigrantes e os lectorados, moitas<br />

veces as ci<strong>da</strong><strong>de</strong>s que contan con centros galegos importantes non teñen un<br />

lectorado ou os lectorados están situados en universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s pequenas, ou os<br />

— 454 —


Os lectorados <strong>de</strong> galego. Funcións e perspectivas<br />

centros galegos <strong>de</strong>scoñecen a mesma existencia dos lectorados, alleos a todo<br />

tipo <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> cultural, ou simplemente non hai ningún tipo <strong>de</strong><br />

intercomunicación ou colaboración.<br />

A falta <strong>de</strong> material axeitado é outro dos problemas máis frecuentes. A <strong>Xunta</strong><br />

<strong>de</strong>stina bastantes cartos para a merca <strong>de</strong> material didáctico, pero <strong>de</strong>bido á falta<br />

<strong>de</strong>l, sobre todo en zonas on<strong>de</strong> non se fala español, os lectores temos que<br />

elaborar os nosos propios materiais, non obstante, en ningún momento se<br />

intenta coordinar este esforzo individual para que se elaboren novas uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

didácticas e pe<strong>da</strong>góxicas que teñan presente as particulari<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> lingua<br />

materna, así po<strong>de</strong>riamos ter un manual <strong>de</strong> galego para alemanfalantes, para<br />

francófonos, ou para alumnos <strong>de</strong> lingua inglesa.<br />

Despois <strong>de</strong>sta breve introducción á situación case caótica e <strong>de</strong>sleixa<strong>da</strong> que<br />

están a vivir os lectorados internacionais <strong>de</strong> galego e que <strong>de</strong>bería ser resolta xa,<br />

presento agora algunhas <strong>da</strong>s miñas propostas que me parecen máis urxentes e<br />

necesarias:<br />

-Creación dunha comisión ou dun órgano <strong>de</strong> coordinación <strong>de</strong> lectorados que<br />

promova o ensino do galego no exterior e faga un seguimento activo e dinámico<br />

<strong>de</strong> todos estes centros. Esta comisión <strong>de</strong>bería estar integra<strong>da</strong> pola DXPL, a<br />

Secretaría Xeral para as Relacións coas Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Galegas e un<br />

representante por ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s galegas.<br />

-Creación dun Certificado Internacional <strong>de</strong> Galego para Estranxeiros con<br />

distintos niveis <strong>de</strong> competencia e homologado pola ALTE (Association of<br />

Language Testers in Europe). Este certificado serviría <strong>de</strong> estímulo para os<br />

alumnos para que se achegasen á nosa lingua e, por outra ban<strong>da</strong>, o lector tería<br />

unha finali<strong>da</strong><strong>de</strong> clara á hora <strong>de</strong> elaborar as súas clases.<br />

-Elaboración duns programas orientativos <strong>de</strong> lingua galega nos que se sinalen<br />

os distintos graos <strong>de</strong> aprendizaxe que estean en sintonía co obxectivo <strong>de</strong> aca<strong>da</strong>r<br />

os distintos niveis do Certificado Internacional <strong>de</strong> Galego. Estes programas e<br />

programacións divididos en niveis: básico, medio e avanzado, <strong>de</strong>stinado aos<br />

cursos para non-galegofalantes, distribuirían os contidos <strong>de</strong> maneira progresiva<br />

e servirían <strong>de</strong> marco <strong>de</strong> traballo para os lectores. Ca<strong>da</strong> nivel estaría organizado<br />

en graos. Ca<strong>da</strong> un <strong>de</strong>les tería un <strong>de</strong>terminado número <strong>de</strong> horas nos que se<br />

combinarían os obxectivos comunicativos e gramaticais.<br />

-Reducción drástica dos gastos para activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e que estas pasen a ser<br />

organiza<strong>da</strong>s pola comisión <strong>de</strong> lectorados, aforrando diñeiro e axilizando o<br />

traballo burocrático. Este tipo <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>berían estar totalmente<br />

planifica<strong>da</strong>s e coordina<strong>da</strong>s entre a comisión e os propios lectorados. Isto evitaría<br />

problemas elementais <strong>de</strong> <strong>da</strong>tas, <strong>de</strong> pagamentos, pero sobre todo reduciríanse os<br />

custos e a burocracia, <strong>de</strong>stinando este diñeiro á mellora dos lectorados<br />

existentes e á creación <strong>de</strong> novos centros.<br />

— 455 —


Xurxo Fernán<strong>de</strong>z Carballido<br />

-Creación dunhas xorna<strong>da</strong>s anuais internacionais para profesores-lectores <strong>de</strong><br />

galego on<strong>de</strong> se contribúa á formación dos lectorados <strong>de</strong> galego e on<strong>de</strong> os<br />

lectores intercambien experiencias pe<strong>da</strong>góxicas, didácticas, lingüísticas, e que<br />

axu<strong>de</strong>n á creación <strong>de</strong> materiais didácticos que sirvan para o ensino <strong>da</strong> lingua, <strong>da</strong><br />

literatura e <strong>da</strong> cultura galega.<br />

-Para aumentar o número <strong>de</strong> lectorados e, polo tanto, <strong>da</strong> presencia e<br />

promoción do galego, <strong>de</strong>beríase crear o medio lectorado, é dicir, persoas<br />

relaciona<strong>da</strong>s co ámbito universitario ou escolar, cos suficientes coñecementos<br />

<strong>de</strong> galego que viven no estranxeiro e que solicitan ser profesores <strong>de</strong> galego no<br />

seu lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, a DXPL <strong>da</strong>ríalle <strong>da</strong>quela os recursos precisos para que<br />

<strong>de</strong>se clases <strong>de</strong> galego.<br />

-Intentar establecer os lectorados on<strong>de</strong> haxa intercambio <strong>de</strong> alumnos,<br />

programa Sócrates, intercampus, etc., coas universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s galegas, para que isto<br />

sirva <strong>de</strong> reclamo á hora dos alumnos estudiaren a nosa lingua. Ao mesmo tempo<br />

introducir o galego noutras esferas alén <strong>da</strong> filolóxica. Pontenciar a presencia do<br />

galego nos <strong>de</strong>partamentos <strong>de</strong> idiomas mo<strong>de</strong>rnos, <strong>de</strong> traducción e <strong>de</strong><br />

interpretación, nas escolas e nos institutos <strong>de</strong> idiomas.<br />

-Establecer acordos co Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en<br />

Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s, o Consello <strong>da</strong> Cultura e o resto dos organismos autónomos<br />

<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> para que exista un constante intercambio <strong>de</strong> información<br />

sobre as súas respectivas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, proxectos, traballos, etc. Este tipo <strong>de</strong><br />

acordos <strong>de</strong>bería esten<strong>de</strong>rse ás editoriais que publican na nosa lingua.<br />

-Creación dun órgano escrito <strong>de</strong> comunicación e estudio para todos os<br />

lectorados que informe sobre as súas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e que intercambie todo tipo <strong>de</strong><br />

opinións e suxestións para que o seu funcionamento mellore día a día e aca<strong>de</strong>n<br />

unha maior rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

-Debido á nosa situación cultural e política os lectorados <strong>de</strong> galego <strong>de</strong>berían<br />

establecer unha colaboración estábel en dúas direccións. Por unha ban<strong>da</strong><br />

orientaríase cara ao mundo lusófono, espallando a nosa cultura a través dos<br />

lectorados <strong>de</strong> portugués e do Instituto Camões. A outra relación directa <strong>de</strong>bería<br />

establecerse co Instituto Cervantes e cos colexios españois existentes no<br />

estranxeiro, on<strong>de</strong> moitos fillos <strong>de</strong> galegos e outras persoas interesa<strong>da</strong>s po<strong>de</strong>rían<br />

estudiar a nosa lingua.<br />

-A comisión mesmo po<strong>de</strong>ría xestionar activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> proxección cultural<br />

organiza<strong>da</strong>s por enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s galegas públicas (IGAPE, IGAEM, IGAI...) ou<br />

priva<strong>da</strong>s (caixas <strong>de</strong> aforros, fun<strong>da</strong>cións, editoriais...) para que os lectorados<br />

fosen un centro <strong>de</strong> información constante sobre activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e acontecementos e<br />

formasen parte dunha ruta cultural galega internacional.<br />

Remato aquí a miña breve exposición coa esperanza <strong>de</strong> que a situación dos<br />

lectorados mu<strong>de</strong> en breve dunha maneira radical e agardo que, neste proceso a<br />

burocracia, o <strong>de</strong>sinterese, a rutina, a <strong>de</strong>sorganización e o malgasto <strong>de</strong> cartos<br />

— 456 —


Os lectorados <strong>de</strong> galego. Funcións e perspectivas<br />

<strong>de</strong>ixen paso á organización e á coordinación. Este cambio <strong>de</strong> rumbo é<br />

imprescindíbel para que os lectorados cumpran os obxectivos e as funcións para<br />

os que foron creados, proxecten a nosa cultura e o noso país e sexan un piar<br />

máis do proceso normalizador <strong>da</strong> nosa lingua, para que as xentes doutras terras<br />

se acheguen a nós con to<strong>da</strong> a súa curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> e con todo o seu interese, e para<br />

que enriquezan coa súa opinión e co seu traballo a nosa socie<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Este proceso é urxente e ten que ser li<strong>de</strong>rado pola Dirección Xeral <strong>de</strong> Política<br />

Lingüística, a bo seguro que os lectores <strong>de</strong> galego e os seus responsábeis<br />

asumirán todo o esforzo que sexa preciso.<br />

Benzón.<br />

— 457 —


O papel <strong>da</strong> prensa como instrumento pe<strong>da</strong>góxico no<br />

proceso <strong>de</strong> normalización lingüística do galego<br />

Sonia Fernán<strong>de</strong>z Parratt<br />

Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ciencias <strong>da</strong> Comunicación. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />

Compostela<br />

A actitu<strong>de</strong> dos galegos ante a súa lingua<br />

Ata o século XVI predominaba o galego como lingua <strong>de</strong> comunicación en<br />

<strong>Galicia</strong>, e<strong>de</strong>s<strong>de</strong> esa época ata oséculo XVIII foise producindo unha paulatina<br />

penetración do castelán ata que<strong>da</strong>-lo galego relegado ó contorno oral e familiar.<br />

A partir <strong>de</strong> entón e ata o século XX, a castelanización masiva <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

galega foi parella ó xurdimento <strong>de</strong> movementos <strong>de</strong> intento <strong>de</strong> recuperación<br />

lingüística do galego. Xa que logo, é en certo modo comprensible que as<br />

secuelas <strong>da</strong> infravaloración social do galego perdurasen -e quizais aín<strong>da</strong><br />

perduren nos nosos días- durante moito tempo.<br />

Tal e como sinalan Fernando F. Ramallo e Gabriel Rei Doval (1997: 45),<br />

falar unha lingua constitúe un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> reproducción <strong>de</strong> estereotipos creados e<br />

aprendidos socialmente que están intimamente relacionados coa construcción<br />

lingüística <strong>da</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> e, máis aló dos actos <strong>de</strong> fala explícitos, os suxeitos<br />

tamén empregámo-los idiomas para transmitir to<strong>da</strong> unha serie <strong>de</strong> connotacións<br />

afectivas, así como a reproducción dunha <strong>de</strong>termina<strong>da</strong> escala <strong>de</strong> valores. Pero<br />

na estructura <strong>da</strong>s linguas non hai na<strong>da</strong> que permita afirmar que unhas son máis<br />

axeita<strong>da</strong>s ca outras para un <strong>de</strong>terminado fin. Son as socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s -e en gran<br />

medi<strong>da</strong> as institucións- as que prestixian unha <strong>de</strong>termina<strong>da</strong> lingua en <strong>de</strong>trimento<br />

doutra.<br />

Así, a asociación histórica do galego con <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s funcións creou certos<br />

prexuízos sociais en <strong>Galicia</strong>, e igual que eses prexuícios foron creándose<br />

paulatinamente, é <strong>de</strong> supor que a súa <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong>finitiva forme parte dun<br />

lento proceso <strong>de</strong> recuperación. Hoxe son moitos os que aseguran que os<br />

arquetipos que vinculaban a lingua galega con valores coma o atraso ou o<br />

<strong>de</strong>sprestixio se atopan na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> en fase <strong>de</strong> avanza<strong>da</strong> <strong>de</strong>saparición,<br />

probablemente como consecuencia <strong>da</strong> globalización comunicativa na que vive a<br />

socie<strong>da</strong><strong>de</strong> e <strong>da</strong> mellora <strong>da</strong>s expectativas <strong>de</strong> nivel <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> dos ci<strong>da</strong>dáns resi<strong>de</strong>ntes<br />

en <strong>Galicia</strong>.<br />

O galego é actualmente, a<strong>de</strong>mais <strong>da</strong> lingua principal <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, o idioma<br />

minorizado con maior índice <strong>de</strong> uso do Estado e <strong>de</strong> Europa Occi<strong>de</strong>ntal, e malia<br />

que non conseguiu aín<strong>da</strong> a representación pública que acadou a lingua<br />

autóctona noutras comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s, a maior frecuencia con que aparece fóra do<br />

ámbito privado respecto a déca<strong>da</strong>s prece<strong>de</strong>ntes parece estar producindo o seu<br />

efecto. Non só se logrou que <strong>de</strong>saparecese o estrañamento ante o seu uso<br />

— 459 —


Sonia Fernán<strong>de</strong>z Parrat<br />

público e ante o seu uso fóra do medio coloquial, senón que as actitu<strong>de</strong>s ante o<br />

seu uso público e ante a súa promoción como idioma principal <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> son<br />

moi positivas no conxunto <strong>da</strong> poboación (Ramallo /Rei Doval 1997: 12).<br />

A presencia do galego na vi<strong>da</strong> cotiá <strong>da</strong>s persoas reflíctese tanto no<br />

coñecemento que posúen <strong>da</strong> mesma coma no seu uso como instrumento habitual<br />

<strong>de</strong> comunicación. A práctica totali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> poboación comprén<strong>de</strong>o e máis <strong>de</strong><br />

dous tercios <strong>da</strong> mesma utilízano habitualmente ó falar, mentres que a<br />

porcentaxe <strong>de</strong> persoas que posúen competencia para lelo e escribilo é máis<br />

reduci<strong>da</strong>. Unha investigación realiza<strong>da</strong> en 1995 e financia<strong>da</strong> polo Consello <strong>da</strong><br />

Cultura Galega co fin <strong>de</strong> coñece-la escolla lingüística nas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

económicas ou, dito doutro xeito, a rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong> comercial <strong>de</strong> ven<strong>de</strong>r en<br />

galego, tirou, entre outras, a conclusión <strong>de</strong> que no actual contexto, a<br />

comunicación en galego é altamente valora<strong>da</strong> e, en consecuencia, po<strong>de</strong> axu<strong>da</strong>r a<br />

diferenciarse <strong>da</strong> competencia, ensancha-los mercados, amplia-la clientela e<br />

incrementa-las ven<strong>da</strong>s.<br />

Xa que logo, todo parece indicar que a lingua galega está fortemente asenta<strong>da</strong><br />

na socie<strong>da</strong><strong>de</strong>, un feito que, xunto co coñecemento oral xeneralizado e un<br />

crecente dominio escrito, convérteo nun elemento <strong>de</strong> enormes potenciali<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

comunicativas.<br />

O galego nos medios <strong>de</strong> comunicación<br />

O primeiro comentario sobre a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que o galego aparecese con<br />

certa periodici<strong>da</strong><strong>de</strong> na prensa escrita fíxoo o Heraldo Gallego no ano 1876. Foi<br />

nun artigo on<strong>de</strong> se analizaban as accións que po<strong>de</strong>rían axu<strong>da</strong>r á rexeneración do<br />

país, entre as que se incluía a propagan<strong>da</strong> do idioma. Chama a atención que xa<br />

naquela época a prensa era vista como un vehículo <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s potenciali<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

para a difusión do galego, como se po<strong>de</strong> observar neste fragmento <strong>de</strong>se artigo:<br />

Otro asunto <strong>de</strong> no menor importancia y que levantaría á una gran altura el<br />

espíritu y el carácter <strong>de</strong> nuestro pueblo, es la propagan<strong>da</strong> activa y constante<br />

<strong>de</strong> la dulcísima habla <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. Para conseguir esta patriótica empresa no<br />

necesitan nuestros queridos compañeros en la prensa <strong>de</strong>l auxilio oficial.<br />

Consagrando ca<strong>da</strong> periódico semanalmente una sección <strong>de</strong>stina<strong>da</strong> á la<br />

inserción <strong>de</strong> composiciones en prosa y verso, escritas en nuestro melodioso<br />

lenguaje, y á la publicación <strong>de</strong> refranes y cantares populares <strong>de</strong> nuestro país,<br />

mucho podríamos a<strong>de</strong>lantar en la noble y honrosa tarea á que estamos<br />

consagrados (Hermi<strong>da</strong> 1992: 168-169).<br />

O primeiro xornal escrito integramente en galego foi o ourensán O Tío<br />

Marcos <strong>da</strong> Portela, que apareceu en 1876 <strong>da</strong> man <strong>de</strong> Valentín Lamas Carvajal.<br />

No ano 1888 incluíu nas súas páxinas un artigo titulado “Fora vergonza”, on<strong>de</strong><br />

se constataban os avances <strong>da</strong> normalización literaria do galego e se suxería ós<br />

periódicos diarios que publicasen alomenos as noticias locais en galego. Un ano<br />

— 460 —


Opapel <strong>da</strong> prensa como instrumento pe<strong>da</strong>góxico no proceso <strong>de</strong> normalización lingüística do galego<br />

máis tar<strong>de</strong> sería Pardo Becerra quen proporía unha serie <strong>de</strong> actuacións que<br />

contribuirían a espalla-lo idioma, entre eles a súa expansión a través <strong>da</strong> prensa<br />

periódica, como se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> <strong>da</strong>s súas palabras:<br />

To<strong>da</strong> vez qu’os peródicos abun<strong>da</strong>n hoxe tanto, e casqie non hai unha soila<br />

presoa que pase sen lêr algun, xa sexa diario ou somanario, na<strong>da</strong> millor pro<br />

caso que valerse d’eles como me<strong>de</strong>o mais apropóseto pra facer algo d’o moito<br />

qu’é nacesario pr’a rexeneracion d’o noso lenguaxe (Hermi<strong>da</strong> 1992: 171).<br />

Non foi ata case un século <strong>de</strong>spois que <strong>Galicia</strong> contou cunha Lei <strong>de</strong><br />

Normalización Lingüística, e lamentablemente son bastantes os que pensan que<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> a súa aprobación, en 1983, pouco se avanzou no proceso <strong>de</strong> introducción<br />

do galego nos medios <strong>de</strong> comunicación, particularmente nos escritos. Esas<br />

voces críticas basean o seu pesimismo nos feitos: obsérvase unha lenta<br />

progresión no uso do galego nos medios informativos escritos en castelán e só<br />

hai un xornal diario que se publica integramente en galego, <strong>de</strong> aí que aín<strong>da</strong> se<br />

vexa lonxe o momento en que se poi<strong>da</strong> falar <strong>de</strong> equiparación no uso do galego e<br />

do castelán como soporte <strong>da</strong>s informacións que se publiquen nos xornais<br />

editados en <strong>Galicia</strong> (Goyanes et al. 1996: 13).<br />

O certo é que nas últimas déca<strong>da</strong>s a utilización do galego nos medios <strong>de</strong><br />

comunicación nos xornais <strong>da</strong> nosa Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> -agás O Correo Galego, escrito<br />

integramente en galego- é escasa e neles infórmase sistematicamente en español<br />

sobre política internacional e estatal, sobre sucesos, sobre <strong>de</strong>portes e sobre<br />

economía. Fóra dos topónimos e palabras referi<strong>da</strong>s a institucións, organismos<br />

públicos e cargos que aparecen nas páxinas comarcais e nas adica<strong>da</strong>s a <strong>Galicia</strong><br />

dos xornais, o uso do galego redúcese practicamente ás colaboracións -moitas<br />

<strong>de</strong>las <strong>de</strong> carácter cultural- e á programación <strong>da</strong> CRTVG, que foi crea<strong>da</strong><br />

precisamente baixo unha lei -Lei 9/84 <strong>de</strong> Creación <strong>da</strong> Compañía <strong>de</strong><br />

RadioTelevisión- segundo a cal un dos principios fun<strong>da</strong>mentais que sustentan a<br />

súa existencia é a difusión <strong>da</strong> lingua, <strong>da</strong> cultura galega e <strong>da</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Galicia</strong>. E cando se <strong>da</strong>n noticias en lingua galega, refírense fun<strong>da</strong>mentalmente á<br />

problemática <strong>da</strong> propia lingua ou a aspectos culturais (Rojo et al. 1992: 33-34).<br />

Nestes últimos anos estanse experimentando certos cambios que arroxan<br />

certo optimismo. Obsérvase unha tími<strong>da</strong> introducción <strong>de</strong> textos informativos en<br />

galego, inseridos no medio dos textos maioritarios escritos en castelán, e non<br />

necesariamente relacionados con feitos <strong>de</strong> carácter cultural ou <strong>de</strong> entretemento.<br />

Nun estudio elaborado recentemente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ciencias <strong>da</strong><br />

Comunicación <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela 73 , obtivéronse<br />

algúns resultados esclarecedores sobre a cuestión que aquí se trata. Despois <strong>de</strong><br />

analiza-las principais cabeceiras diarias <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, observouse que os xornais<br />

73 Aautora <strong>de</strong>sta comunicación formou parte do equipo <strong>de</strong> investigación do estudio. A parte <strong>de</strong>ste<br />

á que aquí se fai referencia foi elabora<strong>da</strong> por Berta García Orosa.<br />

— 461 —


Sonia Fernán<strong>de</strong>z Parrat<br />

publicaron na déca<strong>da</strong> dos noventa máis do 80% <strong>de</strong> tódolos textos escritos en<br />

galego nos últimos vinte anos. As causas <strong>de</strong>ste feito po<strong>de</strong>ríanse atopar na<br />

entra<strong>da</strong> paulatina do galego na prensa na déca<strong>da</strong> dos oitenta a través <strong>de</strong> artigos<br />

<strong>de</strong> opinión <strong>de</strong> autores <strong>de</strong> certo prestixio e <strong>da</strong>s <strong>de</strong>claracións e entrevistas<br />

realiza<strong>da</strong>s por galego falantes. Unido a isto estivo o cambio político -e <strong>de</strong><br />

política cultural-, o crecente emprego do galego en certo sector <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> e,<br />

sobre todo, a acción institucional con axu<strong>da</strong>s para os medios <strong>de</strong> comunicación<br />

que empreguen o galego nunha porcentaxe dos seus textos.<br />

Non obstante, a presencia do galego na prensa segue a ser testemuñal e máis<br />

do 75% dos contidos están escritos en castelán, xa que mentres que na déca<strong>da</strong><br />

dos setenta o conxunto dos xornais diarios galegos publicaba só o 4% <strong>da</strong> súa<br />

información en galego, nos noventa a porcentaxe a penas aca<strong>da</strong> o 15%.<br />

A<strong>de</strong>mais, o reparto entre as distintas seccións non é equitativo xa que os temas<br />

<strong>de</strong> ocio e cultura continúan concentrando o maior peso, posiblemente pola<br />

tradicional asociación <strong>da</strong> lingua galega a <strong>de</strong>terminados ámbitos <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> social e,<br />

posteriomente, a <strong>de</strong>terminados sectores <strong>da</strong> cultura que introducen o galego<br />

sobre todo nos artigos <strong>de</strong> opinión. As seccións que máis esquencen a lingua<br />

galega son as <strong>de</strong> Economía e Internacional.<br />

Por outra parte, para moitos dos responsables dos periódicos que se editan en<br />

<strong>Galicia</strong>, malia a situación <strong>de</strong> bilingüismo <strong>da</strong> poboación galega, non é o mesmo<br />

falar galego ca lelo ou escribilo, e utilizan este argumento para <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> lado o<br />

suposto compromiso social dos xornais que dirixen para centrarse máis nos seus<br />

obxectivos como empresarios, ofrecendo ós consumidores o producto no idioma<br />

máis <strong>de</strong>man<strong>da</strong>do, que é o castelán. Esta é a postura maioritaria, o cal non<br />

significa que periódicos coma O Correo Galego non contribúan moito á<br />

expansión do idioma, a costa <strong>de</strong> asumir un certo quebranto económico.<br />

A prensa, vehículo <strong>de</strong> difusión<br />

Durante case todo o século pasado, os estudiosos <strong>da</strong> comunicación <strong>de</strong>bateron<br />

moito sobre o ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iro po<strong>de</strong>r dos medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> masas, que iría<br />

máis aló <strong>de</strong> meros informadores na socie<strong>da</strong><strong>de</strong>. Hoxe, a maioría coinci<strong>de</strong> en que<br />

os medios teñen efectos moi po<strong>de</strong>rosos ata o punto <strong>de</strong> constatarse a súa<br />

influencia nas opinións, actitu<strong>de</strong>s e cultura <strong>da</strong>s persoas. Así, a prensa actúa<br />

como vehículo e soporte <strong>da</strong>s informacións que se producen no seo dunha<br />

colectivi<strong>da</strong><strong>de</strong> e que son <strong>de</strong> interese para unha parte ou a totali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>se grupo,<br />

<strong>de</strong>limitado na práctica pola difusión real <strong>da</strong> publicación. No simple papel <strong>de</strong><br />

soporte, as publicacións escritas galegas adquiren unha nova dimensión ó se<br />

converteren en referencias <strong>da</strong> convivencia lingüística (Goyanes et al. 1996: 9).<br />

Na socie<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> hai cen anos, ou incluso menos, a penetración do discurso<br />

impreso na nosa Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> era mínimo, e os xornais circulaban entre<br />

minorías letra<strong>da</strong>s nas ci<strong>da</strong><strong>de</strong>s, nunha <strong>Galicia</strong> na que case o 90% <strong>da</strong> poboación<br />

— 462 —


Opapel <strong>da</strong> prensa como instrumento pe<strong>da</strong>góxico no proceso <strong>de</strong> normalización lingüística do galego<br />

vivía no ámbito rural. A recuperación <strong>da</strong>s liber<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>mocráticas, o cambio<br />

político e o <strong>de</strong>senvolvemento do Estado <strong>da</strong>s Autonomías, tivo numerosas<br />

consecuencias para <strong>Galicia</strong>, entre elas un maior protagonismo do exercicio <strong>da</strong><br />

liber<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> expresión e os medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> masas. Así foi como<br />

foron aumentando as empresas <strong>de</strong> información en <strong>Galicia</strong> e a configuración <strong>da</strong><br />

estructura <strong>da</strong> comunicación galega. Todo isto vai axu<strong>da</strong>r a que, por primeira vez<br />

dun xeito global, teñamos un conxunto <strong>de</strong> cabeceiras cun protagonismo cotián e<br />

unha influencia na socie<strong>da</strong><strong>de</strong> (Durán 1989: 12-13).<br />

Hoxe, diversos estudios realizados <strong>de</strong>mostran que as persoas fan un uso<br />

oscilante dos medios <strong>de</strong> comunicación ó longo <strong>da</strong>s súas vi<strong>da</strong>s e que son os<br />

adultos os máis proclives a ler periódicos e un 35% le tódolos días o xornal,<br />

cifra que aumenta consi<strong>de</strong>rablemente os fines <strong>de</strong> semana. Isto fai que os xornais<br />

teñan gran<strong>de</strong>s potenciali<strong>da</strong><strong>de</strong>s, non só como medios para <strong>da</strong>r a coñecer noticias,<br />

senón tamén como instrumentos pe<strong>da</strong>góxicos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista lingüístico.<br />

As palabras <strong>da</strong> xornalista galega Elena Goyanes clarifican o dito:<br />

A responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> dos medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> masas nun proceso <strong>de</strong><br />

normalización lingüística é algo irrebatible, máxime participándose <strong>da</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

que os nosos medios <strong>de</strong>ben amosar, nun sistema plural e <strong>de</strong>mocrático, as<br />

crenzas e <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s <strong>da</strong> poboación, en calquera meteria que se consi<strong>de</strong>re. Nese<br />

sentido, a utilización que <strong>da</strong> lingua propia fan os medios <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> <strong>de</strong>beríase<br />

po<strong>de</strong>r consi<strong>de</strong>rar como baremo indicativo <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> sociolingüística do<br />

país [...] (VV.AA 1993: 185).<br />

Pero isto entra nunha aparente contradicción cos <strong>da</strong>tos achegados sobre a<br />

presencia do galego nas páxinas dos diarios e sobre as escollas dos galegos<br />

como consumidores <strong>de</strong> prensa, xa que, malia a consi<strong>de</strong>ración que os galegos<br />

teñen <strong>da</strong> súa propia lingua pó<strong>de</strong>se <strong>de</strong>finir hoxe como positiva, o certo é que na<br />

práctica os seus comportamentos lingüísticos non se correspon<strong>de</strong>n con esas<br />

actitu<strong>de</strong>s, tanto por parte <strong>da</strong> poboación como dos propios medios <strong>de</strong><br />

comunicación. ¿Como se resolvería, xa que logo, este paradoxo?<br />

Prensa bilingüe para unha poboación bilingüe<br />

Nun manual escrito por varios xornalistas galegos (Goyanes et al. 1996: 9),<br />

estes afirman que nun exercicio <strong>de</strong> comunicación coherente, “non é posible falar<br />

á vez dúas linguas o mesmo que non é posible escribir á vez dous idiomas. A<br />

práctica do bilingüismo oral ou escrito é unha manifestación <strong>da</strong> alternancia pero<br />

nunca un exercicio simultáneo”. Isto, aplicado á información escrita, levounos a<br />

concluir que “a convivencia idiomática nas páxinas dos medios <strong>de</strong><br />

comunicación que<strong>da</strong> <strong>de</strong>fini<strong>da</strong> pola xa referi<strong>da</strong> imposibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> facer unha<br />

dobre elección”, unha afirmación acerta<strong>da</strong> pero que po<strong>de</strong> interpretarse<br />

equivoca<strong>da</strong>mente como a imposibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que un xornal faga uso <strong>de</strong> dous<br />

idiomas diferentes <strong>de</strong>ntro dun mesmo exemplar. Vexamos por qué.<br />

— 463 —


Sonia Fernán<strong>de</strong>z Parrat<br />

Teoricamente, un periódico <strong>da</strong>rá bos resultados no mercado na medi<strong>da</strong> en que<br />

os seus contidos reflictan a reali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> á que pertence o seu público.<br />

En consecuencia, a prensa galega <strong>de</strong>berían reflectir, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista<br />

lingüístico, a situación <strong>de</strong> bilingüismo que caracteriza a socie<strong>da</strong><strong>de</strong> galega. O<br />

subdirector <strong>de</strong> O Correo Galego, Caetano Díaz admitiu hai xa algúns anos<br />

nunha entrevista que ó facer un producto minoritario como un xornal en galego<br />

hai que asumir que vai ser un producto minoritario. E digo eu “fagamos entón<br />

productos maioritarios”. ¿E cal é a situación lingüística maioritaria en <strong>Galicia</strong>?:<br />

o bilingüismo. Isto lévame a pensar que quizais sería unha boa i<strong>de</strong>a ofrecer ós<br />

lectores xustamente iso: periódicos bilingües.<br />

Volvendo ó dito sobre a tími<strong>da</strong> introducción <strong>de</strong> textos en galego que se está a<br />

<strong>da</strong>r na prensa, este po<strong>de</strong>ría constituír un primeiro paso cara a ese bilingüismo.<br />

Case seguro que a moitos lectores lles pase totalmente por alto o feito <strong>de</strong> atopar<br />

algunhas informacións escritas en galego espalla<strong>da</strong>s polo xornal que len<br />

habitualmente. O motivo é que se trata <strong>de</strong> algo sutil e natural, do mesmo modo<br />

que na rúa un grupo <strong>de</strong> galegos, algúns galegofalantes e outros non, é capaz <strong>de</strong><br />

levar unha conversa simultaneando o galego e o castelán en función <strong>da</strong> persoa<br />

do grupo á que se dirixan nun acto natural <strong>de</strong> bilingüismo, sen que iso supoña<br />

problema ningún. Trataríase, xa que logo, <strong>de</strong> que a prensa fixera a súa<br />

contribución cara a consegui-la maior normalización posible no uso <strong>da</strong> nosa<br />

lingua, en ningún caso baixo o inefectivo esquema <strong>da</strong> imposición idiomática do<br />

galego pero tampouco pechando os ollos ás necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s empresariais <strong>de</strong> ven<strong>de</strong>r<br />

un producto que interese.<br />

De novo as palabras <strong>de</strong> Caetano Díaz resultan esclarecedoras e corroboran a<br />

miña visión <strong>da</strong> cuestión:<br />

Parécenos unha estratexia que contribúe a normaliza-la situación <strong>de</strong>ntro dun<br />

país bilingüe e a que exista esa convivencia <strong>de</strong> idiomas. Axu<strong>da</strong> a que alguén<br />

que está acostumado a ler un xornal en castelán se afaga ó galego. Enten<strong>de</strong><br />

perfectamente o que lle estamos dicindo, e toma conciencia <strong>de</strong> que o idioma é<br />

un vehículo axeitado para que estea informado, sen que se rompa na<strong>da</strong> nen<br />

pase na<strong>da</strong>. Non hai que ir a unha guerra lingüística. (Ramallo / Rei Doval<br />

1997: 233).<br />

Bibliografía<br />

Durán, Roque (1989): O xurdimento dos medios <strong>de</strong> comunicación galegos.<br />

Santiago <strong>de</strong> Compostela: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />

Goyanes Vilar, Helena / Núñez Singala, Manuel Carlos / Romero Rodríguez,<br />

Patricia / Túñez López, Miguel (1996): A información en galego. Santiago <strong>de</strong><br />

Compostela: Lea.<br />

Hermi<strong>da</strong>, Carme (1992): Os precursores <strong>da</strong> normalización. Vigo: Xerais.<br />

— 464 —


Opapel <strong>da</strong> prensa como instrumento pe<strong>da</strong>góxico no proceso <strong>de</strong> normalización lingüística do galego<br />

Ramallo, Fernando F. / Rei Doval, Gabriel (1997): Ven<strong>de</strong>r en galego.<br />

Comunicación, empresa e lingua en <strong>Galicia</strong>. Santiago <strong>de</strong> Compostela:<br />

Consello <strong>da</strong> Cultura Galega.<br />

Rojo, Guillermo / Fernán<strong>de</strong>z Rei, F. / Martínez, Roxelio / Campos, Francisco<br />

(1992): As linguaxes dos medios <strong>de</strong> comunicación escritos en <strong>Galicia</strong>.<br />

Santiago: Lea.<br />

VV.AA. (1993): Informe <strong>da</strong> comunicación en <strong>Galicia</strong>. Santiago <strong>de</strong> Compostela:<br />

Consello <strong>da</strong> Cultura Galega.<br />

— 465 —


TRADOS 5<br />

Alberto González<br />

Introducción<br />

Comunicación global e interactiva. Traducción automática/Traducción<br />

profesional<br />

En los últimos años, los avances en tecnología <strong>de</strong> la información han hecho<br />

posible romper las barreras geográficas convencionales y ha surgido un nuevo<br />

concepto <strong>de</strong> espacio: un espacio virtual, multicultural, interactivo y global.<br />

El mundo actual se mueve a un ritmo vertiginoso y acelerado, <strong>de</strong>bemos<br />

enfrentarnos continuamente a situaciones nuevas, diferentes, inéditas… Esto<br />

nos obliga a <strong>de</strong>sapren<strong>de</strong>r y a volver a apren<strong>de</strong>r, a ser más abiertos y receptivos,<br />

a ampliar fronteras…; en resumen: a cambiar profun<strong>da</strong>mente <strong>de</strong> mentali<strong>da</strong>d.<br />

El mercado empresarial es altamente competitivo y las organizaciones se<br />

enfrentan a un reto continuo: <strong>de</strong>mostrar su nivel <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d, productivi<strong>da</strong>d,<br />

eficacia y eficiencia. Alcanzar este nivel supone explorar nuevos mercados y, en<br />

la mayoría <strong>de</strong> los casos, iniciar procesos <strong>de</strong> exportación. Es en este punto don<strong>de</strong><br />

se hace indispensable una buena y efectiva comunicación en otros idiomas y,<br />

por consiguiente, una traducción fiable y <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d. Al mismo tiempo, es<br />

necesario reducir costes y plazos <strong>de</strong> entrega.<br />

Con este fin surgen los primeros programas informáticos <strong>de</strong> ayu<strong>da</strong> al<br />

traductor: programas <strong>de</strong> traducción automática. Inicialmente estos programas se<br />

limitaban a realizar traducciones literales, palabra por palabra. Era un método<br />

rudimentario y elemental que sólo se utilizaba para enumeraciones u oraciones<br />

simples.<br />

Actualmente se utiliza un método más complejo y sofisticado. Se basa en la<br />

creación <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> reglas gramaticales y estructuras generales que<br />

sirven como punto <strong>de</strong> referencia para las frases que se quieren traducir a<br />

diversas lenguas. El objetivo es a<strong>da</strong>ptar estas reglas gramaticales y estructuras<br />

generales a un contexto semántico, respetando el patrón léxico <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> lengua.<br />

Las herramientas <strong>de</strong> traducción automática ayu<strong>da</strong>n al usuario que busca una<br />

traducción <strong>de</strong> referencia. Permiten compren<strong>de</strong>r rápi<strong>da</strong>mente el sentido general<br />

<strong>de</strong> un texto y pue<strong>de</strong>n servir como punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> para realizar las correcciones<br />

pertinentes y obtener un resultado aceptable. No obstante, la traducción<br />

profesional no pue<strong>de</strong> conformarse con estos resultados y <strong>de</strong>be acudir a otro tipo<br />

<strong>de</strong> aplicaciones: herramientas <strong>de</strong> traducción asisti<strong>da</strong> por or<strong>de</strong>nador o CAT<br />

(Computer Assisted Translation). Este segundo tipo <strong>de</strong> aplicaciones está<br />

especialmente diseñado para facilitar la labor <strong>de</strong>l traductor profesional. No<br />

traducen directamente las palabras o frases <strong>de</strong> un texto sino que van creando<br />

una “memoria” con las traducciones realiza<strong>da</strong>s anteriormente. Dicho <strong>de</strong> otra<br />

manera, la aplicación divi<strong>de</strong> un texto en segmentos, los traductores los traducen<br />

— 467 —


Alberto González<br />

ylos van incorporando a la “memoria <strong>de</strong> traducción”. La siguiente vez que se<br />

encuentre alguno <strong>de</strong> esos segmentos o uni<strong>da</strong>d similar, el programa propondrá<br />

las traducciones anteriores y señalará las variaciones pertinentes. De esta<br />

manera se consigue eliminar el trabajo repetitivo y la fiabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l resultado es<br />

total puesto que es el propio traductor humano, y no un programa informático,<br />

quien realiza la traducción. La función <strong>de</strong> estas aplicaciones informáticas es<br />

apoyar y facilitar la labor <strong>de</strong>l traductor y también conferir mayor rigurosi<strong>da</strong>d a<br />

su trabajo. TRADOS estaría <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este segundo tipo <strong>de</strong> herramientas: CAT.<br />

La Nueva Generación en Tecnología <strong>de</strong> la Traducción para la Gestión <strong>de</strong><br />

Contenido Multilingüe<br />

TRADOS ha revolucionado el proceso <strong>de</strong> traducción, impulsando la<br />

productivi<strong>da</strong>d y los niveles <strong>de</strong> eficacia a una nueva dimensión. Especialmente<br />

en el acelerado mercado electrónico actual <strong>de</strong> ámbito global, un proceso <strong>de</strong><br />

traducción optimizado supone para las empresas una firme ventaja competitiva.<br />

Combinando la capaci<strong>da</strong>d traductora humana y las mejores tecnologías <strong>de</strong><br />

memoria <strong>de</strong> traducción, TRADOS ha automatizado con éxito las tareas <strong>de</strong><br />

traducción repetitivas. Esta revolucionaria solución reduce los costes, ahorra<br />

tiempo y ayu<strong>da</strong> a los traductores para que pue<strong>da</strong>n concentrarse en la cali<strong>da</strong>d,<br />

clari<strong>da</strong>d y precisión <strong>de</strong> los textos más complejos y estratégicos. TRADOS<br />

Translation Solution refuerza la posición en el mercado <strong>de</strong> nuestros clientes<br />

acelerando el lanzamiento <strong>de</strong> sus productos y mejorando la cali<strong>da</strong>d y la<br />

repercusión <strong>de</strong> la comunicación corporativa.<br />

El flujo <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong> traducción eficiente consta <strong>de</strong> varios<br />

pasos. Va más allá <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> traducción propiamente dicho e implica<br />

satisfacer las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> varios entornos <strong>de</strong> edición, la gestión <strong>de</strong><br />

terminología, la alineación <strong>de</strong> las traducciones y los entornos <strong>de</strong> autoedición.<br />

TRADOS 5 ha sido diseñado en torno a un espacio <strong>de</strong> trabajo (WorkSpace)<br />

centrado en la productivi<strong>da</strong>d que proporciona a los usuarios un acceso intuitivo<br />

y libre a to<strong>da</strong>s las aplicaciones, servicios y utili<strong>da</strong><strong>de</strong>s online/offline que<br />

necesiten para realizar su trabajo con mayor rapi<strong>de</strong>z y eficiencia.<br />

Las 5 dimensiones <strong>de</strong> TRADOS 5 presentan importantes innovaciones y<br />

nuevas propie<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Todo el paquete <strong>de</strong> soluciones TRADOS resulta más fácil<br />

<strong>de</strong> utilizar gracias a la integración multiaplicación en WorkSpace y a los<br />

mo<strong>de</strong>los intuitivos basados en las funciones <strong>de</strong>sempeña<strong>da</strong>s por ca<strong>da</strong> usuario.<br />

1. WorkSpace<br />

Una única plataforma que integra la funcionali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> proyecto con<br />

el paquete <strong>de</strong> herramientas <strong>de</strong> traducción asisti<strong>da</strong> por or<strong>de</strong>nador (CAT) lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l<br />

mercado TRADOS. WorkSpace proporciona un acceso intuitivo a to<strong>da</strong>s las<br />

funciones necesarias para completar el proceso <strong>de</strong> traducción, incluyendo<br />

— 468 —


Trados 5<br />

configuración <strong>de</strong> proyecto, administración, evaluación, análisis, preparación,<br />

traducción, revisión, edición, actualización, autoedición, control <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d y<br />

almacenamiento.<br />

2. Memorias <strong>de</strong> traducción<br />

Translator’s Workbench – El sistema más avanzado <strong>de</strong> memoria <strong>de</strong> traducción<br />

en 32 bits<br />

Gracias a una tecnología <strong>de</strong> base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos vanguardista, Translator’s<br />

Workbench <strong>de</strong> TRADOS automatiza el trabajo repetitivo <strong>de</strong> traducción.<br />

Recopila una base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos lingüística, la memoria <strong>de</strong> traducción, que trabaja en<br />

segundo plano, mientras el traductor traduce en su procesador <strong>de</strong> textos habitual<br />

o en otro editor <strong>de</strong> traducción compatible con Translator’s Workbench. La<br />

memoria <strong>de</strong> traducción almacena el texto original y su traducción<br />

correspondiente por parejas <strong>de</strong> idioma para crear lo que se llaman uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

traducción. Cuando se envía una nueva frase o un nuevo segmento a<br />

Translator’s Workbench, el sistema inmediatamente compara el segmento con<br />

las entra<strong>da</strong>s almacena<strong>da</strong>s en la memoria <strong>de</strong> traducción.<br />

Cuando el programa encuentra un texto idéntico o similar en la memoria <strong>de</strong><br />

traducción, lo visualiza junto con la traducción. Las palabras que difieren <strong>de</strong>l<br />

texto almacenado se resaltan en otro color por lo que el traductor sólo <strong>de</strong>be<br />

completar y confirmar la traducción. Ca<strong>da</strong> cambio o nueva traducción se guar<strong>da</strong><br />

en la memoria <strong>de</strong> traducción. En consecuencia, jamás habrá necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

traducir manualmente dos veces una misma frase.<br />

Xtranslate<br />

Una función avanza<strong>da</strong> que elimina la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> revisar nuevas versiones<br />

<strong>de</strong> documentos previamente traducidos en la última parte <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong><br />

actualización <strong>de</strong> proyecto, ahorrando sustancialmente el tiempo <strong>de</strong> preparación<br />

y revisión <strong>de</strong> las traducciones.<br />

3. Gestión <strong>de</strong> la terminología<br />

MultiTerm – El po<strong>de</strong>roso sistema <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> terminología multilingüe<br />

La terminología estan<strong>da</strong>riza<strong>da</strong> contribuye enormemente a la cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las<br />

traducciones. Las empresas se mueven hacia la globalización, por lo que la<br />

terminología coherente adquiere ca<strong>da</strong> vez mayor importancia.<br />

MultiTerm <strong>de</strong> TRADOS es la solución: una base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos diseña<strong>da</strong> para<br />

estan<strong>da</strong>rizar la terminología y po<strong>de</strong>r ser utiliza<strong>da</strong> en cualquier <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong><br />

la empresa. Sus funciones <strong>de</strong> búsque<strong>da</strong> son rápi<strong>da</strong>s y prácticas y resultan <strong>de</strong><br />

gran utili<strong>da</strong>d a los traductores. Es capaz <strong>de</strong> almacenar todo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> simples<br />

glosarios hasta entra<strong>da</strong>s <strong>de</strong> diccionario muy complejas.<br />

ExtraTerm – La nueva extracción <strong>de</strong> terminología <strong>de</strong> TRADOS 5<br />

— 469 —


Alberto González<br />

Una aplicación <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> terminología que automatiza el complicado<br />

proceso <strong>de</strong> compilar listas <strong>de</strong> términos especializados, reduciendo<br />

consi<strong>de</strong>rablemente el ciclo <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> terminología.<br />

4. Alineación<br />

WinAlign – El software <strong>de</strong> alineación interactivo<br />

Mediante el acceso rápido y fácil a todo el material traducido con<br />

anteriori<strong>da</strong>d, WinAlign <strong>de</strong> TRADOS complementa perfectamente a Translator’s<br />

Workbench <strong>de</strong> TRADOS. WinAlign vincula los textos <strong>de</strong> origen y <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino y<br />

los prepara para su reutilización con el sistema <strong>de</strong> memoria <strong>de</strong> traducción <strong>de</strong><br />

TRADOS.<br />

5. Aplicaciones para el usuario<br />

Microsoft Word<br />

Los traductores disfrutan <strong>de</strong> to<strong>da</strong> la comodi<strong>da</strong>d y funcionali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l<br />

procesador están<strong>da</strong>r Microsoft Word.<br />

T-Window for PowerPoint – La única ventana <strong>de</strong> traducción para presentaciones<br />

PowerPoint<br />

Es una interfaz que permite unir Translator’s Workbench <strong>de</strong> TRADOS a<br />

PowerPoint <strong>de</strong> Microsoft. El<br />

potencial <strong>de</strong> la ventana <strong>de</strong> traducción reduce <strong>de</strong> manera consi<strong>de</strong>rable el<br />

tiempo y el coste <strong>de</strong> traducción y <strong>de</strong> revisión <strong>de</strong> las presentaciones.<br />

TagEditor – Lo último para la traducción <strong>de</strong> documentos SGML, HTML y<br />

XML<br />

Teniendo en cuenta el aumento <strong>de</strong>l volumen <strong>de</strong> documentos en internet, las<br />

empresas orienta<strong>da</strong>s hacia los mercados internacionales se ven obliga<strong>da</strong>s a<br />

traducir una gran canti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> información con etiquetas. TagEditor <strong>de</strong><br />

TRADOS optimiza notablemente la eficacia <strong>de</strong> la traducción. Integrado<br />

completamente en Translator’s Workbench, TagEditor recicla las traducciones<br />

que tienen un contenido idéntico o similar. TagEditor <strong>de</strong> TRADOS es un<br />

traductor ergonómico y cómodo para el usuario que proporciona un acceso<br />

directo a los archivos con formato <strong>de</strong> etiquetas.<br />

TRADOS 5 incluye, a su vez, TRADOS Font Mappers para FrameMaker y para<br />

Interleaf y también presenta TRADOStag: un nuevo están<strong>da</strong>r abierto basado en<br />

XML que unifica el proceso <strong>de</strong> traducción <strong>de</strong> todos los formatos DTP y con<br />

etiquetas como HTML, XML y SGML, resolviendo los problemas <strong>de</strong><br />

compatibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> archivos y simplificando la traducción <strong>de</strong> páginas web.<br />

— 470 —


Algunas consi<strong>de</strong>raciones sobre la situación <strong>de</strong>l islandés en<br />

Europa<br />

Mariano González Campo<br />

Departamento <strong>de</strong> Filología Inglesa - Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Murcia<br />

Abstract<br />

El islandés es una lengua escandinava con importantes aportaciones literarias<br />

y filológicas un tanto margina<strong>da</strong> actualmente en los planes <strong>de</strong> enseñanza<br />

europeos. Las causas <strong>de</strong> esta situación: 1) su condición <strong>de</strong> lengua minoritaria, 2)<br />

su complicado sistema gramatical y 3) la precarie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> elementos didácticos<br />

para su difusión.<br />

Ofrecemos algunos <strong>da</strong>tos generales sobre esta lengua, los intentos llevados a<br />

cabo para su difusión y la situación <strong>de</strong> los estudios islan<strong>de</strong>ses en el Estado<br />

español.<br />

1. Algunas características generales <strong>de</strong> la lengua islan<strong>de</strong>sa<br />

El islandés es el idioma oficial <strong>de</strong> Islandia, una isla situa<strong>da</strong> en el Atlántico<br />

Norte, a 290 kilómetros <strong>de</strong> distancia <strong>de</strong> Groenlandia, 812 <strong>de</strong> Escocia, 435 <strong>de</strong> las<br />

Islas Feroe y 970 <strong>de</strong> Noruega. La superficie total <strong>de</strong> esta isla es <strong>de</strong> 103.000<br />

kilómetros cuadrados, lo cual la convierte en la segun<strong>da</strong> <strong>de</strong> mayor extensión <strong>de</strong><br />

Europa.<br />

Islandia comenzó a ser pobla<strong>da</strong> principalmente por emigrantes noruegos a<br />

finales <strong>de</strong>l sigloVIII d. C. y mantuvo cierta in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia política hasta el siglo<br />

XIII, en que fue absorbi<strong>da</strong> por la monarquía noruega. No volvió a recuperar su<br />

in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia totalmente hasta el 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1944, tras varios años <strong>de</strong><br />

dominación <strong>da</strong>nesa.<br />

Actualmente, Islandia es una República in<strong>de</strong>pendiente con poco más <strong>de</strong><br />

270.000 habitantes. La inmensa mayoría son islan<strong>de</strong>ses y, <strong>de</strong>bido a su<br />

aislamiento geográfico tradicional y el fuerte sentido <strong>de</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d étnica<br />

existente, la socie<strong>da</strong>d islan<strong>de</strong>sa pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse altamente homogénea<br />

culturalmente, homogenei<strong>da</strong>d que también se aplica a sus características<br />

lingüísticas.<br />

El idioma islandés es una lengua <strong>de</strong> origen indoeuropeo que pertenece a la<br />

rama germánica. Dentro <strong>de</strong> la rama germánica pertenece a la familia nórdica y,<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esta familia nórdica, está estrechamente emparenta<strong>da</strong> con el feroés (al<br />

que algunos lingüistas consi<strong>de</strong>ran un mero dialecto <strong>de</strong>l islandés) y con el<br />

noruego.<br />

Llevando a cabo un ejercicio <strong>de</strong> rápi<strong>da</strong> simplificación, podrían consi<strong>de</strong>rarse<br />

dos etapas principales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> la lengua islan<strong>de</strong>sa:<br />

— 471 —


Mariano González Campo<br />

1) Etapa <strong>de</strong> antiguo islandés:<br />

Se trata aquí <strong>de</strong> un estadio conocido también, especialmente en sus<br />

comienzos, como antiguo nórdico y viene a <strong>de</strong>signar el idioma común (o mejor,<br />

“están<strong>da</strong>r”) <strong>de</strong> prácticamente todos los pueblos escandinavos durante la E<strong>da</strong>d<br />

Media, a excepción <strong>de</strong> Finlandia. Es la época <strong>de</strong> máximo esplendor literario <strong>de</strong>l<br />

islandés por cuanto que es entonces cuando comienzan a componerse las<br />

mundialmente conoci<strong>da</strong>s sagas y Ed<strong>da</strong>s, así como el “Primer Tratado<br />

Gramatical”, obra fun<strong>da</strong>mental en la fijación <strong>de</strong> la gramática islan<strong>de</strong>sa antigua.<br />

2) Etapa <strong>de</strong> islandés mo<strong>de</strong>rno:<br />

Esta etapa comienza a partir <strong>de</strong> los siglos XV y XVI y se caracteriza por la<br />

incorporación <strong>de</strong> numerosas palabras <strong>de</strong> origen alemán y, sobre todo, <strong>da</strong>nés.<br />

Algunos rasgos gramaticales (<strong>de</strong>clinaciones, conjugaciones) se simplifican<br />

también, aunque muy levemente. Actualmente, el islandés mo<strong>de</strong>rno está<br />

sometido a la influencia <strong>de</strong> préstamos provenientes, ante todo, <strong>de</strong>l inglés,<br />

aunque ello se <strong>da</strong> particularmente a nivel <strong>de</strong>l islandés coloquial.<br />

La ingente producción literaria medieval, la temprana conciencia étnica <strong>de</strong><br />

los islan<strong>de</strong>ses y, especialmente, la fuerte política <strong>de</strong> purificación lingüística<br />

lleva<strong>da</strong> a cabo por las autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s académicas islan<strong>de</strong>sas, basa<strong>da</strong> en evitar la<br />

incorporación <strong>de</strong> palabras extranjeras mediante el continuo recurso al<br />

vocabulario ya existente o, en su <strong>de</strong>fecto, a la creación <strong>de</strong> neologismos<br />

obtenidos a partir <strong>de</strong>l propio islandés, son tres elementos que explican<br />

fácilmente el hecho <strong>de</strong> que el islandés sea un idioma que se ha mantenido<br />

prácticamente idéntico en el tiempo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus orígenes medievales hasta hoy en<br />

día. Así, mientras el noruego, el sueco, el <strong>da</strong>nés e incluso, hasta cierto punto, el<br />

feroés, han simplificado en gran medi<strong>da</strong> su gramática o se han visto fuertemente<br />

expuestos a consi<strong>de</strong>rables influencias entre sí o <strong>de</strong> otros idiomas no<br />

escandinavos (francés, alemán, inglés, etc.), el islandés se ha mantenido<br />

increíblemente fiel a sí mismo. Un noruego no pue<strong>de</strong>, hoy en día, leer las<br />

antiguas sagas nórdicas sino es a través <strong>de</strong> alguna traducción a su idioma, pero<br />

un islandés pue<strong>de</strong> leer, sin gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s, cualquiera <strong>de</strong> las obras literarias<br />

escritas por sus remotos antepasados medievales.<br />

Es por todo ello que el islandés constituye un idioma <strong>de</strong> enorme interés<br />

filológico y lingüístico (en el ámbito histórico, comparativo, literario, etc.),<br />

siendo incluso calificado por uno <strong>de</strong> sus más fervientes admiradores, el<br />

argentino Jorge Luis Borges, como el “latín <strong>de</strong>l norte”.<br />

2. Intentos <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong>l islandés en el extranjero<br />

Ese especial interés filológico y lingüístico que acabamos <strong>de</strong> señalar, es uno<br />

<strong>de</strong> los motivos principales por los que el islandés se convirtió, a partir el siglo<br />

XIX, en uno <strong>de</strong> los principales objetos <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> las más o menos<br />

incipientes ciencias lingüísticas, especialmente <strong>de</strong> la mano <strong>de</strong>l conocido<br />

— 472 —


Algunas consi<strong>de</strong>raciones sobre la situación <strong>de</strong>l islandés en Europa<br />

investigador <strong>da</strong>nés Rasmus Rask. Por supuesto, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los<br />

nacionalismos románticos vio también en el islandés una especie <strong>de</strong> elemento<br />

unificador <strong>de</strong> las diferentes nacionali<strong>da</strong><strong>de</strong>s escandinavas, las cuales ensalzaron<br />

ardientemente el esplendor <strong>de</strong> su pasado vikingo. De ahí que las connotaciones<br />

políticas <strong>de</strong> dichos nacionalismos <strong>de</strong>cimonónicos no <strong>de</strong>ban ser menosprecia<strong>da</strong>s<br />

a la hora <strong>de</strong> tener en cuenta el posterior impulso académico <strong>de</strong> la lengua<br />

islan<strong>de</strong>sa.<br />

Dejando aparte el territorio islandés y, por razones obvias, el territorio<br />

escandinavo en general, la lengua islan<strong>de</strong>sa comenzó a ser enseña<strong>da</strong> en algunas<br />

universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Norteamérica (tanto en Estados Unidos como en Canadá) ya<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l siglo XIX. La razón principal <strong>de</strong> ello radica en que es hacia<br />

esta parte <strong>de</strong>l mundo don<strong>de</strong> se produjo el mayor flujo migratorio <strong>de</strong> islan<strong>de</strong>ses.<br />

De hecho, la comuni<strong>da</strong>d islan<strong>de</strong>sa emigrante más amplia está estableci<strong>da</strong> en<br />

Canadá, concretamente en Manitoba.<br />

En lo que a Europa se refiere, resulta bastante innecesario <strong>de</strong>cir que el<br />

islandés (tanto en su versión mo<strong>de</strong>rna como, especialmente, antigua) se ha<br />

impartido tradicionalmente en prácticamente to<strong>da</strong>s las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s principales<br />

<strong>de</strong> Dinamarca, Noruega y Suecia y, por supuesto, en la propia Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

Islandia, fun<strong>da</strong><strong>da</strong> en 1911 y estableci<strong>da</strong> en Reykjavík. Uno <strong>de</strong> los pasos más<br />

importantes <strong>da</strong>dos por la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Islandia para fomentar la difusión <strong>de</strong>l<br />

islandés en el ámbito internacional consistió en el establecimiento, a partir <strong>de</strong> la<br />

déca<strong>da</strong> <strong>de</strong> los 50, <strong>de</strong> una titulación especial <strong>de</strong> tres años en “Islandés para<br />

estudiantes extranjeros” conducente a la obtención <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> Baccalaureatus<br />

Philologiae Islandicae y que, hoy en día, es una <strong>de</strong> las titulaciones más<br />

populares entre los estudiantes proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> prácticamente los cinco<br />

continentes. Evi<strong>de</strong>ntemente, esta titulación ha contribuido notablemente a<br />

formar especialistas en lengua islan<strong>de</strong>sa más allá <strong>de</strong> los ámbitos tradicionales<br />

escandinavos y americanos, quienes, <strong>de</strong> otra manera, se hubieran tenido que<br />

conformar, en su mayoría, con una formación meramente autodi<strong>da</strong>cta sin<br />

reconocimiento académico alguno.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> Cultura islandés, consciente <strong>de</strong> la dificultad <strong>de</strong> numerosos<br />

estudiantes extra-escandinavos para viajar y vivir en Islandia (país caro como el<br />

que más), lleva ya bastantes años manteniendo acuerdos <strong>de</strong> intercambio cultural<br />

con varios países (entre ellos España, a través <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Asuntos<br />

Exteriores) a través <strong>de</strong> los cuales se proporcionan una serie <strong>de</strong> becas anuales<br />

que faciliten económicamente la estancia en el país para cursar los estudios <strong>de</strong><br />

“Islandés para estudiantes extranjeros” principalmente.<br />

Pero la formación académica <strong>de</strong> especialistas en islandés no es suficiente si<br />

éstos, una vez acabados sus estudios, no cuentan con un respaldo institucional<br />

que facilite o propicie <strong>de</strong> alguna manera la introducción o difusión <strong>de</strong> ese<br />

idioma en universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s o institutos <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> sus países <strong>de</strong> origen.<br />

— 473 —


Mariano González Campo<br />

Precisamente con esa finali<strong>da</strong>d se fundó en 1986 el Instituto Sigurdur Nor<strong>da</strong>l,<br />

un organismo <strong>de</strong>pendiente en gran medi<strong>da</strong> <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Islandia y cuyos<br />

objetivos son “fomentar en cualquier parte <strong>de</strong>l mundo la investigación y la<br />

promoción <strong>de</strong> la cultura islan<strong>de</strong>sa, tanto antigua como mo<strong>de</strong>rna, y fortalecer los<br />

vínculos entre especialistas islan<strong>de</strong>ses y extranjeros en este campo”. Estos<br />

objetivos se han venido materializando en las siguientes activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s:<br />

1) Recoger y proporcionar información sobre los estudios islan<strong>de</strong>ses en<br />

Islandia y en el resto <strong>de</strong>l mundo.<br />

2) Organización <strong>de</strong> conferencias y seminarios internacionales sobre<br />

cultura islan<strong>de</strong>sa.<br />

3) Organización <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> verano <strong>de</strong> islandés con la colaboración <strong>de</strong> la<br />

Facultad <strong>de</strong> Letras <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Islandia.<br />

4) Establecimiento <strong>de</strong> lectores nativos <strong>de</strong> islandés en diversas<br />

universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s europeas.<br />

5) Publicación <strong>de</strong> los artículos resultantes <strong>de</strong> las conferencias o seminarios<br />

organizados por el Instituto.<br />

6) Administración <strong>de</strong> las becas propias “Snorri Sturluson”, especialmente<br />

dirigi<strong>da</strong>s a estudiantes resi<strong>de</strong>ntes en países con poca o ninguna tradición<br />

en los estudios nórdicos o, simplemente, con especiales problemas<br />

económicos.<br />

Por lo tanto, gracias en gran medi<strong>da</strong> (aunque no únicamente) a la menciona<strong>da</strong><br />

titulación especial <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Islandia y a las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Insituto<br />

Sigurdur Nor<strong>da</strong>l, la enseñanza <strong>de</strong>l islandés se ha extendido paulatinamente por<br />

casi todo el mundo en los últimos años. Así, se pue<strong>de</strong>n contabilizar hasta un<br />

total 93 universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s reparti<strong>da</strong>s por 24 países distintos (incluyendo Japón) en<br />

las que se imparte la enseñanza <strong>de</strong>l islandés (tanto antiguo como mo<strong>de</strong>rno). De<br />

ellos, 20 países son europeos, a saber: Alemania, Austria, Bulgaria, Croacia,<br />

República Checa, Dinamarca, Islas Feroe, Finlandia, Francia, Holan<strong>da</strong>,<br />

Hungría, Islandia, Italia, Lituania, Noruega, Reino Unido, Rusia, Suecia, Suiza<br />

yYugoslavia. Obsérvese que España no aparece en la lista, pero sobre ello<br />

trataremos más a<strong>de</strong>lante.<br />

Sin embargo, pese a los esfuerzos realizados por la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Islandia y<br />

el Instituto Sigurdur Nor<strong>da</strong>l, uno <strong>de</strong> los talones <strong>de</strong> Aquiles <strong>de</strong> la difusión <strong>de</strong>l<br />

islandés en el ámbito internacional más allá <strong>de</strong> meros cursos introductorios o,<br />

por el contrario, excesivamente especializados, radica en la precarie<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

medios disponibles para llevar a cabo una enseñanza más completa y exhaustiva<br />

<strong>de</strong>l islandés. Nos referimos, claro está, a libros <strong>de</strong> texto, manuales, diccionarios,<br />

diversos medios audiovisuales, etc. No queremos <strong>de</strong>cir que estos medios no<br />

existan, pero sí mantenemos que son a to<strong>da</strong>s luces insuficientes (manuales<br />

existentes en ediciones limita<strong>da</strong>s, <strong>de</strong>scataloga<strong>da</strong>s u obsoletas, libros <strong>de</strong> texto o<br />

<strong>de</strong> ejercicios con contenidos a veces <strong>de</strong>masiado generales (prácticamente<br />

— 474 —


Algunas consi<strong>de</strong>raciones sobre la situación <strong>de</strong>l islandés en Europa<br />

preuniversitarios), <strong>de</strong>sproporcionado predominio <strong>de</strong> los manuales <strong>de</strong> gramática<br />

<strong>de</strong>dicados al islandés antiguo frente a los que tratan sobre el islandés mo<strong>de</strong>rno,<br />

etc.). Evi<strong>de</strong>ntemente, tanto la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Islandia como el Instituto<br />

Sigurdur Nor<strong>da</strong>l son conscientes <strong>de</strong> esas carencias, pero también afirman que<br />

los medios económicos con los que pue<strong>de</strong>n contar en un país <strong>de</strong> unos 270.000<br />

habitantes son bastante limitados. De ahí el comprensible interés, por parte <strong>de</strong><br />

ambas instituciones, en vincularse, <strong>de</strong> un tiempo a esta parte, a diversos<br />

organismos culturales <strong>de</strong> la Unión Europea que les pue<strong>da</strong> apoyar con<br />

subvenciones económicas u otras infraestructuras. Y precisamente un claro<br />

ejemplo <strong>de</strong>l resultado <strong>de</strong> esa vinculación y <strong>de</strong> las subvenciones e<br />

infraestructuras obteni<strong>da</strong>s es la edición <strong>de</strong>l que, posiblemente, es, hasta ahora, el<br />

recurso pe<strong>da</strong>gógico más “innovador” actualmente en la lengua islan<strong>de</strong>sa: un<br />

CD-Rom multimedia resultante <strong>de</strong>l proyecto “The Small is Beautiful”,<br />

patrocinado, en gran medi<strong>da</strong>, por el programa Lingua <strong>de</strong> la Unión Europea. No<br />

es mucho comparado con los recursos que poseen otros idiomas más extendidos<br />

en el ámbito <strong>de</strong> la enseñanza, pero sí que<strong>da</strong> con ello patente que la mejor<br />

manera que tiene el islandés <strong>de</strong> hacerse con un espacio en la Europa <strong>de</strong> las<br />

lenguas es, precisamente, vinculándose a la Unión Europea cuanto sea posible y<br />

<strong>de</strong>jar en un segundo plano el trabajo “en solitario” <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una remota isla <strong>de</strong>l<br />

Atlántico Norte.<br />

3. La situación <strong>de</strong>l islandés en España<br />

Ya hemos mencionado anteriormente que España no figura en la lista <strong>de</strong><br />

países europeos que imparten la enseñanza <strong>de</strong>l islandés en el ámbito<br />

universitario o, al menos, reconocido oficialmente. ¿A qué se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ber esta<br />

situación un tanto irregular en una Europa ca<strong>da</strong> vez más interrelaciona<strong>da</strong>? A<br />

analizar específicamente la situación <strong>de</strong>l islandés en nuestro país <strong>de</strong>dicamos ya<br />

una ponencia titula<strong>da</strong> “(Old) Icelandic scholarship in Spain: Who, Where,<br />

What, Whither” y que fue leí<strong>da</strong> en el XIII Congreso Internacional <strong>de</strong> la<br />

Socie<strong>da</strong>d Española <strong>de</strong> Lengua y Literatura Medieval Inglesa celebrado en la<br />

Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Jaén en octubre <strong>de</strong> 2000. Reproduciremos someramente aquí las<br />

conclusiones generales allí obteni<strong>da</strong>s:<br />

En nuestro país existen unos 20 especialistas trabajando en el campo <strong>de</strong> los<br />

estudios islan<strong>de</strong>ses que se encuentran con la dificultad <strong>de</strong> que ninguna<br />

universi<strong>da</strong>d o escuela <strong>de</strong> idiomas les ofrece la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar, en el<br />

ámbito profesional, la enseñanza o investigación en dicha lengua. Ello es <strong>de</strong>bido<br />

a que este lenguaje no está incluido en ningún currículum académico. De hecho,<br />

aquellos especialistas (profesores, investigadores) que tienen la suerte <strong>de</strong><br />

trabajar en alguna universi<strong>da</strong>d española se ven en la obligación <strong>de</strong> limitarse a<br />

impartir docencia en otros idiomas diferentes al islandés como el inglés, el<br />

alemán o incluso el español. Sea como fuere, resulta bastante sorpren<strong>de</strong>nte que,<br />

— 475 —


Mariano González Campo<br />

a pesar <strong>de</strong> la obvia utili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l islandés para otros idiomas germánicos (al<br />

menos en el ámbito comparativo), éste sea prácticamente el único idioma<br />

escandinavo que no se enseña en España. Que sepamos, se imparte docencia <strong>de</strong><br />

noruego, sueco, <strong>da</strong>nés e incluso finlandés en algunas faculta<strong>de</strong>s o centros <strong>de</strong><br />

investigación <strong>de</strong> universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barcelona, Madrid o Grana<strong>da</strong>.<br />

¿Cuál sería entonces la razón por la cual el islandés no existe para la<br />

aca<strong>de</strong>mia española? Ya hemos mencionado que hay suficientes especialistas<br />

capaces <strong>de</strong> enseñar o investigar en este campo en nuestro país, aunque sea a<br />

nivel introductorio. Así que la excusa <strong>de</strong> que “no hay especialistas” no resultaría<br />

váli<strong>da</strong>. ¿Se trataría más bien <strong>de</strong> un problema económico? Tal vez sea este uno<br />

<strong>de</strong> los elementos más <strong>de</strong>licados, pero aún así, ¿cómo se explicaría que la<br />

Universi<strong>da</strong>d Autónoma <strong>de</strong> Madrid, por ejemplo, pue<strong>da</strong> permitirse tener un<br />

lectorado en finlandés o que la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Grana<strong>da</strong> pue<strong>da</strong> ofrecer cursos en<br />

sueco o incluso en ucraniano? Por supuesto, suponemos que los países en don<strong>de</strong><br />

esos idiomas se hablan contribuyen con algún tipo <strong>de</strong> aportación económica,<br />

pero ¿por qué iba a ser Islandia diferente al respecto? Ya hemos mencionado<br />

más arriba que el Instituto Sigurdur Nor<strong>da</strong>l fue creado precisamente con la<br />

intención <strong>de</strong> apoyar <strong>de</strong> muchas maneras la enseñanza <strong>de</strong>l islandés en el ámbito<br />

internacional, especialmente fuera <strong>de</strong> los países escandinavos o incluso<br />

anglosajones. Así que no creemos que la cuestión pecuniaria sea el problema<br />

más grave hoy en día con los recursos que existen. ¿O acaso las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s y<br />

otros centros <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> idiomas españoles temen que sería absurdo<br />

ofrecer asignaturas en islandés porque no habría suficientes alumnos<br />

matriculados como para justificar la docencia <strong>de</strong> ese idioma? Bueno, vivimos en<br />

una Europa con una movili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> estudiantes ca<strong>da</strong> vez mayor y como<br />

consecuencia <strong>de</strong> ello existe una canti<strong>da</strong>d en aumento <strong>de</strong> estudiantes a quienes<br />

les gustaría tener la oportuni<strong>da</strong>d <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r en sus propios países idiomas<br />

distintos a los ya típicos y tópicos (inglés, alemán, francés, etc.) con la finali<strong>da</strong>d<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r investigar o <strong>de</strong>, simplemente, viajar y comunicarse. En este sentido, el<br />

islandés no sólo podría convertirse en una “lengua clásica” más para ellos (ya<br />

hemos dicho que Jorge Luis Borges llamó al islandés el “latín <strong>de</strong>l norte”), sino<br />

en una lengua viva apenas transforma<strong>da</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XII. que, a<strong>de</strong>más, sirve<br />

como puente sólido para el aprendizaje <strong>de</strong> otras lenguas escandinavas<br />

mo<strong>de</strong>rnas. De modo que no creemos que ofrecer la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r otras<br />

lenguas, por muy minoritarias que se consi<strong>de</strong>ren a nivel meramente cuantitativo,<br />

termine convirtiéndose en un fracaso en ningún sentido, al menos no a largo<br />

plazo.<br />

Para concluir, ¿cuál sería pues la razón por la que el islandés parece no existir<br />

para las instituciones <strong>de</strong> enseñanza españolas? Bueno, digamos que<br />

tradicionalmente se ha consi<strong>de</strong>rado a Islandia como un país <strong>de</strong>masiado lejano,<br />

tanto en el tiempo como en el espacio, y todos conocemos el dicho inglés <strong>de</strong><br />

— 476 —


Algunas consi<strong>de</strong>raciones sobre la situación <strong>de</strong>l islandés en Europa<br />

“out of sight, out of mind”, equivalente a nuestro castizo “ojos que no ven,<br />

corazón que no siente”. Si no intentamos <strong>da</strong>r a conocer el idioma islandés en el<br />

mundo <strong>de</strong> la enseñanza <strong>de</strong> idiomas <strong>de</strong> nuestro país (sea en el ámbito<br />

universitario o no) no tendremos tampoco la ocasión <strong>de</strong> <strong>da</strong>r a conocer su<br />

importancia entre los estudiantes y si los estudiantes no lo conocen no<br />

podremos generar una <strong>de</strong>man<strong>da</strong> que, a buen seguro, contribuirá a que los<br />

idiomas consi<strong>de</strong>rados minoritarios alcancen el nivel <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>ración y respeto<br />

que se merecen.<br />

— 477 —


¿Que características persoais <strong>de</strong>terminan a percepción dos<br />

falantes galegos? Un estudio exploratorio con matchedguise<br />

realizado sobre unha mostra <strong>de</strong> mozos galegos<br />

Manuel González González* / Mo<strong>de</strong>sto Rodríguez Neira* / Agustín<br />

Dosil Maceira* / José Pérez Vilariño* / Arturo X. Pereiro Rozas** /<br />

Eulogio Real Deus*** / Isabel Suárez Fernán<strong>de</strong>z* / Antonio Fernán<strong>de</strong>z<br />

Salgado* / Xaquín Loredo Gutiérrez* / Håkan Casares Berg*<br />

*Equipo <strong>de</strong> investigación do Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística. Real<br />

Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />

**Dpto. Psicología Evolutiva y <strong>de</strong> la Educación. Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

Almería.<br />

***Dpto. Métodos e Técnicas <strong>de</strong> Investigación en Ciencias do<br />

Comportamento e <strong>da</strong> Educación. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />

1. Introducción<br />

No campo <strong>de</strong> estudio <strong>da</strong>s actitu<strong>de</strong>s lingüísticas é frecuente que os<br />

investigadores se interesen pola valoración que os membros dun ou máis grupos<br />

sociais fan dos falantes <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas e dos estilos <strong>de</strong><br />

fala presentes <strong>de</strong>ntro dunha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> ou contexto social <strong>de</strong>terminados<br />

(Edwards 1999; Bra<strong>da</strong>c 1990; Giles / Hewstone / Ryan / Johnson 1987). A meiran<strong>de</strong><br />

parte dos estudios que exploran as actitu<strong>de</strong>s lingüísticas en <strong>Galicia</strong>, sen<br />

embargo, non permiten facer unha valoración actitudinal distintiva <strong>da</strong>s características<br />

fonéticas e prosódicas (i.e., acento) propias <strong>da</strong>s distintas mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

lingüísticas, senón que maioritariamente son<strong>da</strong>n <strong>de</strong> xeito directo as referi<strong>da</strong>s a<br />

unha e outra lingua (i.e., galego e castelán), por medio <strong>de</strong> cuestionarios.<br />

O matched-guise (Lambert 1967; Lambert / Hodgson / Gardner / Fillebaum<br />

1960) constitúe un método alternativo <strong>de</strong> medi<strong>da</strong> <strong>da</strong>s actitu<strong>de</strong>s lingüísticas,<br />

indirecto e menos obstructivo que os cuestionarios (Luhman 1990; Willians /<br />

De La Cruz / Hintze 1989), xa que distrae ó suxeito do obxecto real <strong>de</strong><br />

valoración actitudinal. Esta técnica considérase un método exitoso para <strong>da</strong>r<br />

conta <strong>de</strong> estereotipos e categorizacións sociais que se manifestan, dun xeito<br />

inci<strong>de</strong>ntal e involuntario, no comportamento avaliativo dos individuos<br />

(Greenwald / Banaji 1995; Petty / Wegener / Fabrigar 1997; Ricardson-Klavehn<br />

/ Gardiner / Java 1996).<br />

Esta investigación parte <strong>da</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> que as valoracións actitudinais e<br />

a información estereotipa<strong>da</strong> manifesta<strong>da</strong>s indirectamente polos individuos<br />

reflicten percepcións sociais que se constrúen a partir do coñecemento baseado<br />

nas experiencias directas e vicarias do suxeito con respecto ó obxecto <strong>de</strong><br />

actitu<strong>de</strong> (Park / Hastie 1987; Thompson / Judd / Park 2000) e que son perci-<br />

— 479 —


Manuel González González et al.<br />

bi<strong>da</strong>s individualmente e comparti<strong>da</strong>s pola comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> ou subgrupo social <strong>de</strong><br />

referencia (Greenwald / Banaji 1995; Edwards 1999). A información lingüística<br />

convértese así nun obxecto <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong> que serve como un potente marcador que<br />

permite a categorización social inmediata dos falantes (Edwards 1999; Giles /<br />

Coupland 1991), aín<strong>da</strong> cando sexa moi escasa (Purnell / Idsardi / Baugh 1999).<br />

O noso estudio son<strong>da</strong> as valoracións actitudinais <strong>de</strong> estudiantes <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria<br />

e universitarios en Santiago <strong>de</strong> Compostela e A Coruña segundo a información<br />

verbal proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> falantes que se expresan publicamente en dúas varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

<strong>da</strong>s dúas linguas que coexisten en <strong>Galicia</strong>. Os medios <strong>de</strong> comunicación<br />

constitúen o ámbito <strong>de</strong> uso público por excelencia <strong>da</strong> lingua, polo que este<br />

contexto po<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado idóneo para son<strong>da</strong>-las valoracións que os mozos<br />

fan dos falantes que empregan publicamente as diferentes mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

manipula<strong>da</strong>s e po<strong>de</strong>r así coñecer cáles son as características persoais que<br />

constitúen as dimensións segundo as que os mozos galegos perciben e categorizan<br />

socialmente ós falantes <strong>da</strong>s principais varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas presentes<br />

en <strong>Galicia</strong>.<br />

2. Método<br />

2.1. Participantes<br />

O estudio realizouse sobre un total <strong>de</strong> 121 mozos (81 mulleres e 40 homes)<br />

estudiantes: a) 20 alumnos do CAP (Curso <strong>de</strong> Aptitu<strong>de</strong> Pe<strong>da</strong>góxica) <strong>da</strong><br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Coruña; b) 26 alumnos <strong>de</strong> 4º curso <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Santiago <strong>de</strong> Compostela; c) 53 alumnos <strong>de</strong> 4º <strong>da</strong> ESO <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />

Compostela; e d) 22 alumnos <strong>de</strong> COU <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />

A meiran<strong>de</strong> parte <strong>da</strong> mostra (60.3%) está composta por mozos <strong>de</strong> 15-18 anos<br />

e <strong>de</strong> 19-26 anos (26.4%), que realizan estudios <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria (66.1%) ou<br />

universitarios (33,9%). Maioritariamente naceron na ci<strong>da</strong><strong>de</strong> (69.2%) e viven<br />

nelas (72.7%), <strong>de</strong>clarando ter como lingua materna o castelán (59.7%) ou o<br />

galego (38.7%). Un 47.1% afirma que seus pais, na infancia, se dirixían a el/ela<br />

só en galego e un 43% só en castelán. A maioría <strong>de</strong>clara ter como lingua<br />

habitual exclusivamente o castelán (52.1%) e un 30.5% só o galego.<br />

2.2. Materiais<br />

Empregouse unha a<strong>da</strong>ptación <strong>da</strong> técnica matched-guise (Lambert / Hodgson /<br />

Gardner / Fillebaum 1960) na que os individuos escoitaban 16 voces (8 <strong>de</strong> home<br />

e 8 <strong>de</strong> muller) <strong>de</strong> persoas comprendi<strong>da</strong>s entre os 24 e os 34 anos <strong>de</strong> i<strong>da</strong><strong>de</strong>. As 4<br />

voces <strong>de</strong> home e as 4 voces <strong>de</strong> muller (en adiante “enmascara<strong>da</strong>s”), que<br />

pertencían ó mesmo home e á mesma muller respectivamente, correspón<strong>de</strong>nse<br />

ca<strong>da</strong> unha <strong>de</strong>las coas catro mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas manipula<strong>da</strong>s. O resto <strong>da</strong>s<br />

— 480 —


¿Que características persoais <strong>de</strong>terminan a percepción dos falantes galegos?<br />

voces (en adiante “<strong>de</strong> recheo”) pertencían a diferentes persoas e estaban<br />

distribuí<strong>da</strong>s por igual nas mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s e sexo.<br />

As voces enmascara<strong>da</strong>s pertencen a un home e unha muller, ambos <strong>de</strong> 24<br />

anos <strong>de</strong> i<strong>da</strong><strong>de</strong> e xornalistas, con historias <strong>de</strong> bilingüismo semellantes, son<strong>da</strong><strong>da</strong>s<br />

a través <strong>da</strong> Parte A e “antece<strong>de</strong>ntes galegos” <strong>da</strong> Parte B <strong>da</strong> a<strong>da</strong>ptación galega do<br />

BAT (Bilingual Aphasia Test, Paradis, 1987).<br />

2.3. Proce<strong>de</strong>mento<br />

Os experimentadores presentábanse nas aulas como traballadores dunha<br />

empresa <strong>de</strong>dica<strong>da</strong> á realización <strong>de</strong> diversos estudios para os medios <strong>de</strong><br />

comunicación. Ós suxeitos indicábaselles que se estaba a realizar unha exploración<br />

piloto do funcionamento dun futuro programa-concurso que unha<br />

emisora <strong>de</strong> radio con difusión no territorio galego quería poñer en marcha.<br />

As mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas obxecto <strong>de</strong> avaliación <strong>de</strong>fínense, por un lado, en<br />

termos morfosintácticos, obtendo unhas variables concreta<strong>da</strong>s como “lingua”<br />

(galego e castelán), e fonéticos e prosódicos, por outro, obtendo as variables<br />

caracteriza<strong>da</strong>s en termos <strong>de</strong> acento (en sentido técnico, entendido como “una<br />

forma <strong>de</strong> pronunciar” (Laver 1994)). To<strong>da</strong>s constitúen varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s comúns<br />

<strong>de</strong>stas linguas, evitando trazos dialectais, vulgarismos, neoloxismos e léxico<br />

hipercaracterizado. A<strong>de</strong>mais permitíronse certas interferencias léxicas nos<br />

estímulos que se consi<strong>de</strong>raron comúns no uso coloquial <strong>de</strong> ambas linguas.<br />

Da combinación <strong>de</strong>stas variables obtéñense catro varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas:<br />

• GALEGO TRADICIONAL (GT). Varie<strong>da</strong><strong>de</strong> que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista<br />

morfosintáctico é adscribible ó galego común, e no que a súa fonética é a<br />

propia <strong>da</strong> lingua galega. En canto a esto último, o máis <strong>de</strong>stacable é que en<br />

posición tónica se utilizaron as realizacións abertas e pecha<strong>da</strong>s dos fonemas<br />

vocais medios /e/ e //, /o/ e /O/ cando correspondía. A<strong>de</strong>mais as liñas<br />

entoativas presentaban diferencias coas varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s GI e CS e coinci<strong>de</strong>ncias<br />

con CC.<br />

• GALEGO INNOVADOR (GI). Varie<strong>da</strong><strong>de</strong> do galego común no que a<br />

fonética se aproxima á do castelán común falado en <strong>Galicia</strong>. Evitouse a<br />

abertura <strong>da</strong>s vocais tónicas <strong>de</strong> grado medio, que se pronuncian <strong>de</strong> forma<br />

similar ó castelán /e/ e /o/. As liñas entoativas presentaban coinci<strong>de</strong>ncias<br />

con CS e diferencias sensibles con GT e CC.<br />

• CASTELÁN CON ACENTO GALEGO (CC). Varie<strong>da</strong><strong>de</strong> adscribible morfosintacticamente<br />

ó castelán común no que a fonética é a do galego<br />

tradicional. Como se fixo con GT, tivéronse en conta as mesmas diferencias<br />

vocálicas nas vocais medias. A entoación presentaba diferencias con CS e<br />

GI e coinci<strong>de</strong>ncias con GT.<br />

• CASTELÁN SEN ACENTO GALEGO (CS). Varie<strong>da</strong><strong>de</strong> do castelán común<br />

na que a fonética é a do castelán <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. Neste caso tamén se evitou a<br />

— 481 —


Manuel González González et al.<br />

abertura <strong>da</strong>s vocais tónicas <strong>de</strong> grado medio /e/ e /o/. As liñas entoativas<br />

presentaban coinci<strong>de</strong>ncias con GI e diferencias apreciables con GT e CC.<br />

Coa finali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> asegurarnos <strong>de</strong> que as gravacións enmascara<strong>da</strong>s reflectían<br />

fielmente as mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas manipula<strong>da</strong>s sobre a base do acento, e que<br />

eran percibi<strong>da</strong>s como semellantes noutras dimensións lingüísticas e<br />

comunicativas relevantes (Cargile / Giles / Ryan / Bra<strong>da</strong>c 1994; Cargile / Giles<br />

1997) no estudio <strong>da</strong>s actitu<strong>de</strong>s lingüísticas (i.e., “nivel <strong>de</strong> complexi<strong>da</strong><strong>de</strong> do<br />

vocabulario”, “rapi<strong>de</strong>z coa que se expresa” e proce<strong>de</strong>ncia xeográfica dos<br />

falantes), contrastamos que tan só se percibían diferencias significativas no que<br />

se refire ó acento dos falantes.<br />

Os estudiantes foron informados <strong>de</strong> que os concursantes que ían avaliar<br />

<strong>de</strong>bían tratar <strong>de</strong> construír en 15 segundos o maior número posible <strong>de</strong> oracións<br />

que expresaran cali<strong>da</strong><strong>de</strong>s ou activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s relaciona<strong>da</strong>s cun obxecto ou fenómeno<br />

<strong>de</strong>terminado. Nesta exploración tódolos “concursantes” respondían con relación<br />

a características ou activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s propias do “inverno”. Este tópico discursivo<br />

cremos que é un dos que mellor cumpren os requisitos <strong>de</strong>: a) neutrali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

temática, b) universali<strong>da</strong><strong>de</strong> no que respecta a contextos lingüísticos <strong>de</strong> uso e c)<br />

tópico temático non asociado á caracterización social dos falantes. As voces<br />

enmascara<strong>da</strong>s e <strong>de</strong> recheo emitían o mesmo número <strong>de</strong> respostas, catro os<br />

primeiros e tres os segundos.<br />

Os suxeitos enmascarados respon<strong>de</strong>n con enunciados equivalentes en canto á<br />

temática, estructura semántica, canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> producción, complexi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

gramatical e estilo en tó<strong>da</strong>las mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> lingua-acento.<br />

Ós suxeitos entregóuselles un cuestionario en formato bilingüe para puntuar<br />

ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s voces que ían escoitar. No cuestionario presentábanse ítems<br />

formulados como preguntas do tipo “Paréceche...” e referi<strong>da</strong>s a 17<br />

características persoais unipolares (intelixente, simpática, culta, atractiva<br />

fisicamente, digna <strong>de</strong> confianza, que ten sentido do humor, que ten interese en<br />

progresar, aberta, que ten confianza en si mesma, que acepta novos usos e<br />

costumes, xenerosa, capaz <strong>de</strong> dirixir, diverti<strong>da</strong>, traballadora, orgullosa, fiel). O<br />

cuestionario, ó igual que os empregados tradicionalmente (Lambert / Hodgson /<br />

Gardner / Fillebaum 1960; Woolard 1989, 1992), está construído a partir <strong>de</strong><br />

escalas <strong>de</strong> reactivo in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> seis puntos que van <strong>de</strong> “moito” a “moi<br />

pouco”.<br />

3. Resultados<br />

Unha vez obti<strong>da</strong>s as 17 puntuacións outorga<strong>da</strong>s por ca<strong>da</strong> suxeito a ca<strong>da</strong> unha<br />

<strong>da</strong>s catro mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas emprega<strong>da</strong>s por ámbolos dous falantes<br />

(home e muller), o noso obxectivo foi obter un conxunto reducido <strong>de</strong> escalas<br />

que incorporasen a maior parte <strong>da</strong> información presente nas 17 escalas orixinais<br />

e que, asema<strong>de</strong>, reflectisen as diferencias entre mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas e/ou<br />

— 482 —


¿Que características persoais <strong>de</strong>terminan a percepción dos falantes galegos?<br />

entre falantes. A técnica emprega<strong>da</strong> para aca<strong>da</strong>r este obxectivo foi o mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

escalamento multidimensional <strong>de</strong> diferencias individuais (INDSCAL). A<br />

elección <strong>de</strong>ste mo<strong>de</strong>lo vén avala<strong>da</strong> por dúas consi<strong>de</strong>racións principais:<br />

Solicitáronse solucións en dúas, tres e catro dimensións, con valores <strong>de</strong><br />

axuste progresivamente mellores (RSQ: .67, .77 e .81, respectivamente; Stress:<br />

.26, .19 e .15, respectivamente). Dado que as dimensións 3 e 4 non foron<br />

interpretables, seleccionouse a solución en dúas dimensións, máis parsimoniosa<br />

aín<strong>da</strong> que cun axuste só mo<strong>de</strong>rado.<br />

Os valores <strong>de</strong> escala correspon<strong>de</strong>ntes á dimensión 1 amosan unha eleva<strong>da</strong><br />

correlación cos valores medios <strong>da</strong>s mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s galego tradicional, tanto no<br />

caso do falante home (r = -.918; p


Manuel González González et al.<br />

2.5<br />

1.5<br />

.5<br />

-.5<br />

-1.5<br />

Dimensión 2<br />

-2.5<br />

-2.5<br />

Dimensión 1<br />

traballador<br />

fiel<br />

digno <strong>de</strong> confianza<br />

xeneroso<br />

-1.5<br />

práctico<br />

-.5<br />

sentido humor<br />

aberto<br />

simpatía<br />

divertido<br />

interese en progresar<br />

acepta novos usos e<br />

.5<br />

intelixencia<br />

cultura<br />

orgulloso<br />

capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para dirixir<br />

confianza en si mesmo<br />

1.5<br />

atractivo<br />

Figura 1. Mapa perceptual <strong>da</strong>s coor<strong>de</strong>na<strong>da</strong>s dos ítems nas dimensións 1 e 2<br />

Como xa comentamos, a dimensión 1 (horizontal) está asocia<strong>da</strong> ás varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> lingua con acento galego, mentres que a dimensión 2 (vertical) está asocia<strong>da</strong><br />

ás mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> lingua sen acento. O feito <strong>de</strong> que as correlacións atopa<strong>da</strong>s<br />

sexan to<strong>da</strong>s elas negativas indica que os falantes, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> grupo <strong>de</strong><br />

varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s establecido en función do acento (i.e., con e sen acento galego),<br />

reciben as puntuacións eleva<strong>da</strong>s nas características situa<strong>da</strong>s na parte negativa<br />

dos eixes (i.e., esquer<strong>da</strong> e inferior) e baixas nas características situa<strong>da</strong>s na parte<br />

positiva dos eixes (i.e., <strong>de</strong>reita e superior). Así, os falantes con acento<br />

regularmente reciben as puntuacións máis altas nas características situa<strong>da</strong>s á<br />

esquer<strong>da</strong> do mapa e as puntuacións máis baixas nas situa<strong>da</strong>s á <strong>de</strong>reita. Os<br />

falantes sen acento regularmente reciben as puntuacións máis altas nas<br />

— 484 —<br />

2.5


¿Que características persoais <strong>de</strong>terminan a percepción dos falantes galegos?<br />

características situa<strong>da</strong>s na parte inferior do mapa e as puntuacións máis baixas<br />

nas situa<strong>da</strong>s na superior.<br />

A integración dos resultados lévanos a distinguir dous criterios clave<br />

empregados polos suxeitos ó avalia-los falantes en ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

lingüísticas:<br />

1. Un primeiro criterio baseado nunha percepción tradicional versus<br />

socialmente exitosa <strong>da</strong>s características <strong>de</strong> competencia e proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> social<br />

atribuí<strong>da</strong>s ós falantes con acento, <strong>de</strong> modo que estes reciben consistentemente<br />

puntuacións eleva<strong>da</strong>s nas características tradicionalmente ben consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s, e<br />

puntuacións baixas nas características asocia<strong>da</strong>s ó éxito social.<br />

2. Un segundo criterio baseado nunha atribución ós falantes sen acento <strong>de</strong><br />

personali<strong>da</strong><strong>de</strong> socialmente competente versus próximos socialmente, <strong>de</strong> maneira<br />

que estes reciben consistentemente puntuacións eleva<strong>da</strong>s nas características<br />

asocia<strong>da</strong>s á competencia, e puntuacións baixas nas características indicadoras <strong>de</strong><br />

proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> social.<br />

4. Conclusións<br />

Os resultados obtidos indican que a base fun<strong>da</strong>mental sobre a cal se<br />

establecen os procesos <strong>de</strong> categorización social dos falantes é o acento, por riba<br />

<strong>da</strong> lingua emprega<strong>da</strong> e do sexo do falante. Así dúas dimensións <strong>de</strong>terminan o<br />

xeito <strong>de</strong> percibir, por unha ban<strong>da</strong> e <strong>de</strong> xeito máis evi<strong>de</strong>nte, ós que falan con<br />

acento e, por outra ós que falan sen acento, <strong>da</strong>ndo conta conxuntamente dun<br />

67% <strong>da</strong> varianza total.<br />

O mo<strong>de</strong>lo INDSCAL suxire a existencia <strong>de</strong> dúas dimensións avaliativas<br />

fun<strong>da</strong>mentais para a valoración dos falantes: unha dimensión tradicional versus<br />

socialmente exitosa <strong>da</strong> súa caracterización persoal, tanto <strong>de</strong> status como <strong>de</strong><br />

proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> socio-grupal, e outra dimensión <strong>de</strong> personali<strong>da</strong><strong>de</strong> socialmente<br />

competente versus proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> social. Unha terceira dimensión, <strong>de</strong> escasa<br />

relevancia e difícil interpretación, po<strong>de</strong>ría reflectir sutís pero persistentes<br />

influencias, illa<strong>da</strong>mente ou en interacción, por parte do sexo e <strong>da</strong> lingua (Pereiro<br />

/ Suárez / Fernán<strong>de</strong>z / González / Rodríguez / Real / Loredo, no prelo).<br />

Os falantes con acento galego reciben as puntuacións máis eleva<strong>da</strong>s nas<br />

características <strong>de</strong> status e proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> social tradicionalmente ben consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s<br />

a nivel social e as máis baixas nas <strong>de</strong> status e proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> social relaciona<strong>da</strong>s<br />

co éxito social. Os falantes sen acento galego reciben as puntuacións máis<br />

eleva<strong>da</strong>s nas características <strong>de</strong> personali<strong>da</strong><strong>de</strong> relaciona<strong>da</strong>s co éxito social e as<br />

máis baixas nas <strong>de</strong> proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> social.<br />

Os resultados coinci<strong>de</strong>n coa xenerali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> estudios realizados con<br />

matched-guise (Bra<strong>da</strong>c 1990; Fasold 1984). O feito <strong>de</strong> que os grupos <strong>de</strong> falantes<br />

presenten sutís diferencias <strong>de</strong>ntro dos dous criterios xerais <strong>de</strong> valoración<br />

apuntados pola meiran<strong>de</strong> parte <strong>de</strong> estudios realizados (status-competencia social<br />

— 485 —


Manuel González González et al.<br />

e proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> socio-grupal) po<strong>de</strong>ría ser indicativo <strong>de</strong> que os avaliadores, á hora<br />

<strong>de</strong> avalia-los falantes, acce<strong>de</strong>n a información almacena<strong>da</strong> en memoria, non só<br />

relaciona<strong>da</strong> co output lingüístico do falante, senón tamén coas vincula<strong>da</strong>s ás<br />

categorías sociais do subgrupo lingüístico-cultural ó que se vincula ese output<br />

(Giles / Ryan 1982). De acordo con este postulado, por unha ban<strong>da</strong> os falantes<br />

con acento galego serían percibidos, fun<strong>da</strong>mentalmente, como un grupo <strong>de</strong><br />

individuos máis tradicionais e peor dotados para o éxito social. Pola outra ban<strong>da</strong><br />

os falantes sen acento galego serían percibidos, fun<strong>da</strong>mentalmente, como un<br />

grupo <strong>de</strong> individuos cunha personali<strong>da</strong><strong>de</strong> apta para o éxito social que esperta<br />

escasos sentimentos <strong>de</strong> empatía social, malia ser en termos xerais máis intensos<br />

ós experimentados ante os falantes con acento galego (Pereiro / Suárez /<br />

Fernán<strong>de</strong>z / González / Rodríguez / Real / Castaño, no prelo).<br />

Bibliografía<br />

Bra<strong>da</strong>c, J. J. (1990): “Language attitu<strong>de</strong>s and impression formation!”, in Giles,<br />

H. / Robinson, W. P. (eds.)(1990): Handbook of language and social<br />

psychology. Chichester: Wiley. 387-412<br />

Cargile, A. C. / Giles, H. (1997): “Un<strong>de</strong>rstanding language attitu<strong>de</strong>s: Exploring<br />

listener affect and i<strong>de</strong>ntity”. Language and Communication, 17 (3), 195-217.<br />

Cargile, A. C. / Giles, H. / Ryan, E. B. / Bra<strong>da</strong>c, J. J. (1994): “Language<br />

attitu<strong>de</strong>s as a social mo<strong>de</strong>l process: A conceptual mo<strong>de</strong>l and new directions”.<br />

Language and Communication, 14, 3. 211-236.<br />

Edwards, J. (1999): “Refining our un<strong>de</strong>rstanding of language attitu<strong>de</strong>s”. Journal<br />

of Language and Social Psychology, 18, 1. 101-110.<br />

Fasold, R. W. (1984): The sociolinguistics of society. NY, USA: Blackwell.<br />

Giles, H. / Coupland, N. (1991): “Language attitu<strong>de</strong>s: Discoursive, contextual,<br />

and gerontological consi<strong>de</strong>rations”, in Allan G. Reynolds (ed.)(1991):<br />

Bilingualism, multiculturalismn and second learning language. The McGill<br />

Conference in honour of Wallace E. Lambert. Hills<strong>da</strong>le, NJ: LEA, Inc. 21-42.<br />

Giles, H. / Ryan, E. B. (1982). “Prolegomena for <strong>de</strong>velopment a social<br />

psychological theory of language attitu<strong>de</strong>s”, in Ryan, E. B. / Giles, H. (eds.)<br />

(1982): Attitu<strong>de</strong>s toward language variation: Social and applied contexts.<br />

London: Arnold. 208-223<br />

Giles, H. / Hewstone, M. / Ryan, E. B. / Johnson, P. (1987): “Research on<br />

language attitu<strong>de</strong>s”, in Ammon, H. V. U. / Dittmar, N. / Mattheier, K. J.<br />

(eds.) (1987): Sociolinguistics: An International Handbook of the Science of<br />

Language and Society Vol. 1. Berlín: Walter <strong>de</strong> Gruyter. 585-597<br />

Greenwald, A. G. / Banaji, M. R. (1995): “Implicit social cognition: Attitu<strong>de</strong>s,<br />

self-esteem, and stereotypes”. Psychological Review,vol. 102, nº 1. 4-27.<br />

— 486 —


¿Que características persoais <strong>de</strong>terminan a percepción dos falantes galegos?<br />

Lambert, W. E. (1967): “A social psychology of bilingualism”. Journal of<br />

Social Issues, 23. 91-109.<br />

Lambert, W. E. / Hodgson, R. C. / Gardner, R. C. / Fillebaum, S. (1960):<br />

“Evaluational reactions to spoken languages”. Journal of Abnormal and<br />

Social Psychology, 60. 44-51.<br />

Luhman, R. (1990): “Appalachian english stereotypes: Language attitu<strong>de</strong>s in<br />

Kentucky”. Language in Society, 19. 331-348.<br />

Paradis, M. (1987): The Assessment of Bilingual Aphasia. Hills<strong>da</strong>le: Lawrance<br />

Erlbaum Associates, Publishers.<br />

Park, B. / Hastie, R. (1987): “Perception of variability in category <strong>de</strong>velopment:<br />

Instance- versus abstraction-based stereotypes”. Journal of Personality and<br />

Social Psychology, 53. 621–635.<br />

Pereiro Rozas, A. X. / Suárez Fernán<strong>de</strong>z, I. / Fernán<strong>de</strong>z Salgado, A. / González<br />

González, M. / Rodríguez Neira, M. A. / Real Deus, E. / Castaño Torrado, B.:<br />

“Actitu<strong>de</strong>s lingüísticas y estereotipos profesionales y físicos asociados,<br />

encontrados en jóvenes gallegos: Un estudio exploratorio con `matchedguise´”,<br />

in Chiocchetti, F. / Dell'Aquila, V. / Iannàccaro, G. (eds.): Alpes<br />

Europa. Neves Enresci<strong>de</strong>s Soziolinguistiches tl Europa (2 Vol.). Bonn:<br />

Asgard. (no prelo)<br />

Pereiro Rozas, A. X. / Suárez Fernán<strong>de</strong>z, I. / Fernán<strong>de</strong>z Salgado, A. / González<br />

González, M. / Rodríguez Neira, M. A. / Real Deus, E. / Loredo Gutiérrez, J.:<br />

“Un estudio exploratorio sobre actitu<strong>de</strong>s lingüísticas hacia la mujer realizado<br />

con `matched-guise´. Factores que influyen en la valoración personal<br />

realiza<strong>da</strong> por jóvenes estudiantes gallegos”, in Moreno, A. (ed.): Recent<br />

Perspectives on Discourse/Perspectivas Recientes sobre el Discurso. León:<br />

Servicio <strong>de</strong> Publicaciones, Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> León. (no prelo)<br />

Petty, R. E. / Wegemer, D. T. / Fabrigar, L. R. (1997): “Attitu<strong>de</strong>s and attitu<strong>de</strong>s<br />

change”. Annual Review of Psychology, 48. 609-647.<br />

Purnell, T. / Idsardi, W. / Baugh, J. (1999): “Perceptual and phonetic<br />

experiments on american english dialect i<strong>de</strong>ntification”. Journal of Language<br />

and Social Psychology, 18, 1. 10-30.<br />

Ricardson-Klavehn, A. / Gardiner, J. M. / Java, R. I (1996): “Memory: Task<br />

dissociations, process dissociations and dissociations of consciousness”, in<br />

Un<strong>de</strong>rwood, G. (ed.) (1996): Implicit cognition. NY, USA: Oxford<br />

University Press. 85-158<br />

Thompson, M. S. / Judd, Ch. M. / Park, B. (2000): “The Consequences of<br />

Communicating Social Stereotypes”. Journal of Experimental Social<br />

Psychology, 36. 567–599.<br />

Willians, R. N. / De La Cruz, X. / Hintze, W. J. (1989): “The stereotypical<br />

nature of stereotyping”. The Journal of Social Psychology, 129(3). 397-411.<br />

— 487 —


Manuel González González et al.<br />

Woolard, K. A. (1989): Double talk: Bilingualism and the politics of ethniticity<br />

in Catalonia. Standford, USA: Standford University Press.<br />

Woolard, K. A. (1992): I<strong>de</strong>ntitat i contacte <strong>de</strong> llengües a Barcelona. Barcelona:<br />

Ed. <strong>de</strong> la Magrana, S. A.<br />

— 488 —


A situación do galego nun mundo globalizado<br />

Margarita González González / Mónica Places Torrado<br />

Seminario <strong>de</strong> Lexicografía <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega<br />

Segundo palabras <strong>de</strong> Basilio Losa<strong>da</strong> nunha entrevista que lle fixeron para La<br />

Voz <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> o 4 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2001: «No se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir si serán dos o veinte<br />

pero, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, el gallego <strong>de</strong>saparecerá como lo hicieron tantas lenguas.<br />

Quien iba a <strong>de</strong>cir en el s. II, ya iniciándose la <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Roma, que un día<br />

ocurriría eso con el latín. Todos los productos culturales son como seres vivos:<br />

nacen, viven, se <strong>de</strong>sarrollan y mueren» (sic.).<br />

Esta <strong>de</strong>claración serviunos <strong>de</strong> punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> para reflexionar en voz alta<br />

sobre o futuro do galego na nova situación mundial que se está a crear nos<br />

últimos anos e intentar pescu<strong>da</strong>r se ese porvir que agoira a <strong>de</strong>saparición está<br />

lonxe ou máis próximo do que pensamos. Estes días tense falado en varios<br />

relatorios e comunicacións presentados nesta VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong><br />

Linguas Minoritarias sobre ese futuro, e as opinións son diversas, hainas máis<br />

optimistas e menos optimistas. O que si parece evi<strong>de</strong>nte é que o galego está<br />

cambiando e a<strong>da</strong>ptándose á nova reali<strong>da</strong><strong>de</strong> que lle toca vivir. Este cambio, en<br />

contra do que lles poi<strong>da</strong> parecer a algúns, é bo e necesario, posto que <strong>de</strong> non ser<br />

así a lingua que<strong>da</strong>ría fosiliza<strong>da</strong> e afasta<strong>da</strong> <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> fun<strong>da</strong>mentalmente<br />

urbana que está medrando en <strong>Galicia</strong>. Somos conscientes <strong>de</strong> que falar do que<br />

está por chegar entra no campo <strong>da</strong> hipótese e <strong>de</strong> que non hai moito máis que<br />

achegar <strong>de</strong>spois do que levamos oído estes dous días, pero esta reflexión é unha<br />

necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> persoal e intentaremos enfocala <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha perspectiva actual,<br />

centrándonos nas inci<strong>de</strong>ncias <strong>da</strong> globalización, no papel que xogan a nivel<br />

mundial linguas minoritarias como a nosa.<br />

En primeiro lugar, cómpre pararse a pensar qué lugar ocupamos nesta “al<strong>de</strong>a<br />

global” <strong>da</strong> que se fala na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>. Na terra somos 6.000.000.000 <strong>de</strong><br />

habitantes, repartidos nuns 194 estados in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes e falamos entre 4.000 e<br />

5.000 linguas diferentes. A multiculturali<strong>da</strong><strong>de</strong> e o plurilingüismo <strong>de</strong>finen <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

sempre o noso mundo: as situacións culturais e lingüísticas complexas son o<br />

máis habitual. Esta convivencia <strong>de</strong> numerosas linguas en contacto provoca,<br />

a<strong>de</strong>mais do multilingüismo, a aparición <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados fenómenos lingüísticos<br />

como os pidgins e os crioulos, as varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s fronteirizas, os préstamos léxicos,<br />

as interferencias e converxencias lingüísticas, as alternancias <strong>de</strong> códigos e<br />

mesmo as mortes lingüísticas (López Morales 1989: 310). O Estado español ten,<br />

aproxima<strong>da</strong>mente, corenta millóns <strong>de</strong> habitantes e <strong>de</strong>staca como o segundo país<br />

multilingüe <strong>de</strong> Europa (Ninyoles 1994: 143) on<strong>de</strong> conviven catro linguas<br />

oficiais e outras non recoñeci<strong>da</strong>s como tales. No caso <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, unha <strong>da</strong>s<br />

comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s con lingua propia, os <strong>da</strong>tos <strong>de</strong>mográficos din que ten unha<br />

— 489 —


Margarita González González / Mónica Places Torrado<br />

poboación <strong>de</strong> 2.724.544 habitantes: 970.832 viven en núcleos urbanos, 821.442<br />

en vilas e 932.270 en núcleos rurais. 74 Ocrecemento <strong>de</strong>mográfico é negativo e<br />

temos unha <strong>da</strong>s poboacións máis vellas do estado español, aín<strong>da</strong> que nos<br />

últimos anos a presencia <strong>de</strong> inmigrantes é ca<strong>da</strong> vez maior, especialmente <strong>de</strong><br />

África do Norte. Segundo o Mapa sociolingüístico <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (RAG 1994: 71)<br />

un 62'4% <strong>da</strong> poboación ten como lingua inicial o galego; un 25'6% o castelán;<br />

un 11'4% as dúas e un 0'6% outras. Por outra parte, os <strong>da</strong>tos din que un 97'1%<br />

<strong>da</strong> poboación enten<strong>de</strong> o galego; un 86,4% sabe falalo; un 45'9% leo, e un 27'1%<br />

escríbeo.<br />

A globalización e o seu efecto nivelador, contrario á diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> natural, está<br />

provocando ou xa provocou cambios importantes na reali<strong>da</strong><strong>de</strong> mundial. Aín<strong>da</strong><br />

que temos oído falar moito <strong>de</strong>la, e parece que todos sabemos <strong>de</strong> qué se trata,<br />

resulta un concepto económico algo “inseguro” para os non especialistas polo<br />

que respecta, sobre todo, a medi-las consecuencias económicas e sociais reais<br />

que poi<strong>da</strong> ter. A globalización é un proceso <strong>de</strong> inter<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia económica,<br />

consecuencia <strong>da</strong> apertura <strong>da</strong>s economías ó exterior e <strong>da</strong> internacionalización dos<br />

mercados <strong>de</strong> bens e servicios. Esta inter<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia obriga a que se coordinen<br />

as políticas económicas para mellora-los beneficios. Os efectos son positivos e<br />

negativos: mellora a oferta e os prezos son máis competitivos, co que o emprego<br />

no mundo crece e obtén un maior nivel. Pero na reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, os países<br />

industrializados son os máis beneficiados, xa que contan con vantaxe e cunha<br />

maior dimensión <strong>de</strong> mercado. A participación non é equitativa para todos. A<br />

nivel político e social é máis difícil valora-las súas consecuencias: a entra<strong>da</strong> ou<br />

saí<strong>da</strong> masiva <strong>de</strong> capitais resulta prexudicial para as economías nacionais; as<br />

crises financeiras nun país repercuten en todo o sistema internacional; as<br />

seguri<strong>da</strong><strong>de</strong>s sociais nacionais teñen problemas <strong>de</strong> financiamento; a cohesión<br />

social redúcese ó crear diferencias entre a remuneración do traballo cualificado<br />

e o traballo non cualificado e, por último, as nacións teñen problemas para<br />

enfronta-las dificulta<strong>de</strong>s económicas. Os Estados buscarán, pois, integrarse en<br />

organizacións supranacionais e internacionais para diminuír estes efectos<br />

negativos, formando un todo interconectado. Un exemplo sería o papel que<br />

<strong>de</strong>sempeña a Unión Europea.<br />

Falar <strong>de</strong> globalización é falar do capitalismo (Miyosh 1999: 248) e do<br />

consumismo, un capitalismo que goberna o mundo e engloba to<strong>da</strong> unha cultura<br />

industrial, liberal, materialista, unha mercadotecnia ou i<strong>de</strong>oloxía <strong>de</strong> marcas<br />

domina<strong>da</strong> polos gran<strong>de</strong>s imperios económicos que lles exportan a súa cultura ós<br />

<strong>de</strong>mais países membros <strong>de</strong>sa unión económica homoxénea. Estados Unidos é o<br />

país con maior po<strong>de</strong>r económico e no mundo occi<strong>de</strong>ntal o inglés é a lingua <strong>da</strong><br />

economía, <strong>da</strong> ciencia, <strong>da</strong>s novas tecnoloxías, do po<strong>de</strong>r político... Esta nación<br />

ven<strong>de</strong> to<strong>da</strong> unha serie <strong>de</strong> productos literarios, económicos, musicais, etc. que as<br />

74 Os <strong>da</strong>tos obtivéronse do Censo do 91, revisión do 98.<br />

— 490 —


Asituación do galego nun mundo globalizado<br />

<strong>de</strong>mais culturas non posúen e vén<strong>de</strong>os en beneficio propio e <strong>da</strong> súa cultura. A<br />

súa maior competitivi<strong>da</strong><strong>de</strong> económica e o consumo <strong>de</strong> todos eses productos por<br />

parte doutros estados e culturas repercute <strong>da</strong>lgunha maneira na conducta e na<br />

i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> un <strong>de</strong>ses países. Neste sentido a globalización económica<br />

trae consigo unha globalización cultural e, en certa maneira, lingüística, xa que<br />

non tó<strong>da</strong>las culturas teñen idéntico prestixio. O inglés é a lingua que un 69% <strong>da</strong><br />

poboación europea consi<strong>de</strong>ra máis útil á hora <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r unha segun<strong>da</strong> lingua<br />

(Heynold 1999: 13).<br />

Fronte a esta situación ¿que papel lles que<strong>da</strong> ás linguas minoritarias coma o<br />

galego, algunhas nin sequera recoñeci<strong>da</strong>s como oficiais no seu país <strong>de</strong> orixe?<br />

¿Provocará a globalización a <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> moitas <strong>de</strong>las? Ó longo <strong>da</strong> historia<br />

<strong>de</strong>sapareceron máis linguas <strong>da</strong>s que existen na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>. Algunhas<br />

<strong>de</strong>sapareceron pola extinción masiva <strong>de</strong> tódolos seus falantes, como p.e. a<br />

lingua <strong>de</strong> Tasmania ou moitas linguas indíxenas do Salvador; outras,<br />

evolucionaron ata se converter en novas linguas, como p.e. o latín, do que<br />

naceron as linguas románicas, entre as que está o galego. Pero as que máis nos<br />

interesan a nós son aquelas que sufriron unha extinción gradual, seguindo un<br />

proceso <strong>de</strong> simplificación, empobrecemento e restricción <strong>da</strong>s súas funcións<br />

sociolingüísticas. En América morreron xa numerosas linguas. Neste continente<br />

conviven centos <strong>de</strong> linguas indíxenas coas linguas <strong>da</strong> colonización europea que<br />

sobreviviron (español, portugués, francés, inglés, holandés e <strong>da</strong>nés), cos pidgins<br />

e os crioulos e coas linguas <strong>da</strong> inmigración posteriores á conquista europea. A<br />

situación sociopolítica xunto con todo este maremágnum <strong>de</strong> linguas propiciou a<br />

<strong>de</strong>saparición <strong>da</strong>quelas máis débiles por diferentes circunstancias. Moitos <strong>de</strong>stes<br />

casos non son equiparables co noso, xa que non posúen as mesmas<br />

características: p.e., os indíxenas cana<strong>de</strong>nses son unha ínfima parte <strong>da</strong><br />

poboación, moi divididos entre si, pobres e cunha educación <strong>de</strong>ficiente nunha<br />

lingua que non é a súa, que marchan <strong>da</strong>s súas terras e <strong>da</strong>s reservas para as<br />

ci<strong>da</strong><strong>de</strong>s, urbanizándose e per<strong>de</strong>ndo a súa cultura e, en consecuencia, a súa<br />

lingua. Nunha situación semellante viven moitas linguas indíxenas dos Estados<br />

Unidos. En México, a lingua indíxena con maior número <strong>de</strong> falantes, o náhuatl,<br />

ten algo máis dun millón <strong>de</strong> falantes, pero o resto <strong>da</strong>s máis importantes móvese<br />

entre 100.000 e 600.000 falantes, e aín<strong>da</strong> que a república <strong>de</strong>fen<strong>de</strong> unha<br />

educación bilingüe, non se leva adiante nas condicións que se <strong>de</strong>bería, e a<br />

castelanización é ca<strong>da</strong> vez maior. O occitano, o sardo, o ladino, o friulano, o<br />

asturiano, o corso, etc., etc., son linguas europeas minoritarias que viven unha<br />

situación similar, aín<strong>da</strong> que non idéntica, á do galego e o seu papel na Unión<br />

Europea é moi <strong>de</strong>sigual respecto ás linguas maioritarias 75 .<br />

75 Non imos <strong>de</strong>scribir aquí o panorama lingüístico <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>, porque xa se presentou onte<br />

nestas xorna<strong>da</strong>s outra comunicación que trata amplamente este tema.<br />

— 491 —


Margarita González González / Mónica Places Torrado<br />

Aín<strong>da</strong> que non existe unha teoría que explique o seu <strong>de</strong>sprazamento e<br />

posterior <strong>de</strong>saparición, si existen parámetros que algúns especialistas<br />

investigaron en <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s linguas, como índices nos que se po<strong>de</strong> ir<br />

observando a súa <strong>de</strong>bilitación. Trátase <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados fenómenos lingüísticos<br />

e, especialmente, <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados comportamentos sociolingüísticos. Po<strong>de</strong>mos<br />

facer un rápido repaso <strong>da</strong>lgúns <strong>de</strong>les aplicándoos ó caso galego para comprobar<br />

se nos po<strong>de</strong>n servir <strong>de</strong> axu<strong>da</strong> na nosa reflexión.<br />

En xeral, as linguas en extinción caracterízanse pola presencia <strong>de</strong> numerosas<br />

variantes lingüísticas rexistra<strong>da</strong>s, en tódolos niveis <strong>da</strong> lingua, en diferentes<br />

falantes. Pero, máis concretamente, adoitan presentar gran canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

préstamos léxicos sen a<strong>da</strong>ptar nin fonética nin morfoloxicamente; as regras <strong>de</strong><br />

formación léxica inutiliza<strong>da</strong>s; a <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> estructuras sintácticas<br />

subordina<strong>da</strong>s; a substitución <strong>de</strong> construccións sintéticas por analíticas; a<br />

<strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> antropónimos propios; e unha comunicación sinfásica, basicamente<br />

informal.<br />

No caso do galego hai que facer unha distinción entre dous momentos <strong>da</strong> súa<br />

historia: a situación <strong>da</strong> lingua antes e <strong>de</strong>spois <strong>da</strong> súa recuperación para o uso<br />

escrito e <strong>da</strong> posta en marcha do proceso <strong>de</strong> normalización e normativización. Na<br />

época anterior ósséculos XVIII-XIX, o galego era unha lingua fun<strong>da</strong>mentalmente<br />

oral, utiliza<strong>da</strong> en rexistros informais, na que entraron unha canti<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> préstamos casteláns que substituíron palabras patrimoniais<br />

(escoba, grifo, carretera...) e <strong>da</strong> que estaban <strong>de</strong>saparecendo os antropónimos<br />

propios. A maioría <strong>de</strong>les a<strong>da</strong>ptáronse fonética e morfoloxicamente ó galego:<br />

p.e. conexo, baraxa, cuchilo... Por outra parte, unha vez iniciado o proceso <strong>de</strong><br />

normalización <strong>da</strong> lingua, esta comezou a recuperar a través, entre outros<br />

medios, do ensino, todo o vocabulario patrimonial -que, en moitos casos, non<br />

estaba <strong>de</strong>saparecido na totali<strong>da</strong><strong>de</strong> do territorio galego, senón que afectaba a<br />

zonas particulares-; pero, a<strong>de</strong>mais, tamén entraron e seguen a entrar unha gran<br />

canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> préstamos cultos do castelán, do portugués, do inglés, do francés,<br />

que viñeron a enriquece-lo idioma, xa que non substitúen termos patrimoniais<br />

equivalentes, senón que <strong>de</strong>signan novas reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s non <strong>de</strong>nomina<strong>da</strong>s na lingua:<br />

p.e., bocadillo, tortilla, hardware, software, driver, etc. A elaboración <strong>de</strong><br />

vocabularios científico-técnicos, os neoloxismos e calquera outras palabras<br />

novas que xur<strong>da</strong>n en galego conta cunhas regras <strong>de</strong> formación léxica<br />

plenamente vixentes. Os sufixos e prefixos <strong>de</strong>rivativos e os mecanismos <strong>de</strong><br />

composición seguen sendo moi activos, polo que a lingua posúe os recursos<br />

para se <strong>de</strong>senvolver en calquera área <strong>de</strong> especiali<strong>da</strong><strong>de</strong>. Pensemos en familias<br />

léxicas ou campos semánticos específicos, p.e. no campo <strong>da</strong> hostalería ou <strong>da</strong><br />

informática atopamos formacións como xarope, xaropado, xaropar; correo<br />

electrónico, en<strong>de</strong>rezo <strong>de</strong> correo electrónico, correo electrónico lixo, correo<br />

electrónico tartaruga; etc. Aín<strong>da</strong> que foi durante moitos anos unha lingua<br />

— 492 —


Asituación do galego nun mundo globalizado<br />

basicamente oral, esta orali<strong>da</strong><strong>de</strong> non foi sinónimo <strong>de</strong> empobrecemento <strong>da</strong>s<br />

estructuras sintácticas. A eficacia e riqueza <strong>da</strong> lingua están<strong>da</strong>r culta pó<strong>de</strong>se<br />

comprobar nos textos literarios, científicos, culturais, etc. que apareceron nos<br />

últimos anos: p.e., a publicación do Boletín Oficial do Estado en galego; O<br />

Compendio <strong>de</strong> Lexislación sobre a Lingua Galega nas Administracións Local e<br />

<strong>de</strong> Xustiza; O correo galego; as películas Sempre Xonxa, Continental, Urxa...;<br />

as novelas <strong>de</strong> Manolo Rivas, Suso <strong>de</strong> Toro; o teatro interpretado por Roberto<br />

Vi<strong>da</strong>l Bolaño; o Euromosaic en galego, etc., etc., por poñer exemplos<br />

contemporáneos.<br />

Polo tanto, este tipo <strong>de</strong> cambios lingüísticos non evi<strong>de</strong>ncian para o noso caso<br />

<strong>da</strong>tos importantes que lembren unha morte temperá. En reali<strong>da</strong><strong>de</strong> non son un<br />

índice fiable na morte <strong>de</strong> ningunha lingua, xa que po<strong>de</strong>n ser cambios naturais e<br />

espontáneos en moitas <strong>de</strong>las. Parece ser que o que realmente marca a diferencia<br />

nas linguas en extinción son os cambios socioeconómicos e políticos <strong>da</strong><br />

socie<strong>da</strong><strong>de</strong> na que se <strong>de</strong>senvolven (emigración, industrialización, urbanización,<br />

etc.) e, sobre todo, as actitu<strong>de</strong>s, interpretacións, i<strong>de</strong>ntificacións e accións dos<br />

falantes (Lastra 1992: 365).<br />

Po<strong>de</strong>mos, en segundo lugar, comproba-las características sociolingüísticas<br />

que se asocian ás linguas en extinción e ver se teñen puntos <strong>de</strong> contacto co caso<br />

do galego. Normalmente trátase <strong>de</strong> ausencia <strong>de</strong> reaccións puristas ante as<br />

interferencias doutras linguas, uso <strong>de</strong>crecente e adquisición incompleta. A<br />

reali<strong>da</strong><strong>de</strong> sociolingüística do galego parte dun bilingüismo diglósico cun uso<br />

<strong>de</strong>crecente, reducido case unicamente a un nivel afectivo, familiar, que se viu<br />

compensado co proceso <strong>de</strong> normalización no que está inmerso na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>. A<br />

producción cultural en aumento e o ensino afianzado actualmente son piares<br />

fun<strong>da</strong>mentais na revalorización <strong>da</strong> lingua: o galego po<strong>de</strong> escoitarse na<br />

televisión, na radio, lerse na prensa, nos libros, escoitarse en círculos políticos,<br />

universitarios, etc. A Real Aca<strong>de</strong>mia Galega é a institución encarga<strong>da</strong> <strong>de</strong> mantelo<br />

purismo <strong>da</strong> lingua. A actitu<strong>de</strong> dos falantes po<strong>de</strong> te-la última palabra, pero as<br />

actitu<strong>de</strong>s son sempre corrixibles: os sentimentos <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>sprezo, <strong>de</strong> <strong>de</strong>sprestixio<br />

<strong>da</strong> lingua po<strong>de</strong>n <strong>de</strong>saparecer se esta se <strong>de</strong>senvolve en igual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

condicións que a lingua <strong>de</strong> prestixio coa que convive, e para conseguir isto están<br />

as iniciativas <strong>de</strong> planificación e normalización lingüística que ten que levar a<br />

cabo a Administración. Non se po<strong>de</strong> negar que a política rompeu con algúns dos<br />

esquemas tradicionais e recuperou o galego para moitos ámbitos nos que o seu<br />

uso era nulo. P.e., no Parlamento a maioría <strong>da</strong>s intervencións fanse en galego. A<br />

lingua comeza a ser emprega<strong>da</strong> polos intelectuais e políticos como símbolo <strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> galega. Digamos que en certa maneira se puxo <strong>de</strong> “mo<strong>da</strong>” e incluso<br />

nas últimas son<strong>da</strong>xes tén<strong>de</strong>se a esaxera-lo coñecemento do galego por aqueles<br />

que ata agora o esquecían e non lle concedían importancia. Os últimos <strong>da</strong>tos que<br />

ofrece a Real Aca<strong>de</strong>mia Galega (Rojo 1994: 111-112) respecto á capaci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

— 493 —


Margarita González González / Mónica Places Torrado<br />

dos galegos para compren<strong>de</strong>r e fala-la súa lingua mailo castelán avalan esta<br />

“melloría”:<br />

Xeral<br />

Compren<strong>de</strong>r<br />

na<strong>da</strong> pouco bastante moito<br />

galego ,6% 49,6% 49,7%<br />

castelán ,4% 7,9% 44,7% 47,0%<br />

as dúas 2,7% 49,8% 47,5%<br />

outras 7,8% 50,6% 41,6%<br />

Falar<br />

galego 2,1% 48,6% 49,3%<br />

castelán 8,1% 33,1% 35,0% 23,7%<br />

as dúas 12,7% 49,4% 37,9%<br />

outras 6,8% 25,1% 42,4% 25,6%<br />

Profesións<br />

Compren<strong>de</strong>r galego<br />

na<strong>da</strong> pouco bastante moito<br />

empresarios ,0% 2,8% 46,4% 50,8%<br />

titulados superiores 3,3% 34,5% 62,2%<br />

adminis. subalternos ,2% 3,4% 44,3% 52,1%<br />

persoal servicios ,2% 4,8% 50,1% 45,0%<br />

labradores ,2% 54,1% 45,7%<br />

mariñeiros ,1% 1,2% 56,6% 42,1%<br />

estudiantes ,0% 1,9% 40,4% 57,7%<br />

Falar galego<br />

empresarios 1,6% 8,2% 44,2% 46,0%<br />

titulados superiores 4,3% 24,5% 34,6% 36,6%<br />

adminis. subalternos 3,0% 15,0% 41,7% 40,3%<br />

persoal servicios 3,1% 18,4% 43,3% 35,3%<br />

labradores ,1% 2,3% 50,0% 47,7%<br />

mariñeiros ,3% 2,8% 54,7% 42,2%<br />

estudiantes 1,4% 21,9% 36,6% 40,2%<br />

Sen embargo, no congreso sobre linguas minoriza<strong>da</strong>s que rematou esta<br />

semana en Pontevedra, presentáronse diferentes traballos que falan dunha per<strong>da</strong><br />

<strong>de</strong> falantes, concretamente nenos que resi<strong>de</strong>n en concellos <strong>de</strong> máis <strong>de</strong> 50.000<br />

habitantes.<br />

Se confrontámo-los <strong>da</strong>tos <strong>da</strong>s dúas fontes menciona<strong>da</strong>s, po<strong>de</strong>mos comprobar<br />

que o galego se esten<strong>de</strong> en ámbitos e profesións nos que antes tiña unha<br />

presencia reduci<strong>da</strong>, pero pér<strong>de</strong>se entre os falantes novos. Esta situación é<br />

— 494 —


Asituación do galego nun mundo globalizado<br />

perigosa <strong>de</strong> cara ó futuro <strong>da</strong> lingua, xa que este futuro está en mans,<br />

precisamente, <strong>de</strong>stas novas xeracións. As políticas lingüísticas <strong>de</strong>berían ter moi<br />

en conta este sector se queren asegura-la supervivencia <strong>da</strong> lingua.<br />

To<strong>da</strong> esta situación orienta a nosa reflexión cara ó papel <strong>da</strong>s actuacións do<br />

Estado e <strong>da</strong> Administración, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong>sas organizacións supranacionais e<br />

internacionais <strong>da</strong>s que falabamos máis arriba, como factor <strong>de</strong>terminante, en gran<br />

medi<strong>da</strong>, <strong>da</strong> posible morte que agoiran moitos estudiosos <strong>da</strong>lgunhas linguas<br />

minoritarias. As institucións sinala<strong>da</strong>s teñen que recoñecer ese carácter<br />

plurinacional e plurilingüe. No noso caso, estas institucións, a nivel autonómico,<br />

funcionan en galego e en castelán no rexistro escrito, mentres que no<br />

rexistro oral funcionan maioritariamente en castelán, e a “mo<strong>de</strong>stia” continúa a<br />

se-la cali<strong>da</strong><strong>de</strong> que <strong>de</strong>fine as actuacións dos <strong>de</strong>partamentos <strong>de</strong>dicados á política<br />

lingüística e á cultura; e a nivel estatal funcionan unicamente en castelán.<br />

Dentro <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Europea as linguas minoritarias séguense vendo como<br />

tal. Recoñécense os <strong>de</strong>reitos lingüísticos individuais, pero esquécese a<br />

dimensión colectiva <strong>da</strong>s linguas. O mesmo termo <strong>de</strong> “minoría” non <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> ter<br />

un claro matiz <strong>de</strong>spectivo cara ós falantes <strong>de</strong>sas linguas.<br />

Oartigo 3 <strong>da</strong> nosa Constitución di que o castelán é a lingua oficial do Estado<br />

e que tódolos españois teñen o <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> coñecela e o <strong>de</strong>reito a usala. Respecto<br />

ás <strong>de</strong>mais linguas españolas serán tamén oficiais nas súas respectivas<br />

comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autónomas <strong>de</strong> acordo cos seus estatutos. Por último di: «La<br />

riqueza <strong>de</strong> las diferentes mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas <strong>de</strong> España es un patrimonio<br />

cultural que será objeto <strong>de</strong> especial respeto y protección».<br />

Se lle aplicámo-los adxectivos <strong>de</strong> respecto e protección ó galego, a situación<br />

está moi lonxe <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, malia o seu recoñecemento como lingua oficial (ó<br />

lado do catalán e o vasco). Unha vez que se asegura o <strong>de</strong>reito dos falantes a<br />

emprega-la súa lingua en calquera situación, débese garanti-la súa<br />

supervivencia. O recoñecemento institucional <strong>da</strong> plurali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e <strong>da</strong> súa<br />

protección ten que ser algo máis ca un simple trámite escrito e re<strong>da</strong>ctado nunha<br />

España que se supón “<strong>de</strong>mocrática”. Ca<strong>da</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> autónoma <strong>de</strong>be manter<br />

unha política <strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa e <strong>de</strong> promoción <strong>da</strong> súa lingua con resultados diferentes.<br />

En <strong>Galicia</strong> o uso social <strong>da</strong> lingua territorial é moi superior ó resto <strong>da</strong>s<br />

nacionali<strong>da</strong><strong>de</strong>s (falabamos dun 73'8%), pero o mantemento lingüístico é moi<br />

problemático, entre outras razóns pola conciencia lingüística existente. As<br />

disposicións lexislativas sobre o galego <strong>de</strong>berían axu<strong>da</strong>r na modificación <strong>de</strong>sa<br />

conciencia, pero segundo os <strong>da</strong>tos presentados nun informe <strong>da</strong> CIG o galego<br />

non está presente no ensino tal como esixe a lei: as cifras falan dun<br />

incumprimento <strong>da</strong> norma en centros <strong>de</strong> educación infantil e primaria nun<br />

91,5%, en centros <strong>de</strong> ESO nun 77,3%, no bacharelato nun 87,5% e nos ciclos<br />

formativos nun 69%. De to<strong>da</strong>s maneiras, non pui<strong>de</strong>mos contrasta-la fiabili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

— 495 —


Margarita González González / Mónica Places Torrado<br />

dos <strong>da</strong>tos <strong>de</strong>ste informe, polo que as cifras po<strong>de</strong>n ser tal vez inexactas. O que si<br />

po<strong>de</strong>mos constatar é que <strong>da</strong> escola saen menos galegofalantes dos que entran.<br />

A política basea<strong>da</strong> na personali<strong>da</strong><strong>de</strong> dos <strong>de</strong>reitos lingüísticos trata <strong>de</strong><br />

favorece-los contactos entre membros <strong>de</strong> diferentes grupos, multiplicando as<br />

posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> lingua a nivel individual. Pero as áreas lingüísticas<br />

van máis alá dos límites <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autonómicas (o galego fálase en<br />

zonas <strong>de</strong> Asturias e <strong>de</strong> León) e faise máis difícil garanti-los <strong>de</strong>reitos dos<br />

individuos fóra <strong>da</strong> súa “rexión autónoma”.<br />

Fai falla un cambio <strong>de</strong> conciencia na colectivi<strong>da</strong><strong>de</strong>, sobre todo, nas persoas<br />

que dirixen as institucións, para <strong>da</strong>rlle vi<strong>da</strong> ó concepto <strong>de</strong> plurilingüismo e<br />

soluciona-lo problema <strong>de</strong> diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística <strong>da</strong> poboación que por agora<br />

non ten solución clara. A “<strong>de</strong>sigual<strong>da</strong><strong>de</strong>” <strong>de</strong>bería substituírse por unha<br />

“igual<strong>da</strong><strong>de</strong>” non individual, senón social, porque un Estado plurinacional ten e<br />

<strong>de</strong>be garanti-los <strong>de</strong>reitos lingüísticos dos seus ci<strong>da</strong>dáns e promover esas linguas<br />

a través do ensino, dunha proxección internacional, etc., e non ficar nas<br />

fronteiras.<br />

En conclusión, o futuro <strong>da</strong> lingua <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> non só dos falantes, senón tamén<br />

<strong>da</strong>s institucións. Non sabemos se cunha boa actuación <strong>de</strong>stas últimas se garante<br />

a supervivencia <strong>da</strong> lingua, pero polo menos non se po<strong>de</strong>ría dicir que<br />

<strong>de</strong>sapareceu por unha falta <strong>de</strong> igual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s para to<strong>da</strong>s e ca<strong>da</strong><br />

unha <strong>da</strong>s que se falan no mundo na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Bibliografía<br />

Heynold, Ch. (1999): “L'Union européenne: Jaardin d'É<strong>de</strong>n ou Tour <strong>de</strong> Babel?”.<br />

Terminologie et Traduction 3. 5-14.<br />

Lastra, Y. (1992): Sociolingüística para hispanoamericanos. Una introducción.<br />

México: El Colegio <strong>de</strong> México.<br />

López Morales, H. (1989): Sociolingüística. Madrid: Gredos.<br />

Miyoshi, M. (1999): “Globalization, Culture, and the University”, in Jameson,<br />

F. / Miyoshi, M. (eds.) (1999): The cultures of globalization. Durham /<br />

London: Duke University Press. 247-270<br />

Ninyoles, R. L. (1994): “España como país plurilingüe; líneas <strong>de</strong> futuro”, in<br />

Bastar<strong>da</strong>s, A.; Boix, E. (dirs.) (1994): ¿Un estado, una lengua? La<br />

organización política <strong>de</strong> la diversi<strong>da</strong>d lingüística. Barcelona: Ediciones<br />

Octaedro. 141-154<br />

Rojo, Guillermo (dir.) (1994): Lingua inicial e competencia lingüística en<br />

<strong>Galicia</strong>. A Coruña: Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />

Siguan, M. (1992): España plurilingüe. Madrid: Alianza Editorial.<br />

— 496 —


Convivencia e/ou supervivencia do galego como segun<strong>da</strong><br />

lingua na ensinanza multilingüe<br />

Marta González Louzao<br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Murcia<br />

Ócoñece-lo tema marco <strong>de</strong>sta Conferencia <strong>de</strong> Linguas Minoritarias e ver que<br />

algúns dos obxectivos que se preten<strong>de</strong>n <strong>de</strong>senvolver nela ían se-la problemática<br />

e os retos ós que tales linguas se enfrontan no ensino multilingüe, pensei na<br />

posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> colaborar con esta comunicación, baseándome na miña<br />

experiencia como ensinante <strong>de</strong> lingua galega na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Murcia.<br />

Polo tanto, o contido <strong>de</strong>sta comunicación está acoutado por uns parámetros<br />

espacio-temporais concretos; por un lado a Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Letras <strong>da</strong> cita<strong>da</strong><br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>, on<strong>de</strong> o galego forma parte dun abano <strong>de</strong> segun<strong>da</strong>s linguas que se<br />

lle ofrecen ó alumnado e, por outra ban<strong>da</strong>, centrareime só nos planos novos,<br />

enten<strong>da</strong>mos por isto, os planos reformados no ano 1995 -hoxe practicamente<br />

extinguidos- e os que actualmente se están completando, os reformados no ano<br />

1999.<br />

Comezarei por expor -<strong>de</strong> xeito moi breve- as circunstancias nas que se atopa<br />

o galego <strong>de</strong>ntro dos plans <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong>sta universi<strong>da</strong><strong>de</strong>, os cambios que<br />

experimentou <strong>de</strong>n<strong>de</strong> a súa implantación ata chegar á situación na que se atopa<br />

actualmente.<br />

A aparición do galego na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Murcia remóntanse ó ano 1983; foi<br />

a través do Departamento <strong>de</strong> Filoloxía Románica, Francesa, Italiana e Árabe<br />

que comezou a ser imparti<strong>da</strong> a materia Filoloxía Románica II (Galego) 76 no<br />

cuarto curso <strong>de</strong> Filoloxía Hispánica, en cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> optativa e con carácter<br />

anual. Aín<strong>da</strong> que os contidos <strong>de</strong>sta materia se cinguían, case <strong>de</strong> xeito exclusivo,<br />

ó campo <strong>da</strong> literatura, este é o punto <strong>de</strong> arranque do galego na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Murcia.<br />

Quixera resaltar neste punto -a modo <strong>de</strong> contraste coa situación que se creará<br />

logo cos novos plans <strong>de</strong> estudio- que, ó lado <strong>de</strong>sta materia, había outras<br />

optativas que o alumno podía elixir, pero que ningunha <strong>de</strong>las se trataba doutra<br />

lingua.<br />

Coa reforma dos plans <strong>de</strong> estudio do ano 1995 xurdirán as segun<strong>da</strong>s linguas<br />

como materias troncais, e nelas, o galego atopa a súa continuación; na vixencia<br />

<strong>de</strong>stes plans será cando se asine o Convenio entre a Dirección Xeral <strong>de</strong> Política<br />

Lingüística e a cita<strong>da</strong> universi<strong>da</strong><strong>de</strong>, comezando un lectorado que dura ata hoxe.<br />

76<br />

No terceiro curso <strong>da</strong> mesma especiali<strong>da</strong><strong>de</strong> impartíase Filología Románica I e no quinto curso<br />

Filología Románica III (catalán).<br />

— 497 —


Marta González Louzao<br />

No ano 1999 volvemos asistir a unha nova reforma, que, no tocante ás<br />

segun<strong>da</strong>s linguas, repercute tan só na <strong>de</strong>nominación (por exemplo no caso que<br />

nos concirne, a Segun<strong>da</strong> Lengua y su Literatura Gallegas I, II ou III pasan a<br />

chamarse Lengua ysuLiteratura Gallega I, II, e III) e no status, pois pasan a<br />

contemplarse como obrigatorias. Cambios que non nos resultan <strong>de</strong>terminantes<br />

para o que aquí queremos tratar.<br />

Concluíndo, <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o ano académico 1996/97 o galego vénse ofrecendo como<br />

segun<strong>da</strong> lingua nas titulacións <strong>de</strong> Filoloxía Francesa, Hispánica, Inglesa e<br />

Clásica; ben como troncal, ben como obrigatoria. E en cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> materia <strong>de</strong><br />

libre configuración para o resto <strong>de</strong> titulacións que a Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Murcia lle<br />

proporciona á súa comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> universitaria.<br />

Do propio nome do <strong>de</strong>partamento no que está inserido o Seminario <strong>de</strong><br />

Estudios galegos, xa se <strong>de</strong>duce a existencia <strong>de</strong> tres linguas máis á parte do<br />

galego: o italiano, o francés e o árabe; e <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> Área <strong>de</strong> Románicas aín<strong>da</strong> se<br />

ofrece outra máis, o catalán. Como é lóxico, e ó igual que na maioría <strong>da</strong>s<br />

universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s españolas, existen outros <strong>de</strong>partamentos <strong>de</strong> linguas que tamén<br />

ofrecen as súas como segun<strong>da</strong>s linguas; en concreto, na Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Letras <strong>de</strong><br />

Murcia, son o <strong>de</strong> Filoloxía Clásica <strong>de</strong>n<strong>de</strong> on<strong>de</strong> se ofrece o grego mo<strong>de</strong>rno e o <strong>de</strong><br />

Filoloxía Inglesa <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o cal se ofrecen o inglés e mailo alemán. Polo tanto,<br />

oito son as linguas ás que o alumno po<strong>de</strong> optar para obte-los créditos<br />

correspon<strong>de</strong>ntes á segun<strong>da</strong> lingua na que ten <strong>de</strong> matricularse, se é <strong>de</strong> filoloxía<br />

ou para cubri-los correspon<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> libre configuración se é doutra titulación.<br />

Se a esta exposición <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos reais lle engadimos un máis, que é o feito <strong>de</strong><br />

que estas linguas son imparti<strong>da</strong>s to<strong>da</strong>s elas na mesma franxa horaria, temos xa<br />

configurado a formulación do problema básico que constitúe o obxectivo <strong>de</strong>stas<br />

reflexións.<br />

A primeira dificulta<strong>de</strong> está servi<strong>da</strong>: o alumno só se matriculará en ca<strong>da</strong> ano<br />

académico dunha segun<strong>da</strong> lingua, se salvamos aqueles casos nos que o alumno<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> alternar dúas ou máis segun<strong>da</strong>s linguas no mesmo curso; casos nos que<br />

non imos entrar por seren os minoritarios, a<strong>de</strong>mais dos menos recomen<strong>da</strong>bles<br />

-pe<strong>da</strong>goxicamente falando-, máxime se temos en conta que na maioría dos casos<br />

se trata dun primeiro achegamento a estes idiomas e que, por riba, son materias<br />

cuadrimestrais.<br />

É agora cando quero retoma-la i<strong>de</strong>a que se expresa no título <strong>de</strong>sta<br />

comunicación e que lles transmito primeiro en forma <strong>de</strong> interrogante: ¿unha<br />

lingua minoritaria 77 coma o galego cando se ofrece no mesmo status, condicións<br />

77 Oconcepto <strong>de</strong> lingua minoritaria aquí empregado <strong>de</strong>be enten<strong>de</strong>rse segundo o estipulado na<br />

Carta europea <strong>da</strong>s linguas rexionais e minoritarias, aca<strong>da</strong><strong>da</strong> logo do Tratado Internacional<br />

controlado polo Consello <strong>de</strong> Europa e adoptado pola maioría dos estados membros <strong>da</strong> Unión<br />

Europea, pola que unha lingua minoritaria é aquela emprega<strong>da</strong> por unha parte <strong>da</strong> poboación dun<br />

estado e que non é dialectos <strong>da</strong>s linguas oficiais <strong>de</strong>se estado nin linguas <strong>de</strong> poboacións emigrantes<br />

ou linguas crea<strong>da</strong>s artificialmente.<br />

— 498 —


Convivencia e/ou supervivencia do galego como segun<strong>da</strong> lingua na ensinanza multilingüe<br />

e circunstancias que outras sete linguas máis, <strong>da</strong>s cales case to<strong>da</strong>s son<br />

maioritarias, convive ou sobrevive?<br />

Tentarei, neste tempo do que dispomos, <strong>da</strong>rlle unha resposta, quizais nin<br />

única nin contun<strong>de</strong>nte, pois así como a propia distancia que ca<strong>da</strong> un po<strong>de</strong><br />

enten<strong>de</strong>r entre os conceptos <strong>de</strong> convivencia e supervivencia é moi relativa, por<br />

forza tamén o ha <strong>de</strong> se-la conclusión á que se chegue.<br />

Continuemos por formulármo-la relación “lingua-alumno” que se orixina<br />

neste contexto.<br />

Den<strong>de</strong> a posición do alumno, á hora <strong>de</strong> elixir unha segun<strong>da</strong> lingua, ¿como<br />

contempla esta situación?, ¿como unha diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> oferta? ou en reali<strong>da</strong><strong>de</strong>,<br />

¿como unha autolimitación <strong>da</strong> propia oferta?<br />

Enten<strong>de</strong>ndo que, se este variado e na<strong>da</strong> pobre panel <strong>de</strong> idiomas que se lle<br />

ofrece ó alumno para que escolla a súa segun<strong>da</strong> lingua respon<strong>de</strong> ás necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

<strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> con criterios <strong>de</strong> racionali<strong>da</strong><strong>de</strong>, flexibili<strong>da</strong><strong>de</strong>, liber<strong>da</strong><strong>de</strong> académica e<br />

coherencia formativa, entón a resposta parece bastante clara; trataríase dunha<br />

varie<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> linguas, expostas ó criterio <strong>de</strong> elección do alumnado en función<br />

<strong>da</strong>s súas necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s persoais e/ou sociais. Pero esmiucémo-los pormenores<br />

<strong>de</strong>sta selección que o alumno <strong>de</strong>be levar a cabo a ver se, en ver<strong>da</strong><strong>de</strong>, este se<br />

sitúa ante a varie<strong>da</strong><strong>de</strong> ou ante a unici<strong>da</strong><strong>de</strong>, e en calquera caso cómo a afronta.<br />

Quixera aclarar que esta formulación en ningún momento está encara<strong>da</strong> á<br />

valoración, nin positiva nin negativa, dos actuais plans <strong>de</strong> estudio; o único que<br />

se preten<strong>de</strong> é, sobre a súa base, ve-la situación en si do galego como<br />

participante <strong>de</strong>sta plurali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> linguas nestas circunstancias que veño <strong>de</strong><br />

expor.<br />

O primeiro que parece obvio é preguntarse sobre os factores que<br />

condicionarán o alumno e qué criterios empregará á hora <strong>de</strong> escoller unha<br />

lingua entre estes oito idiomas que se lle ofrecen.<br />

Supoño que serán moitos máis dos que aquí poi<strong>da</strong>mos, queiramos ou<br />

cheguemos a saber, por razóns <strong>de</strong> tempo, <strong>de</strong> espacio e mesmo <strong>de</strong> ignorancia,<br />

pois é difícil abarcar tó<strong>da</strong>las circunstancias que poi<strong>da</strong>n ro<strong>de</strong>ar a un alumno á<br />

hora <strong>de</strong> face-la <strong>de</strong>vandita elección. A<strong>de</strong>mais, nesta exposición <strong>de</strong>sbotaremos<br />

aqueles que non respon<strong>da</strong>n a criterios estrictamente académicos; quero dicir,<br />

que imos omitir aquelas escollas en función do profesor que imparte a materia,<br />

<strong>da</strong> súa dificulta<strong>de</strong>/sinxeleza e outros similares;<br />

É <strong>de</strong> pensar que un dos primeiros criterios á hora <strong>da</strong> selección sexa o <strong>da</strong><br />

funcionali<strong>da</strong><strong>de</strong>; función que, sobre a base <strong>da</strong>s súas circunstancias persoais e<br />

sociais, unha lingua lle proporcione fronte a outra.<br />

Neste senso <strong>de</strong>beremos diferenciar entre aqueles alumnos que a escollen<br />

como materia <strong>de</strong> libre configuración e os que a teñen no seu propio plan <strong>de</strong><br />

estudios. Os primeiros, loxicamente, escollerán o idioma que mellor se lles<br />

axeite a esas necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s socio-persoais; poñamos por caso alumnos <strong>de</strong> Eco-<br />

— 499 —


Marta González Louzao<br />

nómicas, <strong>de</strong> Químicas, <strong>de</strong> Veterinaria ou dunha enxeñería calquera, ós que lles<br />

po<strong>de</strong> interesar moito máis o galego que calquera <strong>da</strong>s outras porque, se cadra, o<br />

seu futuro laboral téñeno claramente orientado cara a <strong>Galicia</strong>. Quizais sexa<br />

nestes casos on<strong>de</strong> mellor se plasme a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> coas súas pretensións<br />

que antes comentabamos.<br />

Para os segundos, para os futuros filólogos, quizais a cousa se complique un<br />

pouco máis e sexa aí on<strong>de</strong> poi<strong>da</strong>mos ve-la outra cara <strong>da</strong> moe<strong>da</strong>, a que formulabamos<br />

antes como autolimitación <strong>da</strong> oferta.<br />

A un estudiante <strong>de</strong> filoloxía, ¿que lle po<strong>de</strong> resultar máis funcional ter no seu<br />

expediente académico? ¿O inglés, o alemán, o francés e o italiano? ou ¿o galego<br />

e o catalán? En termos xerais, é evi<strong>de</strong>nte que os primeiros; pensemos, por<br />

exemplo, na posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> optar a un lectorado <strong>de</strong> español en calquera dos<br />

países que teñen por lingua oficial algunha <strong>da</strong>s menciona<strong>da</strong>s.<br />

Pero a un alumno <strong>de</strong> Filoloxía Francesa, Italiana ou Hispánica, e <strong>de</strong>ntro do<br />

criterio <strong>de</strong> funcionali<strong>da</strong><strong>de</strong> que estamos tratando, o normal é que a<strong>de</strong>mais lle<br />

interese elixir outras linguas románicas; é máis, parece, cando menos, bastante<br />

recomen<strong>da</strong>ble que un futuro filólogo hispánico non tivese que renunciar ó<br />

coñecemento doutras linguas que conforman o plurilingüismo do seu estado,<br />

que encima ten o privilexio <strong>de</strong> que se ofrezan na súa faculta<strong>de</strong>. Pero, como<br />

vimos <strong>de</strong> ver, o alumno so po<strong>de</strong>rá <strong>de</strong>cantarse por un único idioma.<br />

Entón, o seguinte paso, ó que o propio proceso nos leva, é ver cál é ese<br />

idioma ou idiomas máis seleccionados como segun<strong>da</strong>s linguas, e sobre todo,<br />

cómo e cánto repercute no galego, tanto se este é elixido coma se é rexeitado<br />

polo alumno.<br />

Das oito linguas que se ofrecen na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Murcia, a máis reclama<strong>da</strong><br />

é o inglés, seguíndoo o alemán, o francés e o italiano; este último moi solicitado<br />

polos alumnos <strong>de</strong> Historia e Arte que rematan os seus estudios nalgunha <strong>da</strong>s<br />

ci<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>ste país. A elección dos restantes vai estar <strong>de</strong>termina<strong>da</strong> por<br />

circunstancias moito máis específicas. O árabe, por exemplo, está a ver<br />

incrementa<strong>da</strong> a súa <strong>de</strong>man<strong>da</strong> por razóns socioculturais concretas: a emigración<br />

masiva <strong>de</strong>stes pobos no sur fará que non teña que pasar moito tempo para que<br />

no ensino primario e secun<strong>da</strong>rio se requiran mestres <strong>de</strong> árabe ou profesorado<br />

cun mínimo <strong>de</strong> coñecementos <strong>de</strong>sta lingua.<br />

O caso do catalán tamén se ve favorecido porque a menos <strong>de</strong> 100 quilómetros<br />

empeza a Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Valenciana; comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> que acolle a moitos dos<br />

estudiantes <strong>da</strong> rexión murciana nas súas convocatorias <strong>de</strong> oposicións ó ensino e<br />

noutros moitos campos nos que o idioma requirido é o catalán.<br />

O grego mo<strong>de</strong>rno é solicitado, sobre todo, por xente <strong>de</strong> Filoloxía Clásica, por<br />

cuestións <strong>de</strong> afini<strong>da</strong><strong>de</strong> e complementarie<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Centrémonos, pois, en ver quén son os que optan polo galego. Para estes<br />

<strong>da</strong>tos acóllome á experiencia e á enquisa -totalmente anónima- que, nos pri-<br />

— 500 —


Convivencia e/ou supervivencia do galego como segun<strong>da</strong> lingua na ensinanza multilingüe<br />

meiros días <strong>de</strong> clase, lle entrego ó meu alumnado e na que unha <strong>da</strong>s preguntas é<br />

sobre a intencionali<strong>da</strong><strong>de</strong> na escolla do galego como segun<strong>da</strong> lingua.<br />

A<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> ter en conta que galegos hai en to<strong>da</strong>s partes, a Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

Autónoma <strong>de</strong> Murcia, en concreto a ci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Cartaxena, conta cun <strong>da</strong>to moi<br />

positivo para estes efectos, trátase do intercambio <strong>de</strong> traballadores <strong>da</strong> mariña<br />

que mantén co Ferrol. Son numerosos os alumnos, fillos <strong>de</strong> galegos, asentados<br />

ou <strong>de</strong> paso, que ven a oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> seguir e, incluso, en moitos casos <strong>de</strong><br />

iniciarse, coa súa lingua materna.<br />

O Camiño <strong>de</strong> Santiago conséguenos a<strong>de</strong>ptos que, <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> que<strong>da</strong>r<br />

impresionados coa paisaxe, a xente e/ou a gastronomía galega, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n<br />

achegarse máis <strong>de</strong> preto á súa lingua, historia e cultura. Nesta mesma situación<br />

caberían aqueles que, sen teren feito o Camiño, visitan <strong>Galicia</strong> por calquera<br />

outra razón e <strong>de</strong>sexan coñecer tamén a súa lingua.<br />

E por qué non, tamén aquí po<strong>de</strong>mos recorrer á expresión idiomática que di<br />

que “o amor move montañas”, neste caso linguas. Pois son numerosos os que<br />

escollen como segun<strong>da</strong> lingua o galego porque teñen o/a seu/súa respectivo/a<br />

mozo/a en <strong>Galicia</strong>.<br />

E por último, que<strong>da</strong>ría o grupo que, mal que nos pese, constitúe a porcentaxe<br />

máis baixa e <strong>da</strong>lgunha maneira é o que nos dá resposta á pregunta coa que<br />

iniciaba esta comunicación e que, ó mesmo tempo, xustifica o seu título. Este<br />

grupo sería o formado por aqueles alumnos -totalmente alleos a <strong>Galicia</strong>- pero<br />

que, ben como estudiantes dunha filoloxía e que, por tanto, enten<strong>de</strong>n a<br />

necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> coñece-las linguas máis próximas, ben aqueles doutras licenciaturas<br />

pero que senten inquietu<strong>de</strong>s respecto dunha lingua e dunha cultura que<br />

existe a máis <strong>de</strong> 1000 quilómetros. Pero, sobre todo, o primeiro grupo <strong>de</strong> seguro<br />

sería moito más amplo se estas oito linguas non fosen imparti<strong>da</strong>s á mesma hora,<br />

é dicir, se o alumno non se vise na obriga <strong>de</strong> ter que sacrifica-lo galego por un<br />

inglés ou francés que, <strong>de</strong> antemán, sabe que, unha vez chega<strong>da</strong> a inserción na<br />

vi<strong>da</strong> laboral, lle abrirán máis camiños.<br />

Non quixera rematar sen polo menos mencionar, pois a ver<strong>da</strong><strong>de</strong> é que po<strong>de</strong>ría<br />

ser perfectamente tema único para outra sesión, outro aspecto que, <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o meu<br />

punto <strong>de</strong> vista, <strong>de</strong>bemos ter en conta cando valorémo-la elección ou<br />

rexeitamento do galego como segun<strong>da</strong> lingua por parte do alumno.<br />

Tódolos <strong>da</strong>tos aquí expostos, como dixen ó principio, están cinguidos a un<br />

espacio concreto, á Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Murcia, e esta, como todos sabemos, é<br />

unha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> monolingüe. Isto supón unha menor concienciación e familiari<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

co bilingüismo, chegando incluso, nalgúns casos, a facerse manifesto<br />

un claro sentimento <strong>de</strong> rexeitamento cara ás linguas rexionais. Adoitan partir <strong>da</strong><br />

existencia dun certo hermetismo nas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s que posúen lingua propia<br />

a<strong>de</strong>mais do español. De feito, un <strong>da</strong>to real é que unha alta porcentaxe dos<br />

— 501 —


Marta González Louzao<br />

alumnos matriculados en galego son <strong>de</strong> vilas valencianas, limítrofes coa Rexión<br />

Murciana.<br />

Ata aquí estes apuntamentos que po<strong>de</strong>rían ser moito máis ampliados,<br />

reflexionados e <strong>de</strong>batidos, pois aín<strong>da</strong> que se trata <strong>da</strong> situación do galego nunha<br />

universi<strong>da</strong><strong>de</strong> concreta, son perfectamente extensibles a outros espacios e mesmo<br />

a outras linguas minoritarias.<br />

Apuntamentos cos que se tentou analizar algunhas <strong>da</strong>s trabas coas que o<br />

galego ten que loitar para ergue-la súa voz a carón doutras linguas no ensino<br />

multilingüe universitario, pois, <strong>da</strong>lgún xeito, este era o tema que se pretendía<br />

<strong>de</strong>senvolver nesta ocasión, pero non esquezamos que para que poi<strong>da</strong>mos<br />

formular esta problemática é necesario iso, que o galego estea a carón <strong>de</strong><br />

linguas maioritarias e minoritarias, que conviva e que sobreviva se ten que<br />

facelo.<br />

— 502 —


Proyecto LINMITER<br />

(Terminología <strong>de</strong> lenguas latinas minoritarias europeas)<br />

Vitelio Herrera<br />

Unión Latina<br />

0. Introducción<br />

El proyecto Linmiter se sitúa en el marco <strong>de</strong> las acciones implementa<strong>da</strong>s por<br />

la Comisión Europea programa<strong>da</strong>s en pro <strong>de</strong> la protección y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las<br />

lenguas regionales o minoritarias <strong>de</strong> Europa. Este proyecto se realiza bajo la<br />

coordinación <strong>de</strong> la Dirección Terminología e Industrias <strong>de</strong> la Lengua (Dtil) <strong>de</strong> la<br />

Unión Latina con el apoyo <strong>de</strong> la Comisión Europea.<br />

La Dtil se ocupa <strong>de</strong>l enriquecimiento <strong>de</strong> las terminologías <strong>de</strong> las lenguas<br />

latinas, <strong>de</strong> la cooperación en materia <strong>de</strong> industrias <strong>de</strong> la lengua, y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />

y la utilización <strong>de</strong> las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación telemática en los países latinos.<br />

Las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> la Dtil se realizan esencialmente en las cinco lenguas<br />

oficiales <strong>de</strong> la Unión Latina: español, francés, italiano, portugués y rumano. Sin<br />

embargo, paralelamente, la Dtil ejecuta acciones que favorecen el <strong>de</strong>sarrollo<br />

terminológico <strong>de</strong> otras lenguas <strong>de</strong> los Estados miembros <strong>de</strong> la Organización.<br />

De esta manera, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace varios años, la Dtil se ocupa <strong>de</strong> una manera más<br />

sistemática <strong>de</strong> la terminología <strong>de</strong> las lenguas latinas regionales localiza<strong>da</strong>s en el<br />

marco <strong>de</strong> la latini<strong>da</strong>d.<br />

En relación con el proyecto Linmiter, esta dirección se propone coordinar un<br />

conjunto <strong>de</strong> trabajos terminológicos, los cuales compren<strong>de</strong>rían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

elaboración <strong>de</strong> léxicos <strong>de</strong> base hasta trabajos <strong>de</strong> mayor compleji<strong>da</strong>d, relativos a<br />

siete lenguas europeas <strong>de</strong> origen latino: catalán, corso, friulano, gallego, ladino,<br />

occitano y sardo.<br />

1. Objetivos<br />

Este proyecto tiene como objetivo general favorecer el <strong>de</strong>sarrollo<br />

lexicográfico y terminológico <strong>de</strong> las lenguas latinas minoritarias europeas en un<br />

marco <strong>de</strong> cooperación panlatina.<br />

1.1. Objetivos principales<br />

a. Fomentar la producción terminológica <strong>de</strong> las lenguas latinas minoritarias<br />

europeas<br />

b. Ofrecer una formación <strong>de</strong> terminología en miras <strong>de</strong> crear un equipo <strong>de</strong><br />

especialistas autóctonos<br />

c. Coordinar trabajos terminológicos multilingües<br />

d. Elaborar léxicos especializados multilingües<br />

— 503 —


Vitelio Herrera<br />

1.2. Objetivos específicos<br />

a. Realizar un estudio sociolingüístico a fin <strong>de</strong> obtener una visión panorámica<br />

<strong>de</strong> la situación actual <strong>de</strong> las lenguas en estudio.<br />

b. Organizar un programa <strong>de</strong> formación especializa<strong>da</strong> en terminología.<br />

c. Definir una serie <strong>de</strong> principios metodológicos comunes aplicables a la<br />

elaboración <strong>de</strong> trabajos terminológicos multilingües.<br />

d. Coordinar la realización <strong>de</strong> un primer vocabulario multilingüe.<br />

e. Crear un sitio web para permitir la difusión <strong>de</strong> las informaciones generales<br />

y los resultados obtenidos (estudio sociolinguístico, trabajos terminológicos,<br />

etc.) relativos a las lenguas estudia<strong>da</strong>s.<br />

2. Desarrollo<br />

La Dirección Terminología e Industrias <strong>de</strong> la Lengua <strong>de</strong> la Unión Latina a fin<br />

<strong>de</strong> llevar a cabo la coordinación <strong>de</strong>l proyecto Linmiter, estableció un plan<br />

general <strong>de</strong> trabajo que compren<strong>de</strong> las siguientes etapas:<br />

2.1. Estudio previo<br />

La primera parte <strong>de</strong> este proyecto se <strong>de</strong>sarrolló durante el período 1999-2000<br />

ytuvo como finali<strong>da</strong>d la elaboración <strong>de</strong> un estudio <strong>de</strong>stinado a permitir <strong>de</strong>finir<br />

la situación actual <strong>de</strong> las lenguas estudia<strong>da</strong>s así como también sus necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

en materia <strong>de</strong> terminología.<br />

La Dtil se encargó <strong>de</strong> organizar un equipo <strong>de</strong> trabajo compuesto por<br />

instituciones y/o representantes <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> las lenguas <strong>de</strong> estudio y<br />

consi<strong>de</strong>rados como miembros asociados <strong>de</strong>l proyecto. Los miembros<br />

participantes en el proyecto Linmiter son: el Centro Catalán <strong>de</strong> Terminología,<br />

Termcat, Barcelona, España; el Centro <strong>de</strong> Investigaciones <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

Córcega; el Departamento <strong>de</strong> Lenguas Germánicas y Romanas <strong>de</strong> la<br />

Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Udine, Italia; el Servicio <strong>de</strong> Planificación y Elaboración <strong>de</strong> la<br />

Lengua Ladina, SPELL, <strong>de</strong> Vigo di Fassa, Italia; el Servicio <strong>de</strong> Normalización<br />

Lingüística, SNL, <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela, España; el<br />

Centro <strong>de</strong> Terminología <strong>de</strong> la Lengua Gallega, Termigal, Santiago <strong>de</strong><br />

Compostela, España; el Grupo <strong>de</strong> Iniciativa para la Elaboración <strong>de</strong> un<br />

Diccionario Informatizado <strong>de</strong> la Lengua Occitana, GIDILOC, Montpellier,<br />

Francia; y la editorial Papiros, Nuoro, Cer<strong>de</strong>ña. .<br />

Se realizó una encuesta sociolingüística con la colaboración <strong>de</strong> los miembros<br />

asociados a fin <strong>de</strong> establecer un balance <strong>de</strong> la situación específica <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> uno<br />

<strong>de</strong> los grupos lingüísticos consi<strong>de</strong>rados. De esta manera, se elaboró y distribuyó<br />

un cuestionario para luego recolectar informaciones y analizar los resultados.<br />

Esta primera etapa <strong>de</strong>l proyecto permitió conocer mejor los aspectos<br />

socioculturales lexicográficos y terminológicos actuales <strong>de</strong> las lenguas latinas<br />

— 504 —


Proyecto LINMITER (Terminología <strong>de</strong> lenguas latinas minoritarias europeas)<br />

minoritarias europeas estudia<strong>da</strong>s, así como también <strong>de</strong>finir sus a<strong>de</strong>lantos y<br />

necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />

Los resultados <strong>de</strong> la encuesta fueron presentados en una reunión <strong>de</strong><br />

información organiza<strong>da</strong> en la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela, España<br />

en el mes <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1999 y publicados en el sitio web www.linmiter.net<br />

creado como instrumento <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong>l proyecto Linmiter.<br />

El análisis <strong>de</strong> los resultados permitió i<strong>de</strong>ntificar la dispari<strong>da</strong>d existente en<br />

relación con el nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las lenguas consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s en este proyecto.<br />

2.2. Formación<br />

La segun<strong>da</strong> etapa <strong>de</strong>l proyecto Linmiter comenzó <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber realizado<br />

el estudio sociolingüístico y consi<strong>de</strong>rado los resultados obtenidos. Se procedió a<br />

la organización <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> formación básica <strong>de</strong> terminología ofrecido a<br />

un grupo <strong>de</strong> participantes compuesto por representantes <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> las<br />

lenguas estudia<strong>da</strong>s.<br />

Este programa <strong>de</strong> formación tuvo lugar en la ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Barcelona, España, y<br />

fue realizado en colaboración con el Centro Catalán <strong>de</strong> Terminología, Termcat.<br />

De esta manera se organizó un seminario intensivo teórico-práctico don<strong>de</strong><br />

fueron impartidos los rudimentos básicos <strong>de</strong> la terminología y los principios<br />

metodológicos necesarios para la elaboración <strong>de</strong> un primer léxico multilingüe.<br />

El programa <strong>de</strong> formación comprendió los siguientes temas generales:<br />

nociones básicas <strong>de</strong> la terminología, investigación terminológica puntual y<br />

sectorial, la normalización terminológica, la metodología para la elaboración <strong>de</strong><br />

un trabajo terminológico, y las diversas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> un centro <strong>de</strong><br />

terminología.<br />

2.3. Producción<br />

La formación <strong>de</strong> base ofreci<strong>da</strong> por los especialistas catalanes permitió a los<br />

participantes <strong>de</strong>l seminario antes mencionado comenzar a trabajar en la<br />

elaboración <strong>de</strong> un léxico <strong>de</strong> términos <strong>de</strong> base relacionados con el medio<br />

ambiente.<br />

Se ha previsto la elaboración <strong>de</strong> diversos productos terminológicos para<br />

respon<strong>de</strong>r a las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s específicas <strong>de</strong> las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas<br />

consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s en este proyecto.<br />

3. Conclusión<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una activi<strong>da</strong>d terminológica en el contexto <strong>de</strong> las lenguas<br />

latinas minoritarias europeas permitirá, en primer lugar, <strong>de</strong>signar, <strong>de</strong>scribir y<br />

clasificar <strong>de</strong> manera coherente las nuevas reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s y luego, favorecer la<br />

comunicación en los planos científico y técnico.<br />

— 505 —


Vitelio Herrera<br />

Sin embargo, es importante señalar que la planificación lingüística y<br />

terminológica <strong>de</strong> las lenguas minoritarias estudia<strong>da</strong>s <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong>l estatuto que<br />

tiene ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> estas lenguas.<br />

La creativi<strong>da</strong>d léxica constituye indiscutiblemente un componente esencial en<br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una lengua y la terminología es uno <strong>de</strong> los mecanismos que<br />

contribuye a su enriquecimiento. En este sentido, consi<strong>de</strong>ramos la terminología<br />

no solamente como un objeto <strong>de</strong> investigación sino también <strong>de</strong> difusión y <strong>de</strong><br />

implantación, lo que garantiza una mayor vitali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las lenguas latinas<br />

minoritarias europeas.<br />

— 506 —


Cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e traducción xurídica, dúas<br />

notables ausencias no ensino universitario do <strong>de</strong>reito<br />

Xosé L. Janeiro Espiñeira<br />

É verdá que hoxe non usan<br />

o noso idioma gallego<br />

para leis, nin escrituras,<br />

nas oficinas, nin templos,<br />

nin poñen <strong>de</strong>claraciós,<br />

nin esten<strong>de</strong>n testamentos,<br />

<strong>de</strong> maneira que a mil probes<br />

lles meten gato por coello<br />

A cita coa que dá comezo esta comunicación pertence á obra A gaita gallega,<br />

publica<strong>da</strong> en 1853. A <strong>de</strong>nuncia que se fai nela non podía ser máis ace<strong>da</strong>, aín<strong>da</strong><br />

que estea en verso. O seu autor, Xoán Manuel Pintos, eminente xurista que<br />

exerceu como avogado, xuíz e rexistrador <strong>da</strong> propie<strong>da</strong><strong>de</strong> ben coñecía do que<br />

escribía. No seu tempo, como acontece ó longo <strong>de</strong> todo o século XIX, os textos<br />

constitucionais silenciaron a cuestión <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> plurilingüe <strong>de</strong> España. Así e<br />

todo, ese silencio mantido polos constituíntes <strong>de</strong> 1812, 1837, 1845 e 1869 non<br />

foi seguido <strong>de</strong> pru<strong>de</strong>nte mutismo e neutrali<strong>da</strong><strong>de</strong> por parte do lexislador<br />

ordinario. Á beira <strong>da</strong> preterición cometi<strong>da</strong> a través <strong>da</strong>s constitucións<br />

<strong>de</strong>cimónonicas, a lexislación inferior en rango foi minando o terreo alí on<strong>de</strong><br />

abrollaba un uso público <strong>da</strong>s linguas españolas diferentes <strong>da</strong> castelá. Son<br />

numerosos os exemplos <strong>de</strong> proscrición e prohibición. Moitos <strong>de</strong>les parecerán<br />

choqueiros agora. En 1892 o ministro <strong>de</strong> Instrucción Pública, o con<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Romanones, prohibe ensinar catecismo nas escolas públicas se non se facía en<br />

castelán. En 1896 a Dirección General <strong>de</strong> Correos y Telégrafos prohibe falar<br />

por teléfono se non se telecomunicaba en castelán. A esta época pertence a ata<br />

hai pouco vixente Lei <strong>de</strong> Axuizamento Civil, promulga<strong>da</strong> no ano 1881.<br />

Hoxe en día a cooficialización dos <strong>de</strong>reitos lingüísticos <strong>de</strong>creta<strong>da</strong> pola<br />

Constitución <strong>de</strong> 1978, seguindo a liña inaugura<strong>da</strong> pola <strong>de</strong> 1931, presupón un<br />

marco lexislativo potencialmente distinto e distante ó <strong>da</strong> época <strong>de</strong> Xoán Manuel<br />

Pintos. Con este novo or<strong>de</strong>namento xurídico foi promulga<strong>da</strong>, 119 anos <strong>de</strong>spois<br />

<strong>da</strong> vella norma procesual <strong>de</strong>cimonónica, a Lei 1/2000, <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> xaneiro, <strong>de</strong><br />

Axuizamento Civil. A nova norma contén un punto no que cómpre reparar, o<br />

artigo 142. Asunto minúsculo, mais non simple obxecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>lectación<br />

franciscana. Leva por epígrafe “Lingua oficial” e <strong>da</strong> súa aplicación han <strong>de</strong>rivar<br />

importantes efectos sociolingüísticos. Cuantitativamente, como norma<br />

reguladora dos proce<strong>de</strong>mentos, a Lei <strong>de</strong> Axuizamento Civil ten unha gran<br />

trascen<strong>de</strong>ncia práctica por canto a súa aplicación afecta a numerosísimas<br />

actuacións xudiciais. Segundo <strong>da</strong>tos <strong>da</strong> Memoria anual do Consello Xeral do<br />

— 507 —


Xosé L. Janeiro Espiñeira<br />

Po<strong>de</strong>r Xudicial, tan só na or<strong>de</strong> xurisdiccional civil, on<strong>de</strong> a aplicación <strong>da</strong> lei é<br />

directa -<strong>de</strong>ixando á parte a xurisdicción contencioso-administrativa, a penal e<br />

mais a laboral- rexistráronse no ano 1998 un total <strong>de</strong> 515.698 asuntos civís<br />

contenciosos, dos que 33.876 correspon<strong>de</strong>ron a <strong>Galicia</strong>. Constátese <strong>de</strong> paso que,<br />

fronte á tópica visión tradicional <strong>de</strong>sta nación como un viveiro conflictual <strong>de</strong><br />

litixiosi<strong>da</strong><strong>de</strong>, en porcentaxe por ca<strong>da</strong> cen mil habitantes <strong>Galicia</strong> que<strong>da</strong> con 1240<br />

asuntos contenciosos civís por <strong>de</strong>baixo <strong>da</strong> media estatal que chega ós 1356<br />

asuntos por cen mil habitantes. Sumando todos os proce<strong>de</strong>mentos civís, fosen<br />

contenciosos ou non, a litixiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> civil no conxunto do Estado rexistrou nese<br />

ano 1998 un total <strong>de</strong> 773.000 asuntos, preto <strong>de</strong> 2.000 por ca<strong>da</strong> 100.000<br />

habitantes. Abon<strong>da</strong> con esta enxurra<strong>da</strong> <strong>de</strong> cifras, <strong>de</strong> seu ben elocuente <strong>da</strong><br />

trascen<strong>de</strong>ncia sociolingüística que po<strong>de</strong> atinxir unha regulación legal tan cativa<br />

<strong>de</strong> expresión. A<strong>de</strong>mais, cualitativamente, ten gran valor pola súa potencial<br />

aplicabili<strong>da</strong><strong>de</strong> a todos os ci<strong>da</strong>dáns, a diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> asuntos nos que interveñen<br />

os órganos xurisdiccionais, o elevado status sociocultural do po<strong>de</strong>r xudicial que<br />

po<strong>de</strong> ser tomado como referente lingüístico e pola diseminación territorial dos<br />

xulgados.<br />

Arecente promulgación <strong>da</strong> Lei <strong>de</strong> Axuizamento Civil vén a consoli<strong>da</strong>r unha<br />

regulación que xa se anticipou coa reforma opera<strong>da</strong> por medio <strong>da</strong> Lei Orgánica<br />

16/1994, <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> novembro, sobre o articulado <strong>da</strong> Lei Orgánica do Po<strong>de</strong>r<br />

Xudicial <strong>de</strong> 1985, recorri<strong>da</strong> no seu día pero vali<strong>da</strong><strong>da</strong> polo Tribunal<br />

Constitucional por medio <strong>da</strong> sentencia <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2000. Con algunhas<br />

variacións, nesta nova lexislación procesual séguese para o tema que aquí<br />

interesa o preceptuado polo artigo 231 <strong>da</strong> referi<strong>da</strong> lei orgánica. A re<strong>da</strong>cción<br />

<strong>da</strong><strong>da</strong> ó artigo 142 <strong>da</strong> Lei <strong>de</strong> Axuizamento Civil -aín<strong>da</strong> sen código en galego-<br />

establece prima facie, no seu punto primeiro o que segue: “En to<strong>da</strong>s as<br />

actuacións xudiciais, os xuíces, maxistrados, fiscais, secretarios xudiciais e<br />

<strong>de</strong>mais funcionarios <strong>de</strong> xulgados e tribunais usarán o castelán, lingua oficial do<br />

Estado”. Reparemos no subliñado: sen excepción, “en to<strong>da</strong>s as actuacións<br />

xudiciais”, tanto orais como escritas, se exhorta ou comina, pola contun<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>da</strong> forma verbal emprega<strong>da</strong> “usarán”, á expresión <strong>de</strong> todos os órganos xudiciais<br />

en castelán, idioma ó que se cualifica como “lingua oficial do Estado”, tal vez<br />

<strong>de</strong> xeito retórico, como epíteto -<strong>de</strong> non ser oficial non se po<strong>de</strong>ría prescribir o<br />

seu uso- ou intenciona<strong>da</strong>mente para diferenciar mediante filigrana conceptual<br />

xurídico-política o que constitúe Estado do que constitúe Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

Autónoma, por máis que to<strong>da</strong>s e ca<strong>da</strong> unha <strong>de</strong>stas sexan Estado. No apartado<br />

dous do artigo establécese que “os xuíces, maxistrados, secretarios xudiciais,<br />

fiscais -aquí en distinta or<strong>de</strong> xerárquica á estableci<strong>da</strong> no punto primeiro- e<br />

<strong>de</strong>mais funcionarios <strong>de</strong> xulgados e tribunais po<strong>de</strong>rán usar tamén a lingua oficial<br />

propia <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma”. Obsérvese a diferente fórmula expresiva<br />

escolli<strong>da</strong> para se referir á lingua oficial propia non do Estado -segundo a dicción<br />

— 508 —


Cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e traducción xurídica<br />

<strong>da</strong> lei- senón <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma: on<strong>de</strong> antes, referido ó castelán había<br />

un imperativo “usarán” agora hai un potestativo “po<strong>de</strong>rán usar”. A re<strong>da</strong>cción<br />

asimétrica <strong>de</strong>ste enunciado non dá agochado por riba dunha tona formal <strong>de</strong><br />

cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística unha larva<strong>da</strong> or<strong>de</strong>nación diglósica <strong>da</strong>s linguas do<br />

proce<strong>de</strong>mento xudicial. Con diferenciación inxustificable. De man<strong>da</strong>to <strong>de</strong> uso<br />

do castelán a permisivi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> uso “tamén” <strong>da</strong> outra lingua propia. Case que <strong>de</strong><br />

norma a excepción, <strong>de</strong> <strong>de</strong>reito a gracia, <strong>de</strong> faculta<strong>de</strong> a mera tolerancia. Neste<br />

aspecto, a re<strong>da</strong>cción inicial do artigo 231 <strong>da</strong> Lei Orgánica do Po<strong>de</strong>r Xudicial <strong>de</strong><br />

1985 non aproveitou para corrixir esta discrimación a reforma opera<strong>da</strong> en 1994,<br />

nin tampouco se viu posteriormente mellora<strong>da</strong> na re<strong>da</strong>cción do artigo 142 <strong>da</strong><br />

nova Lei <strong>de</strong> Axuizamento Civil <strong>de</strong> 2000.<br />

Aín<strong>da</strong> máis, por se o anterior non abon<strong>da</strong>se, como corolario ó privilexio legal<br />

<strong>de</strong> permisivi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> uso marxinal, secun<strong>da</strong>rio, subalterno -“tamén”- <strong>da</strong> lingua<br />

oficial propia <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma, arbítrase unha limitación no uso <strong>de</strong><br />

“xuíces, maxistrados -dobre <strong>de</strong>nominación xerarquiza<strong>da</strong> para o que en esencia é<br />

un mesmo corpo, orgánica e funcionalmente-, fiscais e <strong>de</strong>mais funcionarios”<br />

-póñase a or<strong>de</strong> que se prefira-, para os que se dispón: “po<strong>de</strong>rán usar tamén a<br />

lingua oficial propia <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma, se ningunha <strong>da</strong>s partes se<br />

opuxer, alegando <strong>de</strong>scoñecemento <strong>de</strong>la que pui<strong>de</strong>r producir in<strong>de</strong>fensión”. E<br />

aquí é on<strong>de</strong> a pregoa<strong>da</strong> cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística <strong>da</strong> Administración <strong>de</strong> Xustiza<br />

que<strong>da</strong> relega<strong>da</strong> á condición <strong>de</strong> simple suboficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> lingua propia, ó pairo<br />

<strong>da</strong> posible obxección <strong>da</strong>lgunha parte que se opoña alegando in<strong>de</strong>fensión. Diante<br />

<strong>de</strong>se presunto <strong>de</strong>scoñecemento lingüístico a previsión do lexislador non po<strong>de</strong>ría<br />

ser máis expeditiva e collendo polo atallo acaba acernando o xa en por si<br />

minguado uso <strong>da</strong>s linguas cooficiais polos órganos <strong>da</strong> Administración <strong>de</strong><br />

Xustiza. Pasamos dun postulado bilingüismo oficial a un pragmático<br />

monolingüismo real, obviamente en castelán. Esta inicua “solución” tratan <strong>de</strong><br />

xustificala algúns tratadistas coa invocación <strong>da</strong> regra xeral <strong>de</strong> uso do castelán<br />

que seica se po<strong>de</strong> inferir do artigo 3.1 <strong>da</strong> Constitución española que establece a<br />

obriga <strong>de</strong> coñecemento do castelán a todos os españois. Mais, aín<strong>da</strong> partindo<br />

<strong>de</strong>sta coñeci<strong>da</strong> discriminación constitucional, a previsión legal <strong>de</strong> tronzar o uso<br />

dunha lingua que se predica cooficial e propia simplemente cando unha parte<br />

alega <strong>de</strong>scoñecemento non se po<strong>de</strong> cohonestar co <strong>de</strong>ber constitucional <strong>de</strong><br />

respecto, protección e promoción lingüística. A<strong>de</strong>mais, non se prevé legalmente<br />

ningunha posible oposición procesual cando o <strong>de</strong>scoñecemento que poi<strong>da</strong><br />

producir in<strong>de</strong>fensión se dá respecto do castelán. Neste suposto, o proceso<br />

continúa en castelán, por máis que a reali<strong>da</strong><strong>de</strong> sociolingüística nos forneza<br />

exemplos cotiáns <strong>de</strong> xustizables monolingües nun idioma español oficial non<br />

castelán. ¿Cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística asimétrica ou suboficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística?<br />

En xustiza, con minúscula, a solución po<strong>de</strong>ría vir <strong>da</strong><strong>da</strong> pola creación dun<br />

servicio <strong>de</strong> traducción lingüística que permitise superar sen menoscabo esta<br />

— 509 —


Xosé L. Janeiro Espiñeira<br />

colisión entre o <strong>de</strong>reito ó uso dunha lingua oficial e o <strong>de</strong>reito á tutela xudicial<br />

efectiva. E máis ó termos en conta o disposto polo apartado tres do mesmo<br />

artigo 142 <strong>da</strong> LAC para o emprego <strong>da</strong>s linguas cooficiais polas partes,<br />

procuradores, avogados, testemuñas e peritos, os que sen ningunha limitación<br />

“po<strong>de</strong>rán utilizar a lingua que sexa tamén oficial na Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma do<br />

territorio no que teñan lugar as actuacións xudiciais, tanto en manifestacións<br />

orais como escritas”. Se os particulares e profesionais externos pero vinculados<br />

á promoción e acción <strong>da</strong> xustiza non ven restrinxido o exercicio individual do<br />

<strong>de</strong>reito ó bilingüismo, tampouco os órganos persoais <strong>da</strong> Administración <strong>de</strong><br />

Xustiza, instala<strong>da</strong> esta nun inveterado monolingüismo en castelán <strong>de</strong>berían ter<br />

que contar coa aquiescencia <strong>da</strong>s partes intervintes no proceso para o libre<br />

exercicio <strong>da</strong> súa opción idiomática.<br />

Máis pexas. O apartado catro do mesmo precepto establece a vali<strong>de</strong>z e<br />

eficacia <strong>da</strong>s actuacións xudiciais e os documentos presentados no idioma oficial<br />

<strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma, mais dispón que se proce<strong>de</strong>rá á súa traducción “a<br />

instancia <strong>de</strong> parte que alegue in<strong>de</strong>fensión” -empeorando a re<strong>da</strong>cción <strong>da</strong> Lei<br />

Orgánica do Po<strong>de</strong>r Xudicial, “alegando <strong>de</strong>scoñecemento que pui<strong>de</strong>r producir<br />

in<strong>de</strong>fensión”-. É dicir, conséntese <strong>de</strong> iure a vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> actuacións xa <strong>de</strong> feito<br />

excepcionais, en lingua propia pero marxinais, sobre as que se legaliza a ameaza<br />

<strong>de</strong> veto <strong>da</strong>s partes litigantes. Tamén se proce<strong>de</strong>rá á traducción <strong>da</strong>s actuacións<br />

xudiciais e os documentos presentados no idioma oficial propio “cando así o<br />

dispoñan as leis”. Ollo porque esta cláusula <strong>de</strong> reserva <strong>de</strong>ixa entreaberta unha<br />

vía <strong>de</strong> excepcionali<strong>da</strong><strong>de</strong> que po<strong>de</strong> <strong>de</strong> lege feren<strong>da</strong> abrir fen<strong>da</strong>s no principio<br />

xeral <strong>de</strong> bilingüismo.<br />

Para pór remate ó exame <strong>de</strong>ste artigo 142 <strong>da</strong> Lei <strong>de</strong> Axuizamento Civil un<br />

último apuntamento: dispón para as actuacións orais que o Tribunal -haberá que<br />

enten<strong>de</strong>r tamén incluído o xuíz, en órganos unipersoais, explicitamente indicado<br />

na Lei Orgánica do Po<strong>de</strong>r Xudicial- “po<strong>de</strong>rá habilitar como intérprete a<br />

calquera persoa coñecedora <strong>da</strong> lingua emprega<strong>da</strong>, previo xuramento ou<br />

promesa <strong>de</strong> fiel traducción”. Este enunciado, que se <strong>de</strong>senvolve no artigo<br />

seguinte, “Intervención <strong>de</strong> intérpretes”, <strong>de</strong>bería ser obxecto <strong>de</strong> máis <strong>de</strong>ti<strong>da</strong><br />

análise, mais sinalemos tan só dúas consi<strong>de</strong>racións: primeira, que non se require<br />

ningunha titulación ou acreditación <strong>de</strong> competencia lingüística específica para<br />

tan importante función <strong>de</strong> auxilio xudicial. E segun<strong>da</strong>, a traducción<br />

especializa<strong>da</strong>, xurídica, po<strong>de</strong> erixirse en garantía do libre exercicio individual <strong>de</strong><br />

bilingüismo. Cando se emprega o sintagma “traducción xurídica” faise sensu<br />

lato, cunha acepción finalista, integradora, enten<strong>de</strong>ndo por xurídica to<strong>da</strong><br />

traducción <strong>de</strong> textos e documentos que poi<strong>da</strong>n surtir efecto en or<strong>de</strong> a calquera<br />

porce<strong>de</strong>mento xudicial ou con trascen<strong>de</strong>ncia xurídica. En tal sentido, unha carta<br />

priva<strong>da</strong> ou unhas notas <strong>de</strong> axen<strong>da</strong> po<strong>de</strong>n aca<strong>da</strong>r valor xurídico nun preito, por<br />

exemplo, e en consecuencia resultaren estes obxecto <strong>de</strong> traducción xurídica. Por<br />

— 510 —


Cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e traducción xurídica<br />

tanto, os requisitos <strong>de</strong> habilitación e actuación que reúna este traductor han <strong>de</strong><br />

ser rigorosos. As garantías <strong>de</strong> obxectivi<strong>da</strong><strong>de</strong> e fi<strong>de</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>, así como os<br />

coñecementos lingüísticos e xurídicos necesarios para a transposición <strong>de</strong><br />

documentos entre dous sistemas lingüísticos e/ou xurídicos -caso <strong>de</strong> teren orixe<br />

estranxeira- impoñen unha esixencia <strong>de</strong> formación específica propia do que<br />

algún estudioso chama xurilingüista. Só <strong>de</strong>se xeito, cun corpo profesional <strong>de</strong><br />

traductores e intérpretes ben cualificado e competente se po<strong>de</strong> aceptar con valor<br />

fi<strong>de</strong>digno o exercicio <strong>da</strong> traducción especializa<strong>da</strong> en materia xurídica. A<strong>de</strong>mais,<br />

¿que acontece cando un español precisa intérprete? En Ceuta e Melilla hai<br />

funcionarios intérpretes <strong>de</strong> árabe para as actuacións xudiciais nas que un<br />

ci<strong>da</strong>dán alega <strong>de</strong>scoñecemento do castelán, sexa ou non sexa español.<br />

Lembremos a este respecto unha importante sentencia do Tribunal<br />

Constitucional, a 74/1987 que, antepoñendo a <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> <strong>de</strong>reitos fun<strong>da</strong>mentais<br />

á obriga <strong>de</strong> coñecemento do castelán <strong>de</strong>creta<strong>da</strong> polo artigo 3.1 <strong>da</strong> Constitución<br />

<strong>de</strong> 1978, recoñece o <strong>de</strong>reito a intérprete do ci<strong>da</strong>dán español que <strong>de</strong>scoñeza o<br />

castelán. Por tanto, co establecemento dun servicio <strong>de</strong> traducción e<br />

interpretación xurídica, escrita ou oral, garante <strong>da</strong> plenitu<strong>de</strong> e autonomía do<br />

exercicio individual <strong>da</strong> cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e asema<strong>de</strong> asesor lingüístico<br />

no labor <strong>de</strong> xulgados e tribunais, vigorízase a prestación dunha tutela xudicial<br />

efectiva nun estado oficialmente plurilingüe.<br />

Doutra beira, a análise dunha norma procesual precisa sempre dunha olla<strong>da</strong> á<br />

aplicación na práctica forense. Coa presentación <strong>da</strong>lgúns exemplos escolmados<br />

que<strong>da</strong>rán sinala<strong>da</strong>s as liñas xurispru<strong>de</strong>nciais <strong>de</strong>riva<strong>da</strong>s <strong>da</strong> súa interpretación e<br />

aplicación. Estas ten<strong>de</strong>ncias hermenéuticas po<strong>de</strong>n agruparse basicamente en<br />

dúas, tributarias ambas as dúas <strong>de</strong> ca<strong>da</strong>nseu criterio interpretativo: unha <strong>de</strong>las<br />

con orientación gramaticalista ou filolóxica, legalista ad pe<strong>de</strong>m litterae, que<br />

propiamente non interpreta senón simplemente executa fielmente o dictado<br />

polas disposicións legais que acolle como fun<strong>da</strong>mento xurídico en bruto:<br />

exemplo <strong>de</strong>sta liña constitúeo a Sentencia <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1993 <strong>da</strong> Audiencia<br />

Provincial <strong>de</strong> Biscaia pola que se revoga a resolución <strong>de</strong> primeira instancia,<br />

<strong>de</strong>clarando a nuli<strong>da</strong><strong>de</strong> do proce<strong>de</strong>mento por falta <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuación no modo <strong>de</strong><br />

propoñer a <strong>de</strong>man<strong>da</strong>, fun<strong>da</strong>mentándose nunha excepción procesual que<br />

impugna a vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> documentos achegados por unha parte por estaren<br />

re<strong>da</strong>ctados en francés. Dito así soa forte, mais hai que advertir que eses<br />

documentos en francés aparecían asinados pola parte que logo os impugna<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> litis. Para a resolución do recurso, a Audiencia Provincial abón<strong>da</strong>lle<br />

con invocar o artigo 231 <strong>da</strong> LOPX, en concor<strong>da</strong>ncia co artigo 601 <strong>da</strong> vella LAC<br />

-“A todo documento re<strong>da</strong>ctado en calquera idioma que non sexa o castelán<br />

achegarase a traducción do mesmo e ca<strong>da</strong>nsúa copia”- sen importarlle que a<br />

parte recorrente quixese, no fondo, ir contra os seus propios actos ó impugnar<br />

uns documentos previamente aceptados aducindo cando lle convén que non<br />

— 511 —


Xosé L. Janeiro Espiñeira<br />

comprendía o contido dos mesmos. Con oposto criterio, acollendo unha<br />

interpretación doutrinal máis circunstancial e comprensiva, acor<strong>de</strong> coa reali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

dos feitos xulgados, a sección segun<strong>da</strong> <strong>da</strong> Audiencia Provincial <strong>de</strong> Girona, por<br />

medio <strong>de</strong> sentencia <strong>de</strong> <strong>da</strong>ta 6 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1998, <strong>de</strong>sestima un recurso<br />

interposto contra sentencia con<strong>de</strong>natoria por estar basea<strong>da</strong> en <strong>de</strong>man<strong>da</strong><br />

re<strong>da</strong>cta<strong>da</strong> en catalán contra un <strong>de</strong>man<strong>da</strong>do con domicilio en Bilbo. Neste caso,<br />

por medio <strong>de</strong> exhorto o <strong>de</strong>man<strong>da</strong>do puido ter información suficiente acerca do<br />

tipo <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>mento e <strong>da</strong> finali<strong>da</strong><strong>de</strong> do mesmo. Pois ben, a interpretación<br />

recaí<strong>da</strong> non ignora o preceptuado pola mesma disposición antecita<strong>da</strong>, o artigo<br />

231 <strong>da</strong> Lei Orgánica do Po<strong>de</strong>r Xudicial -substancialmente igual ó artigo 142 <strong>da</strong><br />

nova Lei <strong>de</strong> Axuizamento Civil-, pero faise <strong>da</strong>quela unha eséxese compatible co<br />

artigo 238 <strong>da</strong> mesma LOPX que condiciona a nuli<strong>da</strong><strong>de</strong> a que se produza<br />

ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ira in<strong>de</strong>fensión. Evi<strong>de</strong>ntemente, o concepto xurídico <strong>da</strong> in<strong>de</strong>fensión ten<br />

un perfil semántico ben in<strong>de</strong>terminado, pero en calquera caso non <strong>de</strong>be chegar<br />

con alegala. Máis aín<strong>da</strong>. Redun<strong>da</strong>ndo na mesma liña interpretativa, as<br />

limitacións <strong>de</strong> uso estatuí<strong>da</strong>s legalmente para as linguas propias <strong>da</strong>s<br />

Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Autónomas cando <strong>de</strong>ban surtir efecto fóra do seu ámbito<br />

territorial po<strong>de</strong>n chegar a ser mesmo obvia<strong>da</strong>s. Un exemplo curioso, cunha boa<br />

fe xurisdiccional digna <strong>de</strong> todo encomio, ofrécenolo o Tribunal Supremo na<br />

sentencia dicta<strong>da</strong> con <strong>da</strong>ta 2 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1989. En síntese vén a dispoñer que a<br />

irregulari<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> falta <strong>de</strong> traducción ó castelán dunha <strong>de</strong>man<strong>da</strong> re<strong>da</strong>cta<strong>da</strong> en<br />

catalán, aín<strong>da</strong> cando incorra en contradicción -tal vez só contradicción formal-<br />

co disposto polo artigo 231.4 <strong>da</strong> LOPX, non provoca vicio <strong>de</strong> nuli<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

procesual nin sequera suspensión tendo en conta neste caso o coñecemento <strong>de</strong><br />

tal idioma por algúns compoñentes <strong>da</strong> Sala. Exemplos coma este, dimanante do<br />

máximo órgano xurisdiccional do Estado, poñen <strong>de</strong> manifesto que na reali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

cotiá <strong>de</strong> xulgados e tribunais o máis importante para unha incorporación <strong>da</strong>s<br />

linguas propias á Administración <strong>de</strong> Xustiza resi<strong>de</strong> non, nin sequera, no<br />

<strong>de</strong>senvolvemento dunha lexislación sensible e lonxana <strong>da</strong> tradicional hostili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

cara ás linguas españolas diferentes <strong>da</strong> castelá, senón, e sobre todo, na<br />

formación e vonta<strong>de</strong> dos órganos encargados <strong>de</strong> administrar xustiza. Como<br />

que<strong>da</strong> en evi<strong>de</strong>ncia, entre estes <strong>de</strong>stacan resolucións contradictorias que non son<br />

máis que o froito <strong>de</strong> contrapostas actitu<strong>de</strong>s, a <strong>da</strong>queles órganos que se conducen<br />

nos estreitos lin<strong>de</strong>iros <strong>da</strong> xustiza formal e a dos que an<strong>da</strong>n a procura <strong>da</strong> xustiza<br />

material. De calquera xeito, o exercicio dos <strong>de</strong>reitos lingüísticos non po<strong>de</strong><br />

que<strong>da</strong>r ó pairo <strong>da</strong> voluble composición <strong>da</strong>s salas <strong>de</strong> Xustiza. Unha hermenéutica<br />

e consecuente aplicación xudicial tan contradictoria como a exposta provoca<br />

unha <strong>de</strong>plorable inseguri<strong>da</strong><strong>de</strong> xurídica que <strong>de</strong>be ser erradica<strong>da</strong>.<br />

En boa medi<strong>da</strong>, esta inseguri<strong>da</strong><strong>de</strong> xurídica dimanante dun só precepto, o<br />

artigo 142 <strong>da</strong> LAC e concor<strong>da</strong>ntes, cativo pero trascen<strong>de</strong>nte, trae causa <strong>da</strong><br />

común ‘formación’ universitaria dos xuristas. Formación no sentido <strong>de</strong> ‘<strong>da</strong>r<br />

— 512 —


Cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e traducción xurídica<br />

forma’. E aquí é on<strong>de</strong> finalmente hai que situar a xénese <strong>de</strong>stas consi<strong>de</strong>racións,<br />

na ausencia dunha auténtica asimilación e integración <strong>da</strong> cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

lingüística no ensino universitario, en particular no ensino universitario galego<br />

do <strong>de</strong>reito. Repárese en que para o <strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong>s diversas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

profesionais que van exercer os futuros operadores xurídicos -avogados,<br />

procuradores, asesores varios, notarios, xuíces, letrados, técnicos <strong>da</strong>s<br />

Administracións e un longo etc-, en xeral beneficiarios dun elevado prestixio<br />

social e, xa que logo, posibles mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> referencia idiomática, a planificación<br />

curricular <strong>da</strong> carreira <strong>de</strong> <strong>de</strong>reito imparti<strong>da</strong> nas tres Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s galegas<br />

presenta unha notable ausencia <strong>de</strong> materias propias <strong>de</strong> capacitación lingüística e<br />

<strong>de</strong> formación específica en <strong>de</strong>reito lingüístico. Vexamos. Os plans <strong>de</strong> estudio<br />

<strong>da</strong>s Faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Dereito <strong>da</strong>s Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela e <strong>da</strong><br />

Coruña a<strong>de</strong>cúanse ó aprobado polo MEC do ano 1953. Na Coruña sen<br />

optativi<strong>da</strong><strong>de</strong>. Na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago aín<strong>da</strong> que hai materias optativas<br />

-Dereito Agrario e Dereito Foral Galego, entre outras-, non se oferta ningunha<br />

que verse sobre a reali<strong>da</strong><strong>de</strong> plurilingüe do estado español posconstitucional, nin<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha perspectiva xurídica nin lingüística. Na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo,<br />

<strong>de</strong>ixando á marxe a programación <strong>da</strong> Sección Delega<strong>da</strong> <strong>de</strong> Vigo pola súa<br />

especialización no <strong>de</strong>reito económico, a Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Dereito <strong>de</strong> Ourense, <strong>de</strong><br />

perfil curricular máis clásico, tampouco presta atención á cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

lingüística. Nin á lingua do <strong>de</strong>reito, nin ó <strong>de</strong>reito <strong>da</strong> lingua. E iso malia contar<br />

cun plan <strong>de</strong> estudio, do ano 1994, que oferta como materia opcional <strong>de</strong> primeiro<br />

curso Introducción ó Latín Xurídico -mágoa que non haxa Introducción ó<br />

Galego Xurídico-. Para terceiro oferta Linguas mo<strong>de</strong>rnas, enten<strong>de</strong>ndo por tales<br />

as linguas estranxeiras Inglés, Francés, Alemán e Italiano. Así e todo, hai que<br />

salientar a realización <strong>da</strong>lgún Seminario <strong>de</strong> Dereito Lingüístico nesta Faculta<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> Ourense que quizais constitúa o xermolo <strong>de</strong> futuras incorporacións<br />

curriculares. ¿Habería outras posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s? Hainas. A<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> pór en vigor as<br />

pontes e pasarelas entre as Faculta<strong>de</strong>s para complementar itinerarios formativos<br />

por medio <strong>de</strong> créditos <strong>de</strong> libre configuración, pó<strong>de</strong>nse atopar mo<strong>de</strong>los<br />

universitarios máis arraizados na reali<strong>da</strong><strong>de</strong> plurilingüe estatal. Así, fronte ó<br />

panorama dunhas Faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Dereito galegas <strong>de</strong> portas pecha<strong>da</strong>s á<br />

integración curricular <strong>de</strong> contidos propios <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> bilingüe cooficial,<br />

pó<strong>de</strong>nse constatar programas ben diferentes. Por exemplo, o <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

Pompeu Fabra que ofrece a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> ós estudiantes <strong>de</strong> <strong>de</strong>reito <strong>de</strong> se<br />

formaren en “Llenguatge Jurídic Catalá” ou o <strong>da</strong> Universitat Oberta <strong>de</strong><br />

Catalunya que oferta a materia “Técnicas <strong>de</strong> Expresión Oral e Escrita”. Pero<br />

maiores son aín<strong>da</strong> as carencias constatables no emprego <strong>da</strong>s lingua propia como<br />

lingua vehicular do ensino. Nas conclusións dun Estudio Sociolingüístico <strong>da</strong><br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo do ano 1997 <strong>de</strong>dúcese que o <strong>de</strong>scoñecemento do léxico<br />

específico <strong>da</strong> área <strong>de</strong> traballo supón un atranco importante para o uso oral <strong>da</strong><br />

— 513 —


Xosé L. Janeiro Espiñeira<br />

lingua galega nun 28% dos docentes, a mesma porcentaxe que valora como<br />

dificulta<strong>de</strong> a falla <strong>de</strong> flui<strong>de</strong>z, por riba <strong>da</strong>s dificulta<strong>de</strong>s gramaticais (27%) e moi<br />

por riba <strong>da</strong> importancia do grao <strong>de</strong> coñecemento do léxico xeral (13%). É, por<br />

tanto, o <strong>de</strong>scoñecemento do tecnolecto xurídico, <strong>de</strong> seu moi formalizado e<br />

ritual, un grave atranco para a docencia en galego. Neste mesmo estudio<br />

sinálase que só no 17% dos casos o profesor emprega sempre ou maioritariamente<br />

a lingua galega na clase, incluíndose nesta porcentaxe as materias<br />

propias <strong>da</strong> área <strong>de</strong> filoloxía galega. Non constan <strong>da</strong>tos por áreas ou faculta<strong>de</strong>s,<br />

mais obsérvese: o 28% dos docentes do campus <strong>de</strong> Pontevedra imparten clase<br />

en galego, fronte ó 13'7% <strong>de</strong> Vigo e ó 7'6 % do campus <strong>de</strong> Ourense, lugar este<br />

último <strong>da</strong> Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Dereito e, paradoxalmente, unha <strong>da</strong>s ci<strong>da</strong><strong>de</strong>s galegas con<br />

maior índice <strong>de</strong> galegofalantes. E isto malia a grandilocuente proclamación <strong>da</strong><br />

galega como lingua oficial e, plus ultra, propia que profesan os seus Estatutos<br />

<strong>da</strong>s tres Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s do país, así como un confeso <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong> imbricación<br />

sociocultural <strong>da</strong>s institucións académicas. Non obstante, a inercia <strong>da</strong> <strong>de</strong>riva<br />

histórica <strong>de</strong>ste ensino universitario, non mu<strong>da</strong><strong>da</strong> con ocasión do cambio político<br />

xurdido trala promulgación <strong>da</strong> Constitución, nin tampouco coa aparición <strong>de</strong><br />

novas materias, titulacións e mesmo <strong>de</strong> novas Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, <strong>de</strong>ixa en entredito<br />

esas solemnes pero inconsecuentes <strong>de</strong>claracións <strong>de</strong> principios dos Estatutos. Co<br />

<strong>de</strong>bido respecto cara ás honrosas excepcións, en xeral na práctica docente cotiá<br />

<strong>da</strong>s aulas galegas a formación oferta<strong>da</strong> ó alumnado non difire substancialmente<br />

-nin sequera con carácter opcional- <strong>da</strong> docencia <strong>de</strong> calquera Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Dereito dunha Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> foránea monolingüe.<br />

En moitas ocasións, en fin, estas ausencias na formación curricular regra<strong>da</strong><br />

contrasta cos intentos extemporáneos, intempestivos e na maioría dos casos<br />

infructuosos que se realizan a través <strong>de</strong> intensos cursos complementarios para a<br />

adquisición <strong>de</strong> capacitación lingüística. Ou, mellor dito, para a acreditación do<br />

coñecemento lingüístico como mérito útil na promoción funcionarial. Exemplo<br />

disto é a valoración do coñecemento <strong>da</strong> lingua propia a xuíces e <strong>de</strong>mais<br />

membros <strong>da</strong> oficina xudicial cunha puntuación equivalente á <strong>de</strong> teren seis anos<br />

<strong>de</strong> antigüi<strong>da</strong><strong>de</strong> no escalafón. Como é sabido, esta valoración administrativa non<br />

leva aparellado ningún compromiso <strong>de</strong> utilización <strong>da</strong> lingua no exercicio <strong>da</strong>s<br />

funcións inherentes ó cargo ou novo <strong>de</strong>stino. Pó<strong>de</strong>se continuar a exercer no<br />

máis estricto monolingüismo castelán. ¿U-la eficacia <strong>de</strong> tanto sacrificio,<br />

institucional e individual? ¿Simple erudición? ¿Tan só competencia pasiva? O<br />

absurdo lembra aquela reflexión <strong>de</strong> Castelao a propósito do organista <strong>de</strong><br />

Cáceres, recolli<strong>da</strong> en Sempre en Galiza: “Disque algúns pasan a vi<strong>da</strong> ensumidos<br />

nas bibliotecas, para meteren no almacén <strong>da</strong> memoria todo canto se leva escrito<br />

e que se un incendio queimase os seus libros serían capaces <strong>de</strong> reproducilos.<br />

Disque viven fóra do noso mundo e que cando morran <strong>de</strong>bemos choralos,<br />

porque son sabios.”<br />

— 514 —


Cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e traducción xurídica<br />

É mester <strong>de</strong>nunciar a manifesta incongruencia que se advirte nesta liña<br />

secuencial <strong>de</strong> feitos: formación universitaria en <strong>de</strong>reito allea á reali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

plurilingüe do estado, tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista lingüístico como do<br />

estrictamente xurídico; operadores xurídicos cunha única lingua <strong>de</strong> instalación,<br />

imposta sen opción alternativa; exercicio profesional castelanizado; lexislación<br />

castelanómana -verbi gratia, art. 142 LAC-; formularios e codificación sen<br />

versión en lingua propia; formación lingüística complementaria; recoñecemento<br />

pola Administración do mérito contraído polo funcionario, valoración e<br />

perseverancia en xeral dun exercicio público monolingüe. Pero aín<strong>da</strong> peor<br />

incongruencia se po<strong>de</strong> constatar no ámbito profesional <strong>da</strong> esfera priva<strong>da</strong> do<br />

<strong>de</strong>reito, incongruencia co <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> protección e promoción <strong>da</strong>s linguas propias<br />

pola constante preterición institucional dos xuristas que tamén son axentes<br />

castelanizados e sen máis medios nin estímulos que a súa propia conciencia e<br />

vonta<strong>de</strong>.<br />

En conclusión, en virtu<strong>de</strong> <strong>de</strong> canto antece<strong>de</strong> urxe impulsar unha serie <strong>de</strong><br />

medi<strong>da</strong>s correctoras que <strong>de</strong>ben comezar pola galeguización do ensino<br />

universitario do <strong>de</strong>reito, tanto galeguización <strong>de</strong> contidos -tecnolecto <strong>da</strong> lingua<br />

propia e <strong>de</strong>reito lingüístico- como galeguización <strong>da</strong> lingua vehicular docente.<br />

A<strong>de</strong>mais, as Administracións <strong>de</strong>ben pór en marcha, entre outras, as seguintes<br />

accións: traducción ó galego <strong>de</strong> códigos e textos xurídicos, en edicións<br />

vantaxosas comparativamente respecto ás edicións venais -maior cuali<strong>da</strong><strong>de</strong> a<br />

menor prezo-. Como exemplo, aín<strong>da</strong> non temos en lingua galega códigos tan<br />

elementais como Lei <strong>de</strong> Axuizamento Criminal, <strong>de</strong> 1882, ou o Código penal<br />

vixente, <strong>de</strong> 1995, e outros moitos moi básicos; creación <strong>de</strong> formularios<br />

xurídicos tanto en soporte informático como editorial; edición <strong>de</strong> libros<br />

doutrinais e didácticos en galego; instalación <strong>de</strong> programas operativos en galego<br />

nas oficinas xudiciais; re<strong>da</strong>cción <strong>de</strong> leis con indubita<strong>da</strong> cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

lingüística; autonomización <strong>da</strong> Escola Xudicial; aplicación <strong>de</strong> diferentes<br />

valoracións administrativas ós méritos do coñecemento -competencia pasiva- e<br />

<strong>de</strong> uso -competencia activa- <strong>da</strong> lingua propia; apoio técnico e financeiro á<br />

galeguización <strong>de</strong>ste sector profesional privado; creación dun servicio <strong>de</strong><br />

traducción e interpretación xurídica para to<strong>da</strong>s as linguas <strong>de</strong> España; etc.<br />

Non se po<strong>de</strong> agar<strong>da</strong>r máis tempo para <strong>da</strong>r cumpri<strong>da</strong> resposta á <strong>de</strong>nuncia<br />

formula<strong>da</strong> por Xoán Manuel Pintos en 1853. Non máis gato por coello. Os<br />

po<strong>de</strong>res públicos teñen o <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> garantir o normal funcionamento <strong>da</strong><br />

Administración <strong>da</strong> Xustiza e unha dilación <strong>de</strong> cento cincuenta anos supera con<br />

exceso calquera prazo, <strong>de</strong> pru<strong>de</strong>ncia e mais <strong>de</strong> xustiza.<br />

— 515 —


El uso oficial <strong>de</strong> los idiomas mayas en Guatemala<br />

Trini<strong>da</strong>d Matías Jiménez Camposeco<br />

K’ulb’il Yol Twitz Paxil Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Lenguas Mayas <strong>de</strong> Guatemala<br />

Presi<strong>de</strong>nte, ALMG<br />

La situación lingüística <strong>de</strong> Guatemala<br />

Terrence Kaufman <strong>de</strong>scribe la situación lingüística <strong>de</strong> Guatemala en 21<br />

idiomas mayas, que hoy en el Acuerdo Sobre I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d y Derechos <strong>de</strong> los<br />

Pueblos Indígenas suma el Garífuna y el Xinka. Esta diversi<strong>da</strong>d ha merecido<br />

que hoy tanto activistas <strong>de</strong>l movimiento maya y funcionarios <strong>de</strong> gobierno<br />

<strong>de</strong>nominen a Guatemala como un país multilingüe, pluricultural y multiétnico.<br />

Este planteamiento actual en comparación con el tratamiento <strong>de</strong> los idiomas<br />

mayas en los últimos 500 años ha avanzado <strong>de</strong> la extinción, exclusión y<br />

<strong>de</strong>splazamiento hacia una posición menos traumática <strong>de</strong> aceptación en el plano<br />

discursivo y algunas normas. No es lo mismo plantear hoy una propuesta <strong>de</strong><br />

tratamiento lingüístico que hace unos 400 años por ejemplo. El aparato estatal<br />

<strong>de</strong> aquel entonces <strong>de</strong>sconocía y atentaba con el <strong>de</strong>recho natural <strong>de</strong> las personas<br />

<strong>de</strong> comunicarse y <strong>de</strong> conservar sus prácticas culturales. Los que ostentaban<br />

alguna <strong>de</strong>fensa en beneficio <strong>de</strong> los indígenas eran frailes que <strong>de</strong>nunciaban<br />

maltratos, hoy en día, ya no son frailes, sino son activistas conscientes <strong>de</strong> su<br />

i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d quienes impulsan <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s y acciones tendientes a fortalecer el uso<br />

<strong>de</strong> los idiomas mayas en los distintos ámbitos <strong>de</strong> la vi<strong>da</strong> social.<br />

El 60 % <strong>de</strong> la población guatemalteca es <strong>de</strong> origen maya asenta<strong>da</strong> en el<br />

altiplano <strong>de</strong>l país, en tierras menos fértiles y con índices educativos, <strong>de</strong> salud y<br />

condiciones económicas poco o na<strong>da</strong> favorables. En el aspecto educativo, hay<br />

una escasa cobertura en el nivel pre-primario y primario, aún cuando la<br />

Constitución <strong>de</strong> la República establece obligatorie<strong>da</strong>d. Los servicios existentes<br />

se concentran en el área urbana y para el área rural son atendidos generalmente<br />

por maestros o maestras que <strong>de</strong>sconocen la reali<strong>da</strong>d cultural <strong>de</strong> la región que<br />

pone en riesgo la cali<strong>da</strong>d educativa.<br />

La diversi<strong>da</strong>d cultural <strong>de</strong>l país <strong>de</strong>man<strong>da</strong> mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s educativas acor<strong>de</strong> a sus<br />

necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e intereses. El mo<strong>de</strong>lo parte <strong>de</strong> la premisa comunicativa, que es<br />

mejor transmitir información en el lenguaje <strong>de</strong> los usuarios porque asegura<br />

receptivi<strong>da</strong>d y reflexión y en el <strong>de</strong>recho natural <strong>de</strong> las personas a usar sus<br />

idiomas en los distintos ámbitos.<br />

El tratamiento <strong>de</strong> los idiomas mayas<br />

La Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Lenguas Mayas <strong>de</strong> Guatemala fue crea<strong>da</strong> en 1990 como una<br />

enti<strong>da</strong>d estatal autónoma, rectora en materia lingüística y cultural con cobertura<br />

— 517 —


Trini<strong>da</strong>d Matías Jiménez Camposeco<br />

nacional en materia <strong>de</strong> su competencia conforme Decreto Legislativo 65-90. A<br />

la fecha ha logrado impulsar el uso <strong>de</strong> alfabetos unificados que permiten la<br />

difusión escrita <strong>de</strong> los idiomas en textos y revistas. Con el presupuesto que el<br />

Gobierno le asigna no logra <strong>da</strong>rle cobertura a las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> las<br />

comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas para promover el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los idiomas en el nivel<br />

<strong>de</strong>seable. Se tienen serias dificulta<strong>de</strong>s para <strong>da</strong>r respuesta a las instituciones <strong>de</strong>l<br />

Estado que <strong>de</strong>man<strong>da</strong>n normativas y materiales para <strong>de</strong>sarrollar sus activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />

Los Acuerdos <strong>de</strong> Paz han abierto espacios en los que el sector educación,<br />

justicia, salud, entre otros comienzan a abrir espacios para el aprovechamiento<br />

<strong>de</strong> los idiomas mayas en la prestación <strong>de</strong> los servicios públicos.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> Educación a través <strong>de</strong> la Dirección General <strong>de</strong> Educación<br />

Bilingüe <strong>de</strong>man<strong>da</strong> normativos para la unificación <strong>de</strong> la escritura <strong>de</strong> los idiomas<br />

mayas para la formación y capacitación <strong>de</strong> docentes y su aplicación o enseñanza<br />

en las aulas. En el sector justicia ya se requieren traductores intérpretes para la<br />

administración <strong>de</strong> la justicia y en salud aún no se vislumbran <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s<br />

concretas. Sin embargo, personas no hablantes <strong>de</strong> idiomas mayas <strong>de</strong>man<strong>da</strong>n<br />

cursos para su equiparación en la prestación <strong>de</strong> los servicios.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la ALMG, hay otras organizaciones y universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que impulsan<br />

acciones concretas para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los idiomas mayas. Entre estas acciones<br />

están el funcionamiento <strong>de</strong> centros <strong>de</strong> enseñanza bilingüe y <strong>de</strong> formación <strong>de</strong><br />

recurso humano para la educación bilingüe como en el caso <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d<br />

Rafael Landívar que forma profesores, licenciados y magísteres en educación<br />

bilingüe.<br />

La Aca<strong>de</strong>mia tiene instala<strong>da</strong>s 21 oficinas en el interior <strong>de</strong>l país para aten<strong>de</strong>r<br />

ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> las 21 comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas, sin embargo las políticas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>scentralización <strong>de</strong> las diferentes enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> gobierno, aún mantienen<br />

esquemas <strong>de</strong> regionalización contrarios a todo criterio lingüístico y cultural. La<br />

experiencia <strong>de</strong> ALMG en materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>scentralización ha sido ofertado en<br />

distintos foros para la atención <strong>de</strong> la población con pertinencia cultural y<br />

lingüística. La Aca<strong>de</strong>mia cuenta con personal insuficiente, pero con convicción<br />

para enfrentar los retos que implica impulsar acciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un país que aún<br />

tiene prácticas centralistas y excluyentes bastante marca<strong>da</strong>s to<strong>da</strong>vía.<br />

El uso <strong>de</strong> los idiomas en la educación<br />

EL Ministerio <strong>de</strong> Educación a través <strong>de</strong> la Dirección General <strong>de</strong> Educación<br />

Bilingüe atien<strong>de</strong> a la población con 498 escuelas bilingües y en 11 idiomas<br />

actualmente. Hay esfuerzos gran<strong>de</strong>s por ampliar cobertura, mejorar cali<strong>da</strong>d<br />

educativa y formar recurso humano. A través <strong>de</strong> la Comisión Consultiva <strong>de</strong><br />

Reforma Educativa se impulsan los cambios en el marco curricular, normativo y<br />

<strong>de</strong> recursos humanos para respon<strong>de</strong>r a la transformación <strong>de</strong>l sistema educativo<br />

con criterios <strong>de</strong> eficiencia, equi<strong>da</strong>d y pertinencia. Sin embargo, falta mucho por<br />

— 518 —


El uso oficial <strong>de</strong> los idiomas mayas en Guatemala<br />

hacer para <strong>de</strong>finir políticas lingüísticas aplica<strong>da</strong>s a educación que respon<strong>da</strong>n a la<br />

diversi<strong>da</strong>d lingüística.<br />

El reto <strong>de</strong> una planificación lingüística con pertinencia cultural<br />

Los movimientos étnicos hoy ca<strong>da</strong> vez más cierran filas para ser tomados en<br />

cuenta en la prestación <strong>de</strong> los servicios estatales pero <strong>de</strong> acuerdo con sus<br />

intereses y necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Las organizaciones e instituciones que se movilizan en<br />

esta dirección ca<strong>da</strong> vez crece el número, aunque éste, en términos generales es<br />

altamente positivo, sin embargo representa retos para aten<strong>de</strong>r con precisión para<br />

evitar la dispersión y anarquía en el tratamiento <strong>de</strong> los idiomas. La Aca<strong>de</strong>mia<br />

como enti<strong>da</strong>d estatal, brin<strong>da</strong> espacios <strong>de</strong> participación para recoger expectativas,<br />

sin embargo se tiene la plena seguri<strong>da</strong>d que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su posición, <strong>de</strong>be<br />

brin<strong>da</strong>r los lineamientos para la oficialización <strong>de</strong> los idiomas. En este punto, la<br />

Constitución Política <strong>de</strong> la República establece que el idioma oficial <strong>de</strong><br />

Guatemala es el español y los idiomas vernáculos son patrimonio <strong>de</strong> la nación.<br />

Esta aseveración nos permite establecer que el uso <strong>de</strong> los idiomas mayas no está<br />

prohibido, pero tampoco regula su uso. En este contexto cabe la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

enfocar una ley ordinaria que posibilite regular el uso <strong>de</strong> los idiomas mayas,<br />

garífuna y xinka.<br />

El beneficio <strong>de</strong> plantear una Ley Ordinaria, respon<strong>de</strong> básicamente a dos<br />

necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s: Presentar las condiciones jurídicas para que los agentes y usuarios<br />

<strong>de</strong> la forma escrita <strong>de</strong> los idiomas originarios realicen su tarea en total confianza<br />

y certeza, porque hay sectores que siempre les parecerá incongruente esta<br />

práctica, cuando hay otras cosas más importantes, según ellos. Por el otro lado,<br />

impulsar una Ley <strong>de</strong> Idiomas nos abre totalmente la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> facilitar el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los idiomas mayas como respuesta a un <strong>de</strong>recho al idioma que se<br />

consagra en instrumentos internacionales.<br />

Los ámbitos <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> la ley, obviamente inicia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Reforma<br />

Educativa, por cuanto el maestro siempre buscar legitimar su labor con bases<br />

legales y por en<strong>de</strong>, fortalece las acciones. La propuesta <strong>de</strong> ley, pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> gran<br />

utili<strong>da</strong>d a la escuela, por cuanto le <strong>da</strong> respaldo legal a su quehacer. Apren<strong>de</strong>r un<br />

idioma para servir mejor al usuario, no es más que asumir con responsabili<strong>da</strong>d<br />

los compromisos <strong>de</strong> vivir en un país con <strong>de</strong>mocracia. Porque la <strong>de</strong>mocracia<br />

implica que hay una participación real <strong>de</strong> la población en el quehacer <strong>de</strong>l<br />

gobierno. Es <strong>de</strong>cir que el sentimiento <strong>de</strong>l pueblo se refleja en las acciones <strong>de</strong>l<br />

gobierno y un gobierno que se entien<strong>de</strong> con su pueblo, tiene más legitimación.<br />

El anteproyecto <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> Idiomas Indígenas <strong>de</strong> Guatemala, se ubica <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> las atribuciones <strong>de</strong> la Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Lenguas Mayas <strong>de</strong> Guatemala, <strong>de</strong><br />

acuerdo con el Decreto Ley 65-90, y es el <strong>de</strong> estudiar y proponer<br />

procedimientos y estrategias que favorezcan y fortalezcan la oficialización <strong>de</strong><br />

los idiomas mayas. Para el cumplimiento <strong>de</strong> este man<strong>da</strong>to legal, la ALMG<br />

— 519 —


Trini<strong>da</strong>d Matías Jiménez Camposeco<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1995 viene trabajando y apoyando esta propuesta <strong>de</strong> ley que permita, en<br />

un futuro inmediato, el uso pleno <strong>de</strong> los idiomas mayas en la administración<br />

pública, especialmente en la prestación <strong>de</strong> servicios en don<strong>de</strong> la población<br />

maya, garífuna y xinka son los potenciales usuarios directos.<br />

El contenido <strong>de</strong>l anteproyecto <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> Idiomas Indígenas <strong>de</strong> Guatemala se<br />

apoya, en primer lugar, en los convenios internacionales aceptados por<br />

Guatemala, tales como la Declaración Universal <strong>de</strong> los Derechos Humanos, el<br />

Pacto Internacional <strong>de</strong> Derechos Políticos y Civiles y otros como el Convenio<br />

169 Sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países In<strong>de</strong>pendientes. En segundo<br />

lugar, se apoya en la Constitución Política <strong>de</strong> la República que, en su artículo<br />

46, otorga preeminencia, sobre el <strong>de</strong>recho interno, <strong>de</strong> los convenios y tratados<br />

internacionales aceptados y ratificados por Guatemala, cuando se trata <strong>de</strong><br />

proteger y hacer valer los <strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong> todos los guatemaltecos. Y en<br />

tercer lugar, se apoya en el Acuerdo sobre I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d y Derechos <strong>de</strong> los Pueblos<br />

Indígenas que, en esencia, es un instrumento político que preten<strong>de</strong> rescatar <strong>de</strong> la<br />

marginación social, política, lingüística y económica en que se encuentra<br />

actualmente el pueblo maya.<br />

Puesto que el Estado <strong>de</strong> Guatemala se organiza para proteger a la persona y a<br />

la familia y su fin supremo es la realización <strong>de</strong>l bien común y que, a<strong>de</strong>más,<br />

tiene el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> garantizarle a los habitantes <strong>de</strong> la República la vi<strong>da</strong>, la libertad,<br />

la justicia, la seguri<strong>da</strong>d, la paz y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo integral <strong>de</strong> la persona, (Arts. 1 y<br />

2 <strong>de</strong> la Constitución Política <strong>de</strong> la República), la Aca<strong>de</strong>mia propugna por una<br />

ley <strong>de</strong> idiomas indígenas que propicie precisamente alcanzar esos postulados<br />

constitucionales, es <strong>de</strong>cir alcanzar el bien común y el <strong>de</strong>sarrollo integral para<br />

todos.<br />

Consi<strong>de</strong>ramos que la organización i<strong>de</strong>al <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Guatemala sería la <strong>de</strong><br />

estar a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> a las características culturales y lingüísticas <strong>de</strong> su población, por<br />

eso proponemos una Ley <strong>de</strong> Idiomas Indígenas que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> hacer valer los<br />

<strong>de</strong>rechos lingüísticos mayas, obligue el uso <strong>de</strong> los idiomas mayas en la<br />

prestación <strong>de</strong> servicios públicos en los lugares don<strong>de</strong> hay predominio <strong>de</strong><br />

población indígena y que ésta así lo requiera. En nuestro anteproyecto <strong>de</strong> ley<br />

proponemos que el uso <strong>de</strong> los idiomas indígenas que se hablan en Guatemala,<br />

<strong>de</strong>be ser oficial en la Administración Educativa, la Administración <strong>de</strong> la<br />

Justicia, Administración <strong>de</strong> la Salud, Administración Municipal,<br />

Administración <strong>de</strong> la Seguri<strong>da</strong>d Pública (ejército, policía, centros <strong>de</strong> <strong>de</strong>tención y<br />

penalización, etc,) y otros ámbitos estatales <strong>de</strong> control político y económico<br />

tales como el Tribunal Supremo Electoral, la Contraloría General <strong>de</strong> Cuentas <strong>de</strong><br />

la Nación, Registro <strong>de</strong> la Propie<strong>da</strong>d, etc.<br />

La mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d <strong>de</strong> oficialización que se propone es por territorio lingüístico,<br />

esto quiere <strong>de</strong>cir que ca<strong>da</strong> idioma será oficial en el territorio don<strong>de</strong> se habla.<br />

Sobre ca<strong>da</strong> territorio lingüístico, hay información en la Aca<strong>de</strong>mia y actualmente<br />

— 520 —


El uso oficial <strong>de</strong> los idiomas mayas en Guatemala<br />

se está realizando un taller <strong>de</strong> mapeo lingüístico don<strong>de</strong> participan la<br />

Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l Valle <strong>de</strong> Guatemala, la Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Lenguas Mayas <strong>de</strong><br />

Guatemala y el Instituto Guatemalteco <strong>de</strong> Escuelas Radiofónicas, con el apoyo<br />

<strong>de</strong> <strong>da</strong>tos <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística y <strong>de</strong>l Instituto Geográfico<br />

Nacional, con patrocinio <strong>de</strong> la SEPAZ.<br />

El Anteproyecto <strong>de</strong> Ley se presentó al Congreso <strong>de</strong> la República para su<br />

sanción y promulgación. Aún cuando en el interior <strong>de</strong>l Congreso hay diputados<br />

indígenas que se i<strong>de</strong>ntifican y se apropien <strong>de</strong> la iniciativa, es necesario librar<br />

una lucha para concretar la propuesta.<br />

Con relación a este punto, traigo ante la inquietud <strong>de</strong> esta concurrencia,<br />

propuestas y oportuni<strong>da</strong>d <strong>de</strong> involucrar a la cooperación internacional no solo<br />

para vigilar el cumplimiento <strong>de</strong> los Acuerdos <strong>de</strong> Paz, sino en el acompañamiento<br />

para que tanto los espacios conseguidos y los <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> la población<br />

en lograr estos objetivos, no se frustren por carencia <strong>de</strong> los recursos e insumos<br />

para su concreción.<br />

Sirva entonces esta presentación como una invitación a personas e instituciones<br />

a ofertar su experiencia para que en Guatemala, po<strong>da</strong>mos contar con un<br />

país más tolerando para alcanzar la paz y la justicia social.<br />

— 521 —


Intercambio educativo entre linguas minoriza<strong>da</strong>s do<br />

Estado español 78 . Unha experiencia integradora<br />

Sabela Labraña Barrero<br />

Universitat <strong>de</strong> Barcelona<br />

A educación multicultural estase a converter nunha necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s<br />

socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s actuais e futuras nas que os <strong>de</strong>sprazamentos <strong>de</strong> poboación obrigan a<br />

grupos humanos diferentes a convivir nun mesmo espacio e nun mesmo tempo.<br />

Para po<strong>de</strong>r facer fronte con éxito a esta esixencia <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> actual é indispensable<br />

que se produza un cambio <strong>de</strong> paradigma na nosa percepción, cómpre coñecer<br />

<strong>de</strong>n<strong>de</strong> un novo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> pensamento, o que supón abandonar as referencias<br />

anteriores. As crises no mundo científico, a comezos do século XX, foron o<br />

preámbulo <strong>da</strong> <strong>de</strong>sestructuración <strong>de</strong> parámetros, que xa non eran válidos, para<br />

crear outros novos (Cebeiro / Watzlawick 1998). Do mesmo xeito, é<br />

imprescindible pensar novas maneiras <strong>de</strong> organización que permitan<br />

interrelacionar a multiplici<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> elementos que conformarán unha re<strong>de</strong> social<br />

cohesiona<strong>da</strong> ao tempo que flexible, tal como <strong>de</strong>man<strong>da</strong>n as condicións actuais.<br />

Unha <strong>de</strong>stas maneiras sería, no ámbito do ensino, a introducción curricular <strong>da</strong><br />

multiculturali<strong>da</strong><strong>de</strong> que, no caso <strong>de</strong> Cataluña, se fai especialmente interesante e<br />

dobremente necesaria porque se trata, por unha ban<strong>da</strong>, <strong>de</strong> integrar 79 comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

que proveñen <strong>de</strong> máis aló <strong>da</strong>s fronteiras estatais, e pola outra, <strong>de</strong><br />

integrar comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s que pertencen ao mesmo estado política e administrativamente.<br />

O noso traballo cinguirase a este segundo caso xa que estamos<br />

convencidos <strong>de</strong> que se non conseguirmos artellar solucións viables para as<br />

comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s do Estado español, dificilmente o conseguiremos para as<br />

estranxeiras. Concor<strong>da</strong>mos con Enrique Ipiña (2000) en que “a interculturali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

comeza pola propia casa”.<br />

¿Como po<strong>de</strong>rá o Estado español afrontar os retos <strong>da</strong> inmigración actual se<br />

non conseguiu vencer os atrancos que separan as culturas <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong>s propias<br />

fronteiras políticas?<br />

Hai xa anos que nos protexemos trala palabra tolerancia, coma se dun<br />

ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iro conxuro se tratase, pero arestora sabemos que a tolerancia pasiva<br />

78 Por máis que o informe sobre a aplicación <strong>da</strong> Carta Europea <strong>da</strong>s Linguas Rexionais ou<br />

Minoritarias no Estado español, segundo o cal o éuscaro, o galego e o catalán non po<strong>de</strong>n ser<br />

consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s exactamente como minoritarias polo seu status <strong>de</strong> oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong>, nós mantemos o<br />

termo minoriza<strong>da</strong>s por seren linguas que teñen restrinxidos os seus ámbitos e funcións <strong>de</strong> uso nos<br />

respectivos territorios.<br />

79 O concepto <strong>de</strong> integración úsase aquí cun perfil dinámico no senso <strong>de</strong> que a incorporación <strong>de</strong><br />

elementos novos no tecido social vai implicar, co tempo, unha reestructuración progresiva <strong>da</strong><br />

propia socie<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

— 523 —


Sabela Labraña Barrero<br />

non chega, que é precisa a aceptación entusiasta <strong>da</strong>s diferencias (Ipiña 2000). A<br />

diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>be ser concibi<strong>da</strong> como unha riqueza <strong>de</strong> todos, e o intercambio <strong>de</strong><br />

bens culturais <strong>de</strong>be entrar a formar parte <strong>da</strong> nosa vi<strong>da</strong> cotiá. Neste senso Carme<br />

Junyent sinala a escola como un ámbito <strong>de</strong>cisivo para <strong>de</strong>senvolver a tarefa<br />

fun<strong>da</strong>mental <strong>de</strong> garantir a participación equitativa <strong>da</strong> cultura universal e<br />

preservar a diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística. “Só <strong>de</strong> conseguirmos revirar a percepción <strong>da</strong><br />

diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> como un lastre, e enten<strong>de</strong>la como unha garantía para o intercambio,<br />

po<strong>de</strong>remos facer <strong>da</strong> mundialización -que finalmente é inevitable- un movemento<br />

a favor <strong>da</strong> xustiza e <strong>da</strong> igual<strong>da</strong><strong>de</strong>”. (Junyent) 80<br />

Cataluña conforma, hoxe en día, un espacio multicultural no cal a progresiva<br />

mestura <strong>de</strong> linguas, relixións, crenzas e etnias fan <strong>da</strong> convivencia cotiá un<br />

laboratorio <strong>de</strong> ensaio experimental <strong>da</strong>s relacións humanas. Historicamente é esta<br />

unha terra receptora <strong>de</strong> emigrantes. O seu alto grao <strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolvemento<br />

económico fixo que a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> man <strong>de</strong> obra -xera<strong>da</strong> principalmente pola<br />

industria- pui<strong>de</strong>se ser cuberta mediante <strong>de</strong>sprazamentos <strong>de</strong> poboación <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

diferentes zonas españolas máis <strong>de</strong>primi<strong>da</strong>s cara a Cataluña. Estamos ante unha<br />

inmigración interior 81 que vai poñer en contacto directo grupos <strong>de</strong> ci<strong>da</strong>dáns<br />

españois con notorias diferencias culturais, ás que se enga<strong>de</strong>, no caso do galego,<br />

unha lingua propia. Na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> este país acolle, amais dos <strong>de</strong>vanditos,<br />

inmigrantes estranxeiros <strong>de</strong> diferentes proce<strong>de</strong>ncias que nos últimos anos teñen<br />

aumentado significativamente. Segundo os <strong>da</strong>tos do Institut d’Estadística <strong>de</strong><br />

Catalunya, a porcentaxe <strong>de</strong> estranxeiros resi<strong>de</strong>ntes legalizados pasou dun 1% no<br />

ano 1991, a un 3’46% no 2000.<br />

Procesos <strong>de</strong> minorización e diferencias na percepción <strong>da</strong> lingua propia<br />

Cando, a principios do século XVIII, foron promulgados os Decretos <strong>de</strong><br />

Nova Planta, que establecían as medi<strong>da</strong>s uniformizadoras <strong>de</strong> Felipe V en todos<br />

os reinos <strong>de</strong> España, Cataluña resultou moi lesiona<strong>da</strong> nos seus <strong>de</strong>reitos<br />

lingüísticos. <strong>Galicia</strong>, en troques, non quedou tan radicalmente afecta<strong>da</strong> porque o<br />

seu idioma xa viñera sendo separado <strong>da</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s oficiais <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o reinado<br />

dos Reis Católicos, ata que<strong>da</strong>r reducido ao ámbito <strong>da</strong> orali<strong>da</strong><strong>de</strong>. Nesa época a<br />

percepción dos falantes cataláns e galegos respecto <strong>da</strong> súa propia lingua era<br />

necesariamente moi diferente, consonte o respectivo status <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> un dos<br />

idiomas; mentres o catalán en Cataluña se viñera <strong>de</strong>senvolvendo con<br />

normali<strong>da</strong><strong>de</strong>, o galego pagaba con terribles prexuízos a imposición do castelán<br />

como lingua <strong>de</strong> prestixio do país. “Durante os séculos XVI-XVIII prodúcese<br />

unha escisión lingüística ao longo <strong>da</strong>s liñas <strong>de</strong> clase, pola cal o castelán se<br />

reserva como lingua que simboliza un status social acomo<strong>da</strong>do, e tamén todos<br />

80 Agra<strong>de</strong>cémoslle á autora o permiso para citar o artigo antes <strong>da</strong> súa publicación.<br />

81 Neste traballo non contemplamos a man <strong>de</strong> obra cualifica<strong>da</strong> por consi<strong>de</strong>rar que os seus patróns<br />

<strong>de</strong> movemento non se axustan aos <strong>de</strong>scritos aquí.<br />

— 524 —


Intercambio educativo entre linguas minoriza<strong>da</strong>s do Estado español. Unha experiencia integradora<br />

os usos escritos e ‘formais’ <strong>da</strong> lingua, mentres o galego pasa a simbolizar a<br />

pobreza, a ru<strong>de</strong>za e a incultura (Monteagudo 1984:2).<br />

A partir <strong>de</strong> entón, sucedéronse as medi<strong>da</strong>s homoxeneizadoras, entre as cales<br />

<strong>de</strong>staca a Real Cédula <strong>de</strong> Aranjuez (1768) a cal, ao impoñer o uso do español en<br />

calquera actuación pública oficial, afectaría directamente ao ensino “coa<br />

eliminación automática <strong>de</strong> todo ‘dialecto provincial’ e a prohibición aos<br />

alumnos mozos <strong>de</strong> falaren a súa lingua” (García Negro 1991: 216). Esta<br />

situación vai permanecer, no que ás leis se refire, ata a Constitución <strong>de</strong> 1931, na<br />

que, froito <strong>da</strong> loita reivindicativa -<strong>de</strong>n<strong>de</strong> o século XIX- <strong>de</strong> cataláns, vascos e<br />

galegos, se lles recoñecen <strong>de</strong>reitos ás linguas <strong>da</strong>s rexións autónomas que se<br />

constitúan.<br />

Os efectos <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s estas políticas centralistas foron paralelos para os usos do<br />

galego e do catalán no que se refire ás activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s oficiais, pero moi diferentes<br />

no tocante ao emprego <strong>de</strong>sas linguas por parte dos seus falantes. Mentres que en<br />

<strong>Galicia</strong> ca<strong>da</strong> vez se ía facendo máis evi<strong>de</strong>nte a ruptura na transmisión<br />

interxeracional, en Cataluña as novas xeracións accedían á lingua catalana <strong>de</strong><br />

xeito natural no contexto familiar e social. Durante a dictadura franquista a<br />

durísima represión que sufriron as linguas rexionais agravou consi<strong>de</strong>rablemente<br />

a súa situación.<br />

“Nunhas escolas on<strong>de</strong> o catalán era <strong>de</strong>nigrado e ridiculizado e on<strong>de</strong> o castelán era<br />

presentado como a lingua do imperio e <strong>da</strong> hispani<strong>da</strong><strong>de</strong>, as representacións<br />

autominorizantes e a propia inmemoriali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> xeración foron producindo, en<br />

especial nas zonas urbanas, unha poboación autóctona globalmente moito máis<br />

propensa a empregar o castelán na relación interpersoal que non unha poboación<br />

inmigra<strong>da</strong> proclive a empregar o catalán.” (Bastar<strong>da</strong>s 1996:170).<br />

Malia isto, unha gran maioría <strong>da</strong> poboación catalana continuou usando a súa<br />

lingua nas funcións permiti<strong>da</strong>s, familiar e coloquial, mentres que en <strong>Galicia</strong> a<br />

porcentaxe <strong>de</strong> abandonos era ca<strong>da</strong> vez máis alarmante.<br />

Actitu<strong>de</strong>s cara á lingua catalana dos inmigrantes galegos en Cataluña<br />

Centrarémonos, sobre todo, nos gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sprazamentos <strong>de</strong> poboación <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

os outros puntos <strong>de</strong> España cara a Cataluña, que se produciron a partir <strong>de</strong><br />

mediados do século XX, entre os cales está o dos galegos. A gran porcentaxe <strong>de</strong><br />

falantes <strong>de</strong> español que se estableceu nesta terra, uni<strong>da</strong> á alfabetización crecente<br />

en castelán dos autóctonos, propiciou, sobre todo na área barcelonesa, que as<br />

interaccións persoais entre individuos dos dous grupos se fixesen en castelán.<br />

Este comportamento xeneralizouse <strong>de</strong> tal xeito que os inmigrantes chegaron a<br />

asumilo como se dunha norma social se tratase, sentírono como un <strong>de</strong>reito e non<br />

— 525 —


Sabela Labraña Barrero<br />

tiveron necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> ningunha <strong>de</strong> achegarse á lingua catalana 82 . Non foi diferente<br />

no caso dos galegos para os que o uso do español nas relacións intergrupais viña<br />

revestido <strong>de</strong> claras connotacións positivas. Pó<strong>de</strong>se dicir que, nesta época, non<br />

houbo un rexeitamento expreso cara ao catalán, malia po<strong>de</strong>rse apreciar actitu<strong>de</strong>s<br />

molestas cando os autóctonos falaban o vernáculo entre eles en presencia dos<br />

foráneos.<br />

Esta convivencia ‘tolera<strong>da</strong>’ entre catalán e español en Cataluña cambiou coa<br />

<strong>de</strong>mocracia e a oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s linguas ‘rexionais’. Produciuse <strong>da</strong>quela, entre a<br />

poboación autóctona, unha concienciación arredor <strong>da</strong>s cuestións culturais e<br />

lingüísticas que fixo emerxer actitu<strong>de</strong>s reivindicativas sobre elas; os autóctonos<br />

comezaron a pensar que os inmigrantes <strong>de</strong>berían falar a lingua do país ou,<br />

alomenos, que nas interaccións eles tiñan a obriga <strong>de</strong> manter a lingua catalana.<br />

Este cambio, moi mal recibido polos inmigrantes, <strong>de</strong>u lugar mesmo a<br />

enfrontamentos. No caso dos galegos temos manifestacións elocuentes<br />

<strong>da</strong>bondo: “ao catalán, cando non estaba imposto, non lle tiña ningunha<br />

animadversión”, “a lingua nunca <strong>de</strong>be ser política senón un sistema <strong>de</strong><br />

educación” ou “na escola ensináronme a respectar; se enten<strong>de</strong>s a lingua na que<br />

che falan, tes que contestar nesa lingua”, obviamente a lingua referi<strong>da</strong> é o<br />

español (Labraña 1999: 527).<br />

A reivindicación do catalán como lingua normal, e, sobre todo, a súa<br />

implantación <strong>de</strong> forma xeral no ensino, <strong>de</strong>beu supoñer un ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iro impacto<br />

para moitos inmigrantes galegos que lles aplicaban ás outras linguas<br />

autonómicas as valoracións restrictivas ou negativas que sentían para o galego<br />

“o catalán, o vasco ou o galego son dialectos <strong>de</strong> aquí, <strong>de</strong> España, pero fóra <strong>de</strong><br />

España non te van enten<strong>de</strong>r con eles” ou “o castelán é o idioma, non<br />

preten<strong>da</strong>mos outro; o outro é no ámbito <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> e aí se que<strong>da</strong>” (Labraña<br />

1999: 528).<br />

Esta percepción <strong>da</strong>s linguas <strong>da</strong>s nacionali<strong>da</strong><strong>de</strong>s históricas, que po<strong>de</strong><br />

xeneralizarse a todo o territorio estatal, é sen dúbi<strong>da</strong> un atranco para a cohesión<br />

social. Se queremos camiñar cara á convivencia <strong>de</strong> pobos tórnase<br />

imprescindible fomentar esa cohesión social entre as diferentes culturas que<br />

conviven nun mesmo territorio e, como non, entre aquelas que conforman un<br />

mesmo estado político. E aquí esta tarefa chega cando España pasa por un<br />

momento <strong>de</strong> “profun<strong>da</strong> revisión do vínculo nacional, no que as i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

están en proceso <strong>de</strong> fabricación” (Goytisolo / Naïr 2001: 131-132).<br />

82 Este sentimento <strong>de</strong> <strong>de</strong>reito á interrelación en castelán ía resultar moi <strong>da</strong>niño co cambio <strong>de</strong><br />

situación na época <strong>de</strong>mocrática, xa que vai redun<strong>da</strong>r nunha hipervaloración <strong>de</strong>sa lingua en<br />

<strong>de</strong>trimento <strong>da</strong>s autonómicas recoñeci<strong>da</strong>s <strong>da</strong>quela como ‘rexionais’. O conflicto que crea todo<br />

cambio na or<strong>de</strong> estableci<strong>da</strong>, ía ter aquí unha lamentable solución: o reforzo <strong>da</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> española<br />

expresado con teimosía na negativa á interrelación en catalán por parte dos autóctonos.<br />

— 526 —


Intercambio educativo entre linguas minoriza<strong>da</strong>s do Estado español. Unha experiencia integradora<br />

Explicamos nesta comunicación unha <strong>da</strong>s múltiples estratexias que pensamos<br />

que po<strong>de</strong>n contribuír á cohesión dos grupos sociais e que arestora xa está<br />

recolli<strong>da</strong> polo Senado español. En sesión <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong> setembro, o Senado aprobou<br />

unha moción <strong>de</strong> Entesa Catalana <strong>de</strong> Progrés (PSC, ERC, IC-V), apoia<strong>da</strong> polo<br />

PSOE e acepta<strong>da</strong> con algunhas modificacións polo PP e CIU para que o catalán,<br />

o éuscaro e o galego sexan materias optativas no segundo ciclo <strong>da</strong> educación<br />

secun<strong>da</strong>ria obrigatoria, no bacharelato e formación profesional, naquelas<br />

comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s on<strong>de</strong> non sexan lingua oficial, e se inclúan na oferta curricular <strong>da</strong>s<br />

universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s (El Periódico, 26.9.01).<br />

Descrición <strong>da</strong> experiencia<br />

Pouco <strong>de</strong>spois <strong>da</strong> implantación <strong>da</strong> Filoloxía Galega na Universitat <strong>de</strong><br />

Barcelona (UB), en 1994 83 , ao constatar que algúns dos nosos alumnos eran<br />

profesores nos institutos <strong>de</strong> Cataluña, empezamos a consi<strong>de</strong>rar a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

ampliar os estudios <strong>de</strong> lingua e cultura galegas á educación secun<strong>da</strong>ria<br />

obrigatoria catalana, ao abeiro <strong>da</strong> LOXSE (Lei orgánica <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación xeral do<br />

sistema educativo) que, <strong>da</strong>quela, permitía unha gran flexibili<strong>da</strong><strong>de</strong> nos currículos<br />

dos centros. A programación <strong>da</strong> materia tiña que se facer necesariamente <strong>de</strong>ntro<br />

dos créditos variables pois o galego non é lingua oficial <strong>de</strong> Cataluña, nin<br />

tampouco lingua estranxeira do Estado. Para po<strong>de</strong>r ensinala, o profesorado<br />

<strong>de</strong>bería ter a licenciatura en galego ou <strong>de</strong>mostrar a súa idonei<strong>da</strong><strong>de</strong> coa titulación<br />

dos cursos <strong>de</strong> Iniciación e Perfeccionamento <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, que tamén se<br />

ofrecen na UB, así como na maioría dos centros galegos <strong>de</strong> Cataluña.<br />

Ai<strong>de</strong>a foi moi ben recibi<strong>da</strong> por parte dos responsables políticos -Lluís Jou,<br />

Director General <strong>de</strong> Política Lingüística <strong>da</strong> Generalitat, e Celso Currás,<br />

Conselleiro <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong>- que se<br />

comprometeron a impulsar o proxecto. Basilio Losa<strong>da</strong> e eu mesma, por parte <strong>da</strong><br />

Sección <strong>de</strong> Filoloxías Galega e Portuguesa, responsabilizámonos <strong>da</strong> posta en<br />

marcha <strong>de</strong> todo o proceso que comezou coa localización dos institutos que<br />

tivesen profesorado cualificado e condicións para ofrecer o crédito. Esta<br />

primeira fase non puido concluír na sinatura do acordo entre as administracións<br />

galega e catalana prevista para xullo <strong>de</strong> 1998, pero en troques si que se puxo en<br />

marcha, <strong>de</strong> xeito experimental, o crédito variable <strong>de</strong> Lingua e Cultura Galegas<br />

durante o curso 1998-1999. A experiencia, pioneira e rigorosa, foi leva<strong>da</strong> a cabo<br />

no IES Parets <strong>de</strong>l Vallès polo profesor Lois Vázquez, co animoso e <strong>de</strong>cidido<br />

apoio <strong>da</strong> directora Neus Bulbena. Os excelentes resultados aca<strong>da</strong>dos<br />

plasmáronse nun aumento consi<strong>de</strong>rable do interese por parte do alumnado, que<br />

animou ao centro, no curso seguinte, a dobrar a oferta <strong>de</strong>ste crédito.<br />

83 Os estudios que se viñan realizando <strong>de</strong>ica 1994 eran <strong>de</strong> Filoloxía Galaico-Portuguesa,<br />

introduci<strong>da</strong> por Basilio Losa<strong>da</strong> en 1981. Por esixencia do plan <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> 1994 a <strong>de</strong>vandita<br />

licenciatura separouse nas dúas que a conformaban: Filoloxía Galega e Filoloxía Portuguesa.<br />

— 527 —


Sabela Labraña Barrero<br />

Finalmente, o 2 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 1999, a Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación<br />

Universitaria e o Departament d’Ensenyament asinaron un Protocolo <strong>de</strong><br />

colaboración para a promoción lingüística <strong>da</strong> lingua galega e catalana na oferta<br />

educativa dos centros <strong>de</strong> ensino <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes <strong>da</strong>s dúas consellerías. Entre os<br />

compromisos que o <strong>de</strong>vandito convenio recolle, parécenos singularmente<br />

interesante subliñar tres: en primeiro lugar, o carácter permanente <strong>da</strong><br />

colaboración (cláusula segun<strong>da</strong>); en segundo lugar, a vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong> que este ensino<br />

se ofreza como materia optativa nos diferentes niveis educativos (cláusula<br />

primeira); e en terceiro lugar, a proposta <strong>de</strong> elaboración dos materiais precisos<br />

(cláusula cuarta) para garantir unha boa cali<strong>da</strong><strong>de</strong> didáctica.<br />

No tocante aos materiais didácticos específicos, sen dúbi<strong>da</strong>, a tarefa máis<br />

urxente era a confección do libro dos alumnos. Este labor foille encargado polo<br />

Departament d’Ensenyament a un grupo técnico <strong>de</strong> docencia, formado<br />

basicamente por profesores <strong>de</strong> IES cataláns e dirixido por min. Alén diso, para<br />

favorecer tanto a cali<strong>da</strong><strong>de</strong> coma a diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> dos materiais concedéronselles<br />

dúas licencias <strong>de</strong> estudios retribuí<strong>da</strong>s a senllos membros do citado equipo<br />

durante os cursos 2000-2001 e 2001-2002. Arestora está publicado o primeiro<br />

libro -edición subvenciona<strong>da</strong> pola <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>-, e en proceso a elaboración<br />

do segundo, así como as correspon<strong>de</strong>ntes guías didácticas que lles serán<br />

facilita<strong>da</strong>s aos profesores en soporte dixital. Á parte dos libros están en<br />

preparación outra serie <strong>de</strong> materiais dixitais, interactivos e visuais.<br />

Proposta didáctica 84<br />

Dado que o obxectivo primeiro é o achegamento dos estudiantes <strong>da</strong> ESO á<br />

cultura e á lingua galegas, a programación <strong>da</strong> materia <strong>de</strong>señouse arredor <strong>de</strong> tres<br />

núcleos inter<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes: cultura, lingua e literatura. Trátase <strong>de</strong> ofrecerlles<br />

unha visión panorámica dos aspectos <strong>de</strong>finitorios do país galego. Tendo en<br />

conta que neste nivel os alumnos <strong>da</strong>s escolas <strong>de</strong> Cataluña xa teñen unha base<br />

ampla <strong>de</strong> coñecementos sobre a cultura catalana e española, téntanse amosar as<br />

características propias <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> <strong>de</strong>ntro do contexto xeral español e europeo.<br />

De acordo con isto a cultura estructúrase en diversos apartados: xeografía,<br />

historia xeral, antropoloxía, historia <strong>da</strong> arte, e historia <strong>da</strong> lingua e <strong>da</strong> literatura.<br />

Non se preten<strong>de</strong> en ningún momento o coñecemento exhaustivo dos <strong>de</strong>vanditos<br />

apartados, senón que os alumnos poi<strong>da</strong>n entrar en contacto cos principais feitos<br />

dunha reali<strong>da</strong><strong>de</strong> practicamente <strong>de</strong>scoñeci<strong>da</strong> para eles (no caso <strong>de</strong> non teren<br />

familia galega), ou que lles posibilite unha visión máis ampla <strong>da</strong>s características<br />

propias do país galego (se o contorno familiar provén <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>). Por outra<br />

parte, cremos que esta concepción facilita unha maior aplicación <strong>de</strong> recursos<br />

84 Por imperativo <strong>de</strong> espacio expoñemos unicamente as liñas básicas que sustentan a<br />

programación <strong>da</strong> materia. Non é evi<strong>de</strong>ntemente unha proposta <strong>de</strong>finitiva xa que o ensino do<br />

galego nos IES <strong>de</strong> Cataluña aín<strong>da</strong> está en fase experimental.<br />

— 528 —


Intercambio educativo entre linguas minoriza<strong>da</strong>s do Estado español. Unha experiencia integradora<br />

didácticos que lles permitirá aos profesores abor<strong>da</strong>r as temáticas propostas<br />

<strong>de</strong>n<strong>de</strong> diferentes ángulos. A lingua parte dun enfoque preferentemente<br />

comunicativo, combinado con aspectos gramaticais nos que se subliñan as<br />

diferencias coas linguas española e catalana. Pretén<strong>de</strong>se que os rapaces adquiran<br />

as <strong>de</strong>strezas pasivas (enten<strong>de</strong>r e ler) e coñezan os mecanismos que lles faciliten<br />

a adquisición progresiva <strong>da</strong>s activas (falar e escribir), como, por exemplo,<br />

reproducir en lingua galega conversas sinxelas cun vocabulario a<strong>da</strong>ptado á súa<br />

i<strong>da</strong><strong>de</strong>. Como complemento á lingua propóñense uns coñecementos moi básicos<br />

<strong>da</strong> literatura galega, a través <strong>da</strong>lgunhas obras e autores relevantes.<br />

Na eficacia <strong>de</strong>ste ensino incidirán directamente a a<strong>de</strong>cuación dos materiais<br />

didácticos e a metodoloxía que utilice o profesor, figura clave nun proceso<br />

educativo <strong>de</strong>stas características. No tocante aos materiais, á parte dos<br />

específicos que se están a confeccionar en Cataluña e dos que xa falamos antes,<br />

os centros <strong>de</strong>berán dispoñer dos máximos recursos posibles, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mapas<br />

murais, ví<strong>de</strong>os <strong>da</strong>s paisaxes, música, etc., a diccionarios, libros <strong>de</strong> literatura, ou<br />

métodos interactivos do ensino <strong>da</strong> lingua, que xa existen no mercado. Para tal<br />

efecto o Departament d’Ensenyament <strong>de</strong>stinou recentemente unha primeira<br />

dotación económica encamiña<strong>da</strong> á adquisición <strong>de</strong>stes materiais nos IES que<br />

ofrecen este ensino. O labor <strong>da</strong> aula está completado con outras activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s fóra<br />

do recinto escolar, entre as que citaremos dúas: as visitas ao Centro Galego <strong>de</strong><br />

Barcelona on<strong>de</strong> os alumnos pui<strong>de</strong>ron ver unha gran biblioteca galega, asistir a<br />

actuacións <strong>de</strong> folclore tradicional, facer prácticas <strong>de</strong> galego, coñecer a<br />

gastronomía típica, etc. Tamén se fixeron visitas á Universitat <strong>de</strong> Barcelona,<br />

on<strong>de</strong> os profesores <strong>de</strong> Filoloxía Galega os informaron sobre os plans <strong>de</strong> estudios<br />

<strong>de</strong>sta especiali<strong>da</strong><strong>de</strong> e os animaron a continuar neste camiño. Non se puido levar<br />

a cabo ata o momento unha experiencia <strong>de</strong> intercambio, que é unha <strong>da</strong>s<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s máis importantes <strong>de</strong> todo este proxecto; os rapaces cataláns en<br />

<strong>Galicia</strong> e os galegos en Cataluña.<br />

Na educación intercultural convértese en esencial a figura do educador. O seu<br />

perfil, á parte <strong>da</strong> competencia profesional, esixe unha serie <strong>de</strong> condicións<br />

específicas, a central é, obviamente, a aceptación entusiasta <strong>da</strong>s diferencias e a<br />

riqueza que iso supón. É importante que se conxuguen nel o mantemento <strong>da</strong>s<br />

tradicións e o compromiso co seu pobo coa apertura ao mundo mo<strong>de</strong>rno e aos<br />

seus profundos cambios. “Esta actitu<strong>de</strong> é a única que po<strong>de</strong> garantir a formación<br />

<strong>da</strong>s novas xeracións como pobos capaces <strong>de</strong> sobrevivir axeita<strong>da</strong>mente nos<br />

tempos novos, sen verse obrigados a renunciar aos seus valores culturais” (Ipiña<br />

2001)<br />

Valoracións <strong>da</strong> experiencia<br />

O ensino <strong>da</strong> cultura e lingua galegas na ESO catalana acadou un éxito tal que<br />

sorpren<strong>de</strong>u os mesmos promotores <strong>da</strong> experiencia. Así, o IES Parets <strong>de</strong>l Vallès,<br />

— 529 —


Sabela Labraña Barrero<br />

centro pioneiro, tivo que duplicar a oferta no curso seguinte, no que se fixeron<br />

dous grupos; un <strong>de</strong> continuación en cuarto <strong>de</strong> ESO, e outro novo, en terceiro.<br />

Ao noso enten<strong>de</strong>r, esta experiencia <strong>de</strong> educación multicultural está<br />

conseguindo a maior parte dos obxectivos marcados<br />

1. A disolución dos prexuízos pola vía do coñecemento e <strong>da</strong> relación entre as<br />

diferentes culturas que<strong>da</strong> patente nos propios testemuños dos alumnos:<br />

‘Escollín este crédito porque saía <strong>da</strong>s típicas mates, natus, etc. [...] Á parte<br />

do bo rollo entre alumnos e profesor, a ver<strong>da</strong><strong>de</strong> é que foi xenial por coñecer<br />

cousas que nin imaxinabamos <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. Creo que terían que <strong>da</strong>rlle a<br />

oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> a moita xente nova <strong>de</strong> que no seu instituto se apren<strong>de</strong>sen<br />

culturas tan próximas como é a galega’ 85 .<br />

2. Este tipo <strong>de</strong> experiencias actúa <strong>de</strong> motor na creación <strong>da</strong> consciencia <strong>de</strong><br />

pertencer a un Estado plurilingüe no que as diferentes linguas non teñen o<br />

mesmo status <strong>de</strong> normali<strong>da</strong><strong>de</strong>; para eles o catalán está moi asumido como<br />

lingua do país pero probablemente non teñen unha clara consciencia do que<br />

supoñen as linguas minoriza<strong>da</strong>s: ‘Pareceume un crédito curioso e<br />

interesante porque o galego é unha lingua que non se coñece moito e<br />

a<strong>de</strong>mais é máis curioso que sexa aquí, en Cataluña, on<strong>de</strong> se apren<strong>da</strong>, porque<br />

aquí tamén hai unha lingua propia’, ou ‘Eu escollín este crédito porque<br />

sentín curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> e pensei que sería bo coñecer outra lingua <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

España’.<br />

3. Outro dos aspectos que nos parece importantísimo salientar é a emerxencia,<br />

nos estudiantes con familiares galegos, duns valores culturais que<br />

<strong>de</strong>scoñecían e que agora senten como propios: ‘Intereseime polo crédito <strong>de</strong><br />

galego porque proveño en certa maneira <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. A miña avoa, por parte<br />

<strong>de</strong> nai é galega, pero malia iso nin a miña nai nin eu sabemos este idioma.<br />

Ao ver que podía apren<strong>de</strong>r algo <strong>da</strong>s miñas raíces, <strong>de</strong>cidín apuntarme. Agora<br />

volvo estar máis uni<strong>da</strong> coa miña avoa, xa que cando teño a oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

falar con ela, pregúntolle palabras que aprendín e costumes <strong>de</strong> alí’.<br />

Se ben é certo que, sen ser os únicos, os centros <strong>de</strong> ensino son lugares<br />

privilexiados on<strong>de</strong> poñer en marcha a educación multicultural, xa que<br />

constitúen un espacio <strong>de</strong> contacto obrigado dos diferentes grupos <strong>da</strong> poboación<br />

inmigra<strong>da</strong> coa poboación autóctona. Entre os alumnos membros <strong>da</strong> experiencia<br />

<strong>de</strong>scrita hai segun<strong>da</strong>s xeracións nas que a formación <strong>da</strong> propia i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> é unha<br />

tarefa complica<strong>da</strong> se non se concibe nun plano integrador no que “a diferencia<br />

non é vista como unha fonte <strong>de</strong> conflicto, senón como un elemento revitalizador<br />

e imprescindible para a supervivencia” (Junyent 1999:70). Nós pui<strong>de</strong>mos<br />

constatar este sentimento nun traballo anterior (Labraña 2000) no que<br />

observamos actitu<strong>de</strong>s ben diferentes ás comenta<strong>da</strong>s antes. Neste estudio -feito<br />

sobre as segun<strong>da</strong>s xeracións <strong>de</strong> inmigrantes galegos en Cataluña- fillos <strong>de</strong><br />

8 A lingua orixinal dos testemuños dos alumnos é o castelán.<br />

— 530 —


Intercambio educativo entre linguas minoriza<strong>da</strong>s do Estado español. Unha experiencia integradora<br />

galegos educados en escolas con ensino en catalán, e cun ambiente favorable<br />

cara a esa lingua na casa, falan habitualmente catalán, galego e castelán, sen que<br />

este feito supoña para eles ningún tipo <strong>de</strong> problema, senón todo o contrario.<br />

Bibliografía<br />

Bastar<strong>da</strong>s, Albert (1996): Ecologia <strong>de</strong> les llengües. Medi, contactes i dinámica<br />

sociolingüística. Barcelona: Proa.<br />

Ceberio, Marcelo / Watzlawick, Paul (1998): La construcción <strong>de</strong>l universo.<br />

Barcelona: Her<strong>de</strong>r.<br />

García Negro, Pilar (1991): O galego e as leis. Vigo: Cumio.<br />

Goytisolo, Juan / Naïr, Sami (2001): El peaje <strong>de</strong> la vi<strong>da</strong>. Integración o rechazo<br />

<strong>de</strong> la emigración en España. Madrid: Aguilar.<br />

Ipiña, Enrique (2000): “Condiciones y perfil <strong>de</strong>l docente <strong>de</strong> educación<br />

intercultural bilingüe”. http://www.oei.org.co/oeivirt/rie13a04.htm<br />

Junyent, Carme (1999): La diversitat lingüística. Didáctica i recorregut <strong>de</strong> les<br />

llengües <strong>de</strong>l món. Barcelona: Octaedro.<br />

Junyent, Carme: Mundialització i llengües minoritàries. Inédito.<br />

Labraña, Sabela (1999): “Prexuízos lingüísticos e i<strong>de</strong>ntificación social”, in<br />

Álvarez, R. / Vilavedra, D. (coords.) (1999): Cinguidos por unha arela<br />

común. Homenaxe ó profesor Xesús Alonso Montero, I, Santiago <strong>de</strong><br />

Compostela: Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela. 519-532.<br />

Labraña, Sabela (2000): “I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> e usos lingüísticos. Segun<strong>da</strong> xeración <strong>de</strong><br />

inmigrantes galegos en Cataluña”, in Riquer, I. <strong>de</strong> / Losa<strong>da</strong>, E. / González, H.<br />

(eds.) (2000): Ensinar a pensar con liber<strong>da</strong><strong>de</strong> e risco. Homenaxe ó profesor<br />

Basilio Losa<strong>da</strong> Castro. Barcelona: UB. 463-471.<br />

Monteagudo, Henrique (1984): “A oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> do galego: historia e<br />

actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>, II”. Lingua e Administración 2.<br />

— 531 —


Movili<strong>da</strong>d estudiantil y lengua: el programa Interc@t, una<br />

respuesta<br />

Carme López i Pol<br />

Subdirectora General <strong>de</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Catalunya<br />

Mis primeras palabras en su lengua propia son, primero, para agra<strong>de</strong>cer a los<br />

organizadores <strong>de</strong> la VIII Conferencia internacional <strong>de</strong> lenguas minoritarias que<br />

nos hayan invitado a participar y a todos uste<strong>de</strong>s por su atención.<br />

Entrando ya en materia, es preciso señalar que en los diez últimos años la<br />

canti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> alumnos europeos que visitan las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s catalanas ha<br />

aumentado progresivamente. El curso 1988-89 fueron 176 los alumnos que, en<br />

el marco <strong>de</strong>l programa Erasmus, visitaron nuestras universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s y durante el<br />

curso 1999-2000, fueron 2.940 alumnos los que las visitaron, en el marco <strong>de</strong>l<br />

mismo programa. También ha aumentado consi<strong>de</strong>rablemente el número <strong>de</strong><br />

alumnos catalanes que se <strong>de</strong>splazan a universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s europeas.<br />

A las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s catalanas no solamente llegan alumnos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />

intercambios Erasmus, llegan también estudiantes latinoamericanos que cursan,<br />

sobre todo, doctorados y alumnos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> África. A<strong>de</strong>más, y<br />

precisamente ahora a través <strong>de</strong>l programa Séneca, se ha abierto la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

intercambio entre estudiantes <strong>de</strong> las diferentes universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s españolas. En<br />

cuanto a Catalunya, según los <strong>da</strong>tos que se recogen en el BOE núm. 267 <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 2000, en el marco <strong>de</strong>l citado programa Séneca (durante el curso<br />

2000-2001) llegaron 139 estudiantes y marcharon 58.<br />

Estoy convenci<strong>da</strong> que la movili<strong>da</strong>d aumentará. Para nosotros los europeos es<br />

clave articular sistemas que hagan posible la movili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos para<br />

garantizar el libre ejercicio <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos y para consoli<strong>da</strong>r la organización <strong>de</strong><br />

la Europa <strong>de</strong> las naciones. En este nuevo contexto es necesaria la construcción<br />

<strong>de</strong> un espacio educativo europeo, abierto y dinámico que permita realizar el<br />

objetivo <strong>de</strong> educación y <strong>de</strong> formación permanentes. No hay du<strong>da</strong> <strong>de</strong> que unos<br />

ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos formados en el respeto <strong>de</strong> las diversi<strong>da</strong><strong>de</strong>s culturales y lingüísticas<br />

pue<strong>de</strong>n tener un papel <strong>de</strong>stacado en la consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong> la constitución europea<br />

yen la cooperación interestatal, necesaria para avanzar hacia una socie<strong>da</strong>d más<br />

justa e igualitaria.<br />

Nosotros, los catalanes, los gallegos y los vascos tenemos un doble objetivo.<br />

Primero que nuestras lenguas propias tengan el lugar que les correspon<strong>de</strong> como<br />

lenguas <strong>de</strong> cultura y <strong>de</strong> relación, en el marco <strong>de</strong>l Estado español. Y en segundo<br />

lugar, que tengan presencia en Europa y que sean consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s, ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong><br />

ellas, como parte fun<strong>da</strong>mental <strong>de</strong> la herencia cultural europea y <strong>de</strong> su futuro.<br />

Las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s catalanas valoran la movili<strong>da</strong>d estudiantil universitaria<br />

como una reali<strong>da</strong>d necesaria y positiva. Pero consi<strong>de</strong>ran que <strong>de</strong>be producirse <strong>de</strong><br />

— 533 —


Carme López i Pol<br />

manera que garantice la movili<strong>da</strong>d y el respeto a los usos lingüísticos con los<br />

que se han dotado.<br />

El marco legal en el cual se basan las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Catalunya para fijar<br />

sus políticas lingüísticas es el siguiente:<br />

• La Constitución, título preliminar, artículo 3, punto 2 don<strong>de</strong> dice: “La<br />

riqueza <strong>de</strong> las diferentes mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas <strong>de</strong> España es un<br />

patrimonio cultural que será objeto <strong>de</strong> especial respeto y protección”.<br />

• El Estatuto <strong>de</strong> Autonomía <strong>de</strong> Catalunya, que establece la oficiali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la<br />

lengua catalana, propia <strong>de</strong> Catalunya, junto a la lengua castellana, oficial en<br />

todo el Estado español.<br />

• La Ley <strong>de</strong> Normalización Lingüística aproba<strong>da</strong> el mes <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1983, que<br />

especifica que el catalán es la lengua propia <strong>de</strong> la enseñanza en todos los<br />

niveles educativos.<br />

• La Ley 1/1998, <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> enero, <strong>de</strong> Política Lingüística la cual en su artículo<br />

22 punto 2 concreta: “El gobierno <strong>de</strong> la Generali<strong>da</strong>d, las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s y las<br />

instituciones <strong>de</strong> enseñanza superior, en el ámbito <strong>de</strong> sus competencias<br />

respectivas, han <strong>de</strong> adoptar las medi<strong>da</strong>s pertinentes con el fin <strong>de</strong> garantizar<br />

y fomentar el uso <strong>de</strong> la lengua catalana en todos los ámbitos docentes, no<br />

docentes y <strong>de</strong> investigación, inclui<strong>da</strong>s las lecturas <strong>de</strong> tesis doctorales y la<br />

realización <strong>de</strong> oposiciones”.<br />

A partir <strong>de</strong> este marco legal, las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, convenci<strong>da</strong>s que el proceso <strong>de</strong><br />

normalización lingüística no podría acabarse sin la catalanización <strong>de</strong> la<br />

universi<strong>da</strong>d como responsable <strong>de</strong> fijar los lenguajes terminológicos y <strong>de</strong><br />

especiali<strong>da</strong>d, han elaborado sus propios documentos en los cuales se fijan los<br />

criterios lingüísticos que han <strong>de</strong> regir las diversas situaciones lingüísticas que se<br />

producen en el marco <strong>de</strong> la comuni<strong>da</strong>d universitaria.<br />

Fruto <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> los reglamentos, la situación <strong>de</strong> las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s en<br />

relación a la lengua catalana es la siguiente:<br />

• El porcentaje <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> administración y servicios (PAS) <strong>de</strong> las<br />

universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s públicas catalanas que tienen el nivel <strong>de</strong> catalán acreditado es<br />

<strong>de</strong>l 72,56 %.<br />

• El porcentaje <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> clases imparti<strong>da</strong>s en catalán en las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

públicas <strong>de</strong> Catalunya es <strong>de</strong>l 68,9 %.<br />

• El porcentaje <strong>de</strong> tesis doctorales escritas en catalán es <strong>de</strong>l 35,78 %.<br />

No ha sido fácil llegar a esta situación y creemos que, en el contexto actual,<br />

no podrá mantenerse sin una acción <strong>de</strong>cidi<strong>da</strong> <strong>de</strong> todos los factores implicados y<br />

con responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong>s en el ámbito universitario. A parte <strong>de</strong> seguir trabajando<br />

fuerte y con el objetivo claro <strong>de</strong> mantener y, si es posible, mejorar la situación<br />

<strong>de</strong> las lenguas propias en ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s que las tengan, será<br />

— 534 —


Movili<strong>da</strong>d estudiantil y lengua: el programa Intercat, una respuesta<br />

necesario divulgar las singulari<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Estado español. Deberemos explicar a<br />

Europa que España es el único Estado plurilingüe que tiene diversas lenguas<br />

propias y que las cuatro gran<strong>de</strong>s lenguas <strong>de</strong>l Estado tienen una amplia difusión<br />

y vitali<strong>da</strong>d en las respectivas reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s sociales.<br />

Deberemos explicarlo a Europa pero, sobre todo, <strong>de</strong>beremos trabajar para que<br />

el Estado ejerza como estado plurilingüe.<br />

En España hay 16,3 millones <strong>de</strong> personas que viven en territorios con más <strong>de</strong><br />

una lengua oficial. Ésta representa el 41% <strong>de</strong> la población total <strong>de</strong>l Estado.<br />

España es, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Bélgica y Luxemburgo, el estado <strong>de</strong> la Unión Europea<br />

don<strong>de</strong> el fenómeno <strong>de</strong>l bilingüismo tiene más importancia, <strong>de</strong> manera que, lejos<br />

<strong>de</strong> ser un hecho anecdótico en el Estado, constituye casi una característica<br />

esencial.<br />

Así pues, hemos <strong>de</strong> instar al gobierno <strong>de</strong>l Estado español para que continúe<br />

trabajando en la misma línea que ha hecho posible que el Senado aprobara el<br />

pasado mes <strong>de</strong> septiembre una moción para que el catalán, el gallego y el<br />

euskera sean asignaturas optativas en los colegios, institutos y universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

to<strong>da</strong> España.<br />

Si po<strong>de</strong>mos contar con una oferta universitaria <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d, estamos<br />

convencidos que la lengua autóctona no ha <strong>de</strong> ser un obstáculo para la<br />

incorporación <strong>de</strong> estudiantes <strong>de</strong> fuera. No obstante, el flujo <strong>de</strong> alumnos<br />

proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas diferentes a la nuestra no ha <strong>de</strong> cambiar la<br />

situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>de</strong> hecho <strong>de</strong> absoluta libertad <strong>de</strong> expresión lingüística en<br />

nuestras universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s. En el marco <strong>de</strong> la intercomunicación global en las<br />

universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Catalunya, se ha <strong>de</strong> avanzar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una situación multilingüe,<br />

teniendo en cuenta la especial inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l inglés.<br />

En el contexto citado, la Dirección General <strong>de</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s ha impulsado el<br />

proyecto Interc@t, que es un sistema <strong>de</strong> formación multimedia <strong>de</strong> catalán para<br />

el intercambio lingüístico europeo. En este proyecto han participado las<br />

universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s catalanas y la Comisión <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> la Enseñanza <strong>de</strong>l<br />

Catalán en las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> fuera <strong>de</strong>l ámbito territorial <strong>de</strong> Catalunya. Se ha<br />

contado con el apoyo económico <strong>de</strong> la Unión Europea.<br />

Los objetivos que preten<strong>de</strong> Interc@t son:<br />

• Lograr que los estudiantes <strong>de</strong> fuera <strong>de</strong> Catalunya adquieran unos<br />

conocimientos básicos que les permitan <strong>de</strong>sarrollar con normali<strong>da</strong>d su vi<strong>da</strong><br />

universitaria.<br />

• Hacer que los estudiantes no catalanes reciban una formación<br />

sociolingüística previa sobre el catalán.<br />

• Experimentar un plan piloto <strong>de</strong> formación lingüística para estudiantes <strong>de</strong><br />

fuera <strong>de</strong> Catalunya que han <strong>de</strong> incorporarse a programas <strong>de</strong> intercambio con<br />

las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s catalanas.<br />

— 535 —


Carme López i Pol<br />

Los <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong>l programa son aquellos estudiantes <strong>de</strong> fuera <strong>de</strong><br />

Catalunya que han <strong>de</strong> incorporarse a programas <strong>de</strong> intercambio con las<br />

universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s catalanas o simplemente aquellos que estén interesados en<br />

apren<strong>de</strong>r o conocer el catalán y la diversi<strong>da</strong>d lingüística europea. El elemento<br />

innovador <strong>de</strong> este programa <strong>de</strong> formación lingüística es que no solamente va<br />

dirigido a aquellas personas interesa<strong>da</strong>s en la lengua catalana o en las lenguas<br />

románicas en general. En este caso, la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> preparación lingüística se<br />

pone al alcance <strong>de</strong> estudiantes <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s las áreas <strong>de</strong> conocimiento y su objetivo<br />

fun<strong>da</strong>mental es capacitar a éstos para que pue<strong>da</strong>n asistir a las clases que se<br />

imparten en lengua catalana, centrándose básicamente, por tanto, en hacerlos<br />

competentes como mínimo en las habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> comprensión: enten<strong>de</strong>r la<br />

lengua usa<strong>da</strong> en las clases y po<strong>de</strong>r leer textos <strong>de</strong> su especiali<strong>da</strong>d en lengua<br />

catalana.<br />

El proyecto Interc@t, que pue<strong>de</strong>n ver más <strong>de</strong>teni<strong>da</strong>mente en las sesiones <strong>de</strong><br />

presentación <strong>de</strong> pósters, está formado por una serie <strong>de</strong> productos a los cuales se<br />

pue<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a partir <strong>de</strong> la página web http://www.intercat.gencat.es, que<br />

pue<strong>de</strong> ser consulta<strong>da</strong> en catalán, castellano e inglés.<br />

Aunque sea brevemente, me gustaría comentarles las características<br />

esenciales <strong>de</strong> estos productos.<br />

-Curso <strong>de</strong> catalán <strong>de</strong> supervivencia Speakcat<br />

Objetivos <strong>de</strong>l curso:<br />

• Suministrar a los usuarios los recursos suficientes para activar las diferentes<br />

habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> la lengua, sobre todo las receptivas, en las situaciones<br />

comunicativas cotidianas más básicas.<br />

• Integrar las costumbres <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d al proceso <strong>de</strong> aprendizaje porque son<br />

inherentes a la lengua y amplían la competencia comunicativa <strong>de</strong> los<br />

estudiantes.<br />

• Presentar las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s catalanas a los estudiantes <strong>de</strong> fuera <strong>de</strong>l ámbito<br />

lingüístico catalán.<br />

-Guía <strong>de</strong> conversación universitaria (catalán – inglés)<br />

Finali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la GUÍA:<br />

• Proporcionar a los estudiantes <strong>de</strong> fuera un producto que les permita usar las<br />

frases más a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>s en cualquier contexto universitario. El hecho <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

contar con voz incorpora<strong>da</strong> permite, también, a los estudiantes practicar el<br />

inglés.<br />

— 536 —


Movili<strong>da</strong>d estudiantil y lengua: el programa Intercat, una respuesta<br />

-Sisplau<br />

Objetivo:<br />

• Poner a disposición <strong>de</strong>l alumnado universitario una serie <strong>de</strong> ejercicios <strong>de</strong><br />

lengua catalana <strong>de</strong> nivel inicial. Las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que se proponen pue<strong>de</strong>n ser<br />

utiliza<strong>da</strong>s como material auxiliar <strong>de</strong> otros métodos comunicativos.<br />

-Aju<strong>da</strong>’m<br />

Objetivo:<br />

• Proporcionar, a las personas que colaboren en la acogi<strong>da</strong> e integración <strong>de</strong>l<br />

alumnado extranjero, unos recursos que faciliten su trabajo.<br />

-Català a Catalunya<br />

• Un repaso a la situación sociolingüística <strong>de</strong> Catalunya, en general, y <strong>de</strong>l<br />

ámbito universitario en particular.<br />

-Voluntariado Lingüístico<br />

• Estudiantes catalanes que ayu<strong>da</strong>rán a los estudiantes <strong>de</strong> fuera en su<br />

incorporación a la universi<strong>da</strong>d y con los cuales pue<strong>de</strong>n practicar lenguas.<br />

-I have learned catalan<br />

• ¿Qué dicen los estudiantes extranjeros que han aprendido catalán?<br />

-Cuestionario<br />

• Danos tu opinión.<br />

En fin, les invito a visitar el programa Interc@t. Espero, que, si lo hacen,<br />

podrán enten<strong>de</strong>r el catalán con facili<strong>da</strong>d y estaremos aún más cerca por que <strong>de</strong><br />

una cosa sí estoy segura: saber más lenguas abre puertas, ofrece oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s y<br />

nos permite apreciar mejor a los otros y a su cultura.<br />

— 537 —


Presentación do proxecto CORGA: Corpus <strong>de</strong> Referencia<br />

do Galego Actual<br />

María Sol López Martínez /Francisco García Gon<strong>da</strong>r<br />

CRPIH (Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s)<br />

0. Entre os obxectivos fun<strong>da</strong>cionais do Centro Ramón Piñeiro para a<br />

Investigación en Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s (CRPIH), creado pola <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> en 1994,<br />

figura o <strong>de</strong>seño e <strong>de</strong>senvolvemento <strong>de</strong> recursos dixitais que <strong>de</strong>an saí<strong>da</strong> a<br />

proxectos <strong>de</strong> investigación nacidos no propio Centro e que contribúan á<br />

incorporación <strong>da</strong> lingua galega ó novo mundo <strong>da</strong>s tecnoloxías <strong>da</strong> información.<br />

A este obxectivo respon<strong>de</strong> o CORPUS DE REFERENCIA DO GALEGO ACTUAL<br />

(CORGA), iniciado en 1994 por un equipo <strong>de</strong> lingüistas e informáticos do<br />

CRPIH 86 e que aca<strong>da</strong> neste momento o final <strong>da</strong> primeira fase do seu<br />

<strong>de</strong>senvolvemento coa posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> acceso a través <strong>de</strong> Internet para permiti-la<br />

obtención <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos <strong>de</strong>stinados ó estudio <strong>de</strong> aspectos morfolóxicos, sintácticos e<br />

léxicos <strong>da</strong> nosa lingua.<br />

O CORGA é unha colección <strong>de</strong> textos en formato electrónico, seleccionados<br />

segundo uns <strong>de</strong>terminados criterios, coa suficiente amplitu<strong>de</strong> para seren<br />

consi<strong>de</strong>rados representativos do uso lingüístico do galego actual.<br />

O CORGA é un proxecto aberto no que se seguen a implementar novos<br />

documentos e que aspira a ofrecer unha mostra equilibra<strong>da</strong> <strong>de</strong> diferentes tipos<br />

<strong>de</strong> textos. A versión que aquí se presenta está constituí<strong>da</strong> por obras literarias<br />

(novelas, relatos curtos e teatro), textos do xénero ensaístico e publicacións<br />

periódicas (xornais e revistas). Cronoloxicamente, o CORGA ofrece na<br />

actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> textos publicados entre os anos 1975 e 1999. O carácter aberto do<br />

proxecto permitirá no futuro a incorporación <strong>de</strong> textos publicados con<br />

posteriori<strong>da</strong><strong>de</strong> a 1999.<br />

Os textos do CORGA, a<strong>de</strong>mais dos <strong>da</strong>tos que permiten i<strong>de</strong>ntificar<br />

bibliograficamente ca<strong>da</strong> documento (autor, título, ano <strong>de</strong> publicación, editorial,<br />

86 Dirixen o proxecto Guillermo Rojo, Director Técnico <strong>da</strong> Área <strong>de</strong> Lingüística do CRPIH, María<br />

Sol López Martínez e Francisco García Gon<strong>da</strong>r. Levan participado na súa construcción os<br />

seguintes bolseiros: M. Teresa Araújo García (1994-2001), Cristina Blanco González (2001-),<br />

Inés Diz Gamallo (1994-2001), Eva Domínguez Noya (1995-), Beatriz Fernán<strong>de</strong>z Pare<strong>de</strong>s (2000-<br />

), Susana Ferreiro García (1998-2001), Susana García Rodríguez (1997-2000), Ana Ledo<br />

Villaver<strong>de</strong> (2000-), Mónica Martínez Baleirón (1998-2000), M. Teresa Monteagudo Cabaleiro<br />

(1994-1998), Xesús Mosquera Carregal (2000-), Antón Porto Sánchez (1998-1999), Sonia Varela<br />

Pombo (1998-2001) e Pilar Vázquez Gran<strong>da</strong>s (1994-1998). Foron responsables <strong>da</strong> parte<br />

informática Fernando Magán Muñoz, Jesús Rodríguez Castro (1995-1998) e José Carlos Sánchez<br />

Rivas. O Sistema <strong>de</strong> Buscas <strong>de</strong>senvolveuno o Instituto <strong>de</strong> Investigacións Tecnolóxicas <strong>da</strong><br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela (IIT).<br />

— 539 —


María Sol López Martínez / Francisco García Gon<strong>da</strong>r<br />

edición manexa<strong>da</strong>, <strong>da</strong>ta <strong>da</strong> 1ª edición), aparecen clasificados segundo tres<br />

criterios, in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes entre si:<br />

a) Medio: Libros, xornais, revistas.<br />

b) Data: O CORGA abrangue textos publicados entre 1975 e 1999, aín<strong>da</strong><br />

que xa estamos incorporando os que aparezan no lustro 2000-2004. Para<br />

a representativi<strong>da</strong><strong>de</strong> cronolóxica agrupámolos por períodos <strong>de</strong> cinco<br />

anos, procurando <strong>da</strong>rlles unha maior representativi<strong>da</strong><strong>de</strong> ós máis recentes.<br />

c) Área temática: Os textos aparecen clasificados en seis áreas temáticas<br />

xerais, consonte o seu contido (1. Economía e Política; 2. Cultura e<br />

Artes; 3. Ciencias Sociais; 4. Ciencias e Tecnoloxía; 5. Outros; 6.<br />

Ficción).<br />

1. O CORGA que agora presentamos para po<strong>de</strong>r ser utilizado a través <strong>da</strong> web<br />

consta dun total <strong>de</strong> 12.595.289 formas ortográficas. Se excluímo-las cifras,<br />

que<strong>da</strong>n 12.437.037 formas ortográficas (tokens), que correspon<strong>de</strong>n a 285.179<br />

formas distintas (types). Isto quere dicir que existe unha forma distinta por ca<strong>da</strong><br />

44,17 formas gráficas.<br />

Segundo os parámetros <strong>de</strong> clasificación que utilizamos para o <strong>de</strong>seño do<br />

CORGA, a distribución dos textos é como segue:<br />

MEDIO %<br />

Libros 66,22%<br />

Xornais 24,29%<br />

Revistas 9,49%<br />

PERÍODOS %<br />

1975-1979 6,77%<br />

1980-1984 11,52%<br />

1985-1989 12,83%<br />

1990-1994 18,62%<br />

1995-1999 50,27%<br />

ÁREAS TEMÁTICAS %<br />

1.- Economía e Política 22,5%<br />

2.- Cultura e Artes 6,80%<br />

3.- Ciencias Sociais 13,32%<br />

4.- Ciencias e Tecnoloxía 5,67%<br />

5.- Outros 11,96%<br />

6.- Ficción 39,79%<br />

— 540 —


Presentación do proxecto CORGA: Corpus <strong>de</strong> Referencia do Galego Actual<br />

2. O corpus que presentamos está dispoñible a través do noso Servidor <strong>de</strong><br />

Información en Internet. Nesta fase permítese facer buscas por unha ou máis<br />

palabras, utilizando un ou varios criterios <strong>de</strong> clasificación e tamén se po<strong>de</strong><br />

emprega-lo asterisco (*) e a interrogación (?). Na imaxe que vén a continuación,<br />

na parte superior <strong>de</strong>reita atopamos ‘Instruccións <strong>de</strong> busca’ on<strong>de</strong> se <strong>de</strong>scriben<br />

brevemente as posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s que ofrece o sistema.<br />

Ousuario, unha vez <strong>da</strong>do <strong>de</strong> alta, acce<strong>de</strong> á pantalla <strong>de</strong> buscas.<br />

Nesta pantalla dispón <strong>de</strong> varias posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> busca (tó<strong>da</strong>las palabras,<br />

calquera palabra, frase exacta, ou busca con operadores booleanos). A<strong>de</strong>mais o<br />

tipo <strong>de</strong> busca pó<strong>de</strong>mola referir a tódolos períodos do corpus ou optar por<br />

seleccionar uns anos <strong>de</strong>terminados. É posible, así mesmo, combinar coa<br />

<strong>de</strong>limitación cronolóxica dos textos as buscas por clasificación temática e/ou<br />

por medio.<br />

Unha vez feita a solicitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> información, o sistema <strong>de</strong>volve dúas pantallas<br />

<strong>de</strong> presentación <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos. Na primeira pó<strong>de</strong>se ve-lo número <strong>de</strong> exemplos e <strong>de</strong><br />

documentos nos que se atoparon a(s) forma(s) busca<strong>da</strong>(s). Esta información<br />

aparece clasifica<strong>da</strong>, a<strong>de</strong>mais, segundo os parámetros Medio, Data e Tema.<br />

Deste xeito, na busca <strong>da</strong> forma ortográfica ‘bolboreta’ o sistema indicaranos que<br />

aparece 45 veces no medio ‘libro’, maioritamente en documentos clasificados<br />

como ‘ficción’ e en textos <strong>da</strong>tados entre 1990 e 1999.<br />

— 541 —


María Sol López Martínez / Francisco García Gon<strong>da</strong>r<br />

Como se po<strong>de</strong> apreciar, os resultados que aparecen nesta pantalla inclúen<br />

tódolos valores clasificatorios establecidos para os tres parámetros que<br />

indicamos no primeiro apartado, incluídos aqueles que neste momento aín<strong>da</strong><br />

non están representados no corpus (‘oral’ e ‘período 2000-2004’). No futuro<br />

está previsto incorporar ó CORGA textos orais, pero, <strong>da</strong>do o tratamento especial<br />

ó que hai que someter este tipo <strong>de</strong> textos, consi<strong>de</strong>ramos máis importante<br />

centrarnos, nesta primeira fase, nos textos escritos. Polo que se refire ó período<br />

2000-2004, está previsto incorporar textos pertencentes á este lustro na próxima<br />

versión do corpus.<br />

Na segun<strong>da</strong> pantalla, o usuario acce<strong>de</strong> ós documentos que cumpren as<br />

condicións <strong>da</strong> busca. Ca<strong>da</strong> pantalla presenta un total <strong>de</strong> <strong>de</strong>z documentos. Para<br />

ca<strong>da</strong> un especifícanse os <strong>da</strong>tos <strong>da</strong> cabeceira que o i<strong>de</strong>ntifican bibliograficamente<br />

e os valores <strong>de</strong> clasificación que se lle asignaron, o número <strong>de</strong> casos encontrados<br />

xunto con contexto no que aparecen. Como se po<strong>de</strong> observar, en ca<strong>da</strong><br />

exemplo a(s) forma(s) solicita<strong>da</strong>(s) aparece(n) salienta<strong>da</strong>(s) en cor vermella.<br />

— 542 —


Presentación do proxecto CORGA: Corpus <strong>de</strong> Referencia do Galego Actual<br />

3. O acceso ó CORGA faise a través do noso Servidor <strong>de</strong> Información na re<strong>de</strong><br />

Internet en http://www.cirp.es. Probouse empregando o cliente Internet Explorer<br />

4.0; recomén<strong>da</strong>se, polo tanto, o uso <strong>de</strong>ste navegador na mesma versión ou<br />

nunha superior. O acceso é gratuíto, mediante a obtención previa dunha licencia<br />

<strong>de</strong> uso. Para iso débese seleccionar na primeira pantalla a opción ‘Rexistro <strong>de</strong><br />

usuarios’, cubri-lo formulario e envialo. O sistema <strong>de</strong>volveralle un nome <strong>de</strong><br />

usuario e unha contraseña para po<strong>de</strong>r acce<strong>de</strong>r ó CORGA.<br />

— 543 —


A extensión <strong>da</strong> lingua galega no ámbito do ensino en<br />

<strong>Galicia</strong>: presentación e avaliación dos resultados do<br />

Informe <strong>de</strong> Política e Normalización Lingüística<br />

Anxo M. Lorenzo Suárez<br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo<br />

1. Introducción<br />

Nos procesos <strong>de</strong> revitalización <strong>da</strong>s linguas propias <strong>de</strong>senvolvidos trala<br />

restauración <strong>de</strong>mocrática no Estado español, o ámbito educativo e o ensino en<br />

particular foise configurando como un dos espacios <strong>de</strong> actuación máis<br />

relevantes para consegui-los obxectivos normalizadores. Neste sentido, a<br />

inserción <strong>da</strong> lingua propia na vi<strong>da</strong> dos centros escolares, nas transmisións<br />

educativas e nas súas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s socioculturais consi<strong>de</strong>rábase unha priori<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> cara a progresar no <strong>de</strong> extensión social <strong>da</strong>s linguas propias. No caso <strong>de</strong><br />

<strong>Galicia</strong>, o ámbito educativo foi con diferencia un dos que máis atención recibiu<br />

por parte <strong>da</strong> Administración e <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> civil, en forma <strong>de</strong> recursos<br />

económicos e humanos, <strong>de</strong> regulamentacións e <strong>de</strong>cretos, <strong>de</strong> <strong>de</strong>bates e reflexións<br />

públicas, etc.<br />

Presentaremos neste traballo algúns dos aspectos <strong>da</strong> investigación que<br />

levamos a cabo sobre a situación do proceso <strong>de</strong> normalización <strong>da</strong> lingua galega<br />

no ámbito do ensino e <strong>da</strong>s transmisións educativas. Esta investigación<br />

<strong>de</strong>senvolveuse no marco do Informe <strong>de</strong> Política e Normalización Lingüística en<br />

<strong>Galicia</strong> (IPNL) elaborado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o Consello <strong>da</strong> Cultura Galega a partir <strong>de</strong> 1998.<br />

2. O Informe <strong>de</strong> Política e Normalización Lingüística do Consello <strong>da</strong><br />

Cultura Galega e o ámbito do ensino en <strong>Galicia</strong><br />

En vista <strong>de</strong> que non se realizara en <strong>Galicia</strong> un estudio sistemático,<br />

in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte e contrastado que avaliase <strong>de</strong> forma multidimensional os<br />

resultados dos esforzos normalizadores <strong>de</strong>senvolvidos tanto social coma<br />

institucionalmente, o Consello <strong>da</strong> Cultura Galega <strong>de</strong>cidiu acometer unha tarefa<br />

<strong>de</strong> tales características. Este traballo, <strong>de</strong>nominado Informe <strong>de</strong> Política e<br />

Normalización Lingüística en <strong>Galicia</strong> (IPNL), foi organizado en áreas temáticas<br />

particulares e unha <strong>de</strong>las centrouse no ámbito do ensino.<br />

O IPNL, que contou con financiamento do Consello <strong>da</strong> Cultura Galega e <strong>da</strong><br />

Comisión Europea (Dirección Xeral XXII), comezou a realizarse en 1998 e foi<br />

dirixido por Xan Bouza<strong>da</strong> Fernán<strong>de</strong>z (sociólogo, Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo) e por<br />

Henrique Monteagudo Romero (sociolingüista, Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />

Compostela). Algúns dos obxectivos xerais do IPNL son: a elaboración dun<br />

diagnóstico cualitativo e cuantitativo sobre o impacto <strong>da</strong>s actuacións <strong>de</strong><br />

promoción e <strong>de</strong> revitalización <strong>da</strong> lingua galega; a avaliación <strong>da</strong> situación social<br />

— 545 —


Anxo M. Lorenzo Suárez<br />

actual <strong>da</strong> lingua galega (coñecemento, usos, prestixios, actitu<strong>de</strong>s e opinións,<br />

etc.); e a re<strong>da</strong>cción dun documento <strong>de</strong> avaliación e <strong>de</strong> reflexión sobre a<br />

situación sociolingüística actual.<br />

Con respecto ó ámbito do ensino en particular, tal como sinalabamos na<br />

introducción, este constituíu un dos sectores preferentes e primordiais para a<br />

consecución <strong>da</strong> revitalización social do galego tralo franquismo. A constatación<br />

<strong>de</strong> que se a lingua non se insería nas prácticas educativas <strong>de</strong>saparecería<br />

irremediablemente era comparti<strong>da</strong> por tódolos axentes sociais e políticos<br />

comprometidos coa recuperación do galego, e como froito <strong>de</strong>sa persistencia os<br />

responsables políticos aprobaron no Parlamento <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> a Lei <strong>de</strong><br />

normalización lingüística en 1983.<br />

Sobre a situación do galego no ámbito do ensino foron realizados distintos<br />

traballos durante os anos oitenta e principios dos noventa (véxanse, entre outros,<br />

Rubal 1987, 1988; Rodríguez Neira / López 1988; Arza et al. 1990), pero<br />

carecíase dun estudio do ámbito educativo que mostrase, dun xeito sistemático,<br />

os resultados tras case 20 anos <strong>de</strong> normalización lingüística trala aprobación <strong>da</strong><br />

LNL. Por isto, trala realización por parte <strong>da</strong> Administración autonómica dunha<br />

enquisa sociolingüística a tódolos centros <strong>de</strong> ensino en 1998 (véxase<br />

Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria 1998), na cal se<br />

abrangueu o universo total dos centros públicos e privados <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, o noso<br />

obxectivo primordial consistiu en <strong>de</strong>señar unha investigación complementaria<br />

que profun<strong>da</strong>se na análise <strong>da</strong> vitali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> lingua na escola mediante a<br />

triangulación dos <strong>da</strong>tos e mediante a realización dun estudio <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> tipos<br />

diferentes <strong>de</strong> centros, utilizando para iso un abano diverso <strong>de</strong> indicadores<br />

cuantitativos e cualitativos.<br />

A información recolli<strong>da</strong> permite mostrar un diagnóstico do proceso <strong>de</strong><br />

normalización <strong>da</strong> lingua galega no ámbito escolar a través <strong>de</strong> diversos temas<br />

específicos: a situación <strong>da</strong> docencia do galego e en galego, a existencia <strong>de</strong><br />

actuacións <strong>de</strong> planificación lingüística nos centros escolares, o diferente nivel<br />

<strong>de</strong> intensi<strong>da</strong><strong>de</strong> na galeguización <strong>da</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s internas e externas, as opinións<br />

sobre a presencia do galego nas transmisións educativas e sobre os puntos fortes<br />

e febles que se perciben no proceso <strong>de</strong> consoli<strong>da</strong>ción actual do galego no medio<br />

escolar.<br />

A nosa investigación no ámbito escolar centrouse, xa que logo, en obter<br />

información relevante e contrasta<strong>da</strong> para conseguirmos tres tipos <strong>de</strong> obxectivos:<br />

a) a consecución dun diagnóstico rigoroso sobre a situación actual do galego<br />

nos centros <strong>de</strong> ensino e nas transmisións educativas; b) a análise <strong>da</strong>s ten<strong>de</strong>ncias<br />

sociolingüísticas máis relevantes que contextualizan as prácticas lingüísticas<br />

escolares; e c) a análise <strong>da</strong>s i<strong>de</strong>oloxías e opinións dos sectores que forman a<br />

comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> escolar ante o proceso <strong>de</strong> normalización lingüística.<br />

— 546 —


A extensión <strong>da</strong> lingua galega no ámbito do ensino en <strong>Galicia</strong><br />

Con respecto á metodoloxía, a investigación estructurouse en 2 partes. En<br />

primeiro lugar, <strong>de</strong>senvolvemos unha investigación macrosocial, mediante a<br />

utilización <strong>de</strong> indicadores cuantitativos, a partir dunha mostra significativa <strong>de</strong><br />

centros estratifica<strong>da</strong> por tipo <strong>de</strong> centro (privado/público) e por provincia (201<br />

centros analizados). Utilizamos para iso: unha enquisa / entrevista individual<br />

cos equipos directivos dos centros (41 preguntas); unha enquisa / entrevista<br />

individual co equipo <strong>de</strong> normalización lingüística <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> centro (53 preguntas);<br />

e unha ficha avaliativa <strong>de</strong> observación (48 ítems). En segundo lugar, levamos a<br />

cabo un estudio <strong>de</strong> casos baseado en indicadores cualitativos a partir dunha<br />

tipoloxía <strong>de</strong> centros con características <strong>de</strong> maior e menor nivel <strong>de</strong> galeguización<br />

e segundo o tipo <strong>de</strong> zona (urbano/non urbano) e o tipo <strong>de</strong> centro (público/<br />

privado).<br />

3. A inserción do galego nas transmisións educativas<br />

Coa finali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> ilustrar algúns dos elementos <strong>de</strong>scritivos <strong>da</strong> situación<br />

actual do proceso <strong>de</strong> normalización <strong>da</strong> lingua galega no ensino, mostraremos a<br />

continuación algúns resultados, totalmente provisorios e polo tanto suxeitos a<br />

posibles modificacións posteriores, dun conxunto <strong>de</strong> aspectos sociolingüísticos<br />

que nos ofrecen unha orientación sobre a presencia <strong>da</strong> lingua nos centros<br />

escolares <strong>de</strong> ensino infantil e primario, así como unha percepción <strong>da</strong>s dificulta<strong>de</strong>s<br />

ás que está exposto o galego nese ámbito particular.<br />

Un primeiro indicador sociolingüístico que po<strong>de</strong>mos comentar é a utilización<br />

<strong>da</strong> lingua galega nas tarefas institucionais e <strong>de</strong> xestión dos centros escolares que<br />

implican o recurso á lingua escrita. Con esta finali<strong>da</strong><strong>de</strong> observámo-lo grao <strong>de</strong><br />

utilización do galego en catro tipos concretos <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s escritas por parte<br />

dos equipos directivos: escritos oficiais en xeral, escritos enviados ás familias,<br />

escritos á administración educativa, e ós concellos respectivos.<br />

Deducimos, do gráfico 1, un alto grao <strong>de</strong> galeguización <strong>da</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s administrativas,<br />

tanto internas coma externas. Parece evi<strong>de</strong>nte que os obxectivos <strong>de</strong><br />

galeguiza-las tarefas administrativas tiveron un certo nivel <strong>de</strong> éxito. En calquera<br />

caso, o nivel <strong>de</strong> utilización <strong>da</strong> lingua galega é substancialmente diferente<br />

segundo se o centro é público ou privado; nos centros privados o uso do galego<br />

para as comunicacións escritas <strong>de</strong>scen<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rablemente en tódolos<br />

indicadores observados (escritos oficiais internos, escritos enviados ás familias,<br />

etc.).<br />

— 547 —


Gráfico 1. Utilización <strong>da</strong> lingua galega nas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s escritas dos CEIP<br />

<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />

100%<br />

50%<br />

0%<br />

Escritos oficiais<br />

internos<br />

Escritos ás<br />

familias<br />

Escritos á<br />

administración<br />

educativa<br />

Anxo M. Lorenzo Suárez<br />

Escritos ó<br />

concello<br />

NS/NC 7 2,5 1,5 6<br />

Só castelán 5,5 6 2 3<br />

Máis castelán ca galego 7 7 4,5 5,5<br />

Máis galego ca castelán 22,4 13,9 10 7,5<br />

Só galego 58,2 70,6 82,1 77,6<br />

En segundo lugar, po<strong>de</strong>mos analizar nos seguintes gráficos a utilización <strong>da</strong><br />

lingua galega por parte do alumnado nos centros escolares (no recreo cos/as<br />

compañeiros/as, na clase co/a profesor/a, etc.). Se temos en conta o tipo <strong>de</strong><br />

centro, predomina o uso do castelán entre o alumnado <strong>de</strong> centros privados. En<br />

cambio, entre o alumnado dos centros públicos preséntase un maior uso do<br />

galego. Segundo a zona <strong>de</strong> costa ou <strong>de</strong> interior en que se sitúe o centro, o maior<br />

grao <strong>de</strong> galeguización prodúcese entre os escolares situados en áreas interiores,<br />

mentres que o castelán predomina entre o alumnado <strong>de</strong> centros localizados en<br />

áreas costeiras.<br />

— 548 —


A extensión <strong>da</strong> lingua galega no ámbito do ensino en <strong>Galicia</strong><br />

Gráfico 2. Lingua do<br />

alumnado segundo o tipo <strong>de</strong><br />

centro<br />

100<br />

75<br />

50<br />

25<br />

0<br />

Privado Público<br />

Só cast. 77,1 33,6<br />

Máis cast. 20,8 21,9<br />

Máis gal. 2,1 19<br />

Só gal. 0 25,5<br />

Gráfico 3. Lingua do<br />

alumnado segundo a zona<br />

100<br />

75<br />

50<br />

25<br />

0<br />

Costa Interior<br />

Só cast. 61,6 25,6<br />

Máis cast. 18,2 25,6<br />

Máis gal. 12,1 17,4<br />

Só gal 8,1 31,4<br />

Pasamos agora, en terceiro lugar, a consi<strong>de</strong>rar un aspecto que ten que ver coa<br />

lingua en que se imparte a docencia. Un dos aspectos que examinamos foi o <strong>da</strong><br />

extensión comparativa que presenta a docencia exclusiva en castelán (con<br />

excepción <strong>da</strong>s materias que obrigatoriamente se <strong>de</strong>ben realizar en galego),<br />

fronte á situación lingüística contraria: todo en galego menos as materias que<br />

preceptivamente se <strong>de</strong>ben impartir en castelán. O resultado <strong>de</strong>sta comparación<br />

po<strong>de</strong>mos observala no cadro seguinte, no cal expoñémo-los <strong>da</strong>tos do primeiro<br />

curso <strong>de</strong> ensino primario:<br />

CADRO 1. Distribución dos mo<strong>de</strong>los lingüísticos <strong>de</strong> docencia<br />

‘Mo<strong>de</strong>lo’/Situación A: todo excepto nas materias que 83,1%<br />

obrigatoriamente se <strong>de</strong>ben impartir en lingua galega. (167 centros)<br />

‘Mo<strong>de</strong>lo’/Situación B: todo en galego menos os<br />

16,9%<br />

contidos que obrigatoriamente se <strong>de</strong>ben impartir en<br />

lingua castelá.<br />

(34 centros)<br />

Deducimos do cadro anterior o predominio do primeiro mo<strong>de</strong>lo, mentres que<br />

a extensión do mo<strong>de</strong>lo en que está presente <strong>de</strong> forma maioritaria a lingua galega<br />

é moi limita<strong>da</strong>. Sen embargo, a distribución <strong>de</strong> tales porcentaxes non está<br />

equilibra<strong>da</strong> e presenta, polo contrario, certas diferencias que po<strong>de</strong>mos observar<br />

ó cruzarmos esa variable co tipo <strong>de</strong> centro (público ou privado) e a zona en que<br />

se sitúa o centro escolar (véxanse os gráficos 4 e 5).<br />

— 549 —


Gráfico 4. Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

docencia segundo o tipo <strong>de</strong><br />

centro<br />

100<br />

75<br />

50<br />

25<br />

0<br />

Privado Público<br />

Mo<strong>de</strong>lo B 0 22,5<br />

Mo<strong>de</strong>lo A 100 77,5<br />

Mo<strong>de</strong>lo A Mo<strong>de</strong>lo B<br />

Anxo M. Lorenzo Suárez<br />

Gráfico 5. Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> docencia<br />

segundo o tamaño do<br />

municipio<br />

100<br />

75<br />

50<br />

25<br />

0<br />

+ <strong>de</strong> 10-50 5-10 - <strong>de</strong> 5<br />

Mo<strong>de</strong>lo B 4,3 21,8 27,6 41,7<br />

Mo<strong>de</strong>lo A 95,7 78,2 72,4 58,3<br />

Mo<strong>de</strong>lo A Mo<strong>de</strong>lo B<br />

Segundo o tipo <strong>de</strong> centro, non hai na mostra selecciona<strong>da</strong> centros privados<br />

que impartan o mo<strong>de</strong>lo B. En cambio, o 22,5% dos centros públicos <strong>de</strong>senvolve<br />

to<strong>da</strong> a docencia en galego (excepto os contidos preceptivos en castelán).<br />

Segundo a zona, non se aprecian diferencias relevantes na distribución <strong>de</strong><br />

ámbolos mo<strong>de</strong>los en función <strong>de</strong> se o centro escolar se sitúa nunha área <strong>de</strong> costa<br />

ou <strong>de</strong> interior. E, para finalizar, o tamaño do municipio si inflúe po<strong>de</strong>rosamente<br />

na distribución dos mo<strong>de</strong>los lingüísticos <strong>da</strong> docencia. Nas zonas máis rurais (-<br />

<strong>de</strong> 5 mil habitantes), o 41,7% dos centros realiza to<strong>da</strong> a docencia en galego. Nas<br />

zonas máis urbanas (+ <strong>de</strong> 50 mil), só o 4,3% dos centros realiza to<strong>da</strong> a docencia<br />

en galego.<br />

Outra cuestión complementaria, directamente relaciona<strong>da</strong> coa anterior, é a<br />

relativa ás dificulta<strong>de</strong>s percibi<strong>da</strong>s no momento actual para a inserción do galego<br />

nos centros escolares; con esa finali<strong>da</strong><strong>de</strong> recollémo-las opinións dos equipos<br />

directivos dos centros (ED) e dos equipos <strong>de</strong> normalización lingüística (ENL),<br />

tal como po<strong>de</strong>mos observar no cadro 2.<br />

Sumando a porcentaxe <strong>de</strong> respostas <strong>de</strong> acordo e algo <strong>de</strong> acordo -que son as<br />

que se mostran suma<strong>da</strong>s no cadro 2-, a or<strong>de</strong> dos factores aludidos, tanto polos<br />

ED coma polos ENL, é semellante, aín<strong>da</strong> que sexa diferente nalgunha medi<strong>da</strong> o<br />

peso específico que lle adxudican a ca<strong>da</strong> un <strong>de</strong>les: os ENL ten<strong>de</strong>n a estar máis<br />

<strong>de</strong> acordo con que os factores mencionados constitúen realmente dificulta<strong>de</strong>s<br />

serias para a ampliación <strong>da</strong> presencia do galego no ensino non universitario,<br />

mentres que os ED parecen transmitir que tales factores teñen unha inci<strong>de</strong>ncia<br />

menor.<br />

— 550 —


A extensión <strong>da</strong> lingua galega no ámbito do ensino en <strong>Galicia</strong><br />

CADRO 2. Dificulta<strong>de</strong>s percibi<strong>da</strong>s para a inserción do galego no ensino*<br />

Opinión Opinión<br />

dos ED dos ENL<br />

1. O alumnado non domina o galego 64,0% 57,5%<br />

2. As familias teñen actitu<strong>de</strong>s negativas ante o galego 49,5% 53,4%<br />

3. A Administración non apoia a implantación do galego nos centros 42,2% 50,5%<br />

4. Moitos/as profesores/as teñen actitu<strong>de</strong>s negativas ante o galego 26,5% 38,4%<br />

5. O profesorado carece <strong>de</strong> preparación suficiente en galego 23,5% 21,1%<br />

6. O alumnado ten actitu<strong>de</strong>s negativas ante o galego 22,0% 29,3%<br />

7. Non se potencia institucionalmente o galego <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o centro<br />

* % <strong>de</strong> respostas <strong>de</strong> acordo e algo <strong>de</strong> acordo.<br />

12,5% 20,6%<br />

4. Avaliación <strong>da</strong> situación e dos procesos actuais no ámbito do ensino<br />

A situación <strong>da</strong> lingua galega no ámbito escolar mudou consi<strong>de</strong>rablemente<br />

nestes últimos 20 anos; hoxe a súa presencia é normal e está plenamente<br />

asumi<strong>da</strong> pola comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> educativa. O ensino non universitario conta cunha<br />

lexislación lingüística que articula a situación dos contidos en galego e <strong>de</strong><br />

galego nos distintos niveis educativos, do mesmo xeito que tamén se arbitra a<br />

planificación lingüística nos centros. Neste sentido, a existencia <strong>de</strong>sta<br />

lexislación específica e <strong>de</strong>sta planificación lingüística axudou a que o galego<br />

teña hoxe ese carácter <strong>de</strong> normali<strong>da</strong><strong>de</strong> nos centros escolares.<br />

Con todo, tamén <strong>de</strong>bemos salientar que a política lingüística no ámbito non<br />

universitario por parte <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> foi moi tími<strong>da</strong> e relaxa<strong>da</strong>, <strong>de</strong><br />

maneira que parece difícil pensar que a escola poi<strong>da</strong> chegar a ser un axente<br />

<strong>de</strong>cisivo na consecución <strong>de</strong> obxectivos normalizadores profundos se se continúa<br />

pola dirección actual. De aí que, así como en certos casos a escola é un<br />

elemento realmente galeguizador, noutras moitas máis ocasións a escola e as<br />

transmisións educativas seguen sendo aín<strong>da</strong> hoxe un factor <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaleguización.<br />

Por outro lado, un <strong>da</strong>to que non se utiliza coa profusión que merecería é que a<br />

maioría dos galegos son parti<strong>da</strong>rios <strong>de</strong> que a lingua teña unha presencia plena<br />

nas transmisións educativas e <strong>de</strong> que o seu coñecemento sexa obrigatorio para<br />

tódolos individuos (cf. González González 1996). Polo tanto, non se po<strong>de</strong> argüír<br />

que a planificación ‘morna’ no ensino se <strong>de</strong>be a un <strong>de</strong>sexo <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> galega,<br />

senón que haberá que argumentar que tal política lingüística educativa e escolar<br />

arrinca dunha i<strong>de</strong>oloxía lingüística que posúe unha vonta<strong>de</strong> normalizadora<br />

limita<strong>da</strong>.<br />

A análise <strong>da</strong> situación do galego no ámbito do ensino indica, como tivemos<br />

ocasión <strong>de</strong> mostrar no apartado anterior, unha situación moi dispar e varia<strong>da</strong>. As<br />

diferencias constata<strong>da</strong>s po<strong>de</strong>n explicarse nalgúns casos recorrendo a variables<br />

como o tipo <strong>de</strong> centro -público ou privado- ou á situación socioxeográfica -máis<br />

urbana, máis rural, interior ou costeira, etc.-. A este respecto, o lugar on<strong>de</strong> se<br />

sitúa o centro e a proce<strong>de</strong>ncia social e lingüística do alumnado e <strong>da</strong>s súas<br />

familias seguen constituíndo variables <strong>de</strong> primeira magnitu<strong>de</strong> para <strong>de</strong>terminar<br />

— 551 —


Anxo M. Lorenzo Suárez<br />

en gran medi<strong>da</strong> as dinámicas galeguizadoras ou, polo contrario, <strong>de</strong>sgaleguizadores<br />

que percorren os centros educativos.<br />

Sen embargo, en moitos outros casos o nivel <strong>de</strong> galeguización ou <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sgaleguización está en relación directa con dinámicas e circunstancias<br />

vincula<strong>da</strong>s coa situación e coa evolución do claustro <strong>de</strong> profesores/as, coa<br />

existencia <strong>de</strong> equipos directivos activos a prol <strong>da</strong> lingua, coa formulación, nun<br />

<strong>de</strong>terminado momento <strong>da</strong> historia lingüística do centro escolar en cuestión, <strong>de</strong><br />

experiencias normalizadoras que conseguiron un nivel <strong>de</strong> implicación que,<br />

posteriormente, repercutiu nunha dinámica positiva para o galego, etc. É dicir, a<br />

implicación <strong>de</strong> factores conxunturais e ás veces totalmente circunstanciais así<br />

como a mestura <strong>de</strong> motivos individuais e colectivos <strong>de</strong>be terse moi en conta<br />

para non caer en explicacións <strong>de</strong>masiado rutineiras e, ás veces, moi afasta<strong>da</strong>s<br />

<strong>da</strong>s reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s sociolingüísticas dos centros á hora <strong>de</strong> explica-lo éxito ou o<br />

fracaso <strong>da</strong> extensión do galego nos centros <strong>de</strong> ensino non universitario.<br />

Por outro lado, parece claro que a introducción do galego no ensino, malia as<br />

limitacións que presentou e que aín<strong>da</strong> po<strong>de</strong>mos observar, axudou a que a lingua<br />

se inserise con forza nun ámbito social que resulta <strong>de</strong>cisivo para garanti-la súa<br />

supervivencia. A<strong>de</strong>mais, certos <strong>da</strong>tos que se presentan no Mapa Sociolingüístico<br />

<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> inci<strong>de</strong>n en mostrar que a introducción no medio escolar do<br />

galego tivo consecuencias concretas moi beneficiosas. Pensemos, por exemplo,<br />

na evolución tan positiva dos indicadores <strong>de</strong> competencia lingüística escrita e<br />

lectora cando cruzamos estas variables coa i<strong>da</strong><strong>de</strong> ou co nivel <strong>de</strong> estudios (cf.<br />

Rojo 1994). E, a<strong>de</strong>mais, <strong>de</strong>bemos ter moi presentes os efectos beneficiosos que<br />

a presencia do galego na escola está supoñendo para moitos alumnos e alumnas<br />

que viven en familias e en contornos sociais nos que a lingua galega está<br />

totalmente ausente. E estes casos, lonxe <strong>de</strong> ser unha excepción, son <strong>de</strong>sgracia<strong>da</strong>mente<br />

ca<strong>da</strong> vez máis frecuentes.<br />

Para concluír este comentario, presentamos a continuación un conxunto <strong>de</strong><br />

elementos globais para o diagnóstico <strong>da</strong> situación do proceso <strong>de</strong> extensión do<br />

galego no medio escolar en forma <strong>de</strong> puntos fortes e febles.<br />

Con respecto ós aspectos ou puntos fortes <strong>da</strong> situación do galego no ámbito<br />

do ensino, formulamos catro específicos: en primeiro lugar, existe nos centros<br />

escolares galegos unha planificación lingüística cun certo nivel <strong>de</strong> concreción<br />

(disposicións legais, equipos <strong>de</strong> normalización lingüística en ca<strong>da</strong> centro,<br />

normalización lingüística interna, etc.); en segundo lugar, hai un cumprimento<br />

xeneralizado <strong>da</strong> docencia en galego (tal como figura nas disposicións legais<br />

actuais); en terceiro lugar, a inserción do galego nos centros escolares está<br />

plenamente asumi<strong>da</strong> por to<strong>da</strong> a comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> escolar; e en cuarto lugar, os<br />

docentes <strong>de</strong>sempeñan un papel moi positivo na extensión <strong>da</strong> lingua nas<br />

transmisións educativas e na vi<strong>da</strong> dos centros escolares.<br />

— 552 —


A extensión <strong>da</strong> lingua galega no ámbito do ensino en <strong>Galicia</strong><br />

E con respecto ós aspectos ou puntos febles, po<strong>de</strong>mos formula-los seguintes:<br />

por un lado, a xestión lingüística é moi pouco entusiasta por parte <strong>da</strong><br />

Administración e gran parte dos ENL funcionan <strong>de</strong>ficientemente (recursos<br />

escasos, funcións difusas e falta <strong>de</strong> recoñecemento do labor que realizan); por<br />

outro lado, os incumprimentos <strong>da</strong> docencia, cando os hai, non se vixían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a<br />

Administración, e tampouco son ‘<strong>de</strong>nunciados’ polos centros, a<strong>de</strong>mais, os<br />

‘mínimos’ legais ten<strong>de</strong>n a interpretarse en moitas ocasións como ‘máximos’; en<br />

terceiro lugar, os obxectivos <strong>de</strong> normalización lingüística son en xeral pouco<br />

ambiciosos; por outra ban<strong>da</strong>, hai sectores sociais que <strong>de</strong>man<strong>da</strong>n unha maior<br />

inci<strong>de</strong>ncia <strong>da</strong> normalización lingüística e que non ven asumi<strong>da</strong>s ou realiza<strong>da</strong>s<br />

esas reivindicacións e finalmente, existen áreas moi <strong>de</strong>satendi<strong>da</strong>s, bótase <strong>de</strong><br />

menos unha maior inserción do galego na educación infantil e na aprendizaxe<br />

<strong>da</strong> lecto-escritura, por exemplo. Para finalizar, é preciso salientar que aín<strong>da</strong><br />

persisten carencias formativas e pe<strong>da</strong>góxicas entre os docentes, e séguense<br />

constatando certas limitacións e carencias <strong>de</strong> material didáctico específico,<br />

sobre todo en <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s áreas <strong>de</strong> coñecemento.<br />

Bibliografía<br />

Arza, N. et al. (1990): “A situación do proceso <strong>de</strong> normalización lingüística no<br />

ensino”, in Cari<strong>de</strong> Gómez, J. A. (dir.) (1990): A educación en <strong>Galicia</strong>.<br />

Informe Cero. Problemas e perspectivas. Santiago <strong>de</strong> Compostela:<br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>, 95-142.<br />

Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria (1998): Estudio sobre o<br />

uso do idioma galego. Enquisa realiza<strong>da</strong> ós centros <strong>de</strong> ensino <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />

Santiago <strong>de</strong> Compostela: Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación<br />

Universitaria – Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística (manuscrito).<br />

Fernán<strong>de</strong>z Paz, A. (1994): “O proxecto educativo e o proxecto curricular: dous<br />

instrumentos para a normalización lingüística dos centros”, in Silva-Valdivia,<br />

B. (coord.) (1994): Didáctica <strong>da</strong> lingua en situacións <strong>de</strong> contacto lingüístico.<br />

Santiago: Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>, 113-150.<br />

González González, M. (dir.) (1996): Actitu<strong>de</strong>s lingüísticas en <strong>Galicia</strong>. A<br />

Coruña: Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />

Lorenzo Suárez, A. (2000): “A harmonía lingüística <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong>”. Tempos<br />

Novos 36. 36-39.<br />

Lorenzo, A. M. / Luaces, R. / Pin, X. M. / Sánchez, P. / Vaamon<strong>de</strong>, A. / Varela,<br />

L. (1997): Estudio sociolingüístico <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo. Estudiantes,<br />

PAS e profesores. Vigo: Servicio <strong>de</strong> Publicacións <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo.<br />

Rába<strong>de</strong> Pare<strong>de</strong>s, X. (1993): “Situación e perspectivas <strong>da</strong> normalización no<br />

ensino”. Ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Lingua 7. 45-52.<br />

— 553 —


Anxo M. Lorenzo Suárez<br />

Rodríguez Neira, M. A. (1993): “Análisis <strong>de</strong> la situación sociolingüística <strong>de</strong>l<br />

gallego <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito escolar”. Plurilinguismes 6 [= Sociolinguistique<br />

galicienne]. 55-87.<br />

Rodríguez Neira, M. A. / López, M. (1988): O galego na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Santiago: Consello <strong>de</strong> Cultura Galega.<br />

Rojo, G. (dir.) (1994): Lingua inicial e competencia lingüística en <strong>Galicia</strong>. A<br />

Coruña: Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />

Rubal Rodríguez, X. (1987): “Situación actual e perspectivas <strong>de</strong> la educación<br />

bilingüe en <strong>Galicia</strong>”, in Siguán, M. (coord.) (1987): Lenguas y educación en<br />

Europa: XI Seminario sobre educación y lenguas (Sitges, 1986). Barcelona:<br />

ICE/PPU. 39-64.<br />

Rubal Rodríguez, X. (1988): “Normalización lingüística no ensino: situación e<br />

perspectivas”. Revista Galega <strong>de</strong> Educación 6. 25-28.<br />

— 554 —


A adquisición <strong>da</strong> competencia traductora<br />

Ana Luna Alonso<br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo<br />

O concepto <strong>da</strong> competencia traductora adóitase tratar en libros ou capítulos<br />

<strong>de</strong>dicados a reflexionar sobre os fun<strong>da</strong>mentos didácticos e metodolóxicos <strong>da</strong><br />

formación <strong>de</strong> traductores, pero non é habitual atopar unha revisión <strong>de</strong>ste punto<br />

<strong>da</strong> metodoloxía baixo a perspectiva teórica. Este concepto emprégase para<br />

referírmonos ó conxunto <strong>de</strong> <strong>de</strong>strezas, coñecementos e habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> distinto<br />

tipo que <strong>de</strong>finen a correcta actuación dun traductor profesional. Non se trata<br />

dunha cali<strong>da</strong><strong>de</strong> monolítica e homoxénea, senón dunha suma <strong>de</strong> <strong>de</strong>strezas<br />

concretas en campos <strong>de</strong> actuación específicos que van, entre outros, <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o<br />

puramente lingüístico (competencia nas linguas <strong>de</strong> traballo) ata o psicolingüístico<br />

ou cognitivo (competencia <strong>de</strong> transferencia), o psicolóxico ou as<br />

cuestións relaciona<strong>da</strong>s estrictamente coa práctica. Esta <strong>de</strong>finición por subcompetencias<br />

é especialmente importante xa que nos permite encarar <strong>de</strong> xeito máis<br />

operativo a tarefa <strong>de</strong> establece-los distintos obxectivos didácticos.<br />

Existe un consenso xeral sobre a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> formar traductores, malia<br />

que moitos gran<strong>de</strong>s traductores son autodi<strong>da</strong>ctas e aín<strong>da</strong> que haxa persoas<br />

especialmente dota<strong>da</strong>s para a traducción, tódolos estudiosos coinci<strong>de</strong>n en que o<br />

simple coñecemento <strong>de</strong> linguas non é condición suficiente; un certo grao <strong>de</strong><br />

formación é sempre <strong>de</strong>sexable para obter un bo traductor. Segundo avanzan as<br />

investigacións neste campo, faise ca<strong>da</strong> vez máis patente que os coñecementos<br />

lingüísticos e enciclopédicos non abon<strong>da</strong>n. Entre outras características <strong>de</strong>sexables,<br />

o traductor <strong>de</strong>be ser competente para<br />

a) saber cáles son os criterios que <strong>de</strong>finen unha actuación pertinente, relevante<br />

e oportuna <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> cultura <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> e <strong>da</strong> cultura <strong>de</strong> chega<strong>da</strong>, cómo afastarse<br />

<strong>de</strong>les e qué consecuencias terá esa <strong>de</strong>cisión;<br />

b) domina-los mundos textuais e mitolóxicos <strong>da</strong>s dúas culturas coas que<br />

traballa, as distintas convencións sociais e, sobre todo, o papel do traductor en<br />

ámbalas dúas;<br />

c) ser quen <strong>de</strong> se a<strong>da</strong>ptar a un mercado laboral cambiante que esixe <strong>de</strong> contino<br />

novas especializacións temáticas;<br />

d) po<strong>de</strong>r estar ó día <strong>da</strong>s innovacións tecnolóxicas que afectan o <strong>de</strong>senvolvemento<br />

<strong>da</strong> súa profesión: novas formas <strong>de</strong> comunicación, novas fontes<br />

documentais, novos soportes <strong>da</strong> información, novos sectores <strong>de</strong> mercado, etc.<br />

¿Cales son as competencias, isto é, os obxectivos <strong>de</strong> aprendizaxe que<br />

integran a programación dun curso <strong>de</strong> traducción? e ¿como po<strong>de</strong>mos avalia-los<br />

avances dos alumnos en ca<strong>da</strong> unha <strong>de</strong>las? Con relación á cuestión <strong>de</strong> qué é e<br />

— 555 —


Ana Luna Alonso<br />

cómo funciona a competencia traductora hai unha serie <strong>de</strong> cuestións incontestables,<br />

entre as cales po<strong>de</strong>mos citar:<br />

• Tó<strong>da</strong>las persoas con algún coñecemento <strong>de</strong> linguas estranxeiras son capaces<br />

<strong>de</strong> traducir con maior ou menor éxito.<br />

• Non tó<strong>da</strong>las persoas con algún ou gran<strong>de</strong>s coñecemento <strong>de</strong> linguas<br />

estranxeiras son capaces <strong>de</strong> traducir con profesionali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

• As habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s e coñecementos precisos para <strong>de</strong>senvolve-la traducción<br />

profesional non son unicamente lingüísticos.<br />

• O traductor profesional precisa tamén habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s e coñecementos<br />

comunicativos.<br />

• O traductor precisa tamén unha predisposición natural para a<br />

autoaprendizaxe e a resolución <strong>de</strong> problemas por analoxía. Non precisa<br />

posuír tódolos coñecementos senón as habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s precisas para adquirir<br />

coñecementos novos segundo a situación o requira.<br />

• A cerna <strong>da</strong> competencia traductora e <strong>da</strong> competencia interpretativa semella<br />

se-la mesma.<br />

• O traductor profesional precisa unha serie <strong>de</strong> competencias a maiores <strong>da</strong>s do<br />

estudioso <strong>da</strong> traducción: non é o mesmo coñece-lo proceso <strong>de</strong> traducción<br />

que executalo.<br />

• Existen magníficos traductores autodi<strong>da</strong>ctas que nunca cursaron estudios <strong>de</strong><br />

traducción.<br />

• Os traductores autodi<strong>da</strong>ctas po<strong>de</strong>n mellora-la súa actuación mediante o<br />

estudio.<br />

Se nos centramos nas novi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong>s diferentes correntes teóricas que tratan o<br />

tema, po<strong>de</strong>mos chegar á conclusión <strong>de</strong> que to<strong>da</strong>s teñen algo interesante que<br />

engadir e que consi<strong>de</strong>rar, pero non to<strong>da</strong>s recollen os mesmos aspectos que se<br />

po<strong>de</strong>rían integrar nas seguintes subcompetencias, dividi<strong>da</strong>s en tres gran<strong>de</strong>s<br />

grupos: lingüísticas, culturais e traductivas:<br />

• subcompetencia lingüística nas linguas <strong>de</strong> traballo: inclúe as competencias<br />

comunicativa ou do discurso, gramatical, sociolingüística, etc.<br />

• subcompetencia enciclopédica ou cultural: todos aqueles coñecementos<br />

extralingüísticos non especializados, é dicir, a cultura xeral, que nos<br />

traductores <strong>de</strong>be ser especialmente ampla.<br />

• subcompetencia <strong>de</strong> investigación ou temática: que permite especializarse en<br />

campos do saber nos que non se recibiu formación específica.<br />

• subcompetencia <strong>de</strong> comprensión ou recepción <strong>de</strong> textos na lingua <strong>de</strong><br />

parti<strong>da</strong>.<br />

• subcompetencia <strong>de</strong> transferencia ou traductiva: o conxunto <strong>de</strong> <strong>de</strong>strezas e<br />

coñecementos que permite percorre-lo proceso <strong>de</strong> traducción e, en concreto,<br />

— 556 —


Aadquisición <strong>da</strong> competencia traductora<br />

verte-la información <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o texto orixinal ata o texto traducido tendo en<br />

conta a finali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> traducción e a súa situación.<br />

• subcompetencia <strong>de</strong> reexpresión ou producción <strong>de</strong> textos na lingua <strong>de</strong><br />

chega<strong>da</strong>.<br />

• subcompetencia <strong>de</strong> avaliación <strong>da</strong> cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> traducción. Esta avaliación<br />

débese basear máis no grao <strong>de</strong> éxito <strong>da</strong> traducción (ou do alumno, no caso<br />

<strong>da</strong> docencia) que na “fi<strong>de</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>” ó orixinal.<br />

• a autoconsciencia <strong>de</strong> traductor.<br />

• a autoconfianza do traductor. Este elemento e o anterior po<strong>de</strong>ríanse agrupar<br />

con nome <strong>de</strong> autoconcepto do traductor profesional: a conciencia <strong>de</strong> ser un<br />

mediador profesional, ben formado, con capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> actuación e reacción<br />

ante mercados e situacións cambiantes; en <strong>de</strong>finitiva, unha disposición<br />

profesional cara ó traballo.<br />

• subcompetencia teórica ou criterio intelectual para razoar, xustificar e<br />

fun<strong>da</strong>menta-las tomas <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisións do traductor.<br />

• subcompetencia psicofisiolóxica: aptitu<strong>de</strong>s psicolóxicas e físicas para<br />

<strong>de</strong>senvolve-lo labor <strong>de</strong> traducción.<br />

• subcompetencia estratéxica: a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> aplicar proce<strong>de</strong>mentos que<br />

poi<strong>da</strong>n emen<strong>da</strong>r <strong>de</strong>ficiencias noutras áreas.<br />

• subcompetencia instrumental profesional: a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para emprega-las<br />

ferramentas <strong>de</strong> traballo específicas, sobre todo as relaciona<strong>da</strong>s coas novas<br />

tecnoloxías.<br />

• subcompetencia interpersoal: a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> relacionarse profesionalmente<br />

cos <strong>de</strong>mais actores implicados no proceso <strong>de</strong> traducción: iniciador, cliente,<br />

receptores, informantes e expertos en <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s materias.<br />

• subcompetencia <strong>de</strong> aprendizaxe: non é exclusiva <strong>da</strong> traducción, senón que<br />

se refire á capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> xeral e á disposición <strong>da</strong>s persoas para adquirir novos<br />

coñecementos <strong>de</strong> forma eficaz. É imprescindible para compren<strong>de</strong>-la<br />

necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> reciclaxe e formación continua<strong>da</strong>.<br />

Estas subcompetencias están interrelaciona<strong>da</strong>s: a distinción <strong>de</strong> áreas<br />

específicas non implica incomunicación entre elas. Pó<strong>de</strong>se dicir que a<br />

subcompetencia máis importante é a <strong>de</strong> transferencia e que o funcionamento<br />

xeral <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s elas está gobernado pola subcompetencia estratéxica. To<strong>da</strong>s elas<br />

remiten a fases concretas do proceso i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> traducción, o que permite<br />

establecer unha serie <strong>de</strong> obxectivos <strong>de</strong> aprendizaxe que sirvan para facilitarlles<br />

ós alumnos a adquisición dos coñecementos e <strong>de</strong>strezas implicados en ca<strong>da</strong><br />

unha <strong>de</strong>las. Por outra parte, a mesma existencia <strong>de</strong> subcompetencias, facilita e<br />

mesmo guía a temporización <strong>da</strong> docencia. Pó<strong>de</strong>se comezar coa adquisición <strong>da</strong>s<br />

competencias máis intuitivas e inconscientes e continuar coas que esixen máis<br />

práctica para o seu perfeccionamento. En todo caso, os distintos alumnos<br />

— 557 —


Ana Luna Alonso<br />

amosarán diferentes niveis <strong>de</strong> éxito en ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s subcompetencias, é dicir,<br />

en ca<strong>da</strong> un dos obxectivos <strong>de</strong> aprendizaxe.<br />

Metodoloxía <strong>de</strong> traballo en clase<br />

O obxectivo <strong>da</strong> formación que reciben os nosos alumnos na Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Filoloxía e Traducción <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo, preten<strong>de</strong> relaciona-las tres<br />

vertentes que sempre <strong>de</strong>ben configura-la activi<strong>da</strong><strong>de</strong> universitaria: docencia,<br />

reflexión e profesión. Tendo en conta os elementos teóricos, didácticos e<br />

metodolóxicos, configúrase unha forma <strong>de</strong> traballar na clase cos alumnos, que<br />

tratarei <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir a continuación nos seus aspectos máis relevantes.<br />

En primeiro lugar, cómpre lembrar que os alumnos escollen <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o primeiro<br />

curso <strong>da</strong> licenciatura a lingua materna cara á que van traducir e <strong>de</strong>senvolve-lo<br />

seu labor profesional no futuro. No caso dos estudiantes que optan pola<br />

traducción e interpretación cara ó galego, do mesmo xeito que os que traducen e<br />

interpretan cara ó español, os profesores procuramos que a clase reproduza a<br />

situación real do mundo laboral, aín<strong>da</strong> que iso po<strong>de</strong> resultar por veces un tanto<br />

abstracto.<br />

No caso <strong>da</strong> traducción ó galego, o evi<strong>de</strong>nte papel normalizador e<br />

normativizador <strong>da</strong> traducción aconsella preparar con especial coi<strong>da</strong>do os<br />

alumnos, xa que <strong>de</strong>les <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>, en certa medi<strong>da</strong>, o futuro <strong>da</strong> lingua e a súa<br />

capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> a<strong>da</strong>ptación dos novos termos asociados ás novas tecnoloxías. A<br />

necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> planificar e coi<strong>da</strong>-la traducción <strong>de</strong> textos que importen terminoloxía<br />

para a nosa lingua por exemplo, é un aspecto fun<strong>da</strong>mental.<br />

Un requisito imprescindible para po<strong>de</strong>r traducir é domina-las linguas<br />

implica<strong>da</strong>s, por iso, é fun<strong>da</strong>mental que se traballe moito a lingua. Os profesores<br />

que imparten lingua na nosa licenciatura <strong>de</strong>ben facer un esforzo por coordinalos<br />

seus programas cos <strong>da</strong>s materias <strong>de</strong> traducción, co fin <strong>de</strong> administrarlles ós<br />

nosos estudiantes os coñecementos lingüísticos que lles permitan aca<strong>da</strong>r unha<br />

boa capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> expresiva na lingua <strong>de</strong> chega<strong>da</strong> e domina-los recursos léxicos,<br />

non só para solucionar problemas <strong>de</strong> traducción concretos, senón tamén para<br />

apren<strong>de</strong>r a discernir entre distintas solucións posibles e saiban escolle-la máis<br />

axeita<strong>da</strong> en ca<strong>da</strong> caso. Aín<strong>da</strong> así, é inevitable terlle que <strong>de</strong>dicar parte <strong>da</strong>s horas<br />

<strong>da</strong> materia <strong>de</strong> traducción xeral ás cuestións puramente lingüísticas, porque<br />

traballamos con linguas e as súas representacións e moitos dos alumnos non<br />

chegan á faculta<strong>de</strong> co nivel que sería <strong>de</strong>sexable.<br />

Todo o dito con respecto do dominio <strong>da</strong>s linguas <strong>de</strong> traballo é aplicable<br />

tamén ás culturas <strong>de</strong> traballo. O traductor traballa inmerso en dúas culturas<br />

alomenos, e por iso ten que domina-los aspectos máis relevantes <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> unha<br />

<strong>de</strong>las. Descoñece-las formas <strong>de</strong> pensar, <strong>de</strong> actuar e <strong>de</strong> expresarse, os mitos<br />

(pasados e contemporáneos), o imaxinario, as fontes <strong>de</strong> creativi<strong>da</strong><strong>de</strong>, etc. <strong>de</strong><br />

ca<strong>da</strong> cultura é case como <strong>de</strong>scoñece-la propia lingua.<br />

— 558 —


Aadquisición <strong>da</strong> competencia traductora<br />

Pretendo <strong>de</strong>senvolver unha docencia centra<strong>da</strong> no estudiante para potencia-las<br />

súas capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s crítica e <strong>de</strong> autoaprendizaxe. Decántome por iso por unha<br />

clase participativa na que o profesor sexa un guía, mo<strong>de</strong>rador ou potenciador<br />

<strong>da</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s máis que o protagonista único e centro do que emana o saber.<br />

Para conseguir que sexa o alumno o que teña interese por apren<strong>de</strong>r, preguntar,<br />

cuestionar e <strong>de</strong>bate-los distintos temas que se presenten na clase —xa sexan<br />

propiamente <strong>de</strong> traducción ou <strong>de</strong> reflexión sobre a traducción ou a profesión-,<br />

creo que a mellor estratexia é tentar recrear en todo momento situacións <strong>de</strong><br />

traballo reais. Os alumnos saben que a nosa é unha licenciatura eminentemente<br />

práctica e <strong>de</strong>stina<strong>da</strong> a facilita-la súa inserción no mercado <strong>de</strong> traballo (o que<br />

hoxe en día aín<strong>da</strong> é un obxectivo posible pois o mercado non está saturado),<br />

polo que sempre teñen como referencia o seu futuro laboral, que comezará en<br />

dous ou tres anos.<br />

Dous elementos son fun<strong>da</strong>mentais para recrea-las situacións <strong>de</strong> traballo reais:<br />

por unha parte, <strong>de</strong>finir encargos <strong>de</strong> traducción o máis realistas e completos<br />

posible e, pola outra, que o profesor teña un fondo coñecemento <strong>da</strong> profesión. O<br />

uso do encargo <strong>de</strong> traducción en clase tamén <strong>de</strong>be estar sometido, como to<strong>da</strong> a<br />

docencia, a unha gra<strong>da</strong>ción en función do proceso <strong>de</strong> ensino-aprendizaxe. Así,<br />

nas primeiras fases <strong>da</strong> docencia compensa facer máis énfase nos aspectos<br />

contrastivos (lingüísticos, textuais, etc.) e <strong>de</strong> comprensión e reexpresión <strong>de</strong><br />

textos, para pasar a ocupármonos <strong>da</strong> traducción <strong>de</strong>n<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista máis<br />

profesional en posteriores fases.<br />

Canto ó coñecemento <strong>da</strong> profesión por parte do profesor, hai que lembrar<br />

que, se ben non é imprescindible <strong>de</strong>dicarse a tempo completo á traducción<br />

profesional (algo incompatible coa figura <strong>de</strong> profesor titular <strong>de</strong> universi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

pero non con outras figuras laborais), si o é ter un contacto continuado e<br />

constante coa profesión, xa que doutro xeito resulta máis difícil estar ó día <strong>da</strong>s<br />

continuas evolucións dun mercado tan dinámico.<br />

As características básicas <strong>da</strong> metodoloxía <strong>de</strong> traballo en clase pó<strong>de</strong>nse<br />

enunciar do seguinte xeito:<br />

• Malia existir persoas con especiais capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s para a traducción, penso<br />

que en principio ninguén está incapacitado para apren<strong>de</strong>r un oficio que ten<br />

máis <strong>de</strong> técnica que <strong>de</strong> arte.<br />

• Existen métodos para ensinar (e apren<strong>de</strong>r) a traducir, entre eles a realización<br />

<strong>de</strong> exercicios prácticos <strong>de</strong> traducción. Así e todo, cómpre <strong>de</strong>ixar claro que a<br />

traducir non só se apren<strong>de</strong> traducindo; existen moitos outros tipos <strong>de</strong><br />

exercicios, como os <strong>de</strong> sensibilización textual, comentario <strong>de</strong> textos,<br />

documentación, etc., ca<strong>da</strong> un dos cales está <strong>de</strong>señado para <strong>de</strong>senvolver<br />

algunha <strong>da</strong>s subcompetencias traductoras.<br />

• A meiran<strong>de</strong> parte dos exercicios e activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s baséanse na simulación <strong>de</strong><br />

situacións reais <strong>de</strong> traballo.<br />

— 559 —


Ana Luna Alonso<br />

• Do cal se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> que, entre outros, se emprega un mo<strong>de</strong>lo funcional <strong>da</strong><br />

traducción: a función <strong>da</strong> traducción <strong>de</strong>terminará a maioría <strong>da</strong>s <strong>de</strong>cisións do<br />

traductor.<br />

• O traductor traballa con textos, polo que tamén o enfoque textual é<br />

importante para a miña metodoloxía <strong>de</strong> traballo. É importante que o alumno<br />

coñeza e traduza o maior número posible <strong>de</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s textuais, que<br />

apren<strong>da</strong> o funcionamento interno <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> unha <strong>de</strong>las así como a relación<br />

(semellanzas, diverxencias) que existe entre os diversos tipos textuais <strong>de</strong><br />

ca<strong>da</strong>nsúa lingua <strong>de</strong> traballo.<br />

• Otraductor non só traduce textos, senón que pon en comunicación dúas<br />

culturas: a traducción é un labor <strong>de</strong> mediación cultural.<br />

• Por iso é fun<strong>da</strong>mental que o traductor teña unha extensa cultura xeral, que<br />

coñeza a fondo os mundos textuais e mitolóxicos <strong>da</strong>s dúas culturas coas que<br />

traballa, as distintas convencións sociais e, sobre todo, o papel do traductor<br />

en ámbalas dúas.<br />

• Como complemento á cultura xeral, a competencia <strong>de</strong> documentación<br />

facilitaralle ó alumno o acceso a campos do saber que non domina. Unha<br />

<strong>da</strong>s características do mercado laboral é a continua necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

a<strong>da</strong>ptación a novas formas <strong>de</strong> traducción e a novos campos temáticos.<br />

De on<strong>de</strong> veñen e cara a on<strong>de</strong> van os nosos estudiantes<br />

Para remata-la miña exposición vou <strong>da</strong>r conta <strong>de</strong> maneira breve dos atrancos<br />

cos que se atopa a docencia <strong>de</strong> traducción e interpretación cara ó galego con<br />

respecto ó tema que me trae aquí.<br />

Os estudiantes <strong>da</strong> Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Traducción e Interpretación <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> Vigo traballan cara á súa lingua materna (galego ou español) e traducen<br />

<strong>de</strong>n<strong>de</strong> outras linguas normaliza<strong>da</strong>s como o francés, o alemán ou o inglés.<br />

O feito <strong>de</strong> traballar cunha lingua non normaliza<strong>da</strong> implica que en moitas<br />

ocasións se atopen con problemas para conseguir mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> textos reais<br />

paralelos na lingua <strong>de</strong> chega<strong>da</strong>, material lexicográfico como diccionarios,<br />

vocabularios ou léxicos específicos e mesmo documentación básica e<br />

especializa<strong>da</strong> sobre <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s materias na nosa lingua, así como ferramentas<br />

en soporte electrónico coas que os profesionais <strong>da</strong> traducción <strong>de</strong>ben estar<br />

familiarizados. Todo isto fai que o noso labor resulte por veces máis<br />

complicado do que sería <strong>de</strong>sexable para cumprir cos obxectivos que require a<br />

docencia. Neste mesmo sentido, non se emprega ningún manual concreto como<br />

libro <strong>de</strong> texto, xa que non existe aín<strong>da</strong> un manual <strong>de</strong> traducción cara ó galego.<br />

Os alumnos reciben a comezo <strong>de</strong> curso unha listaxe bibliográfica <strong>de</strong> obras <strong>de</strong><br />

consulta recomen<strong>da</strong><strong>da</strong> na que figuran manuais <strong>de</strong> traducción <strong>de</strong> distintas linguas<br />

(castelán, portugués, inglés, francés, alemán) que po<strong>de</strong>n tomar como referencia,<br />

se non para a solución <strong>de</strong> problemas concretos, si como guía para a reflexión.<br />

— 560 —


Aadquisición <strong>da</strong> competencia traductora<br />

Cando os estudiantes comezan a traducir, a súa capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> usar<br />

alternativamente dúas linguas vese interferi<strong>da</strong> non só pola lingua <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> ou a<br />

lingua <strong>de</strong> chega<strong>da</strong> durante o proceso <strong>de</strong> traducción, senón que no caso <strong>da</strong> nosa<br />

comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>, a este problema cómpre engadirlle a intervención <strong>da</strong> segun<strong>da</strong><br />

lingua <strong>de</strong> chega<strong>da</strong>. No caso dos meus estudiantes é o castelán, aín<strong>da</strong> que cómpre<br />

lembrar que o proceso é exactamente o mesmo para os alumnos que traballan<br />

cara ó español. Así pois, cando pensamos en adquisición <strong>de</strong> competencias,<br />

<strong>de</strong>bemos ter moi en conta que o que nos interesa ós profesores non é só o nivel<br />

<strong>de</strong> coñecemento <strong>da</strong>s linguas en xeral, senón máis ben o grao <strong>de</strong> dominio <strong>de</strong> ca<strong>da</strong><br />

unha <strong>da</strong>s <strong>de</strong>strezas dos futuros profesionais.<br />

Un terceiro elemento que <strong>de</strong>bemos ter presente é a estructura <strong>da</strong> memoria dos<br />

nosos estudiantes, isto é, a relación que o falante establece entre os elementos<br />

lingüísticos e as súas representacións mentais. Conseguir diferencia-lo sistema<br />

<strong>de</strong> representacións mentais asociado a ca<strong>da</strong> lingua <strong>de</strong>be ser un dos nosos<br />

obxectivos. O traductor, por dicilo doutra maneira, <strong>de</strong>be ser capaz <strong>de</strong> manter<br />

claramente <strong>de</strong>limitados os dous sistemas lingüísticos, pero tamén os seus dous<br />

sistemas conceptuais. Pero aquí tamén hai que tratar <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong><br />

interferencias, porque a presencia do castelán (e do mesmo xeito a presencia do<br />

galego) po<strong>de</strong>n producilas.<br />

O <strong>de</strong>seño curricular ten que formularse como obxectivo fun<strong>da</strong>mental a<br />

especialización <strong>de</strong> <strong>de</strong>strezas lingüísticas, a configuración axeita<strong>da</strong> <strong>da</strong> memoria,<br />

a flexibilización do mecanismo <strong>da</strong> alternancia lingüística e o control do<br />

mecanismo <strong>de</strong> interferencia entre pares <strong>de</strong> linguas. Cando as linguas son moi<br />

próximas, este obxectivo resulta ser un dos retos fun<strong>da</strong>mentais <strong>da</strong> didáctica <strong>da</strong><br />

traducción. E como dixen con anteriori<strong>da</strong><strong>de</strong>, no caso do ensino <strong>da</strong> traducción<br />

cara ó galego, haberá que ter moi presente a<strong>de</strong>mais, os problemas <strong>de</strong><br />

interferencias entre as dúas linguas <strong>da</strong> nosa comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>: galego e castelán.<br />

Para isto cómpre <strong>de</strong>senvolver outros compoñentes <strong>da</strong> competencia traductora<br />

dos que xa falamos e que po<strong>de</strong>mos resumir así:<br />

1. Os coñecementos culturais, procurar elimina-las discrepancias <strong>de</strong> todo tipo<br />

entre sistemas lingüísticos, entre o texto orixinal e o texto <strong>de</strong> chega<strong>da</strong>, pero<br />

tamén entre as potenciais intervencións <strong>de</strong> dous sistemas lingüísticos en<br />

contacto.<br />

2. As competencias metodolóxicas, entre as que se atopan a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para<br />

utiliza-las ferramentas <strong>de</strong> traballo do traductor: diccionarios, textos paralelos,<br />

fontes <strong>de</strong> documentación.<br />

3. A capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> activa-los propios coñecementos sobre un tema.<br />

4. A capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> adquiri-los coñecementos necesarios para traducir un<br />

texto.<br />

5. A capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> sistematizar proce<strong>de</strong>mentos <strong>de</strong> traballo.<br />

6. A capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> avaliar e criticar traduccións.<br />

— 561 —


Ana Luna Alonso<br />

En <strong>de</strong>finitiva, reflexionar sobre o propio traballo e <strong>de</strong>senvolve-lo espírito<br />

crítico e unha constante curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> intelectual, <strong>de</strong> maneira que os nosos<br />

licenciados poi<strong>da</strong>n estar á altura dos retos profesionais ós que terán que se<br />

enfrontar.<br />

— 562 —


Cómo ensinar a lingua e a cultura galegas nunha<br />

universi<strong>da</strong><strong>de</strong> estranxeira: o caso <strong>da</strong> universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Rennes 2-Haute Bretagne<br />

Belén Martín Franco<br />

Lectora <strong>de</strong> Lingua e Cultura Galegas na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Rennes-2 Haute-<br />

Bretagne<br />

0. Introducción<br />

Na aprendizaxe <strong>de</strong> idiomas, non soamente no ámbito universitario, resulta<br />

familiar para calquera estudiante toparse con manuais, cursos, exames<br />

internacionais ou métodos expresamente feitos para ensinar ou comprobar os<br />

coñecementos dunha lingua estranxeira a un falante non nativo. Nas linguas<br />

chama<strong>da</strong>s “maioritarias” a existencia <strong>de</strong>stes métodos xa vén <strong>de</strong> vello, mais no<br />

caso <strong>da</strong>lgunhas linguas “minoritarias”, a elaboración <strong>de</strong>ste tipo <strong>de</strong> material é<br />

algo relativamente recente e aín<strong>da</strong> así veremos que hai tamén diferencias entre<br />

elas. Nós ímonos cinguir ó caso particular do galego, no contexto concreto<br />

dunha universi<strong>da</strong><strong>de</strong> francófona como é a <strong>de</strong> Rennes 2-Haute Bretagne. Por outra<br />

ban<strong>da</strong>, queremos sinalar que esta comunicación non preten<strong>de</strong> ser unha fon<strong>da</strong><br />

análise sociolingüística, senón que se limita a expor os problemas pe<strong>da</strong>góxicos<br />

que se lle po<strong>de</strong>n presentar ó ensinante ante a carencia dun material e dunha<br />

metodoloxía axeita<strong>da</strong>s para lles ensinar a lingua e maila cultura galegas a<br />

estudiantes estranxeiros e a propor a continuación, posibles propostas para<br />

paliar a <strong>de</strong>vandita carencia. Tamén queremos <strong>de</strong>ixar constancia <strong>de</strong> que este<br />

traballo foi realizado a partir dunha experiencia docente concreta, que abrangue<br />

o período dos cursos 1997-98, 1998-99,1999-00, 2000-01, 2001- 02; <strong>de</strong> aí a<br />

ausencia <strong>de</strong> bibliografía.<br />

1. A proposta multilingüe na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Rennes 2 – Haute-Bretagne<br />

A Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Rennes 2-Haute Bretagne presenta un atractivo abano <strong>de</strong><br />

vinte linguas -é <strong>da</strong>s poucas universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s francesas que propón tal varie<strong>da</strong><strong>de</strong>-<br />

nas que o estudiante se po<strong>de</strong> especializar (linguas con diploma propio) ou coas<br />

que simplemente po<strong>de</strong> completar a súa formación. As linguas propostas son as<br />

seguintes: alemán, árabe, bretón, catalán, checo, chinés, español, francés para<br />

estranxeiros, gaélico, galego, galés, grego mo<strong>de</strong>rno, inglés, italiano, polonés,<br />

portugués, ruso, serbocroata, sueco e xaponés. Como po<strong>de</strong>mos ver, Rennes 2<br />

acolle tanto as linguas maioritarias coma as minoritarias (neste termo<br />

incluiremos as chama<strong>da</strong>s linguas rexionais en Francia e as linguas <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

autónomas do Estado español). Xa <strong>de</strong>ixando á parte o inglés e mais o<br />

español, que son as linguas con maior número <strong>de</strong> estudiantes matriculados, as<br />

<strong>de</strong>mais gozan <strong>de</strong> maior ou menor aceptación, <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ndo do interese e <strong>da</strong>s<br />

— 563 —


Belén Martín Franco<br />

necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s do estudiante. Cómpre ter en conta tamén a presencia <strong>da</strong> lingua<br />

bretona nos plans <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong>sta universi<strong>da</strong><strong>de</strong>, que conta cunha media <strong>de</strong><br />

trescentos cincuenta estudiantes por ano universitario, unha cifra consi<strong>de</strong>rable<br />

para unha lingua <strong>de</strong>nomina<strong>da</strong> régional e non recoñeci<strong>da</strong> oficialmente polo<br />

estado francés.<br />

2. O galego nos programas <strong>de</strong> ensino na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Rennes 2 – Haute-<br />

Bretagne<br />

Temos que nos remontar ao curso universitario 1994-95 para ver por primeira<br />

vez a materia Galicien nos papeis <strong>de</strong> matrícula <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Rennes 2. O<br />

convenio asinado pola <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> e o rectorado <strong>de</strong> Rennes 2 permitiu que<br />

un lector ou lectora bolseiro imparta aulas <strong>de</strong> lingua e cultura galegas por un<br />

período <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> tempo (un máximo <strong>de</strong> cinco anos na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>) e que<br />

coa axu<strong>da</strong> dunha subvención económica e a mediación dun profesor responsable<br />

do <strong>da</strong>quela recentemente inaugurado Centre d'Étu<strong>de</strong>s Galiciennes promova<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> difusión <strong>da</strong> lingua e cultura galegas.<br />

O galego figura nos programas universitarios <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Rennes 2<br />

<strong>da</strong> seguinte maneira:<br />

- Galicien Initiation I. Iniciación á lingua galega para estudiantes <strong>de</strong> primeiro<br />

curso do DEUG (Diplôme Élementaire Universitaire Général). Po<strong>de</strong> iniciarse<br />

na lingua galega calquera estudiante <strong>de</strong> calquera especiali<strong>da</strong><strong>de</strong> (Inglés, Bretón,<br />

Psicoloxía, Historia, etc.) aín<strong>da</strong> que o 80% dos que escollen o Galicien son<br />

estudiantes <strong>de</strong> Español. Son catro horas semanais <strong>de</strong> aulas.<br />

- Galicien Initiation II. Revisión e perfeccionamento dos contidos vistos no<br />

curso anterior. É a continuación obrigatoria <strong>de</strong> Galicien Initiation I para os<br />

estudiantes do segundo e último curso do DEUG. Son tres horas semanais <strong>de</strong><br />

aulas.<br />

- Mention Galicien. Opción exclusiva para os estudiantes <strong>de</strong> Licence (terceiro<br />

curso) <strong>de</strong> Español, que lles permite xunto co diploma <strong>de</strong> Licence d'Espagnol,<br />

obter unha “especiali<strong>da</strong><strong>de</strong>” en Galego. Para iso teñen que seguir cinco horas<br />

semanais <strong>de</strong> aulas <strong>de</strong> lingua e cultura galegas. O que chamamos “Cultura<br />

Galega” abrangue nocións <strong>de</strong> Literatura, Sociolingüística, Historia, Socie<strong>da</strong><strong>de</strong> e<br />

Lingüística Histórica.<br />

Debemos engadir, a<strong>de</strong>mais, que certo número <strong>de</strong> estudiantes elixen un tema<br />

relacionado coa lingua ou a cultura galegas para elaboraren a súa Mémoire <strong>de</strong><br />

Maîtrise (Tesiña <strong>de</strong> Licenciatura) no seu cuarto ano <strong>de</strong> carreira, aín<strong>da</strong> que non<br />

figure como materia no programa <strong>da</strong> Maîtrise. Neses casos, é bastante frecuente<br />

que o/a lector/a sexa convi<strong>da</strong>do polo director <strong>da</strong> tesiña a formar parte do<br />

tribunal.<br />

Mais non soamente a presencia do galego na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Rennes 2 se<br />

limita ao ámbito estrictamente pe<strong>da</strong>góxico; como sinalamos con anteriori<strong>da</strong><strong>de</strong>, o<br />

— 564 —


Cómo ensinar a lingua e a cultura galegas nunha universi<strong>da</strong><strong>de</strong> estranxeira: Rennes 2Haute Bretagne<br />

Centre d'Étu<strong>de</strong>s Galiciennes <strong>de</strong>sta universi<strong>da</strong><strong>de</strong> organiza diversas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>da</strong> lingua e cultura galegas, a saber: conferencias, coloquios,<br />

exposicións, traduccións, cine, unha revista cultural anual, colaboración con<br />

outros <strong>de</strong>partamentos <strong>da</strong> universi<strong>da</strong><strong>de</strong> (Bretón e Céltico, Español) ou con<br />

asociacións bretonas vincula<strong>da</strong>s a <strong>Galicia</strong> coma a asociación <strong>de</strong> irman<strong>da</strong>mentos<br />

entre vilas galegas e bretonas Breizh-Galiza; non en van son numerosos os<br />

estudiantes que queren estudiar galego froito dunha feliz experiencia <strong>de</strong><br />

intercambio entre vilas irman<strong>da</strong><strong>da</strong>s.<br />

No tocante ao número <strong>de</strong> estudiantes que optan pola lingua galega, <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o<br />

curso 1996-97 a media asentouse entre os <strong>de</strong>zaoito-vinte matriculados. Os<br />

motivos que levan aos universitarios a escoller a lingua galega son variados; van<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> o <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong> coñecer unha lingua máis para ampliar a súa cultura sobre<br />

España, ata o interese exclusivo doutros polas linguas minoritarias, ou<br />

simplemente o atractivo que representa <strong>Galicia</strong> para un bretón polas posibles<br />

similitu<strong>de</strong>s ou, como xa sinalamos, por mor <strong>da</strong> experiencia dunha estadía nunha<br />

vila galega.<br />

3. Cómo ensinar o galego nunha universi<strong>da</strong><strong>de</strong> francófona: diferencias con<br />

respecto ao ensino do galego en <strong>Galicia</strong><br />

Cando falabamos anteriormente <strong>de</strong> nivel <strong>de</strong> iniciación e perfeccionamento,<br />

aín<strong>da</strong> que a aprendizaxe <strong>da</strong> gramática está moi presente, estes niveis pouco<br />

teñen que ver cos cursos <strong>de</strong> galego que organiza a Dirección Xeral <strong>de</strong> Política<br />

Lingüística, ou coas aulas que un profesor imparte nun instituto, e aín<strong>da</strong> menos<br />

co estudio máis abstracto nas materias <strong>de</strong> Filoloxía. Para comezar, a metodoloxía<br />

é completamente diferente, polo que o proceso <strong>de</strong> aprendizaxe require un<br />

ritmo, un nivel e un enfoque diferentes. A seguir, expóñense os puntos <strong>de</strong><br />

traballo máis importantes así como as novi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que se lle presentan ao<br />

ensinante <strong>de</strong> galego:<br />

3.1. Agás excepcións -fillos <strong>de</strong> emigrantes ou lusófonos-, os estudiantes<br />

atópanse ante unha lingua case ou totalmente <strong>de</strong>scoñeci<strong>da</strong> para eles, <strong>da</strong>quela o<br />

profesor ten que partir <strong>de</strong> cero, e focalizar a importancia en aspectos <strong>da</strong> lingua<br />

que son obvios para un estudiante galego. ¿Cales son estes aspectos obvios? É<br />

aquí on<strong>de</strong> se ven as carencias metodolóxicas: na necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> elaboración dun<br />

vocabulario básico, na creación <strong>de</strong> situacións cotiás para practicar a lingua oral,<br />

na selección <strong>de</strong> textos orais e escritos para a súa comprensión... Este tipo <strong>de</strong><br />

pe<strong>da</strong>goxía lémbranos máis a un curso <strong>de</strong> idioma estranxeiro ca un curso<br />

ordinario <strong>de</strong> lingua galega.<br />

3.2. É moi importante, sobre todo nos niveis <strong>de</strong> iniciación, facer as explicacións<br />

en francés, polo que é preciso familiarizarse coa terminoloxía gramatical<br />

<strong>da</strong> lingua francesa e ter bo coñecemento do léxico francés para explicar frases<br />

feitas ou expresións <strong>de</strong> diferentes rexistros lingüísticos (coloquial, elevado,<br />

— 565 —


Belén Martín Franco<br />

vulgar, popular...). Por exemplo, ¿como traduciriamos ao francés a expresión<br />

madia leva ou o epíteto miña xoia?<br />

3.3. A comprensión oral é un dos aspectos primordiais na ensinanza dunha<br />

lingua estranxeira, polo que o material audiovisual (ví<strong>de</strong>os, radiocasetes, CD-<br />

ROM, cursos <strong>de</strong> galego audiovisuais...) á parte <strong>da</strong> conversa oral, é fun<strong>da</strong>mental.<br />

A escoita <strong>de</strong> cancións, noticias, diálogos, reportaxes así como a conversa na<br />

aula, son parte esencial no ensino do galego como lingua estranxeira.<br />

3.4. A comprensión escrita é tamén importante, esta vai <strong>de</strong>n<strong>de</strong> a<br />

interpretación <strong>de</strong> textos moi simples para os <strong>de</strong>butantes, ata textos máis<br />

complexos a medi<strong>da</strong> que o nivel avanza (textos xornalísticos, literarios, receitas,<br />

ban<strong>da</strong> <strong>de</strong>seña<strong>da</strong>, traducción e versión).<br />

3.5. O feito <strong>de</strong> que a maioría dos alumnos estudien ou estudiasen español,<br />

facilita máis a aprendizaxe pola relativa proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> dos dous códigos con<br />

respecto a quen non ten coñecementos <strong>de</strong>sta última lingua. Tamén que o francés<br />

sexa lingua románica permite facer algunha que outra semellanza co galego. O<br />

portugués é unha referencia base, malia que o número <strong>de</strong> estudiantes <strong>de</strong><br />

portugués ou <strong>de</strong> orixe portuguesa foi sempre moi escaso e pouca veces foi<br />

posible traballar man a man coas dúas linguas.<br />

3.6. O obxectivo fun<strong>da</strong>mental é, xa que logo, que o estudiante adquira unha<br />

competencia lingüística abon<strong>da</strong> para se <strong>de</strong>senvolver non soamente <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o<br />

punto <strong>de</strong> vista académico e intelectual (exames, lectura, re<strong>da</strong>cción, análise,<br />

traducción) senón tamén que sexa quen <strong>de</strong> se expresar en galego en calquera<br />

aspecto <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> cotiá, polo que é imprescindible i<strong>de</strong>ar e traballar con contextos<br />

concretos, isto é: diálogos telefónicos, conversas persoais e profesionais sobre<br />

temas variados (consulta médica, compra nun supermercado, entrevista <strong>de</strong> traballo...),<br />

elaboración <strong>de</strong> vocabularios (meteorolóxico, administrativo, sanitario,<br />

culinario, científico...), re<strong>da</strong>cción dunha <strong>de</strong>nuncia, dunha solicitu<strong>de</strong>, dunha carta,<br />

etc.<br />

Todos estes aspectos carrexan unha serie <strong>de</strong> atrancos para un profesor sen<br />

experiencia na ensinanza <strong>de</strong> linguas estranxeiras, que ante a falta <strong>de</strong> material<br />

pe<strong>da</strong>góxico axeitado, <strong>de</strong>be encher todos os baleiros metodolóxicos elaborando<br />

el mesmo o material <strong>de</strong> traballo a<strong>da</strong>ptado ao alumnado francófono. Sen<br />

embargo, iso non quere dicir que non se poi<strong>da</strong> servir do material pe<strong>da</strong>góxico<br />

habitual (manuais <strong>de</strong> exercicios, gramáticas, libros, ví<strong>de</strong>os) pero só como un<br />

apoio; é dicir, que por moitos que sexan os libros <strong>de</strong> exercicios, libros <strong>de</strong> texto,<br />

métodos, diccionarios, gramáticas dos que dispón a biblioteca e mais a<br />

mediateca <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong> pouco serven se só están feitos para un alumnado<br />

galego, mesmo hispanófono. Tampouco non é <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> utili<strong>da</strong><strong>de</strong> seguir<br />

manuais dirixidos a un alumnado infantil polo feito <strong>de</strong> que un adulto teña dunha<br />

lingua un nivel elemental. Por outra ban<strong>da</strong>, se a lingua é un reflexo <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

— 566 —


Cómo ensinar a lingua e a cultura galegas nunha universi<strong>da</strong><strong>de</strong> estranxeira: Rennes 2Haute Bretagne<br />

e non se limita só a unha serie <strong>de</strong> signos, sons e normas, ¿como explicar a un<br />

estranxeiro trazos tan xenuínos <strong>da</strong> lingua galega coma o pronome <strong>de</strong><br />

soli<strong>da</strong>rie<strong>da</strong><strong>de</strong>?, ¿como traduciriamos as frases feitas e os proverbios tan <strong>de</strong><br />

noso? ou ¿como tratariamos puntos <strong>da</strong> gramática coma a colocación dos<br />

pronomes ou o infinitivo conxugado sen crear confusión no estudiante?<br />

Evi<strong>de</strong>ntemente, ao ensinante non lle que<strong>da</strong> máis remedio que botar man dos<br />

seus coñecementos e <strong>da</strong> súa intuición e elaborar o seu propio método dun xeito<br />

un tanto artesanal e tamén tomar como referencia os materiais doutras linguas e<br />

a<strong>da</strong>ptalos á que está a traballar. Entón, ¿por que nin tan sequera existe un<br />

diccionario básico français-galicien/galego-francés polo que non poucos<br />

estudiantes teñen xa preguntado, ou unha gramática elemental do galego feita en<br />

francés, ou un método co seu apéndice <strong>de</strong> exercicios, como acontece noutras<br />

moitas linguas? Ao noso enten<strong>de</strong>r é unha materia pen<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>ntro do ensino do<br />

galego, sobre todo se o comparamos con outras linguas minoritarias que se<br />

ensinan nesa mesma universi<strong>da</strong><strong>de</strong> e que contan con moitos máis recursos, como<br />

é o caso do catalán, que por outra ban<strong>da</strong> é lingua rexional en Francia, e que<br />

dispón xa <strong>de</strong>n<strong>de</strong> hai tempo <strong>de</strong> diccionarios bilingües e métodos a<strong>da</strong>ptados ao<br />

estudiante estranxeiro. Mesmo o bretón, en peores circunstancias<br />

sociolingüísticas có galego, dispón <strong>de</strong> varios diccionarios bilingües <strong>de</strong> inglés,<br />

alemán, español, galés, gaélico, xaponés, este último en proceso <strong>de</strong> elaboración<br />

para internet, e ata dun método <strong>de</strong> estudio en catalán; por outra ban<strong>da</strong> non hai<br />

que esquecer que as linguas célticas son moi diferentes <strong>da</strong>s linguas coas que<br />

comparten territorio, polo que a súa dificulta<strong>de</strong> esixe a existencia dun<br />

diccionario e <strong>de</strong> métodos <strong>de</strong> aprendizaxe.<br />

4. Ensinar a cultura galega en Rennes 2<br />

De xeito complementario, tal como indicamos ó <strong>de</strong>scribirmos as materias <strong>de</strong><br />

galego imparti<strong>da</strong>s en Rennes 2, tamén se lle <strong>de</strong>dican dúas horas semanais á<br />

cultura galega xunto coas tres <strong>de</strong> lingua na materia <strong>de</strong>nomina<strong>da</strong> Mention<br />

Galicien. Insistimos que baixo o nome xenérico <strong>de</strong> “Cultura Galega” ou como<br />

se lle chama en francés Civilisation <strong>de</strong> la Galice, trátanse aspectos moi diversos<br />

<strong>da</strong> nosa cultura: socie<strong>da</strong><strong>de</strong>, literatura, historia, sociolingüística, lingüística<br />

histórica. Se ben é certo que nun ano universitario non se po<strong>de</strong> afon<strong>da</strong>r<br />

<strong>de</strong>masiado en ca<strong>da</strong> un <strong>de</strong>stes puntos, o noso obxectivo é que o estudiante<br />

adquira unha visión ampla <strong>da</strong> cultura do noso país ó longo <strong>da</strong> historia e nos<br />

nosos días. Intentaremos entón expor brevemente cáles son, <strong>de</strong> novo, as<br />

peculiari<strong>da</strong><strong>de</strong>s coas que o ensinante se po<strong>de</strong> topar con respecto a <strong>Galicia</strong> e mais<br />

o enfoque pe<strong>da</strong>góxico que se lles dá aos contidos, para unha boa asimilación<br />

<strong>de</strong>stes por parte do estudiante:<br />

4.1. Do mesmo xeito que acontecía coa lingua, o alumno <strong>de</strong> Rennes 2 pouco<br />

ou na<strong>da</strong> coñece sobre a cultura galega, agás aspectos puntuais coma o Camiño<br />

— 567 —


Belén Martín Franco<br />

<strong>de</strong> Santiago ou a música folk. Aquí <strong>de</strong>bemos ter en conta un factor importante:<br />

o herdo dos principios <strong>da</strong> Revolución, que promoveu a uniformización<br />

xeneraliza<strong>da</strong> <strong>da</strong> lingua e <strong>da</strong> cultura francesas, intensifica<strong>da</strong> a finais do século<br />

XIX coa escolarización obrigatoria en lingua francesa. Este centralismo<br />

lingüístico, político e cultural en Francia segue vixente na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> e forma<br />

parte, como dixemos, dos principios <strong>da</strong> República. Nesta or<strong>de</strong> <strong>de</strong> cousas,<br />

pui<strong>de</strong>mos comprobar que a maioría dos estudiantes <strong>de</strong>scoñecían practicamente a<br />

cultura bretona, xa por non falar <strong>da</strong> lingua, en serio proceso <strong>de</strong> diminución <strong>de</strong><br />

falantes. Daquela, é fun<strong>da</strong>mental <strong>de</strong>ixar claras as diferencias idiomáticas,<br />

históricas, culturais, xeográficas e sociais <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, con respecto a outras<br />

comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Nun primeiro momento, isto pó<strong>de</strong>lles chocar aos estudiantes,<br />

afeitos aos clixés sobre a España tópica do flamenco, e mesmo aos clixés que na<br />

Bretaña existen sobre a máis ca discutible etiqueta <strong>da</strong> <strong>Galicia</strong> celta; <strong>de</strong> feito non<br />

foi raro atoparmos xente que cría que o galego era unha lingua <strong>de</strong> orixe céltica.<br />

É aquí on<strong>de</strong> comeza o proceso “<strong>de</strong>smitificador”, comezando xa pola Prehistoria<br />

e falando <strong>de</strong> en qué consiste realmente a cultura castrexa e <strong>de</strong> quén xurdiu a<br />

teoría do celtismo no século XIX e cómo callou entre a socie<strong>da</strong><strong>de</strong> galega.<br />

Cómpre <strong>de</strong>ixar clara igualmente, a orixe <strong>da</strong> lingua galega (máis dun estudiante<br />

coi<strong>da</strong>ba que era un dialecto do castelán) polo que tamén é fun<strong>da</strong>mental falar <strong>da</strong><br />

Romanización e <strong>da</strong> influencia doutros pobos no nacemento <strong>da</strong> lingua e nas<br />

estructuras sociais. A cultura dos castros, a cultura galaico-romana, o<br />

Priscilianismo, os suevos, os visigodos, o Camiño <strong>de</strong> Santiago, a separación <strong>de</strong><br />

Portugal, os Séculos Escuros, o Rexurdimento, o Nacionalismo, a Guerra Civil,<br />

a dictadura, a emigración, a prohibición e oficialización <strong>da</strong> lingua son puntos<br />

clave que tratamos nas aulas <strong>de</strong> Cultura Galega. En resumo, para abor<strong>da</strong>r a<br />

Historia <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> e a <strong>da</strong> súa lingua débese partir dos inicios para que o<br />

estudiante teña unha visión completa que o afaste <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as falsas.<br />

4.2. O mesmo ocorre coa literatura, é esencial falar <strong>da</strong> importancia <strong>da</strong><br />

literatura galego-portuguesa medieval e <strong>da</strong> importancia dos autores do<br />

Rexurdimento ou do Grupo Nós, e tratar máis polo miúdo escritores <strong>de</strong> especial<br />

relevancia e a súa repercusión internacional. O propósito é semellante ao <strong>da</strong><br />

lingua e a historia: facerlle ver ao estudiante que existe unha riqueza literaria en<br />

<strong>Galicia</strong> á altura <strong>da</strong>s outras linguas, <strong>de</strong>scoñeci<strong>da</strong> e ignora<strong>da</strong> durante moito tempo<br />

no panorama <strong>da</strong>s literaturas ibéricas.<br />

4.3. Facerlles compren<strong>de</strong>r aos estudiantes fenómenos sociolingüísticos coma<br />

as interferencias ou as alternancias, falar <strong>de</strong> diglosia, <strong>de</strong> bilingüismo, <strong>de</strong><br />

substitución lingüística, <strong>da</strong> presencia dos castelanismos, do proceso <strong>de</strong><br />

normalización lingüística, dos conflictos entre a normativa oficial e a normativa<br />

reintegracionista non é tarefa doa<strong>da</strong>, sobre todo porque son termos<br />

completamente alleos ao estudiante, mesmo nun país ca<strong>da</strong> vez menos bilingüe<br />

coma a Bretaña co bretón como lingua histórica, mais co francés coma lingua<br />

— 568 —


Cómo ensinar a lingua e a cultura galegas nunha universi<strong>da</strong><strong>de</strong> estranxeira: Rennes 2Haute Bretagne<br />

imposta. A explicación con exemplos concretos por parte do profesor é un labor<br />

fun<strong>da</strong>mental para que o estudiante asimile ben estes puntos. Por iso tamén é<br />

unha vantaxe que o estudiante coñeza medianamente o español. As aulas <strong>de</strong><br />

Sociolingüística impartímolas no segundo semestre <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> explicar a<br />

Historia <strong>da</strong> Lingua para que o estudiante teña unha mellor perspectiva <strong>de</strong> todos<br />

estes fenómenos e poi<strong>da</strong> compren<strong>de</strong>r as súas causas e consecuencias (represión<br />

lingüística, autoodio, prexuízos...).<br />

4.4. O bretón ten o status <strong>de</strong> lingua rexional, mais non figura oficialmente<br />

como lingua no Estado francés e o seu ensino non é obrigatorio na escola.<br />

Entón, cando nas aulas <strong>de</strong> Cultura Galega abor<strong>da</strong>mos, <strong>de</strong>n<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista<br />

crítico máis que meramente <strong>de</strong>scritivo, o tema <strong>da</strong> lexislación <strong>da</strong> lingua, é dicir, o<br />

Estatuto <strong>de</strong> Autonomía, a Lei <strong>de</strong> normalización lingüística e o galego na<br />

Constitución, o estudiante tópase novamente con aspectos alleos á súa cultura e<br />

sempre xor<strong>de</strong> a ocasión para un <strong>de</strong>bate sobre os <strong>de</strong>reitos <strong>da</strong>s linguas<br />

minoritarias. É interesante contar con testemuños <strong>de</strong> estudiantes que estiveron<br />

en <strong>Galicia</strong> e que expresan a súa sorpresa ou estrañeza ao <strong>de</strong>scubriren que en<br />

<strong>Galicia</strong> o ensino do galego é obrigatorio ou que os documentos oficiais e os<br />

topónimos están en galego.<br />

4.5. A lingua portuguesa e os seus lazos coa lingua galega, o estudio <strong>da</strong><br />

evolución histórica <strong>da</strong>s dúas linguas e <strong>da</strong>s causas <strong>da</strong> súa división, a reflexión<br />

sobre as súas relacións históricas non sempre doa<strong>da</strong>s, a comparación <strong>da</strong>s<br />

propostas <strong>da</strong>s diferentes normativas son outros temas aos que lles <strong>de</strong>dicamos<br />

especial atención. Sen embargo, son poucos os estudiantes que saben <strong>da</strong> orixe<br />

común <strong>da</strong>s dúas linguas e son moi escasos tamén os estudiantes <strong>de</strong> portugués ou<br />

<strong>de</strong> orixe portuguesa que optan polo Galicien. Entre os posibles motivos estaría,<br />

sobre todo, a falta <strong>de</strong> información e o <strong>de</strong>scoñecemento.<br />

5. Conclusións<br />

Como conclusión principal, tira<strong>da</strong> do exposto anteriormente, po<strong>de</strong>mos dicir<br />

que un paso importante para o proceso <strong>de</strong> normalización lingüística e para que a<br />

lingua galega cumpra as funcións normais dunha lingua <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista<br />

internacional, consistiría na creación e elaboración <strong>de</strong> material pe<strong>da</strong>góxico<br />

concreto para o ensino ao alumnado estranxeiro a<strong>da</strong>ptado a ca<strong>da</strong> lingua. No<br />

caso do francés, coi<strong>da</strong>mos que é fun<strong>da</strong>mental a creación dun diccionario<br />

bilingüe, unha gramática con explicacións en francés e un manual <strong>de</strong> exercicios,<br />

así como unha breve historia <strong>da</strong> lingua e <strong>da</strong> literatura galegas e unha antoloxía<br />

literaria bilingüe e métodos <strong>de</strong> aprendizaxe en CD-ROM e por internet.<br />

— 569 —


Política lingüística e educativa en <strong>Galicia</strong>: primeiros niveis<br />

<strong>de</strong> ensino<br />

Mónica Martínez Baleirón / Mª dos Anxos Sobriño Pérez / Begoña<br />

Varela Vázquez<br />

Instituto <strong>da</strong> Lingua Galega-Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />

Partindo do recoñecemento <strong>da</strong> situación actual do idioma, <strong>de</strong>fini<strong>da</strong> en termos<br />

<strong>de</strong> substitución lingüística, intentaremos avaliar se o actual proceso <strong>de</strong><br />

normalización está a funcionar no ámbito educativo, particularmente no ensino<br />

infantil e no primeiro ciclo <strong>de</strong> primaria (<strong>de</strong> 3 a 7 anos).<br />

1. Lexislación lingüística no ensino infantil. ¿Como se <strong>de</strong>senvolve a LNL no<br />

ámbito educativo?<br />

A normalización lingüística do sistema educativo é un obxectivo fun<strong>da</strong>mental<br />

para que a nosa escola sexa <strong>de</strong>mocrática e integradora. Imos analiza-lo xeito no<br />

que se <strong>de</strong>senvolve a LNL 87 no ensino no que atinxe ás etapas <strong>de</strong> educación<br />

infantil e <strong>de</strong> primeiro ciclo <strong>de</strong> primaria. Daquela, interésanos facer fincapé no<br />

Decreto 247/1995, artigos 4.1 e 4.2 88 :<br />

Na etapa <strong>de</strong> educación infantil e no primeiro ciclo <strong>da</strong> educación<br />

primaria os profesores e profesoras usarán na clase a lingua materna<br />

predominante entre alumnos e alumnas, terán en conta a lingua<br />

ambiental e coi<strong>da</strong>rán que adquiran <strong>de</strong> forma oral e escrita o<br />

coñecemento <strong>da</strong> outra lingua oficial <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, <strong>de</strong>ntro dos límites<br />

propios <strong>da</strong> correspon<strong>de</strong>nte etapa ou ciclo.<br />

Aten<strong>de</strong>rase <strong>de</strong> xeito individualizado a aqueles alumnos e alumnas do<br />

grupo que non teñan coñecemento suficiente <strong>da</strong> lingua materna<br />

predominante, segundo se sinala no punto anterior.<br />

Estes dous artigos <strong>de</strong>ixan a porta aberta a diferentes interpretacións, que<br />

que<strong>da</strong>n ó libre arbitrio dun profesorado que necesita <strong>da</strong>s directrices <strong>da</strong> Administración.<br />

En calquera centro galego po<strong>de</strong>mos atopar reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas diferentes e<br />

complexas para as que non se <strong>de</strong>tallan solucións concretas neste <strong>de</strong>creto. Os<br />

centros están obrigados a facer anualmente un estudio sociolingüístico do<br />

alumnado 89 . Sen embargo, na lexislación actual non se <strong>da</strong>n indicacións para<br />

aten<strong>de</strong>-los diferentes grupos lingüísticos e tampouco se ofrece asesoramento<br />

para a concreción <strong>da</strong>s liñas <strong>de</strong> actuación.<br />

87<br />

Principalmente verbo do título III: “Do uso do galego no ensino”.<br />

88<br />

Para a re<strong>da</strong>cción <strong>da</strong> lexislación consultamos Graña Martínez 2001.<br />

89<br />

Esta cuestión vén indica<strong>da</strong> nas diferentes or<strong>de</strong>s polas que se regula a implantación <strong>da</strong> educación<br />

infantil e primaria.<br />

— 571 —


Mónica Martínez Baleirón / Mª dos Anxos Sobrino Pérez / Begoña Varela Vázquez<br />

Neste sentido, a primeira pregunta que nos formulamos é o xeito en que se<br />

constata cál é a “lingua materna predominante” ou a “lingua ambiental”. En<br />

primeiro lugar, o recoñecemento <strong>da</strong> lingua materna do alumno non é algo que se<br />

poi<strong>da</strong> analizar cunha simple enquisa senón que é obrigado un proceso <strong>de</strong><br />

observación <strong>de</strong> usos por parte do docente. Este tipo <strong>de</strong> actuación non se plasma<br />

na lexislación nin hai ningún tipo <strong>de</strong> recomen<strong>da</strong>cións por parte <strong>da</strong> Administración<br />

sobre cómo levar a cabo a investigación sociolingüística.<br />

En segundo lugar, tampouco se fai referencia ó nivel <strong>de</strong> competencias do<br />

alumnado: ¿non sería necesario avalia-lo grao <strong>de</strong> competencia pasiva e activa en<br />

ámbalas dúas linguas no inicio do proceso educativo? É evi<strong>de</strong>nte que unha<br />

análise <strong>de</strong>ste tipo po<strong>de</strong> ter repercusións á hora <strong>de</strong> aten<strong>de</strong>r individualmente os<br />

membros dunha clase. A lexislación educativa <strong>de</strong>bería <strong>da</strong>r pautas claras sobre as<br />

estratexias que se <strong>de</strong>ben seguir e non <strong>de</strong>ixar todo nas mans voluntariosas do<br />

profesorado.<br />

Diante <strong>de</strong>ste baleiro, xa en 1989 un bo número <strong>de</strong> axentes sociais 90 asinou<br />

unha proposta <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> normalización lingüística para o ensino no que se<br />

establecían tres posibles grupos segundo as súas competencias e usos<br />

lingüísticos, e se <strong>de</strong>señaban respectivos programas <strong>de</strong> escolarización inicial<br />

([Comisión Promotora] 1989: 11):<br />

1 Grupo maioritariamente galegofalante, para o que se utilizará un programa<br />

totalmente en galego.<br />

2 Grupo con presencia media <strong>de</strong> galego, ó que se lle aplicará un programa<br />

tamén en galego, utilizando as medi<strong>da</strong>s pe<strong>da</strong>góxicas necesarias para que o<br />

<strong>de</strong>senvolvemento lingüístico do alumnado sexa o axeitado.<br />

3 Grupo con presencia maioritaria <strong>de</strong> castelanfalantes, que recibirán un<br />

programa en castelán cun tercio <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s en galego ampliables<br />

progresivamente. Tamén se comenta a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolver programas<br />

<strong>de</strong> inmersión, sempre e cando se <strong>de</strong>a unha situación favorable <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o<br />

punto <strong>de</strong> vista sociolingüístico (coa aprobación <strong>da</strong> familia).<br />

Unha vez estableci<strong>da</strong>s as liñas <strong>de</strong> actuación no inicio do proceso, ¿cal é o<br />

obxectivo final do mo<strong>de</strong>lo educativo vixente? Isto xa está establecido na LNL<br />

no seu artigo 14.3 que di que ó remate dos ciclos nos que o ensino do galego é<br />

90 APLL (Asociación <strong>de</strong> Profesores <strong>de</strong> Lingua e Literatura Galega), AS-PG (Asociación Sócio-<br />

Pe<strong>da</strong>góxica Galega), BNG (Bloque Nacionalista Galego), CC.OO. <strong>de</strong> Ensino, Concello <strong>de</strong> Fene,<br />

Departamento <strong>de</strong> Filoloxía Galega (USC), División <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Bilingüismo (ICE), Fe<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong> APAs <strong>de</strong> Ferrolterra, Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Asociacións Culturais, Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Filosofía e Ciencias<br />

<strong>da</strong> Educación, ICE (Instituto <strong>da</strong>s Ciencias <strong>da</strong> Educación), ILG (Instituto <strong>da</strong> Lingua Galega), MNL<br />

(Mesa pola Normalización Lingüística), MCG (Movemento Comunista <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>), Nova Escola<br />

Galega, PSG-EG (Partido Socialista <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> – Esquer<strong>da</strong> Galega), SGEI – CXTG (Sindicato<br />

Galego do Ensino e a Investigación - Confe<strong>de</strong>ración Xeral <strong>de</strong> Traballadores Galegos), SGTE<br />

(Sindicato Galego dos Traballadores do Ensino), UTEG – INTG (Unión dos Traballadores do<br />

Ensino <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> - Intersindical Nacional <strong>de</strong> Traballadores Galegos).<br />

— 572 —


Política lingüística e educativa en <strong>Galicia</strong>: primeiros niveis <strong>de</strong> ensino<br />

obrigatorio os alumnos <strong>de</strong>ben coñece-las dúas linguas oficiais en igual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

condicións. Sen embargo, non se establece unha temporalización para estas<br />

previsións, que é sempre necesaria nun proceso normalizador. Despois <strong>de</strong> seis<br />

anos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> 1995 non hai publicacións nin estudios que mi<strong>da</strong>n se<br />

este obxectivo final se está aca<strong>da</strong>ndo. Estes mecanismos <strong>de</strong> control son imprescindibles<br />

para analizar se o proceso vai por bo camiño ou se precisa reaxustes<br />

ou estratexias diferentes. De se-lo caso <strong>de</strong> non aca<strong>da</strong>r estes obxectivos cómpre<br />

establecer prazos concretos nos que se marquen metas máis precisas.<br />

Outro artigo que queremos salientar do Decreto 247/1995 é o 11, que se<br />

refire ó seguimento que a inspección <strong>de</strong>be realizar:<br />

A inspección educativa velará polo cumprimento do establecido no<br />

presente <strong>de</strong>creto. Con tal fin os centros docentes públicos e privados<br />

que impartan ensinanzas <strong>de</strong> réxime xeral non universitarios remitirán á<br />

inspección educativa os horarios, áreas e materias imparti<strong>da</strong>s en<br />

lingua galega, así como a relación dos materiais curriculares empregados<br />

nestas materias.<br />

Trala súa lectura formulámonos varias cuestións: ¿abón<strong>da</strong>lle á Administración<br />

educativa a simple remisión dos <strong>da</strong>tos que fornecen os centros para<br />

velar polo cumprimento <strong>da</strong> lexislación?, ¿cumprirá un proceso máis ambicioso<br />

<strong>de</strong> seguimento para aca<strong>da</strong>-los mínimos legais establecidos? Para contestarmos<br />

estas preguntas teremos que avalia-los resultados <strong>da</strong> execución <strong>da</strong> actual<br />

lexislación lingüística en materia educativa, que abor<strong>da</strong>mos no seguinte<br />

apartado.<br />

2. Cumprimento <strong>da</strong> lexislación<br />

2.1 Datos sociolingüísticos<br />

2.1.1. Plan <strong>de</strong> apoio ás clases en lingua galega (1998)<br />

Despois <strong>de</strong> tres anos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a publicación do Decreto 247/1995, a Consellería<br />

<strong>de</strong> Educación encargoulle ó Centro <strong>de</strong> Investigacións Sociolóxicas (CIS) un<br />

“Estudio sobre o uso do idioma galego” consistente nunha enquisa sociolingüística<br />

que se enviou a tódolos centros <strong>de</strong> ensino <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. A finali<strong>da</strong><strong>de</strong> era<br />

avalia-lo proceso <strong>de</strong> normalización nos centros <strong>de</strong> ensino, isto é, o cumprimento<br />

do citado <strong>de</strong>creto.<br />

O único que se coñece dos resultados obtidos no <strong>de</strong>vandito estudio son as<br />

valoracións que a propia consellería fixo nun documento interno 91 <strong>de</strong>nominado<br />

“Plan <strong>de</strong> apoio ás clases en lingua galega”.<br />

91 Este documento está á disposición que calquera persoa interesa<strong>da</strong> no Arquivo <strong>de</strong> Planificación<br />

e Normalización Lingüística (APNL) do Consello <strong>da</strong> Cultura Galega.<br />

— 573 —


Mónica Martínez Baleirón / Mª dos Anxos Sobrino Pérez / Begoña Varela Vázquez<br />

Antes <strong>de</strong> comenta-la literali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>ste texto <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>ixar constancia dos<br />

seguintes feitos: nel non se explica cál é o universo <strong>da</strong> enquisa, non se achega o<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>sta, non hai unha introducción previa que explique a metodoloxía e<br />

non se dá a totali<strong>da</strong><strong>de</strong> dos <strong>da</strong>tos contidos no estudio elaborado polo CIS.<br />

No primeiro apartado <strong>de</strong>ste documento ofrécense <strong>da</strong>tos moi optimistas<br />

respecto dos niveis <strong>de</strong> competencia do alumnado e faise especial fincapé no<br />

incremento <strong>da</strong>s porcentaxes en comparanza coas anteriores do Mapa Sociolingüístico<br />

<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (MSG 1994: 40) 92 . Para avalia-lo grao <strong>de</strong> normalización<br />

precisariamos tamén contar con <strong>da</strong>tos verbo dos usos e <strong>da</strong>s actitu<strong>de</strong>s do alumnado.<br />

A propósito <strong>da</strong> lingua familiar e habitual do alumnado, o documento di o<br />

seguinte (Consellería <strong>de</strong> Educación 1998: 5):<br />

A lingua familiar dos estudiantes é predominantemente o galego, en<br />

maior medi<strong>da</strong>, nos centros <strong>de</strong> primaria ca nos <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria [...] A<br />

lingua habitual dos alumnos ó ingresar no centro tamén é maioritariamente<br />

o galego.<br />

O texto achega tamén información sobre a competencia e os usos do<br />

profesorado e di que, aín<strong>da</strong> que hai unha competencia aceptable, a concreción<br />

nos usos é ben cativa.<br />

Se partimos <strong>de</strong>stes <strong>da</strong>tos, e segundo o que di o <strong>de</strong>creto a propósito do uso na<br />

clase <strong>da</strong> lingua materna predominante, esperaríase que o profesorado emprégase<br />

maioritariamente o galego para apren<strong>de</strong>rlles a ler e a escribir ós nenos.<br />

Pero este mesmo documento recoñece que non é así cando di: “A aprendizaxe<br />

<strong>da</strong> lecto-escritura realízase preferentemente en castelán” (Consellería <strong>de</strong> Educación<br />

1998: 6).<br />

Non é esta a única afirmación na que se recoñece claramente o incumprimento<br />

do citado <strong>de</strong>creto (Consellería <strong>de</strong> Educación 1998: 6):<br />

En Educación Infantil, hai un 39,2% <strong>de</strong> aulas on<strong>de</strong> segundo as <strong>de</strong>claracións<br />

do profesorado ou ben non se imparte na<strong>da</strong> <strong>de</strong> galego ou se<br />

imparten “<strong>de</strong> 0 a 5 horas semanais”.<br />

2.1.2. Análise <strong>da</strong>s enquisas elabora<strong>da</strong>s pola CIG-Ensino e a AS-PG sobre o<br />

cumprimento do Decreto 247/95 nos centros públicos <strong>de</strong> ensino non<br />

universitario <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (2001) 93<br />

Durante o curso 2000-01 a Confe<strong>de</strong>ración Intersindical Galega-Ensino (CIG-<br />

Ensino) e a Asociación Sócio-Pe<strong>da</strong>góxica Galega (AS-PG) realizaron un<br />

cuestionario nos centros públicos <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> para coñece-lo estado actual <strong>da</strong><br />

normalización lingüística, especialmente o cumprimento do Decreto 247/1995.<br />

92<br />

Véxase o gráfico 3.2 “Lingua inicial por grupos <strong>de</strong> i<strong>da</strong><strong>de</strong> no conxunto <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />

(monolingües)”.<br />

93<br />

Este estudio está pen<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> publicación.<br />

— 574 —


Política lingüística e educativa en <strong>Galicia</strong>: primeiros niveis <strong>de</strong> ensino<br />

Neste estudio manéxanse variables como a localización do centro por provincias<br />

e a distribución en rural, semirrural e urbano.<br />

No que atinxe ós niveis infantil e primeiro ciclo <strong>de</strong> primaria recolléronse<br />

<strong>da</strong>tos <strong>de</strong> 130 centros, 759 uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s e 11.168 alumnos/as. Nesta análise<br />

sostéñense as seguintes conclusións (CIG-Ensino / AS-PG 2001: 2):<br />

O 53,5% dos centros ten como lingua predominante o galego e só o<br />

17,8% imparte as aulas en galego.<br />

O 91,5% dos centros que imparten infantil e 1º ciclo <strong>de</strong> primaria e nos<br />

que o idioma habitual do alumnado é o galego, non cumpren o <strong>de</strong>creto.<br />

2.2. Medi<strong>da</strong>s para a normalización no ensino<br />

2.2.1. Medi<strong>da</strong>s toma<strong>da</strong>s pola Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación<br />

Universitaria 94<br />

Na disxuntiva entre tomar medi<strong>da</strong>s coercitivas e medi<strong>da</strong>s <strong>de</strong> convicción e<br />

apoio, a consellería optou por estas últimas para evitar, segundo di, “facer un<br />

mal irreparable á promoción <strong>da</strong> nosa lingua” (Consellería <strong>de</strong> Educación e<br />

Or<strong>de</strong>nación Universitaria 1998: 11).<br />

A primeira actuación <strong>da</strong> Administración foi enviarlles un cuestionario a<br />

tódolos centros “on<strong>de</strong> se lles pedía que sinalasen as razóns <strong>de</strong> que non<br />

cumprisen 95 co lexislado” (op. cit. 12). Logo a inspección educativa visitou os<br />

centros “para comprobar cál era o estado <strong>da</strong> cuestión e para sabe-las razóns que<br />

motivaban o incumprimento” (op. cit. 12). No documento afírmase que estas<br />

razóns son coñeci<strong>da</strong>s e analiza<strong>da</strong>s. Sen embargo, non se indica sistematicamente<br />

cáles son nin cómo se a<strong>de</strong>cúan as medi<strong>da</strong>s que se van levar a cabo. As<br />

actuacións que se relatan no documento <strong>da</strong> consellería son <strong>de</strong> moi diverso tipo.<br />

Entre elas imos <strong>de</strong>staca-las seguintes (op. cit. 12-20):<br />

a) A segun<strong>da</strong> parte <strong>de</strong> A Maxia <strong>da</strong>s palabras. Trátase dunha campaña <strong>de</strong><br />

promoción <strong>da</strong> lectura en galego, que implica a alumnos, pais e mestres.<br />

b) Edición e distribución <strong>de</strong> dous folletos dirixidos ó profesorado: Un equipo<br />

para que o galego vaia a máis (DXPL 1999a) e Un <strong>de</strong>creto para que o<br />

galego vaia a máis (DXPL 1999b). É unha campaña informativa e<br />

xustifícase porque “hai unha parte do profesorado que manifesta non<br />

coñecer suficientemente as consecuencias prácticas que se <strong>de</strong>rivan do<br />

Decreto <strong>de</strong> 1995” (op. cit. 13). Con estes dous folletos “conseguirase evitar<br />

lecturas simplificadoras que se teñen feito do texto legal; e conseguirase<br />

tamén avanzar na utilización vehicular <strong>da</strong> lingua” (op. cit. 13). De aquí<br />

<strong>de</strong>dúcese que unha <strong>da</strong>s razóns alega<strong>da</strong>s que provocaron o incumprimento é<br />

94<br />

Os <strong>da</strong>tos que se documentan neste apartado recóllense en Consellería <strong>de</strong> Educación e<br />

Or<strong>de</strong>nación Universitaria (1998).<br />

95<br />

A cursiva é nosa.<br />

— 575 —


Mónica Martínez Baleirón / Mª dos Anxos Sobrino Pérez / Begoña Varela Vázquez<br />

o <strong>de</strong>scoñecemento <strong>da</strong> lexislación por parte do profesorado. Sen embargo, xa<br />

houbera anteriores campañas informativas e sensibilizadoras <strong>da</strong> Plataforma<br />

polo Ensino en Galego (PEG) 96 .<br />

c) Programación <strong>de</strong> seminarios específicos dirixidos ó profesorado <strong>de</strong> infantil<br />

e primeiro ciclo <strong>de</strong> primaria e ós equipos directivos.<br />

d) Galingua. Trátase dun curso interactivo <strong>de</strong> lingua galega.<br />

e) Deseño e oferta <strong>de</strong> cursos específicos para o profesorado. Son cursos que<br />

van dirixidos ós profesores <strong>da</strong>s materias que se <strong>de</strong>ben impartir en galego.<br />

Neste documento tamén se citan outras actuacións periódicas relaciona<strong>da</strong>s<br />

coas anteriores (op. cit. 21-24).<br />

Ante esta relación <strong>de</strong> medi<strong>da</strong>s, <strong>de</strong>bemos facer algunhas consi<strong>de</strong>racións. Se<br />

tomamos en conta a <strong>da</strong>ta na que saíu o <strong>de</strong>creto (1995), as campañas<br />

informativas son tardías. A<strong>de</strong>mais, cómpre lembrar que o <strong>de</strong>scoñecemento <strong>da</strong><br />

lexislación non exime do seu cumprimento.<br />

Noutro sentido, algunhas <strong>da</strong>s actuacións non inci<strong>de</strong>n directamente no<br />

cumprimento do <strong>de</strong>creto, é dicir, non procuran un cambio na práctica docente.<br />

Por exemplo, a campaña <strong>de</strong> animación á lectura ou o Galingua non van<br />

provocar variacións no emprego vehicular do galego.<br />

As únicas iniciativas que van dirixi<strong>da</strong>s ó cambio actitudinal do profesorado<br />

son os seminarios informativos e os cursos específicos sobre as materias que se<br />

<strong>de</strong>ben impartir en galego. Ata o <strong>de</strong> agora, <strong>de</strong>scoñecemos se estes cursos se<br />

levaron a cabo.<br />

Sen embargo, con estas medi<strong>da</strong>s só se po<strong>de</strong> cambia-la actuación do<br />

profesorado que xa <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> ten unha actitu<strong>de</strong> favorable cara ó ensino en<br />

galego. Pero ¿que ocorre con aqueles docentes que non teñen esa actitu<strong>de</strong><br />

proclive?, ¿abon<strong>da</strong> con que coñezan mellor a lexislación e con que melloren a<br />

súa competencia para mu<strong>da</strong>-la práctica lingüística na aula? Cremos que non. Se<br />

o punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> eran as medi<strong>da</strong>s “<strong>de</strong> convicción e apoio”, serán necesarias<br />

ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iras actuacións <strong>de</strong> discriminación positiva, isto é, medi<strong>da</strong>s encamiña<strong>da</strong>s<br />

á promoción dun cambio que favoreza a lingua propia do país. Un cambio <strong>de</strong><br />

lingua sempre implica un esforzo e, para que se efectúe, ten que haber un<br />

motivo. Ata agora este foi i<strong>de</strong>olóxico. Pero se este non existe, haberá que<br />

promove-lo motivo profesional. Isto é, a Administración, que opta por non<br />

pena-lo incumprimento <strong>da</strong> lexislación, <strong>de</strong>bería favorecer <strong>da</strong>lgunha maneira o<br />

cambio lingüístico dos docentes cara ó galego.<br />

96<br />

“O ensino en galego. O noso esforzo común” (1995) e “Todos os días, a to<strong>da</strong>s as horas, en<br />

galego” (1997-1998).<br />

— 576 —


Política lingüística e educativa en <strong>Galicia</strong>: primeiros niveis <strong>de</strong> ensino<br />

2.2.2. Propostas realiza<strong>da</strong>s pola CIG-Ensino e AS-PG 97<br />

Estes dous organismos insisten na imperiosa necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> do cumprimento <strong>da</strong><br />

lexislación no ámbito educativo como punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> para levar a cabo outras<br />

medi<strong>da</strong>s tamén necesarias (CIG-Ensino / AS-PG 2001: 9-10):<br />

• Elaboración dun plan <strong>de</strong> normalización lingüística para o ensino.<br />

• Realización <strong>de</strong> plans plurianuais <strong>de</strong> formación do profesorado.<br />

• Avaliación <strong>da</strong> competencia oral e escrita do profesorado en tódolos<br />

procesos selectivos e <strong>de</strong> acceso á función pública.<br />

• Establecemento <strong>de</strong> perfís lingüísticos no colectivo docente.<br />

• Creación dunha inspección <strong>de</strong> normalización que vele polo cumprimento <strong>da</strong><br />

lexislación e que asesore e apoie iniciativas normalizadoras.<br />

• Extensión dos ENL a tódolos centros públicos e privados, incremento <strong>da</strong><br />

dotación económica e fornecemento <strong>de</strong> ferramentas.<br />

Fronte á anterior, as orientacións que achega esta proposta inci<strong>de</strong>n<br />

directamente no problema do incumprimento. En relación coas medi<strong>da</strong>s <strong>de</strong><br />

discriminación positiva que xa suxerimos parece moi atina<strong>da</strong> a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

incorporar perfís lingüísticos no profesorado e <strong>de</strong> avalia-la súa competencia en<br />

galego.<br />

3. Preocupación social<br />

A primeira vía <strong>de</strong> conservación dunha lingua é a transmisión interxeracional,<br />

que se ve couta<strong>da</strong> moitas veces no ámbito educativo. Se por algo interesan os<br />

primeiros niveis <strong>de</strong> ensino é pola súa relevancia na constitución <strong>de</strong> hábitos<br />

lingüísticos para a formación <strong>da</strong> persoa. Un dos obxectivos máis urxentes que<br />

<strong>de</strong>be aten<strong>de</strong>-la normalización é evitar que un neno medre cun complexo <strong>de</strong><br />

inferiori<strong>da</strong><strong>de</strong> e que, en última instancia, a escola siga sendo un ámbito<br />

<strong>de</strong>sgaleguizador. É dicir, que o ensino consiga frea-lo actual proceso <strong>de</strong><br />

substitución e colabore na recuperación cultural que supón a normalización do<br />

idioma. Esta preocupación foi a causa do xurdimento <strong>de</strong> diversos colectivos<br />

ci<strong>da</strong>dáns, como o caso <strong>de</strong> Nais e Pais polo Ensino en Galego, que agromou ó<br />

abeiro <strong>da</strong> MNL para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>-lo <strong>de</strong>reito <strong>da</strong>s nenas e nenos a recibir un ensino na<br />

nosa lingua. O seu obxectivo inmediato é que os pais e as nais reclamen o<br />

cumprimento do Decreto 247/1995, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> preocuparse por cuestións tan<br />

importantes coma o xeito <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidi-la lingua materna do neno ou a metodoloxía<br />

pe<strong>da</strong>góxica cos nenos escolarizados en aulas con predominio <strong>de</strong><br />

castelanfalantes 98 .<br />

97 Tódolos <strong>da</strong>tos que se recollen neste apartado foron tirados <strong>de</strong> CIG-Ensino / AS-PG (2001).<br />

98 As preocupacións <strong>de</strong>sta asociación están tira<strong>da</strong>s <strong>de</strong> Nais e Pais polo Ensino en Galego (1996).<br />

— 577 —


Mónica Martínez Baleirón / Mª dos Anxos Sobrino Pérez / Begoña Varela Vázquez<br />

A constitución <strong>da</strong> Plataforma polo Ensino en Galego 99 <strong>de</strong>mostra que o<br />

incumprimento <strong>de</strong>ste <strong>de</strong>creto é un problema <strong>de</strong> total actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>. Esta<br />

plataforma reuniuse para <strong>de</strong>nuncia-los resultados e as actuacións que anunciaba<br />

o “Plan <strong>de</strong> apoio ás clases en lingua galega”. Tamén é contraria a que a<br />

Consellería <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong>scargue nos ENL a responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong><br />

normalización dos centros sen que exista unha planificación xeral que guíe o<br />

proceso 100 .<br />

Para rematar, queremos lembrar que a cuestión que acabamos <strong>de</strong> tratar foi o<br />

motivo reivindicativo <strong>da</strong> manifestación do Día <strong>da</strong>s Letras Galegas <strong>de</strong>ste mesmo<br />

ano, co lema O galego no ensino, materia pen<strong>de</strong>nte 101 .<br />

Pola nosa parte, queremos <strong>de</strong>ixar constancia <strong>de</strong> que o incumprimento <strong>da</strong><br />

lexislación lingüística en materia educativa en <strong>Galicia</strong> é un feito recoñecido en<br />

tódolos estudios realizados ata o momento. Cómpre urxentemente un plan <strong>de</strong><br />

normalización para o ensino no que se concreten obxectivos, no que establezan<br />

prazos e no que se ofrezan estratexias <strong>de</strong> traballo eficaces e, sobre todo, que<br />

estea pensado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a intención <strong>de</strong> supera-la caí<strong>da</strong> <strong>de</strong> uso do idioma nas<br />

xeracións máis novas.<br />

Bibliografía consulta<strong>da</strong><br />

CIG-Ensino / AS-PG (2001): Análise dos inquéritos elaborados pola CIG-<br />

Ensino e a AS-PG sobre o cumprimento do Decreto 247/95 nos centros<br />

públicos <strong>de</strong> ensino non universitario <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (2001). Inédito.<br />

[Comisión Promotora] (1989): Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> normalización lingüística para o<br />

ensino. Compostela: Comisión Promotora.<br />

Consellería <strong>de</strong> Educación e O.U. (1998): Plan <strong>de</strong> apoio ás clases en lingua<br />

galega. (inédito).<br />

DXPL 1999a = Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística (1999a): Un equipo<br />

para que o galego vaia a máis. [Santiago]: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />

DXPL 1999b = Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística (1999b): Un <strong>de</strong>creto<br />

para que o galego vaia a máis. [Santiago]: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />

Graña Martínez, Venancio (2001): Lexislación <strong>da</strong> lingua galega. (Edición <strong>de</strong><br />

2001).A Coruña: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />

Nais e Pais polo Ensino en Galego (1996): “Un <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> obrigado<br />

cumprimento”, Boletín / A Mesa Informa, 1 (xuño 96). [2-3].<br />

99 Constituí<strong>da</strong> pola MNL, AS-PG, CC.OO., CIG-Ensino, Nova Escola Galega, Sindicato dos<br />

Traballadores do Ensino <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (STEG).<br />

100 Algunhas <strong>da</strong>s opinións <strong>de</strong>ste colectivo pó<strong>de</strong>nse consultar en PEG ([2000]).<br />

101 Esta manifestación foi convoca<strong>da</strong> polo BNG, CC.OO. <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, CIG, MNL e PEG.<br />

— 578 —


Política lingüística e educativa en <strong>Galicia</strong>: primeiros niveis <strong>de</strong> ensino<br />

PEG = Plataforma polo Ensino en Galego [2000]: Cumprimento do Decreto<br />

247/1995: misión imposíbel? [Santiago]: [Plataforma polo Ensino en<br />

Galego].<br />

Rojo, G. (dir.) (1994): Lingua inicial e competencia lingüística en <strong>Galicia</strong>. A<br />

Coruña: Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />

— 579 —


The value of <strong>Galicia</strong>n and Irish on to<strong>da</strong>y's language<br />

market<br />

Bernie O'Rourke<br />

Dublin City University<br />

1. Introduction<br />

Languages and language varieties used by speakers operate in what Haugen<br />

(1987) refers to as the language market. Fluctuations in the value of languages<br />

on individual language markets are the result of political, economic, historical<br />

and cultural changes within what Gumperz (1982) refers to as the 'socioecological'<br />

environment of the language market. In this paper I will analyse the<br />

value of two minority languages – <strong>Galicia</strong>n and Irish in terms of their material,<br />

symbolic and cultural value. I will assess these values within the broa<strong>de</strong>r<br />

sociolinguistic context and structure of the language market in each case.<br />

2. Comparative analysis<br />

An overview of the socio-ecological environment of both the <strong>Galicia</strong>n and<br />

Irish language markets was obtained through the application of Edwards' (1992)<br />

typological approach for the analysis of minority language cases. Edwards'<br />

typology allows for a comparative analysis of the <strong>Galicia</strong>n and Irish language<br />

markets un<strong>de</strong>r eleven broad headings including sociological, historical,<br />

<strong>de</strong>mographic and psychological variables.<br />

-Similarities between the <strong>Galicia</strong>n and Irish cases:<br />

1. Both the Irish and <strong>Galicia</strong>n cases are influenced by a history of political,<br />

economic and social domination.<br />

2. These circumstances embed<strong>de</strong>d a social consensus of subordination in<br />

which <strong>Galicia</strong>n and Irish became synonymous with poverty and ignorance.<br />

3. The division of labour between <strong>Galicia</strong>n in contact with Castilian and Irish<br />

with English, was hierarchical and segmental.<br />

4. Language revival efforts, political changes and institutional support for the<br />

language contributed to more positive attitu<strong>de</strong>s towards each minority language.<br />

However, the minority language has remained economically weaker.<br />

-Differences:<br />

1. <strong>Galicia</strong> holds autonomous status within the Spanish State since 1980<br />

Ireland has political in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce from Britain since 1922.<br />

2. <strong>Galicia</strong>n has co-official status with Castilian within the territorial confines<br />

of <strong>Galicia</strong>. In the context of the Spanish State, Castilian continues to be the only<br />

official language. Irish, in comparison is the first official language of the Irish<br />

state, making it one of Europe's only minority languages 'ostensibly protected<br />

by the state' (Fishman 1991: 122)<br />

— 581 —


Bernie O’Rourke<br />

3. When language policy was put in place, <strong>Galicia</strong>n was still spoken by a<br />

majority of speakers. Irish was spoken by a mere 18 per cent according to 1911<br />

census results.<br />

4. <strong>Galicia</strong>n speakers to<strong>da</strong>y are generally from a lower-social class, living in<br />

rural areas and from the ol<strong>de</strong>r generation (González /Rojo 1995) In the Irish<br />

case, the majority of speakers are from a middle class background, from urban<br />

areas and amongst the younger generation.<br />

5. <strong>Galicia</strong>n exists as a community language. The existence of Irish as a<br />

community language in however limited to peripheral 'Gaeltacht' (Irish<br />

speaking) areas. Such areas constitute 2 per cent of the Irish population. The<br />

remaining Irish speakers outsi<strong>de</strong> these 'Gaeltacht' areas exist as social networks.<br />

6. Some 85% of <strong>Galicia</strong>ns can speak the minority language according to the<br />

1991 census. Figures for the same year in the Irish case stand at 38%.<br />

7. Over 60% of <strong>Galicia</strong>ns actively use the minority language. Only 5% of the<br />

Irish population are active users (Ó'Riagáin 1997).<br />

8. Language transmission in the <strong>Galicia</strong>n case is principally intergenerational<br />

although there has been a <strong>de</strong>cline in recent years. Apart from the traditional<br />

Irish speaking areas of the 'Gaeltacht' and a number of isolated cases outsi<strong>de</strong> of<br />

this, transmission is through the school system.<br />

3. Fieldwork<br />

Set against this overview of the socio-ecological environment of the <strong>Galicia</strong>n<br />

and Irish language markets, I assessed the values attached to each minority<br />

language by groups of stu<strong>de</strong>nts from the <strong>Galicia</strong>n and Irish cases. I looked<br />

specifically at the motivations voiced by groups of third level stu<strong>de</strong>nts, within<br />

the 18 to 22 age cohort, to ensuring the future maintenance of the minority<br />

language in each case.<br />

Though frequencies of responses are discussed here, my analysis relies<br />

largely on qualitative accounts of open-en<strong>de</strong>d answers provi<strong>de</strong>d by <strong>Galicia</strong>n and<br />

Irish respon<strong>de</strong>nts.<br />

In answer to the closed question 'In what language would you educate your<br />

children?’ the majority of respon<strong>de</strong>nts from the <strong>Galicia</strong>n (88.6%) and Irish<br />

(64%) samples favoured the inclusion of the minority language. A breakdown<br />

of these figures (See Table 1) shows that in the <strong>Galicia</strong>n case, the majority<br />

(84.8%) of this subgroup and in<strong>de</strong>ed of the group as a whole favoured<br />

bilingualism (75.2%). In the Irish case, while bilingualism received most<br />

support from the entire group (49%) the number of respon<strong>de</strong>nts opting for<br />

monolingualism (15%) in the minority language surpassed numbers in the<br />

<strong>Galicia</strong>n case. At the other end of the spectrum, the number of respon<strong>de</strong>nts<br />

opting for a monolingual education in the dominant language was higher in the<br />

Irish case (36%), constituting a significant minority of the group.<br />

— 582 —


The value of <strong>Galicia</strong>n and Irish on to<strong>da</strong>y's language market<br />

Table 1. Language choice for the next generation<br />

<strong>Galicia</strong>n case Irish case<br />

Minority language<br />

13.4% (13) 15% (15)<br />

Dominant language<br />

9.3% (9)<br />

36% (36)<br />

Both languages<br />

75.2% (73) 49% (49)<br />

No answer given<br />

2.1% (2)<br />

-<br />

Total 100% (97) 100% (100)<br />

In the open-en<strong>de</strong>d question, which followed, respon<strong>de</strong>nts were asked to<br />

explain their choice of language for the next generation of speakers. In this<br />

question I explored the motivations both explicit and implicit in the reported<br />

language choices of respon<strong>de</strong>nts.<br />

Bilingualism, in cases where it was favoured was seen as something positive<br />

and advantageous as samples from <strong>Galicia</strong>n respon<strong>de</strong>nt’s show:<br />

(1) Nun país bilingüe hai que educar nas dúas linguas. A<strong>de</strong>mais é unha<br />

riqueza.<br />

(2) Ser bilingüe é unha vantaxe para calquera.<br />

Irish subjects gave similar answers:<br />

(3) All languages are worth (even Irish) (sometimes…)<br />

(4) Speaking different languages <strong>de</strong>velops the mind and broa<strong>de</strong>ns one’s<br />

outlook.<br />

The majority of respon<strong>de</strong>nts who opted for bilingualism in both the <strong>Galicia</strong>n<br />

and Irish samples however, were motivated by separate sets of values attached<br />

to each language available to them. The minority language was generally valued<br />

as a marker of i<strong>de</strong>ntity, a means of retaining part of their cultural heritage and as<br />

the language 'native' to the group. There appeared to be what can be referred to<br />

a 'weighing up of values' between the symbolic value attached to the minority<br />

language and the value of the dominant language, based on more material<br />

concerns.<br />

The following is a sample of answers from <strong>Galicia</strong>n respon<strong>de</strong>nts<br />

(5) Primeiro <strong>de</strong>ben apren<strong>de</strong>r o galego porque é <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, <strong>de</strong> on<strong>de</strong> son e<br />

<strong>de</strong>spois <strong>de</strong>ben saber falar castelán porque <strong>Galicia</strong> pertence a España ó igual<br />

có resto <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s e provincias...<br />

(6) Soy gallega y es mi lengua, pero también soy española y el español está<br />

más extendido.<br />

Examples from Irish responses highlight similarities with those from the<br />

<strong>Galicia</strong>n case:<br />

(7) Need to know English on a totally fluent level, but Irish is a very important<br />

part of our culture.<br />

(8) English obviously because its spoken in Ireland but Irish so as not to forget<br />

their true i<strong>de</strong>ntity.<br />

— 583 —


Bernie O’Rourke<br />

Respon<strong>de</strong>nts repeatedly make reference to the local value of the minority<br />

language compared to the national and international value of the dominant<br />

language. Therefore, although a minority language is a precious commodity and<br />

can be used to preserve the i<strong>de</strong>ntity of the dominated group, maintenance of a<br />

language has a price. Speakers will resist paying that price unless rewards are<br />

given to compensate the costs (Haugen 1987: 144).<br />

Monolingualism in <strong>Galicia</strong>n and Irish was generally motivated by strong<br />

symbolic attachment to the language.<br />

(9) Porque somos galegos e o noso idioma é o galego.<br />

Irish answers followed a similar pattern:<br />

(10) I think it is an important part of who we are and that everyone should at<br />

least try and learn it.<br />

Very often the attachment to the language was emotive and accompanied by<br />

feelings of regret for not having a better knowledge of the language as the<br />

following example from one <strong>Galicia</strong>n respon<strong>de</strong>nt shows:<br />

(11) A pesar <strong>de</strong> que eu nacín nunha familia on<strong>de</strong> falamos o castelán, non me<br />

gustaría que aos meus fillos lles pasase o mesmo.<br />

Irish respon<strong>de</strong>nts also expressed feelings of regret:<br />

(12) It is a lovely language and I regret not going to Irish school.<br />

Stu<strong>de</strong>nts who favoured monolingualism in the minority language also<br />

showed confi<strong>de</strong>nce in their linguistic ability based of their own upbringing and<br />

education in the minority language. <strong>Galicia</strong>n stu<strong>de</strong>nts said:<br />

(13) É a miña lingua nai e seguramente a sexa tamén <strong>de</strong>les.<br />

Answers from Irish stu<strong>de</strong>nts followed the same trend:<br />

(14) I have done my education through Irish i.e. an Irish secon<strong>da</strong>ry school. I<br />

found it more interesting and more fun.<br />

However, the mo<strong>de</strong> of language transmission by <strong>Galicia</strong>ns and Irish<br />

respon<strong>de</strong>nts differed. Irish respon<strong>de</strong>nts generally associated monolingual<br />

transmission with the school system and anticipated a minor role and sometimes<br />

no role at all in passing on the language to the next generation<br />

(15) I regret not going to Irish school myself. There should be a greater<br />

emphasis on Irish teaching in schools.<br />

(16) I would send them to an all-Irish school. I wish I did.<br />

Irish respon<strong>de</strong>nts who favoured bilingualism and even monolingualism in the<br />

dominant language had similar opinions.<br />

Answers by <strong>Galicia</strong>n respon<strong>de</strong>nts generally indicated a form of<br />

intergenerational transmission in the home:<br />

(17) Consi<strong>de</strong>ro que eu lles ensinaría o galego.<br />

In the <strong>Galicia</strong>n case, respon<strong>de</strong>nts who favoured monolingualism in the<br />

dominant language claimed little competence in the minority language and put<br />

their <strong>de</strong>cision down to an inability and lack of confi<strong>de</strong>nce on their part to<br />

transmit the language to the next generation. Here, as in the case of example 17,<br />

— 584 —


The value of <strong>Galicia</strong>n and Irish on to<strong>da</strong>y's language market<br />

the form of language transmission suggested is intergenerational as opposed to<br />

institutional.<br />

(18) Porque non falo ben galego.<br />

(19) Na miña familia non se fala galego, e non teño costume <strong>de</strong> falalo.<br />

In the Irish case, monolingualism in the dominant language, supported by a<br />

proportionally higher number of cases (36%) than in the <strong>Galicia</strong>n sample<br />

(9.3%), was generally motivated by negative attitu<strong>de</strong>s towards the minority<br />

language. Responses from Irish subjects highlighted the materialistic value of<br />

English as an international language on the language market, as the following<br />

examples show:<br />

(20) In Europe – [English] most beneficial language to have as mother tongue.<br />

(21) It is the most important language in the world.<br />

Others in this subgroup point to the lack of utility of the minority language<br />

and answers were accompanied by pessimism concerning its eventual survival:<br />

(22) Irish is so rarely used<br />

(23) Because it is a dying language and so it would seem quite pointless<br />

educating them in Irish.<br />

A smaller number of this sub-group proposed learning foreign languages<br />

instead of Irish:<br />

(24) I feel it would be of much more benefit to teach them a foreign language<br />

rather than Irish.<br />

Not all answers however, showed negative attitu<strong>de</strong>s towards the minority<br />

language. A proportion of this sub-group (36.1%) admitted that even though<br />

English would be the main language for their children they nonetheless wanted<br />

the next generation to have some exposure to the minority language as the<br />

following sample shows:<br />

(25) Don't speak Irish so can't educate them in Irish but would like them to<br />

have at least the basics.<br />

4. Conclusion<br />

There seems to be some ground for optimism from the answers provi<strong>de</strong>d by<br />

these groups of stu<strong>de</strong>nts, given that the majority expressed the <strong>de</strong>sire to transmit<br />

the minority language to the upcoming generation. The seemingly positive<br />

motivations given for language preservation where the minority language is<br />

given a symbolic value are however diluted when juxtaposed with the<br />

materialistic value of the dominant language. <strong>Galicia</strong>n respon<strong>de</strong>nts favoured<br />

bilingualism, not monolinguism and implicitly acknowledge the continuing<br />

dominant position of Castilian in political and economic terms. Although the<br />

socio-ecological environment has been altered through institutional support for<br />

the language, the socio-linguistic situation of diglossia continues through the<br />

dominant/dominated dichotomy, very much evi<strong>de</strong>nt in stu<strong>de</strong>nts’ responses.<br />

— 585 —


Bernie O’Rourke<br />

Responses in the Irish case highlight over <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce on the education<br />

system in the language maintenance and revival process. The lack of societal<br />

support for the language is voiced by negative attitu<strong>de</strong>s towards the language<br />

and pessimism about its future existence. The majority of Irish respon<strong>de</strong>nts who<br />

participated in the study, however, continue to value the language as a symbol<br />

of Irish i<strong>de</strong>ntity and see this as sufficient motivation to continue its transmission<br />

to the next generation.<br />

Although these findings are by no means conclusive, they highlight some of<br />

the current values attached to two minority language cases embed<strong>de</strong>d in the<br />

present socio-ecological environment of their individual language markets. The<br />

study eluci<strong>da</strong>tes patterns in the <strong>Galicia</strong>n and Irish cases, and provi<strong>de</strong>s the basis<br />

for further research in each minority language case.<br />

Bibliography<br />

Edwards J. (1992): “Sociopolitical Aspects of Language Maintenance and Loss:<br />

Towards a Typology of Minority Language Situations”, in Fase, W. /<br />

Jaspaert, Koen / Kroon, Sjaak (eds.) (1992): Maintenance and Loss of<br />

Minority Languages. Amster<strong>da</strong>m/Phila<strong>de</strong>lphia: John Benjamins.<br />

Fase, W. / Jaspaert, Koen / Kroon, Sjaak (eds.) (1992): Maintenance and Loss<br />

of Minority Languages. Amster<strong>da</strong>m/Phila<strong>de</strong>lphia: John Benjamins.<br />

Fishman, J. A. (1991): Reversing Language Shift – Theoretical and Empirical<br />

Foun<strong>da</strong>tions of Assistance to Threatened Languages. Clevedon/ Phila<strong>de</strong>lphia/<br />

A<strong>de</strong>lai<strong>de</strong>: Multilingual Matters,76.<br />

González González, M. / Rojo, G. (dirs.) (1995): Usos lingüísticas en <strong>Galicia</strong>.<br />

A Coruña: Seminario <strong>de</strong> Lexicografía <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />

Gumperz, J. (1982): Discourse Strategies. Cambridge: Cambridge University<br />

Press.<br />

Haugen, E. (1987): Blessings of Babel: Bilingualism and Language Planning.<br />

Berlin/New York/Amster<strong>da</strong>m: Mouton <strong>de</strong> Gruyter.<br />

Ó'Riagáin, P. (1997): Language Policy and Social Reproduction in Ireland<br />

1893-1993. Oxford: Clarendon Press.<br />

— 586 —


Importancia dos diccionarios bilingües nunha lingua<br />

minoritaria: os diccionarios bilingües en galego<br />

Mª Carme Pazos Balado<br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo<br />

0. Introducción<br />

Unha lingua ameaza<strong>da</strong> por outra moi semellante ten que poñer especial<br />

coi<strong>da</strong>do en mante-la súa i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>, porque a fronteira entre os dous idiomas é,<br />

neste caso, especialmente “porosa” e resulta excesivamente fácil que se infiltren<br />

no organismo máis débil elementos alleos, por veces falsamente metamorfoseados,<br />

que van invadindo os tecidos, producindo mutacións e necroses ata<br />

facer que <strong>de</strong> teren en común a pertenza á mesma familia pasen a consi<strong>de</strong>rarse<br />

varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> mesma especie.<br />

Esta invasión <strong>de</strong> elementos estraños no galego proce<strong>de</strong>nte do seu teito<br />

lingüístico (<strong>de</strong>nominación aplica<strong>da</strong> por Fernán<strong>de</strong>z Salgado e Monteagudo 1995:<br />

158-9) propagouse facéndose especialmente <strong>da</strong>niña cando o emprego do<br />

castelán logrou maior extensión e <strong>de</strong>ixou <strong>de</strong> ser exclusivo <strong>da</strong>s elites (Mariño<br />

1998: 290-1), e contra ela produciuse a reacción <strong>de</strong>fensiva normal nestes casos<br />

por parte do organismo ameazado: a procura do purismo. Este primeiro afán<br />

purista, protagonizado polos membros <strong>da</strong>s Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> Fala e <strong>da</strong> Xeración<br />

Nós (comparable ó <strong>de</strong>scrito por Monteagudo 1994: 142-145 para o checo ou por<br />

Santamarina 1995: 66 para o catalán) supuxo o rexeitamento <strong>de</strong> todo o que<br />

resultaba sospeitoso <strong>de</strong> influencia castelá, aín<strong>da</strong> que se tratase <strong>de</strong> solucións<br />

coinci<strong>de</strong>ntes e perfectamente váli<strong>da</strong>s. Contra o progresivo esmorecemento <strong>da</strong><br />

personali<strong>da</strong><strong>de</strong> a exaltación <strong>da</strong> diferencia.<br />

Pasouse <strong>da</strong> aceptación acrítica <strong>da</strong>s infiltracións do castelán ó rexeitamento<br />

<strong>da</strong>s semellanzas, e tanto un camiño coma o outro estaban errados, así que as<br />

actuacións leva<strong>da</strong>s a cabo xa en época recente para a normalización do galego<br />

preten<strong>de</strong>ron busca-la pureza, <strong>de</strong>purando os elementos innecesarios que entraron<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> o castelán, sen nega-lo que teñamos en común (Santamarina 1995: 78).<br />

Tendo en conta que o léxico é o “órgano” máis exposto e, en consecuencia,<br />

máis afectado, unha obra que <strong>de</strong>bería resultar especialmente útil para marca-las<br />

distancias e, ó mesmo tempo, indica-las similitu<strong>de</strong>s co teito lingüístico, sería a<br />

que puxese en relación o vocabulario <strong>de</strong> ámbalas linguas; en concreto, a que nos<br />

levase do teito ó idioma cuberto. E po<strong>de</strong> resultar <strong>de</strong> utili<strong>da</strong><strong>de</strong> nos seguintes<br />

aspectos:<br />

-tendo en conta que a escolarización se fixo tradicionalmente en castelán, os<br />

falantes acaban adquirindo maior competencia léxica na lingua <strong>da</strong> escola e<br />

necesitan estas obras para chegar ó termo en galego;<br />

— 587 —


Mª Carme Pazos Balado<br />

-para evita-lo diferencialismo, xa que permite comproba-las similitu<strong>de</strong>s entre<br />

ámbalas linguas;<br />

-ó mesmo tempo evita as infiltracións innecesarias <strong>de</strong> léxico por parte do<br />

teito cando as posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> expresión son diferentes;<br />

-se se indican convenientemente os contextos <strong>de</strong> utilización <strong>da</strong>s formas, po<strong>de</strong><br />

servir igualmente para evita-los castelanismos semánticos, máis difíciles <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>tectar.<br />

-e, fóra xa do terreo do léxico, mesmo po<strong>de</strong>rían contribuír a evita-las<br />

interferencias fonéticas <strong>de</strong> incluírse a transcrición, cando menos naqueles casos<br />

nos que a pronuncia <strong>da</strong> lingua dominante estea substituíndo as realizacións<br />

propias do idioma cuberto.<br />

A<strong>de</strong>mais, outro dos inconvenientes <strong>de</strong> vivir baixo un teito lingüístico é que<br />

este impermeabiliza o idioma cuberto fronte a outros idiomas, pechándoo ás<br />

influencias que non sexan as súas. Contra isto tamén reaccionaron na época <strong>da</strong>s<br />

Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> Fala e <strong>da</strong> Xeración Nós, conce<strong>de</strong>ndo gran<strong>de</strong> importancia á<br />

traducción <strong>de</strong> autores estranxeiros. Era vital abri-las ventás e que entrasen aires<br />

novos.<br />

Aín<strong>da</strong> hoxe se insiste na importancia <strong>da</strong>s traduccións no proceso <strong>de</strong><br />

normalización e, a pesar <strong>de</strong> que foron aumentando e na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> po<strong>de</strong>mos ler<br />

gran<strong>de</strong>s obras traduci<strong>da</strong>s ó galego, que<strong>da</strong> moito por an<strong>da</strong>r.<br />

Para traducir o i<strong>de</strong>al é facelo directamente, sen escalas, porque se <strong>da</strong>mos<br />

pasos intermedios corrémo-lo risco <strong>de</strong> ir <strong>de</strong>ixando información polo camiño.<br />

Para este labor temos polo <strong>de</strong> agora en galego poucas ferramentas.<br />

Diccionarios bilingües que poñan en contacto o galego con linguas distintas<br />

do castelán só contamos ata o momento con dous: un que nos permite poñer en<br />

relación o galego co inglés e outro co italiano, ámbolos dous publicados<br />

recentemente e nos dous casos cun número aín<strong>da</strong> pouco extenso <strong>de</strong> entra<strong>da</strong>s.<br />

Imos tratar <strong>de</strong> facer un percorrido, que por forza ha ser breve, polas obras<br />

coas que contamos en galego para cubrir estas necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, centrándonos nos<br />

bilingües castelán-galego, tratando <strong>de</strong> ver en qué medi<strong>da</strong> podían cumpri-los<br />

obxectivos antes mencionados.<br />

1. Primeiras obras<br />

No proceso <strong>de</strong> recuperación do galego séntese <strong>de</strong>s<strong>de</strong> moi pronto a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> contar cun criterio unificador para supera-la situación anárquica na que<br />

realizaron os seus traballos os autores do Rexurdimento. En concreto, o que se<br />

consi<strong>de</strong>ra máis urxente é a elaboración dun diccionario e dunha gramática,<br />

labores que <strong>de</strong>bían ser levados a cabo por unha Aca<strong>de</strong>mia.<br />

A Aca<strong>de</strong>mia tardou en respon<strong>de</strong>r a esta <strong>de</strong>man<strong>da</strong>, pero houbo intentos<br />

particulares <strong>de</strong> cubrila, o primeiro <strong>de</strong>les obra <strong>de</strong> Francisco Javier Rodríguez,<br />

publica<strong>da</strong> postumamente en 1863. Des<strong>de</strong> esta <strong>da</strong>ta e ata a interrupción motiva<strong>da</strong><br />

— 588 —


Importancia dos diccionarios bilingües nunha lingua minoritaria<br />

pola Guerra Civil publicáronse catro máis, e <strong>de</strong>bía estar rematado o <strong>de</strong> Eladio<br />

Rodríguez, que se publicaría moito <strong>de</strong>spois. Xa viran a luz cinco obras <strong>da</strong>s<br />

menciona<strong>da</strong>s cando aparece o que se consi<strong>de</strong>ra a primeira obra bilingüe<br />

castelán-galego: o Vocabulario castellano-gallego <strong>da</strong>s Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> Fala.<br />

Hai algunha noticia sobre publicacións anteriores interrompi<strong>da</strong>s (Ogando<br />

Vázquez 1985: 10) que a penas se citan. Pero o feito <strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong> como a<br />

obra iniciadora do xénero só lle valeu ó Vocabulario castellano-gallego <strong>de</strong> 1933<br />

breves mencións para <strong>da</strong>r conta <strong>de</strong>ste <strong>da</strong>to, e só fai un comentario favorable<br />

sobre ela Ogando Vázquez (1985: 11).<br />

As críticas inci<strong>de</strong>n en dous aspectos: a brevi<strong>da</strong><strong>de</strong> e a ten<strong>de</strong>ncia hiperenxebrista.<br />

Certamente non é unha obra moi extensa, pero po<strong>de</strong>mos ter en<br />

conta que case triplica o número <strong>de</strong> entra<strong>da</strong>s do diccionario <strong>de</strong> F. J. Rodríguez e<br />

que non que<strong>da</strong> excesivamente por <strong>de</strong>baixo <strong>da</strong>s outras publicacións <strong>de</strong>sta época,<br />

a non se-lo diccionario <strong>de</strong> Carré (Fernán<strong>de</strong>z Salgado 2000: 236).<br />

Sobre o segundo punto, o hiperenxebrismo, <strong>de</strong>beriamos contemplalo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a<br />

perspectiva que propón Fernán<strong>de</strong>z Salgado (2000: 198-203) para as obras<br />

critica<strong>da</strong>s por Pensado, e vela igualmente, por unha ban<strong>da</strong>, como exemplo do<br />

inicio <strong>da</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> lexicográfica galega, e, por outra, observala “no seu<br />

contexto histórico e intelectual contemporáneo” (p. 202). Xa mencionamos que<br />

os membros <strong>da</strong>s Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> Fala procuraban a pureza lingüística caendo no<br />

hiperenxebrismo e a obra <strong>de</strong>fen<strong>de</strong> os mesmos postulados.<br />

Lendo a <strong>de</strong>claración un tanto arrogante que figura ó final do prólogo:<br />

“habiendo varios Diccionarios gallegos [...], pensamos que se podrá prescindir<br />

<strong>de</strong> todos poseyendo éste, en el que recogimos cui<strong>da</strong>dosamente cuanto en ellos<br />

había <strong>de</strong> interesante” (p. 9), parece probable que esta autosuficiencia influíse na<br />

valoración negativa <strong>da</strong> obra.<br />

É característico <strong>da</strong>s gramáticas e diccionarios do século XIX o feito <strong>de</strong> non<br />

seren concibidos autonomamente con respecto ó castelán (Mariño 1998: 493),<br />

xa que os autores non se ocupaban dos aspectos comúns a ámbalas linguas. Pero<br />

iso non é exclusivo <strong>da</strong>s obras <strong>de</strong>cimonónicas, senón que se perpetúa noutras do<br />

século XX, mesmo ata ben avanza<strong>da</strong> a centuria. Her<strong>de</strong>iro <strong>da</strong> mesma liña, no<br />

presente Vocabulario non se inclúen as palabras idénticas ó castelán.<br />

Áparte dos hiperenxebrismos, ás veces ofrece a equivalencia do portugués.<br />

Isto non sorpren<strong>de</strong> porque xa se expón no prólogo que se consi<strong>de</strong>ra que tó<strong>da</strong>las<br />

palabras propiamente portuguesas son tamén galegas e viceversa (p. 5). Con<br />

todo, nalgún caso indícase que a forma portuguesa non se coñece en <strong>Galicia</strong>,<br />

como na voz garbanzo: “El nombre usado en Portugal <strong>de</strong> grao <strong>de</strong> bico parece<br />

ser <strong>de</strong>sconocido en todo el territorio gallego”.<br />

Outra fonte que <strong>de</strong>clara utilizar é a dos arcaísmos e din evita-las solucións<br />

excesivamente “comarcales”, o que equivalería a tratar <strong>de</strong> busca-lo léxico<br />

común superando os dialectalismos, aín<strong>da</strong> que nalgunha voz introdúcese<br />

— 589 —


Mª Carme Pazos Balado<br />

información <strong>de</strong>se tipo, como vemos, por exemplo, na entra<strong>da</strong> SÁBALO:<br />

“También se conoce por alacha en el norte <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, y por samborca en el sur,<br />

en la ría <strong>de</strong> Arosa, sabenla, y en la <strong>de</strong> Sa<strong>da</strong>, mariquiña”.<br />

Finalmente, como complemento ó corpo do diccionario inclúese un curioso<br />

apéndice que ofrece comentarios sobre sinónimos, ilustrados con textos<br />

literarios, unha lista <strong>de</strong> adverbios e locucións adverbiais, conxuncións, preposicións,<br />

pronomes, palabras que presentan distinto xénero en galego e en castelán,<br />

<strong>de</strong>nominacións que reciben as voces dos animais e a traducción <strong>da</strong>lgunhas<br />

locucións.<br />

Des<strong>de</strong> 1933 temos que agar<strong>da</strong>r trinta anos para ver outra publicación <strong>de</strong>ste<br />

tipo, a Contribución a un vocabulario castellano-gallego do académico e<br />

merce<strong>da</strong>rio José Santiago Crespo Pozo, que <strong>de</strong>z anos máis tar<strong>de</strong> ampliaría<br />

consi<strong>de</strong>rablemente a extensión <strong>da</strong> súa obra coa Nueva contribución a un<br />

diccionario castellano-gallego con indicación <strong>de</strong> fuentes e inclusión <strong>de</strong>l gallego<br />

literario (galaico-portugués). Ó contrario do Vocabulario <strong>da</strong>s Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s, este<br />

xa gozou <strong>de</strong> recoñecemento polos estudiosos. Del di, por exemplo, Santamarina<br />

(1999) que é xa un ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iro e completo diccionario castelán-galego.<br />

Ogran mérito do P. Crespo radica na súa recolli<strong>da</strong> <strong>de</strong> léxico galego, citando<br />

en ca<strong>da</strong> vocábulo a fonte <strong>da</strong> que se valeu, tal e como reza o título <strong>da</strong> segun<strong>da</strong><br />

versión. Estas fontes son as obras lexicográficas anteriores, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> F.J.<br />

Rodríguez ata Eladio Rodríguez, etimolóxicas, gramaticais, literarias <strong>de</strong> tó<strong>da</strong>las<br />

épocas (cantigas e crónicas medievais, autores do Rexurdimento, contemporáneos),<br />

etnográficas, etc., e non só galegas senón tamén portuguesas. Tamén<br />

fixo recolli<strong>da</strong>s directas, sobre todo no oeste <strong>de</strong> Pontevedra.<br />

Como curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong>, na explicación <strong>da</strong>s abreviaturas utiliza<strong>da</strong>s introduce<br />

comentarios sobre algunhas <strong>da</strong>s fontes. Por exemplo, sobre a obra <strong>de</strong> F.J.<br />

Rodríguez di que tivo moi en conta a súa autori<strong>da</strong><strong>de</strong> e que outros o aproveitaron<br />

ó máximo e a penas o citan. (p. X). Sobre a <strong>de</strong> Eladio Rodríguez fai un<br />

comentario positivo, aín<strong>da</strong> que lamenta “que la obra se aumente con la inclusión<br />

<strong>de</strong> innumerables vocablos técnicos que pertenecen al lenguaje universal” (p. V).<br />

É dicir, persiste a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que só é necesario recolle-lo que nos diferencia do<br />

castelán, ás obras <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes que logo <strong>de</strong>ben ser completa<strong>da</strong>s coas do teito<br />

lingüístico. E sobre o Vocabulario <strong>da</strong>s Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s, que por certo cita como HF,<br />

o seu breve comentario non po<strong>de</strong> ser máis negativo: “muy breve, muy<br />

incompleto, muy imperfecto” (p. VII).<br />

A obra do P. Crespo non é exactamente un diccionario bilingüe, senón máis<br />

ben unha especie <strong>de</strong> glosario <strong>de</strong> formas galegas organiza<strong>da</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o castelán.<br />

Isto explica que non aparezan entra<strong>da</strong>s para as que non atopou equivalente en<br />

galego.<br />

— 590 —


Importancia dos diccionarios bilingües nunha lingua minoritaria<br />

As formas que ofrece en galego son moitas, pero non se limita a <strong>da</strong>r unha<br />

traducción <strong>da</strong> entra<strong>da</strong>, senón que inclúe profusamente hipónimos e palabras<br />

afíns, sempre coa explicación correspon<strong>de</strong>nte.<br />

2. As obras dos anos 70 e 80<br />

En 1979 edítase o Vocabulario castellano-gallego <strong>de</strong> F. Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l Riego.<br />

Cita como prece<strong>de</strong>ntes o Vocabulario <strong>da</strong>s Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s, “muy <strong>de</strong>ficiente y <strong>de</strong><br />

muy precaria solvencia”, e o <strong>de</strong> Crespo, “abun<strong>da</strong>nte en las aportaciones y<br />

variantes léxicas localiza<strong>da</strong>s, aunque poco instrumental” (p. 7) e, a<strong>de</strong>mais <strong>da</strong>s<br />

obras do mesmo xénero, vocabularios recollidos como apéndice <strong>de</strong> obras<br />

literarias e voces recolli<strong>da</strong>s directamente na zona mindoniense e nos arredores<br />

<strong>de</strong> Vigo.<br />

Nesta obra si se incorporan palabras comúns co castelán, pero o equivalente<br />

que se dá en galego non sempre é a voz máis xeral, como por exemplo<br />

“PASTOR. Pegureiro”. Noutras ocasións entre as opcións que se ofrecen<br />

aparecen mestura<strong>da</strong>s voces <strong>de</strong> uso xeral e dialectais, sen que exista indicación<br />

<strong>de</strong> ningún tipo (“MENDRUGO. Co<strong>de</strong>lo, taroco, talizo”).<br />

En 1981 aparece o Diccionario castelán-galego <strong>de</strong> Fernán<strong>de</strong>z Armesto,<br />

publicado dous anos <strong>de</strong>spois <strong>da</strong> morte do seu autor. Parece que non chegou a<br />

coñece-la obra <strong>de</strong> F. <strong>de</strong>l Riego e, <strong>da</strong>s obras prece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>clara que tivo en<br />

conta especialmente a <strong>de</strong> Crespo Pozo.<br />

Esta é a primeira obra que leva no título a palabra diccionario (ata agora eran<br />

todos vocabularios), aín<strong>da</strong> que a súa estructura é similar á do Vocabulario <strong>de</strong> F.<br />

<strong>de</strong>l Riego, se ben, nun cálculo aproximado, case triplica o número <strong>de</strong> entra<strong>da</strong>s<br />

<strong>da</strong>quel.<br />

Tamén este autor opta por introduci-lo léxico común ás dúas linguas. Parece,<br />

pois, iniciarse unha época <strong>de</strong> maior autonomía con relación ás obras do castelán,<br />

aín<strong>da</strong> que os autores excé<strong>de</strong>nse ás veces no que consi<strong>de</strong>ran semellante (camilla,<br />

carcoma, fresal, fruto, gazapo, taza, exemplos <strong>de</strong> Fernán<strong>de</strong>z Armesto; fresa,<br />

terciopelo, exemplos <strong>de</strong> F. <strong>de</strong>l Riego).<br />

No Diccionario <strong>de</strong> Fernán<strong>de</strong>z Armesto aparecen frecuentes dialectalismos,<br />

así como algúns diferencialismos, vulgarismos, e mesmo algunha grafía<br />

chamativa (cara-laba<strong>da</strong>).<br />

En 1985 publícase o Diccionario <strong>de</strong> usos castellano-gallego <strong>de</strong> Xosé Mª<br />

Freixedo Tabarés e Fe Álvarez Carracedo. A<strong>de</strong>mais <strong>da</strong>s obras prece<strong>de</strong>ntes, os<br />

autores tiveron en conta obras literarias anteriores a 1936 e léxico recollido<br />

directamente en áreas <strong>da</strong>s provincias <strong>de</strong> Ourense e Pontevedra.<br />

Se ben pola <strong>da</strong>ta <strong>de</strong> publicación po<strong>de</strong>mos pensar que o léxico galego que<br />

inclúa sexa léxico normativo (do ano 1982 é a primeira edición <strong>da</strong>s Normas<br />

ortográficas e morfolóxicas do idioma galego e xa por estes anos as editoriais<br />

Xerais e Galaxia publicaron ca<strong>da</strong>nseu diccionario normativo), isto non entraba<br />

— 591 —


Mª Carme Pazos Balado<br />

nos propósitos dos autores e soamente sinalan cun asterisco as formas que,<br />

segundo o seu criterio, son castelanismos. Inclúen tó<strong>da</strong>las alteracións <strong>da</strong> lingua<br />

popular e a tarefa <strong>de</strong> criba-lo léxico déixana para as autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s académicas.<br />

Este Diccionario recor<strong>da</strong> a obra do P. Crespo, xa que o obxectivo primordial<br />

dos autores é a recolli<strong>da</strong> <strong>de</strong> léxico e tratan <strong>de</strong> ofrecer varie<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> equivalentes<br />

para ca<strong>da</strong> entra<strong>da</strong>, pero estes equivalentes propostos son ás veces palabras afíns<br />

e non sinónimos, ou, cando menos, non o son no uso xeral do termo, como por<br />

exemplo parafuso proposto como traducción <strong>de</strong> taladro ou bretemoso para<br />

sombrío, e tamén ofrecen termos relacionados, e así, <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> entra<strong>da</strong> sombrero<br />

aparece “El que an<strong>da</strong> sin S[ombrero]: peloto”. Os mesmos autores i<strong>de</strong>ntifican a<br />

obra máis ben cun diccionario i<strong>de</strong>olóxico ou <strong>de</strong> sinónimos.<br />

Contrariamente ó que fai Crespo Pozo, aquí non se especifica o significado<br />

<strong>de</strong> ca<strong>da</strong> palabra nin se indica a fonte <strong>de</strong> on<strong>de</strong> foron toma<strong>da</strong>s. E, como fixeron F.<br />

<strong>de</strong>l Riego e Fernán<strong>de</strong>z Armesto, mesturan palabras <strong>de</strong> uso xeral con<br />

dialectalismos.<br />

3. As obras máis actuais<br />

O primeiro diccionario castelán-galego baseado no léxico normativo publícao<br />

en 1990 a editorial Xerais e no 1996 publícase por entregas co xornal La Voz <strong>de</strong><br />

<strong>Galicia</strong> o Diccionario manual castelán-galego realizado polo Seminario <strong>de</strong><br />

Lexicografía <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega. Agora xa estamos diante <strong>de</strong> obras que<br />

se correspon<strong>de</strong>n co noso concepto actual <strong>de</strong> diccionario bilingüe e que tratan <strong>de</strong><br />

respon<strong>de</strong>r ás utili<strong>da</strong><strong>de</strong>s propostas para este tipo <strong>de</strong> publicacións, xa que, ó<br />

indica-los contextos <strong>de</strong> uso (se ben no <strong>da</strong> editorial Xerais <strong>de</strong> xeito non<br />

sistemático) axu<strong>da</strong>n tamén a evita-los castelanismos semánticos.<br />

4. Conclusións<br />

Contamos en galego con poucas publicacións <strong>de</strong>ste tipo e, <strong>da</strong>s existentes,<br />

case to<strong>da</strong>s edita<strong>da</strong>s no último cuarto <strong>de</strong> século. Non foi, pois, unha obra <strong>da</strong> que<br />

se sentise unha necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> urxente, nin se pensou que podían <strong>de</strong>sempeñar un<br />

papel importante no establecemento do léxico propio, nin os estudiosos que<br />

revisaron ou comentaron as primeiras obras lexicográficas galegas lles<br />

conce<strong>de</strong>ron maior atención.<br />

En canto ós aspectos que propoñiamos estudiar, pó<strong>de</strong>se consi<strong>de</strong>rar que<br />

resultaron útiles para evita-lo diferencialismo a partir do momento en que se<br />

recolle o léxico común, é dicir, as obras publica<strong>da</strong>s a partir dos anos 70.<br />

Na tarefa <strong>de</strong> <strong>de</strong>purar castelanismos temos que esperar ata as obras máis<br />

recentes para ver resultados satisfactorios.<br />

Para aumenta-la competencia léxica as primeiras obras incluían voces que<br />

non se correspondían coa fala galega do momento, e os que recollen palabras<br />

— 592 —


Importancia dos diccionarios bilingües nunha lingua minoritaria<br />

propias <strong>de</strong> áreas reduci<strong>da</strong>s, e sen ningunha indicación ó respecto, supoñen unha<br />

contribución pequena.<br />

Os contextos <strong>de</strong> uso, útiles, entre outras cousas, para evitar castelanismos<br />

semánticos, só comezaron a incorporarse nas publicacións dos últimos anos.<br />

Por último, a transcrición fonética aín<strong>da</strong> non é práctica habitual nas obras<br />

lexicográficas galegas.<br />

Aevolución foi notable, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> as primeiras publicacións, que non cumprían<br />

ningún dos obxectivos aquí propostos, ata as máis actuais, que respon<strong>de</strong>n a eles<br />

en maior ou menor medi<strong>da</strong>. Pero to<strong>da</strong>s teñen o seu mérito, case to<strong>da</strong>s innovaron<br />

algún aspecto, foron poñendo os alicerces con máis ou menos acerto e merecen<br />

o mesmo recoñecemento cás <strong>de</strong>mais obras do seu tempo.<br />

Bibliografía<br />

Crespo Pozo, José Santiago (1963): Contribución a un vocabulario castellanogallego.<br />

Madrid: Revista <strong>de</strong> Estudios.<br />

Crespo Pozo, José Santiago (1973-1985): Nueva contribución a un vocabulario<br />

castellano-gallego con indicación <strong>de</strong> fuentes e inclusión <strong>de</strong>l gallego literario<br />

(galaico-portugués).Ourense: LaRegión(I) / Sa<strong>da</strong>: O Castro (II-IV).<br />

Fernán<strong>de</strong>z Armesto, Fermín (1981): Diccionario castelán-galego. Sa<strong>da</strong>: O<br />

Castro.<br />

Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l Riego, F. (1979): Vocabulario castellano-gallego. Vigo: Galaxia.<br />

Fernán<strong>de</strong>z Salgado, Benigno (2000): Os rudimentos <strong>da</strong> lingua galega. Un<br />

estudio <strong>de</strong> textos lingüísticos galegos <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> século (1913-1936).<br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />

Fernán<strong>de</strong>z Salgado, B. / Monteagudo Romero, H. (1995): “Do galego literario ó<br />

galego común. O proceso <strong>de</strong> estan<strong>da</strong>rización na época contemporánea”, in<br />

Monteagudo, H. (ed.) (1995): Estudios <strong>de</strong> sociolingüística galega. Sobre a<br />

norma do galego culto.<br />

Freixedo Tabarés, Xosé Mª / Álvarez Carracedo, Fe (1985): Diccionario <strong>de</strong><br />

usos castellano-gallego. Madrid: Akal.<br />

García, C. / González González, M. (dirs.) (1996): Diccionario manual<br />

castelán-galego. A Coruña: La Voz <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />

Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> Fala (1933): Vocabulario castellano-gallego. A Coruña: Moret.<br />

Mariño Paz, Ramón (1998): Historia <strong>da</strong> lingua galega. Santiago: Sotelo<br />

Blanco.<br />

Monteagudo, H. (1994): “Aspectos <strong>da</strong> teoría <strong>da</strong> lingua están<strong>da</strong>r do Círculo<br />

Lingüístico <strong>de</strong> Praga e os seus continuadores”. Grial 122. 141-155.<br />

Navaza Blanco, G. (coord.) (1990): Diccionario castelán-galego <strong>de</strong> usos, frases<br />

e sinónimos. Vigo: Xerais.<br />

— 593 —


Mª Carme Pazos Balado<br />

Ogando Vázquez, Julio Francisco (1985): “Prólogo” in Freixedo Tabarés, Xosé<br />

Mª / Álvarez Carracedo, Fe (1985): Diccionario <strong>de</strong> usos castellano-gallego.<br />

Madrid: Akal.<br />

Santamarina, A. (1995): “Norma e están<strong>da</strong>r”, in Monteagudo, H. (ed.) (1995):<br />

Estudios <strong>de</strong> sociolingüística galega. Sobre a norma do galego culto. Vigo:<br />

Galaxia. 53-98.<br />

Santamarina, Antón (coord.) (1999): Diccionario <strong>de</strong> diccionarios. A Coruña:<br />

Fun<strong>da</strong>ción Pedro Barrié <strong>de</strong> la Maza.<br />

— 594 —


Lengua <strong>de</strong> signos española: situación actual <strong>de</strong> una lengua<br />

minoritaria<br />

Xermán Rodríguez López<br />

Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Asociacións <strong>de</strong> Xordos do País Galego<br />

La lengua <strong>de</strong> signos española como una lengua minoritaria<br />

La lengua <strong>de</strong> signos española es la lengua propia <strong>de</strong> la mayoría <strong>de</strong> las<br />

personas sor<strong>da</strong>s <strong>de</strong>l Estado español. El objeto <strong>de</strong> nuestra comunicación es <strong>da</strong>r a<br />

conocer su condición <strong>de</strong> lengua minoritaria, así como las reivindicaciones <strong>de</strong> la<br />

comuni<strong>da</strong>d sor<strong>da</strong> con respecto a su reconocimiento social y legal.<br />

Hemos tomado como base, para aplicar la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> lengua minoritaria a<br />

la LSE, la recogi<strong>da</strong> en un documento publicado por la Unión Europea en el que<br />

las <strong>de</strong>fine como “(...) las lenguas tradicionales utiliza<strong>da</strong>s por parte <strong>de</strong> la<br />

población <strong>de</strong> un estado y que no son dialectos <strong>de</strong> lenguas oficiales <strong>de</strong>l estado,<br />

lenguas <strong>de</strong> inmigrantes, ni lenguas crea<strong>da</strong>s artificialmente.” 102 En este mismo<br />

documento se afirma que dicha <strong>de</strong>finición “abarca una amplia varie<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

lenguas y una varie<strong>da</strong>d igualmente amplia <strong>de</strong> situaciones sociales, políticas y<br />

lingüísticas”<br />

Nos gustaría, a partir <strong>de</strong> este momento, realizar una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> la lengua<br />

<strong>de</strong> signos española teniendo en cuenta los aspectos tratados en dicha <strong>de</strong>finición.<br />

La lengua <strong>de</strong> signos y la comuni<strong>da</strong>d sor<strong>da</strong><br />

La lengua <strong>de</strong> signos española es la lengua tradicionalmente utiliza<strong>da</strong> por una<br />

parte <strong>de</strong> la población <strong>de</strong>l Estado español, el conjunto <strong>de</strong> la mayoría personas<br />

sor<strong>da</strong>s y aquellas oyentes que comparten un objetivo común: trabajar por dicha<br />

comuni<strong>da</strong>d. Según consta en el documento divulgativo elaborado por la<br />

Confe<strong>de</strong>ración Nacional <strong>de</strong> Sordos <strong>de</strong> España, la comuni<strong>da</strong>d sor<strong>da</strong> sería “el<br />

conjunto <strong>de</strong> personas sor<strong>da</strong>s y oyentes que tienen una lengua, unas experiencias,<br />

unos objetivos y fines comunes, lo que les lleva a convivir y luchar,<br />

<strong>de</strong>fendiendo sus <strong>de</strong>rechos e intereses como grupo” 103 .<br />

El hacer referencia a esta “parte <strong>de</strong> la población” nos obliga a <strong>de</strong>finir, por otra<br />

parte, qué es una persona sor<strong>da</strong>. La CNSE 104 ha creído necesario hacer una<br />

diferenciación entre dos “tipos” <strong>de</strong> persona sor<strong>da</strong>: en primer lugar, aquella que<br />

se siente i<strong>de</strong>ntifica<strong>da</strong> con la comuni<strong>da</strong>d que antes hemos <strong>de</strong>finido, que utiliza<br />

habitualmente la lengua <strong>de</strong> signos y que comparte, no sólo el hecho <strong>de</strong> la<br />

sor<strong>de</strong>ra, sino también ciertos valores y rasgos culturales; en segundo lugar, se<br />

102 http://europa.eu.int/comm/education/langmin/regmin_es.html<br />

103 http://www.cnse.es/ComSor<strong>da</strong>.htm<br />

104 http://www.cnse.es/ComSor<strong>da</strong>.htm<br />

— 595 —


Xermán Rodríguez López<br />

encontrarían aquellas personas sor<strong>da</strong>s que, aun teniendo una <strong>de</strong>ficiencia<br />

auditiva, se i<strong>de</strong>ntifican con la cultura y la lengua mayoritarias (en este caso,<br />

cualquiera <strong>de</strong> las lenguas orales oficiales <strong>de</strong>l estado).<br />

Como se pue<strong>de</strong> comprobar, la <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> la comuni<strong>da</strong>d y el colectivo a<br />

los que pertenece cualquier persona sor<strong>da</strong> no se correspon<strong>de</strong> con la visión <strong>de</strong><br />

una minusvalía, sino con un enfoque socio-cultural, que, como comprobaremos<br />

más a<strong>de</strong>lante, nos hace ver la LSE como una lengua minoritaria.<br />

La lengua <strong>de</strong> signos española, un sistema lingüístico in<strong>de</strong>pendiente y<br />

natural<br />

En lo que respecta a la <strong>de</strong>finición que proporcionábamos al inicio, la lengua<br />

<strong>de</strong> signos no es ni un dialecto <strong>de</strong> la lengua mayoritaria, ni es una lengua <strong>de</strong><br />

personas inmigrantes ni, <strong>de</strong> ningún modo, es una lengua artificial. ¿Qué es,<br />

entonces, la LSE? La LSE es una lengua <strong>de</strong> carácter viso-espacial (frente al<br />

carácter lineal <strong>de</strong> cualquier lengua oral), cuya estructura gramatical interna está<br />

fuertemente influi<strong>da</strong> por esta característica. A<strong>de</strong>más, la lengua <strong>de</strong> signos posee<br />

la mayor parte <strong>de</strong> los rasgos que distinguen a una lengua <strong>de</strong> cualquier otro<br />

sistema <strong>de</strong> comunicación: es una lengua discreta que posee la característica <strong>de</strong><br />

la semantici<strong>da</strong>d 105 , por la cual po<strong>de</strong>mos llevar a término cualquier intención<br />

comunicativa.<br />

Por otra parte, tradicionalmente se han recogido algunos mitos sobre las<br />

lenguas <strong>de</strong> signos que no han contribuido en medi<strong>da</strong> alguna a su reconocimiento<br />

social como lengua, siendo la consecuencia inmediata el no-reconocimiento <strong>de</strong><br />

las personas sor<strong>da</strong>s y <strong>de</strong> su comuni<strong>da</strong>d. De forma escueta, po<strong>de</strong>mos citar<br />

algunos <strong>de</strong> ellos, tomando como referencia el artículo <strong>de</strong> Francisco Martínez<br />

(1998) 106 : “la LSE concebi<strong>da</strong> como simple pantomima, la LSE como sinónimo<br />

<strong>de</strong> bimo<strong>da</strong>l o palabra complementa<strong>da</strong> y la lengua <strong>de</strong> signos como lengua<br />

universal”.<br />

Rebatiendo estas concepciones erróneas sobre la lengua <strong>de</strong> signos, <strong>de</strong>bemos<br />

<strong>de</strong>cir que difiere <strong>de</strong>l mimo en que éste es completamente analógico (imposible<br />

<strong>de</strong> discretizar, como cualquier otra lengua); que no es una lengua oral apoya<strong>da</strong><br />

en signos, ya que posee una estructura gramatical propia; y, por último, que<br />

existen tantas lenguas <strong>de</strong> signos como aquellas que han surgido naturalmente en<br />

las distintas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> sordos <strong>de</strong> todo el mundo.<br />

¿Por qué es tan importante el reconocimiento <strong>de</strong> la LSE como lengua?<br />

Como consta en un informe elaborado por la Fe<strong>de</strong>ración Mundial <strong>de</strong> Sordos<br />

sobre el estatus <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> signos (1991), existe una gran preocupación en<br />

105 Según la comparación <strong>de</strong> rasgos realiza<strong>da</strong> por HOCKETT (1958), cita<strong>da</strong> en Martínez Celdrán,<br />

E. (1995), Bases para el estudio <strong>de</strong>l lenguaje, Octaedro Universi<strong>da</strong>d, Barcelona, p. 63.<br />

106 Martínez Sánchez, F. (1998): “La Lengua <strong>de</strong> Signos en España” en Minusval, 110, pp.10-11<br />

— 596 —


Lengua <strong>de</strong> signos española: situación actual <strong>de</strong> una lengua minoritaria<br />

relación con las lenguas <strong>de</strong> signos en el ámbito educativo. La mayoría <strong>de</strong> los<br />

estudios sobre planificación lingüística consi<strong>de</strong>ran que el sistema educativo es<br />

uno <strong>de</strong> los más importantes objetivos <strong>de</strong> dicha planificación, ya que sólo se<br />

pue<strong>de</strong> garantizar el uso y reproducción <strong>de</strong> las lenguas utilizando esta vía.<br />

En el caso <strong>de</strong> las lenguas <strong>de</strong> signos, no sólo históricamente no se ha<br />

favorecido el uso en la enseñanza, sino que se ha prohibido o reprimido en<br />

algún período. Por otra parte, según el informe <strong>de</strong> la FMS, “la etiología <strong>de</strong> la<br />

<strong>de</strong>ficiencia auditiva <strong>de</strong>termina que la mayoría <strong>de</strong> los niños sordos nazcan <strong>de</strong><br />

padres oyentes”. Teniendo en cuenta estos <strong>da</strong>tos, se pue<strong>de</strong> inferir que la mayoría<br />

<strong>de</strong> los niños sordos no han estado expuestos a la lengua <strong>de</strong> signos en un<br />

contexto formal o familiar. Esto afectará <strong>de</strong> manera significativa a diferentes<br />

áreas <strong>de</strong> su <strong>de</strong>sarrollo, principalmente al área cognitiva, comunicativolingüística<br />

y socio-afectiva.<br />

Acepta<strong>da</strong> esta situación, en la actuali<strong>da</strong>d, pe<strong>da</strong>gogos, psicólogos y lingüistas<br />

relacionados e implicados con el colectivo <strong>de</strong> personas sor<strong>da</strong>s, <strong>de</strong>fien<strong>de</strong>n un<br />

mo<strong>de</strong>lo educativo que tenga en cuenta la lengua <strong>de</strong> signos, es <strong>de</strong>cir, un mo<strong>de</strong>lo<br />

bilingüe. Éste es un mo<strong>de</strong>lo que contempla la lengua <strong>de</strong> signos como lengua<br />

prioritaria para el/la niño/a sordo/a, que la adquiere y le sirve <strong>de</strong> base para<br />

acce<strong>de</strong>r a una segun<strong>da</strong> lengua, en este caso aprendi<strong>da</strong>, que es/son la/s lengua/s<br />

oral/es correspondientes, en sus mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s tanto habla<strong>da</strong> como escrita.<br />

En lo que se refiere a este ámbito, es indu<strong>da</strong>ble el beneficio que supondría<br />

para la comuni<strong>da</strong>d sor<strong>da</strong> el reconocimiento <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> signos como lengua.<br />

Pero no sólo <strong>de</strong>bemos ceñirnos a este terreno, ya que, como lengua minoritaria,<br />

ycon el objeto <strong>de</strong> su conservación y utilización, el fin que se persigue es<br />

exten<strong>de</strong>r el conocimiento <strong>de</strong> dicha lengua a todos los ámbitos sociales, <strong>de</strong> forma<br />

que las personas sor<strong>da</strong>s se encuentren con menos dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación<br />

en su vi<strong>da</strong> diaria.<br />

¿Cuál es la situación legal <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> signos española?<br />

Es el momento <strong>de</strong> centrarnos en cuál es la situación legal <strong>de</strong> la LSE, situación<br />

<strong>de</strong> la que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> el conseguir los objetivos esbozados hasta ahora.<br />

Como consta en Martínez Sánchez (1998), en lo que se refiere al<br />

reconocimiento oficial <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> las personas sor<strong>da</strong>s, se han <strong>da</strong>do algunos<br />

pasos en lo que respecta al reconocimiento <strong>de</strong> la figura <strong>de</strong>l intérprete, gracias a<br />

la aprobación <strong>de</strong> dicha titulación en la enseñanza (BOE nº 47 <strong>de</strong>l 23 <strong>de</strong> febrero<br />

<strong>de</strong> 1996); en cuanto al reconocimiento oficial <strong>de</strong> la lengua, en diciembre <strong>de</strong><br />

1997, la Comisión <strong>de</strong> Política Social y empleo presentó una propuesta no <strong>de</strong> ley<br />

sobre el reconocimiento y amparo <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> signos española, que fue<br />

aproba<strong>da</strong> por unanimi<strong>da</strong>d por el Congreso <strong>de</strong> Diputados.<br />

Esta última propuesta to<strong>da</strong>vía no ha <strong>da</strong>do sus frutos en lo que se refiere a la<br />

oficiali<strong>da</strong>d, pero en el ámbito <strong>de</strong> la investigación lingüística, en España se ha<br />

— 597 —


Xermán Rodríguez López<br />

avanzado notablemente en los últimos diez años, lo cual influirá positivamente,<br />

sin du<strong>da</strong>, en próximas discusiones sobre la lengua <strong>de</strong> signos española en el<br />

terreno legal.<br />

¿Cuál es la situación en investigación <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> signos española?<br />

Des<strong>de</strong> que, en 1992, María Ángeles Rodríguez publicara Lenguaje <strong>de</strong> Signos,<br />

no han parado <strong>de</strong> surgir nuevos estudios en todo el estado sobre la lengua <strong>de</strong><br />

signos española. Dichos estudios se han <strong>da</strong>do en casi to<strong>da</strong>s las áreas <strong>de</strong> la<br />

lingüística, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> estudios gramaticales y léxicos hasta investigaciones sobre<br />

variación sociolingüística o adquisición <strong>de</strong>l lenguaje. No obstante, y como<br />

apunta Francisco Martínez 107 , las investigaciones en esta lengua no están<br />

exentas <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong>s: el encontrar un sistema <strong>de</strong> trascripción para esta lengua<br />

(que no posee un sistema <strong>de</strong> escritura), el poner <strong>de</strong> acuerdo a to<strong>da</strong> la comuni<strong>da</strong>d<br />

científica en la nomenclatura, la falta <strong>de</strong> apoyo institucional y la falta <strong>de</strong><br />

preparación <strong>de</strong> personas sor<strong>da</strong>s que podrían participar en grupos <strong>de</strong><br />

investigación hace que no sea una tarea “normal”, sino que requiera un mayor<br />

esfuerzo por parte <strong>de</strong> los investigadores y las fe<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> sordos que apoyan<br />

a los mismos.<br />

Nos gustaría acabar aludiendo a la importancia <strong>de</strong> la investigación en las<br />

lenguas <strong>de</strong> signos, en palabras <strong>de</strong> Mª Ángeles Rodríguez, que en nuestra opinión<br />

resume el enorme interés que presentan estas lenguas, no sólo por el interés<br />

lingüístico, sino también por la canti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> información que nos proporcionan<br />

acerca <strong>de</strong> una minoría lingüística, la comuni<strong>da</strong>d sor<strong>da</strong>:<br />

(...) la atención <strong>de</strong> la lingüística por los lenguajes <strong>de</strong> signos no sólo<br />

complementa la perspectiva <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> la lengua en sí (...), sino que<br />

se proyecta también hacia otros campos <strong>de</strong> estudio, (...) al tener en<br />

cuenta el lenguaje <strong>de</strong> signos como conducta social <strong>de</strong> los sordos,<br />

ampliándose, así, el horizonte <strong>de</strong> estudio lingüístico 108 .<br />

107 Martínez, F. (2000): “Las lenguas <strong>de</strong> signos como objeto <strong>de</strong> estudio lingüístico”, in Martínez,<br />

F.(2000): Apuntes <strong>de</strong> lingüística <strong>de</strong> Lengua <strong>de</strong> Signos Española. Madrid: CNSE. 9-19.<br />

108 Rodríguez González, M. (1992): Lenguaje <strong>de</strong> Signos. Madrid: CNSE, ONCE. 27<br />

— 598 —


Evaluación actual y futura <strong>de</strong> la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística<br />

<strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes 109<br />

José Romay Martínez 110 / Ricardo García Mira<br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Coruña (España)<br />

Introducción<br />

Es evi<strong>de</strong>nte que la lengua <strong>de</strong>sempeña un papel <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n en la<br />

configuración <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d social y en las relaciones intergrupales y fenómenos<br />

conexos como formación <strong>de</strong> estereotipos, discriminación, movimientos<br />

colectivos, etc., convirtiéndose así en la categoría <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación etnosocial<br />

más importante. Y esto es quizá principalmente saliente en situaciones <strong>de</strong> contacto<br />

<strong>de</strong> lenguas y culturas como lo que acontece en las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autónomas<br />

bilingües y en concreto en la comuni<strong>da</strong>d gallega.<br />

Entre los numerosos abor<strong>da</strong>jes que se han hecho en el estudio <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong> la<br />

lengua en la configuración <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d etnolingüística, uno <strong>de</strong> los más<br />

fructíferos ha sido el concepto <strong>de</strong> “vitali<strong>da</strong>d etnolingüística”, conformado por<br />

tres factores socioestructurales (Harwood / Giles / Bourhis 1994): el <strong>de</strong>mográfico,<br />

el institucional y el <strong>de</strong>l estatus, que <strong>da</strong>n cuenta <strong>de</strong> los efectos interactivos<br />

<strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> dimensiones en las relaciones intergrupales y en los procesos y<br />

comportamientos psicosociales.<br />

Se asume que ca<strong>da</strong> grupo etnolingüístico (como ejemplo <strong>de</strong> grupo étnico)<br />

tiene una vitali<strong>da</strong>d objetiva propia, y relativa en comparación con la vitali<strong>da</strong>d<br />

<strong>de</strong>l o <strong>de</strong> los grupos etnolingüísticos en contacto, o en interrelación. En términos<br />

<strong>de</strong> relaciones intergrupales, Giles, Bourhis y Taylor (1977) <strong>de</strong>finieron esta<br />

noción <strong>de</strong> vitali<strong>da</strong>d etnolingüística como lo que hace que un grupo se comporte<br />

como una enti<strong>da</strong>d colectiva y distinta en una situación intergrupal, <strong>de</strong> modo que<br />

a mayor vitali<strong>da</strong>d etnolingüística, mayores posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> distintivi<strong>da</strong>d y <strong>de</strong><br />

supervivencia para un grupo etnolingüístico, y viceversa.<br />

Bourhis, Giles y Rosenthal (1981) <strong>de</strong>sarrollaron la noción <strong>de</strong> “vitali<strong>da</strong>d<br />

etnolingüística percibi<strong>da</strong>”, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>nomina<strong>da</strong> “subjetiva”, necesaria para <strong>da</strong>r<br />

cuenta <strong>de</strong> cómo interactúan la vitali<strong>da</strong>d objetiva y ca<strong>da</strong> individuo, y para mejor<br />

pre<strong>de</strong>cir las respuestas y los comportamientos etnolingüísticos. Los procesos<br />

cognitivos y motivacionales relacionados con la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística han<br />

sido amplia y complejamente estudiados (Sach<strong>de</strong>v / Bourhis 1993), <strong>da</strong>ndo lugar<br />

a la renovación constante <strong>de</strong> este constructo teórico. Así, Bourhis y Sach<strong>de</strong>v<br />

(1984) elaboraron el cuestionario sobre vitali<strong>da</strong>d etnolingüística subjetiva (SVQ<br />

109 Esta comunicación ha sido realiza<strong>da</strong> en el marco <strong>de</strong>l proyecto ”I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> social e vitali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

etnolingüística <strong>da</strong> lingua galega: Influencia dos <strong>de</strong>terminantes sociais e económicos”<br />

subvencionado por la <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (PGIDT99PXI10201A).<br />

110 e-mail: romay@udc.es<br />

— 599 —


José Romay Martínez / Ricardo García Mira<br />

= Subjective Vitality Questionnaire), que ellos y otros autores aplicaron en<br />

distintos contextos, obteniendo resultados distintos.<br />

Allard y Landry (1986) renovaron el constructo con el objetivo <strong>de</strong> que la<br />

percepción <strong>de</strong> la vitali<strong>da</strong>d resultase más predictiva respecto <strong>de</strong> los<br />

comportamientos etnolingüísticos. Para ello, concibieron la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística<br />

subjetiva como un “sistema <strong>de</strong> creencias”, distinguiendo: 1) las<br />

“creencias generales” sobre la situación actual <strong>de</strong> la vitali<strong>da</strong>d relativa entre los<br />

dos grupos etnolingüísticos en contacto, según el SVQ; 2) las “creencias<br />

normativas”, sobre lo que <strong>de</strong>bería <strong>de</strong> <strong>da</strong>rse; 3) las “creencias personales”, sobre<br />

lo que yo creo que se <strong>da</strong>; 4) las “creencias según los objetivos”, sobre lo que yo<br />

<strong>de</strong>searía se diese. Para su aplicación empírica, elaboraron un cuestionario<br />

respecto <strong>de</strong> las creencias sobre la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística (BEVQ = Beliefs<br />

about Ethnolinguistic Vitality Questionnaire). Estos autores encontraron empíricamente<br />

que las creencias personales y las creencias según los objetivos podían<br />

reagruparse en lo que llamaron “creencias egocéntricas”, mientras que las<br />

creencias generales y las normativas podían, a su vez, reagruparse en lo que<br />

llamaron las “creencias exocéntricas”. A<strong>de</strong>más, en algunos casos, las “creencias<br />

egocéntricas” eran mejores predictoras <strong>de</strong> los comportamientos intergrupales,<br />

en comparación con las creencias exocéntricas, seguramente por su mayor<br />

grado <strong>de</strong> implicación personal (Landry / Allard 1994).<br />

En este marco teórico hemos realizado nuestra investigación <strong>de</strong> la cual<br />

presentamos algunos resultados sobre la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística actual y futura<br />

<strong>de</strong> la lengua gallega y <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes en relación con el<br />

castellano y el grupo <strong>de</strong> castellano-hablantes.<br />

Metodología<br />

El método utilizado es correlacional y <strong>de</strong> naturaleza cuantitativa, se utiliza la<br />

técnica <strong>de</strong> entrevistas mediante cuestionarios con preguntas cerra<strong>da</strong>s y abiertas<br />

que nos ofrezcan información sobre to<strong>da</strong>s las variables <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> nuestra<br />

investigación.<br />

Las variables utiliza<strong>da</strong>s en la investigación han sido las siguientes:<br />

1. Variables socio<strong>de</strong>mográficas <strong>de</strong>l sujeto y <strong>de</strong> sus padres: sexo, e<strong>da</strong>d, lugar<br />

<strong>de</strong> nacimiento, lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, nivel <strong>de</strong> escolarización, ocupación, lenguas<br />

que habla con flui<strong>de</strong>z.<br />

2. Variables psicosociales:<br />

• I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d: nivel <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación en referencia al grupo lingüístico<br />

autonómico (L.A.) /estatal (L.E.) y al grupo cultural autonómico (C.A.)/<br />

estatal (C.E.).<br />

• Creencias exocéntricas y egocéntricas: hacia los grupos lingüísticos Gr.L.A.<br />

y Gr.L.E. y hacia las lenguas L.A. y L.E.<br />

• Competencia lingüística en L.A. y L.E.<br />

— 600 —


Evaluación actual y futura <strong>de</strong> la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes<br />

• Uso <strong>de</strong> las lenguas L.A. y L.E.<br />

• Percepciones intergrupales hacia los cuatro grupos: distancia, actitu<strong>de</strong>s,<br />

discriminación, cooperación/tensión<br />

Muestra<br />

La muestra total está constitui<strong>da</strong> por 400 sujetos, <strong>de</strong> ambos sexos (véase<br />

Tabla I), <strong>de</strong> los cuales el 51,6% son mujeres y el 48,4% varones, todos ellos<br />

mayores <strong>de</strong> 16 años y pertenecientes a la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />

Tabla I.- Distribución <strong>de</strong> la muestra por grupos <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d<br />

Frecuencia Porcentaje Porcentaje<br />

válido<br />

Porcentaje<br />

acumulado<br />

Válidos De 16 a 25 años 75 18,8 18,8 18,8<br />

De 26 a 40 años 96 24,0 24,1 42,9<br />

De 41 a 60 años 116 29,0 29,1 71,9<br />

Más <strong>de</strong> 61 112 28,0 28,1 100,0<br />

Total 399 99,8 100,0<br />

Perdidos Sistema 1 ,3<br />

Total 400 100,0<br />

a) <strong>de</strong> 16 a 25 años (18.8%). Son los jóvenes <strong>de</strong> la <strong>de</strong>mocracia, <strong>de</strong> la<br />

comuni<strong>da</strong>d autónoma.<br />

b) 26 a 40 años (24%). Son las personas <strong>de</strong> la estabilización económica <strong>de</strong><br />

España.<br />

c) <strong>de</strong> 41 a 60 años (29%). Son las personas <strong>de</strong> la posguerra española.<br />

d) <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 61 años (28%). Son las personas que tienen vivencias <strong>de</strong> un<br />

amplio período histórico <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> y <strong>de</strong> España.<br />

La selección <strong>de</strong> la muestra fue realiza<strong>da</strong> al azar, consi<strong>de</strong>rando un nivel <strong>de</strong><br />

confianza <strong>de</strong>l 95%, teniendo en cuenta el Censo Poblacional <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> <strong>de</strong> 1996,<br />

siguiendo un sistema <strong>de</strong> rutas aleatorias, y una representación proporcional <strong>de</strong><br />

las diferentes provincias, hábitat (urbano: 34%; semiurbano/semirural: 31.3%; y<br />

rural: 34.3%) y las pirámi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d y sexo.<br />

Los sujetos participantes en la investigación pertenecían a las cuatro<br />

provincias gallegas, siendo el 40% <strong>de</strong> A Coruña, el 14% <strong>de</strong> Lugo, el 12.3% <strong>de</strong><br />

Lugo y el 32.8% <strong>de</strong> Pontevedra.<br />

Hemos procedido así ya que consi<strong>de</strong>ramos que los sujetos <strong>de</strong>l primer grupo<br />

(16-25 años) son los jóvenes <strong>de</strong> la <strong>de</strong>mocracia y que han nacido en el estado <strong>de</strong><br />

las autonomías <strong>de</strong>l cual la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> forma parte.<br />

— 601 —


José Romay Martínez / Ricardo García Mira<br />

Los individuos <strong>de</strong>l segundo grupo (26-40) son personas que nacen en el<br />

período que podríamos <strong>de</strong>nominar <strong>de</strong> la estabilización económica <strong>de</strong> España,<br />

liga<strong>da</strong> a los planes <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico-social <strong>de</strong>l anterior régimen político.<br />

El tercer grupo (41-60) está constituido por personas que podríamos <strong>de</strong>cir, en<br />

líneas generales y en un sentido amplio, que tienen vivencias <strong>de</strong> una España<br />

estable y en paz.<br />

El cuarto grupo (más <strong>de</strong> 61 años) está formado por personas que tienen<br />

vivencias <strong>de</strong> un amplio período histórico <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> y <strong>de</strong> España<br />

Instrumentos y procedimiento<br />

En aras <strong>de</strong> una mayor comparabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> nuestros resultados hemos utilizado<br />

el cuestionario diseñado al efecto en el marco <strong>de</strong> investigaciones anteriores<br />

realiza<strong>da</strong>s en el marco <strong>de</strong>l proyecto ICYLCABE (véase Azurmendi et al. 1998,<br />

Anexo 1) con la introducción <strong>de</strong> las modificaciones necesarias en función <strong>de</strong> los<br />

objetivos <strong>de</strong> nuestra investigación.<br />

El cuestionario recoge <strong>de</strong> modo representativo, breve y equilibrado las<br />

proposiciones teóricas y empíricas transmiti<strong>da</strong>s por la literatura científica sobre<br />

los aspectos i<strong>de</strong>ntitarios estudiados.<br />

Por lo que se refiere a la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística, se tuvo en cuenta la<br />

percepción <strong>de</strong>l castellano y <strong>de</strong> la lengua autonómica (gallego) y <strong>de</strong> sus<br />

correspondientes grupos <strong>de</strong> hablantes, distinguiendo entre creencias exocéntricas<br />

y egocéntricas según la distinción estableci<strong>da</strong> por Allard y Landry<br />

(1986). Para ello, los sujetos respondieron a un conjunto <strong>de</strong> 18 ítems para las<br />

creencias exocéntricas y <strong>de</strong> 14 ítems para las creencias egocéntricas, formados<br />

por escalas <strong>de</strong> cinco puntos (véase Azurmendi et al. 1998, Anexo 1).<br />

En concreto, en lo que concierne a los <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> esta comunicación, respecto a<br />

las creencias exocéntricas sobre el pasado, el momento presente y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> 20<br />

años así como sobre las creencias egocéntricas, los sujetos tenían que<br />

posicionarse en varios ítems formados por escalas <strong>de</strong> cinco puntos referi<strong>da</strong>s al<br />

grupo lingüístico propio y al grupo lingüístico español (castellano-hablante) así<br />

como al gallego y al castellano.<br />

Las creencias exocéntricas se refieren a las impresiones comparativas sobre<br />

la ‘situación actual’ <strong>de</strong> los recursos disponibles (trabajo, prestigio, educación,<br />

fuerza, vigor) para los grupos <strong>de</strong> castellano-hablantes unilingües (lengua estatal)<br />

ypara los hablantes bilingües <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (gallegohablantes<br />

y castellano-hablantes), así como también sobre la situación <strong>de</strong> ca<strong>da</strong><br />

una <strong>de</strong> las dos lenguas oficiales en la comuni<strong>da</strong>d autónoma.<br />

Las creencias egocéntricas, por contra, se refieren a los anhelos, objetivos y<br />

<strong>de</strong>seos, expresando lo que uno querría hacer en relación con la vitali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las<br />

dos lenguas <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, y también en relación con<br />

la vitali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los dos grupos <strong>de</strong> hablantes <strong>de</strong> esta comuni<strong>da</strong>d (castellano-<br />

— 602 —


Evaluación actual y futura <strong>de</strong> la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes<br />

hablantes unilingües o hablantes bilingües -castellano hablantes y hablantes <strong>de</strong><br />

la lengua autonómica-).<br />

El cuestionario se aplicó en los domicilios personales <strong>de</strong> los sujetos <strong>de</strong><br />

nuestra muestra mediante entrevista personal por entrevistadores entrenados al<br />

respecto.<br />

La codificación e informatización <strong>de</strong> los <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> los cuestionarios se realizó<br />

en la Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Análisis <strong>de</strong> la Facultad <strong>de</strong> Sociología <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> A<br />

Coruña.<br />

Resultados<br />

A continuación, comentaremos los resultados <strong>de</strong> nuestra investigación. En<br />

primer lugar, la Figura 1 muestra una comparación <strong>de</strong> los <strong>da</strong>tos referidos a las<br />

opiniones o percepciones (creencias exocéntricas) que tienen los sujetos <strong>de</strong> la<br />

situación hace 20 años, <strong>de</strong> la situación a día <strong>de</strong> hoy y <strong>de</strong> la situación <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

20 años.<br />

M<br />

e<br />

d<br />

i<br />

a<br />

Figura 1. Fuerza y vigor <strong>de</strong>l grupo lingüístico (creencias exocéntricas):<br />

a) hace 20 años, b) hoy y c) <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> 20 años.<br />

4,5<br />

4,0<br />

3,5<br />

3,0<br />

2,5<br />

2,0<br />

16-25 años<br />

26-40 años<br />

Grupos <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d<br />

41-60 años<br />

Más<strong>de</strong> 60 años<br />

Gallego-habl-HOY<br />

Castellano-habl-HOY<br />

Gallego-habl-EN 20a<br />

Castell-habl-EN 20a<br />

Gallego-hab-HACE 20a<br />

Castell-hab-HACE 20a<br />

Esta figura nos muestra:<br />

a) Que la creencia sobre la vitali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes crece<br />

a medi<strong>da</strong> que transcurre el tiempo. De tal forma que la creencia <strong>de</strong> vita-<br />

— 603 —


José Romay Martínez / Ricardo García Mira<br />

li<strong>da</strong>d para el futuro (<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> 20 años) es mayor que en el presente, así<br />

como es mayor actualmente que en el pasado (hace 20 años).<br />

b) Es <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar el hecho <strong>de</strong> que son los sujetos <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> más e<strong>da</strong>d<br />

(más <strong>de</strong> 60 años) los que atribuyen una mayor vitali<strong>da</strong>d al grupo <strong>de</strong><br />

gallego-hablantes, tanto en el pasado como en el presente. Ello quizá se<br />

<strong>de</strong>ba a un mayor contacto con este grupo <strong>de</strong> hablantes y a una mayor<br />

experiencia con el gallego.<br />

c) Con respecto al grupo <strong>de</strong> castellano-hablantes se produce una representación<br />

inversa, <strong>de</strong> tal forma que la fuerza y vigor <strong>de</strong>l grupo<br />

lingüístico castellano fue disminuyendo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace 20 años hasta el día<br />

<strong>de</strong> hoy y aún será inferior en el futuro.<br />

d) Partiendo <strong>de</strong> una relativa diferencia entre el grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes<br />

y <strong>de</strong> castellano-hablantes a día <strong>de</strong> hoy, esta diferencia se agran<strong>da</strong> en el<br />

futuro a favor <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes.<br />

Cuando analizamos las creencias egocéntricas sobre la utilización <strong>de</strong> las<br />

lenguas en contacto (gallego y castellano) observamos la distribución que<br />

muestra la Figura 2.<br />

M<br />

e<br />

d<br />

i<br />

a<br />

Figura 2. Fuerza y vigor <strong>de</strong> los grupos lingüísticos (creencias egocéntricas):<br />

a) hoy y b) <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> 20 años<br />

4,5<br />

4,0<br />

3,5<br />

3,0<br />

2,5<br />

2,0<br />

18-25 años<br />

26-40 años<br />

Grupos <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d<br />

41-60 años<br />

Más <strong>de</strong> 60 años<br />

Gallego-hablant. Hoy<br />

Castellano-habl Hoy<br />

Gallego-habl-en 20a<br />

Castell-habl-en 20a<br />

a) Todos los grupos <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d <strong>de</strong>sean que el gallego sea más utilizado que el<br />

castellano en to<strong>da</strong>s las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s escolares y académicas.<br />

— 604 —


Evaluación actual y futura <strong>de</strong> la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes<br />

b) Son, <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s formas, los sujetos comprendidos en el segundo grupo <strong>de</strong><br />

e<strong>da</strong>d (26-40 años) los que se muestran más implicados en la utilización<br />

<strong>de</strong>l gallego, aunque también respetando la utilización <strong>de</strong>l castellano.<br />

Quizá ello se <strong>de</strong>ba a una mayor sensibili<strong>da</strong>d ante la situación escolar<br />

por estar quizá ejerciendo mayores responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong>s paternas educativas<br />

que otros grupos <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d.<br />

Finalmente, cuando nos centramos en un aspecto que podríamos consi<strong>de</strong>rar<br />

como recapitulativo <strong>de</strong> las creencias egocéntricas (“Hoy quiero intervenir para<br />

aumentar la fuerza y el vigor <strong>de</strong> los grupos siguientes en la Comuni<strong>da</strong>d<br />

Autónoma gallega”), nos encontramos con la distribución que aparece en la<br />

Figura 3.<br />

Figura 3. Intervención para aumentar la fuerza y vigor <strong>de</strong>l grupo lingüístico<br />

(creencias egocéntricas).<br />

M<br />

e<br />

d<br />

i<br />

a<br />

4,5<br />

4,0<br />

3,5<br />

3,0<br />

2,5<br />

2,0<br />

16-25 años<br />

26-40 años<br />

Grupos <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d<br />

41-60 años<br />

Más <strong>de</strong> 60 años<br />

Aumento fuerza<br />

gallego-hablantes<br />

Aumento fuerza<br />

castellano-hablantes<br />

A la vista <strong>de</strong> estos resultados po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir:<br />

a) Todos los grupos están dispuestos a intervenir <strong>de</strong> una manera consi<strong>de</strong>rable<br />

para aumentar la fuerza y vigor <strong>de</strong>l grupo gallego-hablante<br />

respecto al grupo castellano-hablante.<br />

— 605 —


José Romay Martínez / Ricardo García Mira<br />

b) Son los sujetos <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d <strong>de</strong> 41-60 años los que se muestran, en<br />

este caso, más dispuestos a intervenir a favor <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallegohablantes.<br />

A ello quizá no sea ajeno el hecho <strong>de</strong> sentirse ellos como<br />

poseedores <strong>de</strong> mayores resortes <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r.<br />

Conclusiones<br />

Del análisis <strong>de</strong> los resultados que acabamos <strong>de</strong> presentar po<strong>de</strong>mos concluir:<br />

1) La vitali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes y, por tanto, <strong>de</strong> la lengua<br />

gallega está en aumento.<br />

2) Parece que en un mo<strong>de</strong>lo bilingüe como el gallego, nos encontramos en<br />

un momento <strong>de</strong> inversión pasando a ocupar el gallego el lugar que ha<br />

tenido el castellano en épocas pasa<strong>da</strong>s.<br />

3) Todos los grupos <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d están implicados en una mayor utilización <strong>de</strong>l<br />

gallego respecto al castellano en las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s escolares y académicas.<br />

Resumiendo, podríamos <strong>de</strong>cir que se observa un gran compromiso por<br />

intervenir para aumentar la fuerza y el vigor <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes.<br />

Referencias<br />

Allard, R. / Landry, R. (1986): “Subjective ethnolinguistic vitality viewed as a<br />

belief system”. Journal of Multilingual and Multicultural Development, 7, 1.<br />

1-12.<br />

Allard, R. / Landry, R. (1994): “Subjective ethnolinguistic vitality: A<br />

comparison of two measures”. International Journal of Sociology of<br />

Language, 10. 117-144.<br />

Ayestarán, S. / Martínez Taboa<strong>da</strong>, y Arospi<strong>de</strong>, (1996): “La teoría psicosocial<br />

<strong>de</strong>l grupo”, in Ayestarán, S. (ed.) (1996): El grupo como construcción social.<br />

Barcelona: Plural.<br />

Azurmendi, M. J. (1999): Psicosociolingüística. Bilbao: Servicio Editorial <strong>de</strong> la<br />

Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l País Vasco.<br />

Bourhis, R. Y. / Sach<strong>de</strong>v, I. (1984): “Vitality perceptions and language<br />

attitu<strong>de</strong>s: Some Canadian <strong>da</strong>ta”. Journal of Language and Social Psychology,<br />

3. 97-126.<br />

Bourhis, R. Y. / Giles, H. / Leyens, J. P. / Tajfel, H. (1979): “Psychological<br />

distinctiveness: Language divergence in Belgium”, in Giles, H. / St. Clair,<br />

R.N. (eds.) (1979): Language and social psychology. Oxford: Blackwell.<br />

Giles, H. / Johnson, P. (1987): “Ethnolinguistic i<strong>de</strong>ntity theory: A social<br />

psychological approach to language maintenance”. International Journal of<br />

the Sociology of Language, 68. 66-99.<br />

Giles, H. / Bourhis, R. Y. / Taylor, D. M. (1977): “Towards a theory of<br />

language in ethnic group relations”, in Giles, H. (ed) (1977): Lenguage,<br />

ethnicity and intergroup relations. London: Aca<strong>de</strong>mic Press.<br />

— 606 —


Evaluación actual y futura <strong>de</strong> la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes<br />

Harwood, J. / Giles, H. / Bourhis, R. Y. (1994): “The genesis of vitality theory:<br />

Historical patterns and discoursal dimensions”. International Journal of the<br />

Sociology of Language, 108.<br />

Landry, R. / Allard, R. (1991): “Ethnolinguistic vitality and substractive<br />

i<strong>de</strong>ntity”, in Annual Conference of the International Communication<br />

Association, Chicago.<br />

Romay, J. / García-Mira, R. (1997): “I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d cultural y lingüística”, in I<br />

International Symposium on Bilingualism. Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Vigo, 21-25 octubre<br />

1997.<br />

Romay, J. / Azurmendi, M.J. / García-Mira, R. / García-Fernán<strong>de</strong>z, I. (1997):<br />

“I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d Etnolingüística en las Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Autónomas Bilingües (CAB)”,<br />

in VI Congreso Nacional <strong>de</strong> Psicología Social, San Sebastián, 29 septiembre –1<br />

octubre 1997.<br />

Romay, J. / Azurmendi, M. J. / García Mira, R. (1996): “An aproximation to the<br />

types of ethnosocial i<strong>de</strong>ntity in bilingual communities”, in XIIIth Congress of<br />

the International Association for Cross-Cultural Psychology. Montréal<br />

(Cana<strong>da</strong>), 12-16 August 1996.<br />

Sach<strong>de</strong>v, I. / Bourhis, R. Y. (1990): “Language and social i<strong>de</strong>ntification”, in<br />

Abrams, D. / Hogg, M. (eds.) (1990): Social i<strong>de</strong>ntity theory: Construtive and<br />

critical advances. New York: Harvester-Wheatsheat. 211-229.<br />

Tajfel, H. (1972): “La catégorisation sociale”, in Moscovici, S. (ed.) (1972):<br />

Introdution à la Psychologie Sociale. París: Larrouse.<br />

Tajfel, H. (1978): “Social categorization, social i<strong>de</strong>ntity and social comparison”,<br />

in Tajfel, H. (ed.) (1978): Differentiation between social groups: Studies in<br />

the social psychology of intergroup relations, London, Aca<strong>de</strong>mic Press.<br />

Tajfel, H. (ed.) (1982): “Social Psychology and intergroup relations”. Paris /<br />

Cambridge: Maison <strong>de</strong> Sciences <strong>de</strong> l’Homme / Cambridge University Press.<br />

Tajfel, H. / Turner, J. C. (1985): “An integrative theory of intergroup conflict”,<br />

in Austin, W. C. / Worchel, S. (eds.) (1985): The social psychology of<br />

intergroup relations. Monterrey, CA: Brooks/ Cole.<br />

— 607 —


A lingua galega no ensino primario: <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> hoxe para<br />

unha análise <strong>de</strong> alcance<br />

Miguel Anxo Santos Rego / José Caji<strong>de</strong> Val / Mª Mar Lorenzo Moledo /<br />

Ana Mª Porto Castro<br />

Introducción<br />

Nos últimos anos acometeuse, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> diferentes instancias, un notable esforzo<br />

a prol <strong>da</strong> normalización e xeneralización do uso <strong>da</strong> lingua galega nas distintas<br />

esferas <strong>da</strong> vi<strong>da</strong>.<br />

A lingua galega é, xunto co castelán, lingua oficial en tódolos niveis do<br />

ensino. Segundo a Lei 3/1983 <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> xuño, <strong>de</strong> Normalización Lingüística<br />

(DOG 14/07/83), os nenos teñen o <strong>de</strong>reito a recibi-lo primeiro ensino na súa<br />

lingua materna. Deberán coñece-las dúas linguas en igual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> condicións,<br />

tanto a nivel oral como escrito, ó remate <strong>da</strong> escolari<strong>da</strong><strong>de</strong> obrigatoria. Na<br />

LOXSE contémplase que no primeiro ciclo <strong>da</strong> Educación Primaria se empregará<br />

o idioma predominante entre os alumnos.<br />

O Decreto 247/1995, <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> setembro (DOG 15/09/95), <strong>de</strong>senvolve a Lei<br />

3/183, establecendo as condicións <strong>de</strong> emprego <strong>da</strong> lingua galega no ensino <strong>de</strong><br />

réxime xeral previstas na LOXSE.<br />

Obxectivo<br />

Coñece-lo uso que <strong>da</strong>s dúas linguas oficias <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma <strong>de</strong><br />

<strong>Galicia</strong> fan os alumnos <strong>de</strong> Educación Primaria, tanto no seo <strong>da</strong> súa familia como<br />

no ámbito <strong>da</strong> escola.<br />

Mostra<br />

Está constituí<strong>da</strong> por 2.159 alumnos e alumnas <strong>de</strong> 6º curso <strong>de</strong> Educación<br />

Primaria matriculados en 100 centros <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma nos que se<br />

imparte esta etapa educativa.<br />

Instrumento<br />

Para a recolli<strong>da</strong> <strong>de</strong> información empregamos como instrumento un<br />

cuestionario <strong>de</strong> 32 items sobre a situación <strong>da</strong> Educación Primaria en <strong>Galicia</strong>,<br />

dos cales dous (item 10 e 11) refírense ó uso do idioma.<br />

— 609 —


Miguel Anxo Santos Rego et al.<br />

Análise <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos e resultados<br />

A análise <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos céntrase na <strong>de</strong>scrición <strong>da</strong>s respostas emiti<strong>da</strong>s polos<br />

alumnos a estes dous items do cuestionario 111 . Estes <strong>da</strong>tos preséntanse en<br />

termos <strong>de</strong> porcentaxes segundo a titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> do centro (público, privado e<br />

privado concertado).<br />

Neste senso, interrogouse ós máis <strong>de</strong> dous milleiros <strong>de</strong> suxeitos <strong>da</strong> mostra<br />

sobre o idioma que habitualmente empregan no seo <strong>da</strong>s dúas principais<br />

instancias socializadoras.<br />

Gráfica 1: Idioma falado polos alumnos <strong>de</strong> Educación Primaria na familia e na escola<br />

70%<br />

60%<br />

50%<br />

40%<br />

30%<br />

20%<br />

10%<br />

0%<br />

52,6%<br />

42,6%<br />

31,9%<br />

65,4%<br />

3,9% 2,6%<br />

0,8% 0,0%<br />

Fogar<br />

Compañeiros/as<br />

55,4%<br />

35,0%<br />

9,6%<br />

Profesores/as<br />

6,1%<br />

60,6%<br />

33,3%<br />

0,0% 0,0%<br />

Outras persoas<br />

GALEGO<br />

CASTELÁN<br />

OUTRO<br />

NS/NC<br />

Mentres o castelán como lingua materna, supera en <strong>de</strong>z puntos ó idioma<br />

galego, estas diferencias acentúanse consi<strong>de</strong>rablemente no contexto educativo,<br />

xa que os estudiantes manifestan falar normalmente en castelán cos seus<br />

compañeiros, cos seus profesores e mesmo cando se dirixen a outras persoas do<br />

centro, porcentaxes que superan en tódolos casos en máis <strong>de</strong> 20 puntos á lingua<br />

galega.<br />

Ouso do idioma no ámbito familiar po<strong>de</strong>ría estar fortemente relacionado co<br />

macrocontexto (rural e urbano) <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia do rapaz, indicando unha maior<br />

preferencia idiomática polo castelán nos contornos urbanos.<br />

A maior presencia do castelán na vi<strong>da</strong> escolar, explicaríase pola xeneralización<br />

<strong>de</strong>ste idioma <strong>de</strong>ntro do sistema educativo, on<strong>de</strong> en moitos casos, o uso<br />

do galego aparece relegado ós límites estipulados <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o currículo, <strong>de</strong>sem-<br />

111 Os <strong>da</strong>tos amosados forman parte dunha investigación máis ampla encarga<strong>da</strong> polo Consello<br />

Escolar <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> ó Instituto <strong>de</strong> Ciencias <strong>da</strong> Educación (ICE) <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />

Compostela.<br />

— 610 —


A lingua galega no ensino primario: <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> hoxe para unha análise <strong>de</strong> alcance<br />

peñando un papel claramente secun<strong>da</strong>rio nos rexistros idiomáticos empregados<br />

nas relacións interpersoais e na docencia.<br />

-Idioma falado segundo a titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> do centro<br />

Se analizámo-la variable do uso do idioma nos catro colectivos estudiados<br />

(familia, compañeiros, profesores e outras persoas do contorno escolar) segundo<br />

a titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> do centro, constátase o emprego maioritario do castelán nos nenos<br />

que aco<strong>de</strong>n a centros privados e privados concertados, mentres que nos que<br />

estudian en centros públicos o uso dos dous idiomas aca<strong>da</strong> taxas similares.<br />

Táboa 1: Idioma falado segundo a titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> do centro<br />

Centro Público Centro Privado<br />

Centro<br />

Privado Concertado<br />

Galego/Castelán Galego/Castelán Galego/Castelán<br />

Familia 52,8% 46,1% 13,1% 86,9% 25,8% 73,8%<br />

Compañeiros 45,5% 54,5% ------ 100% 3,4% 96,6%<br />

Profesores 48,5% 51,5% 8,8% 91,2% 15,9% 84,1%<br />

Persoal non<br />

docente<br />

47,8% 52,2% 1% 99% 7,3% 92,7%<br />

Concretamente, o 52,8% dos alumnos que asisten a escolas públicas, na súa<br />

casa empregan normalmente o galego. Pola contra, o castelán domina como<br />

lingua familiar nos fogares dos rapaces que cursan primaria nos centros<br />

privados (86,9%) e nos privados concertados (73,8%).<br />

Polo que respecta ó idioma que os nenos empregan na escola cos seus<br />

compañeiros, é <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar que a totali<strong>da</strong><strong>de</strong> dos que asisten a centros privados usan<br />

neste contexto, <strong>de</strong> forma habitual, o castelán. Ten<strong>de</strong>ncia que seguen os seus iguais<br />

nos privados concertados. Nos centros públicos as interaccións entre iguais, aín<strong>da</strong><br />

que se materializan fun<strong>da</strong>mentalmente por medio do idioma castelán (54,5%), non<br />

é menos certo que é neste tipo <strong>de</strong> centros on<strong>de</strong> é máis notorio o número <strong>de</strong> nenos<br />

que se comunican entre eles en galego (45,5%).<br />

Para dirixirse ós seus profesores, os estudiantes <strong>de</strong> centros públicos empregan<br />

indistintamente o galego (48,5%) ou o castelán (51,5%). Sen embargo, nos centros<br />

privados, conforme ás anteriores ten<strong>de</strong>ncias idiomáticas apunta<strong>da</strong>s, empregan case<br />

que na súa totali<strong>da</strong><strong>de</strong> o castelán (91,2%), diminuíndo esta porcentaxe ata o 84,1%<br />

nos centros privados concertados.<br />

— 611 —


Miguel Anxo Santos Rego et al.<br />

Por último, a pesares <strong>de</strong> que o castelán segue a se-lo idioma que máis empregan<br />

os nenos e nenas enquisados para dirixirse a outras persoas do centro escolar, o<br />

certo é que nos centros privados e nos privados concertados é on<strong>de</strong> o seu uso se<br />

xeneraliza á maioría dos escolares que asisten a estes centros, mentres que na re<strong>de</strong><br />

pública preto <strong>da</strong> meta<strong>de</strong> empregan <strong>de</strong> forma habitual o galego.<br />

En resumo, os alumnos <strong>de</strong> 6º curso <strong>de</strong> Educación Primaria, manifestan falar<br />

maioritariamente o castelán, tanto no contexto familiar coma nas relacións<br />

interpersoais e <strong>de</strong> docencia estableci<strong>da</strong>s no marco escolar. Pola contra, a<br />

porcentaxe no uso do idioma en función <strong>da</strong> titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> do centro no que cursan os<br />

seus estudios é diferente.<br />

Conclusións<br />

Sabemos <strong>da</strong> importancia que ten o ensino primario no proceso <strong>de</strong> normalización<br />

dun idioma, xa que é nesta etapa on<strong>de</strong> é preciso extrema-lo coi<strong>da</strong>do dos usos<br />

lingüísticos, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> incidir na formación ou cambio <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s sobre a<br />

lingua, tanto no ensino directo, na comunicación interpersoal entre os distintos<br />

sectores, como na relación coa comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

No caso dos alumnos do estudio, a situación semella un tanto <strong>de</strong>scorazonadora:<br />

mentres o castelán como lingua materna supera en <strong>de</strong>z puntos ó idioma galego,<br />

estas diferencias acentúanse no contexto educativo, pois os estudiantes manifestan<br />

falar normalmente en castelán cos seus compañeiros, cos seus profesores, e mesmo<br />

cando se dirixen a outras persoas do centro escolar, superando en máis <strong>de</strong> vinte<br />

puntos ó emprego <strong>da</strong> lingua galega.<br />

Constátase, neste estudio, un maior uso do galego nos centros públicos <strong>de</strong><br />

primaria que nos <strong>de</strong> titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> priva<strong>da</strong>. Aín<strong>da</strong> que as razóns se sitúen no<br />

meiran<strong>de</strong> influxo negativo sobre a lingua galega dos contornos urbanos, ponse <strong>de</strong><br />

manifesto a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> planificación, coas medi<strong>da</strong>s oportunas e o cumprimento<br />

<strong>da</strong>s normas previstas, a fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r contar con indicadores periódicos e fiables <strong>da</strong><br />

situación pola que atravesa a lingua galega <strong>de</strong>ntro e fóra do sistema educativo.<br />

Bibliografía<br />

Cummins, J. (1999): “Alternative Paradigms in Bilingual Education Research:<br />

Does Theory Have a Place?”. Educational Researcher, 28, 7. 26-32.<br />

García Garrido, J. L. (1999):“A Educación Primaria: unha visión compara<strong>da</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> España”. Revista Galega do Ensino, 24. 139-158.<br />

Graña, V. (comp.) (1997): Manual lexislativo do ensino básico en <strong>Galicia</strong>. A<br />

Coruña: Tórculo Edicións.<br />

MEC (1989): Diseño Curricular Base. A Educación Primaria. Madrid:<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación y Ciencia.<br />

VV.AA. (2001): A Educación Primaria na Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma Galega.<br />

Santiago <strong>de</strong> Compostela: ICE/Consello Escolar <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />

— 612 —


A lingua galega no ensino primario: <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> hoxe para unha análise <strong>de</strong> alcance<br />

<strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (1999): Centros <strong>de</strong> educación Infantil, Primaria, e Centros<br />

Públicos Integrados <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Consellería <strong>de</strong><br />

Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />

— 613 —


La actitud y el uso lingüísticos: factores <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d<br />

lingüística en una lengua minoriza<strong>da</strong> 112<br />

Carles Segura i Llopes<br />

Universitat d’Alacant<br />

El profesorado que imparte docencia en las comarcas meridionales <strong>de</strong>l País<br />

Valenciano se ha percatado <strong>de</strong> un fenómeno lingüístico que afecta al alumnado<br />

<strong>de</strong> manera ca<strong>da</strong> vez más implacable y que reclama una reflexión urgente. Los<br />

estudiantes han modificado formalmente y <strong>de</strong> manera casi siempre drástica el<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua tradicional que les han trasmitido sus antecesores. Todo un<br />

cambio social se ha producido en el ámbito que los ro<strong>de</strong>a. Hace cerca <strong>de</strong> veinte<br />

años que se está intentando normalizar la lengua propia <strong>de</strong> la zona; se han<br />

difundido uno o varios mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> lengua están<strong>da</strong>r catalana; también se ha<br />

producido una castellanización social sin prece<strong>de</strong>ntes. La repercusión <strong>de</strong> éstos y<br />

otros cambios en el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua <strong>de</strong> los estudiantes son manifiestos y<br />

creemos que se han <strong>de</strong> analizar para <strong>de</strong>tectar la manera en que se está<br />

modificando la estructura interna <strong>de</strong> la lengua y para plantear qué papel habría<br />

<strong>de</strong> tener la enseñanza en el tratamiento <strong>de</strong> este cambio. Nos centraremos en la<br />

inci<strong>de</strong>ncia que tanto la actitud como la frecuencia <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> la lengua propia<br />

pue<strong>de</strong>n ejercer sobre la conformación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua, especialmente<br />

entre los jóvenes y los estudiantes.<br />

En esta comunicación, pues, en primer lugar plantearemos brevemente la<br />

situación sociolingüística <strong>de</strong>l catalán, como lengua minoriza<strong>da</strong>, en la zona<br />

meridional <strong>de</strong>l País Valenciano. En segundo lugar, probaremos que hay un<br />

grado <strong>de</strong> modificación acentuado <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua <strong>de</strong> los estudiantes<br />

respecto al tradicional y que está bastante condicionado por las dos variables<br />

menciona<strong>da</strong>s -actitud y frecuencia <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> la lengua-. Los resultados se<br />

apoyan en un estudio sociolingüístico realizado sobre una muestra lingüística y<br />

poblacional estadísticamente significativa <strong>de</strong> la comarca <strong>de</strong>l Baix Vinalopó,<br />

cuya capital es Elx-Elche. Por último, valoraremos estos cambios en la<br />

112 Este trabajo es una parte <strong>de</strong> nuestra tesis doctoral Variació lingüística i estan<strong>da</strong>rdització al<br />

Baix Vinalopó, leí<strong>da</strong> en la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Alicante en julio <strong>de</strong> 2001. En esta investigación se<br />

encontrará la bibliografia exhaustiva que hemos utilizado para realizar la investigación. Sin<br />

embargo, queremos <strong>de</strong>stacar: Bal<strong>da</strong>quí, J.M. (2000): Els programes educatius bilingües a la<br />

comarca <strong>de</strong> l’Alacantí. Estudi sociolingüístic, tesis doctoral inédita: Universitat d’Alacant;<br />

Bibiloni, G. (1998): «Variació i estàn<strong>da</strong>rd», Caplletra, 25; Montoya, B. (1993): Variabilitat i<br />

prestigi en el català <strong>de</strong> Valls i l’Alt Camp, Valls: IEV; Ponso<strong>da</strong>, J. (1996): «Variació lingüística,<br />

norma i ensenyament <strong>de</strong> la llengua», Temps d’eduació, 16; Ponso<strong>da</strong>, J. & Segura, C. (1996):<br />

«Una alternativa triparti<strong>da</strong>: la varietat tradicional, la varietat estàn<strong>da</strong>rd o la varietat estàn<strong>da</strong>rd<br />

espanyola», Caplletra, 21.<br />

— 615 —


Carles Segura i Llopes<br />

trascen<strong>de</strong>ncia que pue<strong>de</strong>n tener para el tratamiento <strong>de</strong> la diversi<strong>da</strong>d lingüística<br />

en la enseñanza <strong>de</strong> la lengua minoriza<strong>da</strong>.<br />

1. La investigación: <strong>da</strong>tos generales<br />

La situación sociolingüística <strong>de</strong>l Baix Vinalopó es la prototípica <strong>de</strong> cualquier<br />

comuni<strong>da</strong>d con una lengua minoritaria propia y con una mayoritaria<br />

superpuesta. El prestigio <strong>de</strong> la propia se encuentra bastante reducido, a pesar <strong>de</strong><br />

que ya han pasado cerca <strong>de</strong> veinte años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se empezó a llevar a cabo un<br />

proceso político <strong>de</strong> normalización <strong>de</strong> la lengua propia. La sustitución lingüística<br />

to<strong>da</strong>vía es activa, aunque en menor medi<strong>da</strong> que en tiempos pasados. Esto<br />

implica la existencia <strong>de</strong> grupos sociales favorables a la promoción <strong>de</strong> la lengua<br />

propia, pero también <strong>de</strong> grupos contrarios. De to<strong>da</strong>s maneras, la capital ya ha<br />

experimentado un proceso <strong>de</strong> sustitución lingüística masivo, que ha reducido al<br />

mínimo el uso social <strong>de</strong>l catalán; aún así, se tiene conciencia que esta lengua<br />

sigue siendo la llengua pròpia <strong>de</strong> la ciu<strong>da</strong>d, aunque ya no sea la más escucha<strong>da</strong>.<br />

A<strong>de</strong>más, se trata <strong>de</strong> una comuni<strong>da</strong>d con un índice <strong>de</strong> población alóctona muy<br />

alto, concentrado en la capital y en la zona costera. Las locali<strong>da</strong><strong>de</strong>s interiores sí<br />

que mantienen, sin embargo, un uso elevado <strong>de</strong> la lengua.<br />

Hemos analizado las respuestas <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 138 individuos <strong>de</strong> la comarca<br />

<strong>de</strong> to<strong>da</strong>s la e<strong>da</strong><strong>de</strong>s, incluidos escolares. La variable básica que hemos utilizado<br />

es la e<strong>da</strong>d. 113 A<strong>de</strong>más, hemos distinguido entre fonética, morfología y léxico<br />

para observar si se producían diferencias significativas entre ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> estos<br />

tres subsistemas lingüísticos. 114<br />

El cuestionario consta <strong>de</strong> 346 ítems. La situación <strong>de</strong> la encuesta en que fue<br />

llevado a cabo se pue<strong>de</strong> calificar <strong>de</strong> semiformal. Ca<strong>da</strong> respuesta ha sido<br />

codifica<strong>da</strong> según si pertenece o no al mo<strong>de</strong>lo tradicional <strong>de</strong> la comarca; si se<br />

trata o no <strong>de</strong> un castellanismo; y, por último, si pertenece o no a los mo<strong>de</strong>los<br />

están<strong>da</strong>r <strong>de</strong>l catalán. Esta triple diferenciación es el eje central <strong>de</strong> esta<br />

investigación.<br />

2. El análisis<br />

Si nos centramos estrictamente en la forma externa <strong>de</strong> la lengua, una<br />

comuni<strong>da</strong>d lingüística minoriza<strong>da</strong> que esté en vías <strong>de</strong> normalización <strong>de</strong>bería<br />

modificar su mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua según los siguientes parámetros: a) <strong>de</strong>bería ser<br />

receptiva a las formas lingüísticas innova<strong>da</strong>s que provinieran <strong>de</strong> la normativa;<br />

b) <strong>de</strong>bería aceptar y mantener las formas tradicionales que coincidieran con la<br />

113 Hemos agrupado los individuos en cuatro grupos: ancianos (+60 años), adultos (entre 37 y 59<br />

años), jóvenes (18-35 años) y escolares (9-17 años).<br />

114 En esta comunicación, en cambio, hemos optado per no tener en cuenta el subsistema<br />

morfológico, el cual siempre se presenta en un lugar intermedio entre los resultados <strong>de</strong>l léxico y<br />

los <strong>de</strong> la fonética.<br />

— 616 —


La actitud y el uso lingüísticos: factores <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d lingüística en una lengua minoriza<strong>da</strong><br />

normativa y rechazar todo lo que no coincidiera; y c) habría <strong>de</strong> <strong>de</strong>tener, en<br />

nuestro caso, el flujo <strong>de</strong> castellanismos y <strong>de</strong> eliminar los que ya se han instalado<br />

en el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua. La progresiva a<strong>de</strong>cuación a estos tres patrones<br />

conduciría a aumentar la cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la lengua.<br />

Del estudio se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong>, en primer lugar, que tanto la variable «actitud hacia<br />

el uso y promoción <strong>de</strong> la lengua propia» como la variable «frecuencia <strong>de</strong> uso<br />

<strong>de</strong>clara<strong>da</strong> <strong>de</strong> la lengua propia» han producido variación lingüística entre los<br />

grupos <strong>de</strong> población consi<strong>de</strong>rados. Así pues, el hecho <strong>de</strong> tener una actitud<br />

positiva, negativa o indiferente hacia la lengua propia, o bien hacer un uso bajo<br />

o alto <strong>de</strong> esa lengua, es causa <strong>de</strong> diferencias significativas en el comportamiento<br />

lingüístico <strong>de</strong> los individuos, diferencias que se pue<strong>de</strong>n relacionar claramente<br />

con la cali<strong>da</strong>d lingüística.<br />

2.1. Los resultados <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> variable<br />

2.1.1. La actitud<br />

En el caso <strong>de</strong> la actitud, sólo se producen diferencias <strong>de</strong> comportamiento<br />

lingüístico en el grupo <strong>de</strong> los jóvenes y en los escolares. Las dos generaciones<br />

<strong>de</strong> más e<strong>da</strong>d, en cambio, no varían significativamente su mo<strong>de</strong>lo lingüístico sea<br />

cual sea su actitud. Esta conducta tiene relación directa con el contacto que<br />

tienen estos grupos con los factores más eficientes en el cambio lingüístico: por<br />

un lado, el grado <strong>de</strong> castellanización es bastante inferior, ya que han pasado<br />

gran parte <strong>de</strong> su vi<strong>da</strong> en un contexto don<strong>de</strong> la lengua minoriza<strong>da</strong> era utiliza<strong>da</strong> <strong>de</strong><br />

manera mayoritaria; y por otro lado, no han tenido la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> que<strong>da</strong>r<br />

expuestos al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua normativa.<br />

Por consiguiente, en los grupos <strong>de</strong> menor e<strong>da</strong>d, la ‘actitud positiva’ está<br />

correlaciona<strong>da</strong>, en general, con la cali<strong>da</strong>d lingüística. Ahora bien, esta ten<strong>de</strong>ncia<br />

no se cumple homogéneamente en los subsistemas fonético y léxico.<br />

La fonética <strong>de</strong> los individuos con actitud positiva presenta un abandono<br />

evi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo lingüístico tradicional <strong>de</strong> la comarca, abandono que se<br />

frena ligeramente si los rasgos tradicionales coinci<strong>de</strong>n con la normativa <strong>de</strong> la<br />

lengua. Esta ten<strong>de</strong>ncia enlaza con la facili<strong>da</strong>d que poseen para adoptar un<br />

número <strong>de</strong>stacable <strong>de</strong> innovaciones normativas pero también <strong>de</strong> bastantes<br />

castellanismos. El balance global va en <strong>de</strong>trimento <strong>de</strong> la cali<strong>da</strong>d fonética.<br />

En cuanto al léxico, comprobamos que la actitud positiva fomenta con<br />

clari<strong>da</strong>d la eliminación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo tradicional, siempre que éste no coinci<strong>da</strong> con<br />

la normativa, ya que, si coinci<strong>de</strong>, la recuperación es notable. Los individuos con<br />

actitud positiva rechazan <strong>de</strong> plano los castellanismos, <strong>de</strong> manera que no sólo<br />

frenan la incorporación <strong>de</strong> nuevas voces <strong>de</strong> este origen sino que <strong>de</strong>puran los ya<br />

existentes. Todo esto los lleva a ser sumamente receptivos a la incorporación <strong>de</strong><br />

— 617 —


Carles Segura i Llopes<br />

innovaciones normativas. El aumento, pues, <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d léxica es más que<br />

<strong>de</strong>stacable.<br />

La ‘actitud indiferente’ presenta el índice más bajo <strong>de</strong> rasgos fonéticos<br />

tradicionales, ya sean normativos o no. También es el que más castellanismos<br />

incorpora. En cambio, sí que es capaz <strong>de</strong> asumir innovaciones normativas, pero<br />

con poca facili<strong>da</strong>d. Por lo que hace al léxico, <strong>de</strong>stacan con clari<strong>da</strong>d por ser los<br />

que tienen una frecuencia más eleva<strong>da</strong> <strong>de</strong> castellanismos.<br />

En consecuencia, la actitud indiferente convierte al individuo en el más<br />

vulnerable a la lengua mayoritaria en los dos subsistemas. Esto, junto con la<br />

poca inclinación a la conservación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo tradicional y que no es un grupo<br />

especialmente <strong>da</strong>do a la apropiación <strong>de</strong> la normativa, lo convierte en el que<br />

posee una cali<strong>da</strong>d lingüística más pobre.<br />

En último término, la ‘actitud negativa’ presenta la situación más o menos<br />

opuesta a la positiva: mientras que su cali<strong>da</strong>d fonética es la más eleva<strong>da</strong>, su<br />

cali<strong>da</strong>d léxica es la menor. Este grupo es el que se encuentra fonéticamente más<br />

próximo al mo<strong>de</strong>lo tradicional, al <strong>de</strong> los ancianos, con in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia que estos<br />

rasgos sean normativos o no. Por tanto y en cuanto a la fonética, el grupo con<br />

actitud negativa utiliza más rasgos tradicionales normativos y menos<br />

castellanismos que los otros grupos, pero también es el que menos ten<strong>de</strong>ncia<br />

tiene hacia la innovación normativa.<br />

Respecto al léxico, tienen ten<strong>de</strong>ncia, por contra, a rechazar el mo<strong>de</strong>lo<br />

tradicional, in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> su estatus normativo, a no adoptar las<br />

innovaciones que suele fomentar <strong>de</strong> manera especial la escuela y a no corregir<br />

la castellanización, a pesar <strong>de</strong> que no lleguen al grado <strong>de</strong> los indiferentes.<br />

En <strong>de</strong>finitiva, no po<strong>de</strong>mos establecer el vínculo esperable entre una alta<br />

cali<strong>da</strong>d fonética y una actitud positiva, pero sí que se cumple esta relación por<br />

lo que se refiere al léxico. Así pues, la actitud no necesariamente se presenta<br />

<strong>de</strong>cisiva en la variación <strong>de</strong> los rasgos fonéticos -ni tampoco, aunque más, en los<br />

morfológicos- y, en cambio, sí que se ha mostrado como <strong>de</strong>cisiva en el campo<br />

<strong>de</strong>l léxico.<br />

2.1.2. El uso<br />

Igual que en el caso <strong>de</strong> la actitud, el uso <strong>de</strong>clarado más o menos frecuente <strong>de</strong><br />

la lengua propia no crea comportamientos lingüísticos significativamente<br />

diferenciados en los individuos <strong>de</strong> más e<strong>da</strong>d. La trascen<strong>de</strong>ncia sólo es evi<strong>de</strong>nte<br />

en los dos grupos más jóvenes. Notemos que la inmensa mayoría <strong>de</strong> los adultos<br />

yancianos han vivido en un contexto don<strong>de</strong> la lengua propia ha sido la única<br />

utiliza<strong>da</strong> en el ámbito coloquial. Esto significa que, aunque no todos han<br />

<strong>de</strong>clarado hacer en estos momentos un uso elevado <strong>de</strong> su lengua, la frecuencia<br />

absoluta ha sido -y es- mucho más eleva<strong>da</strong> que la <strong>de</strong> los jóvenes y escolares que<br />

<strong>de</strong>claran utilizar mucho su lengua.<br />

— 618 —


La actitud y el uso lingüísticos: factores <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d lingüística en una lengua minoriza<strong>da</strong><br />

De manera pareci<strong>da</strong>, aunque inversa a los resultados que ofrecía la variable<br />

«actitud», en la «frecuencia <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> la lengua propia» sólo el subsistema<br />

fonético ha producido diferencias significativas en el mo<strong>de</strong>lo lingüístico. Eso<br />

significa que las preferencias y cambios léxicos no tienen relación con la<br />

frecuencia <strong>de</strong> uso.<br />

La frecuencia <strong>de</strong> uso alta favorece las formas fonéticas tradicionales, tanto<br />

normativas como no normativas. Frena, en cambio, to<strong>da</strong> innovación porque se<br />

hace más difícil introducirlas en un sistema fonético bien establecido, puesto en<br />

práctica muy a menudo y con rasgos que tienen una presencia elevadísima en el<br />

discurso. Este mismo hecho hace que este grupo también sea más reacio a la<br />

influencia fonética <strong>de</strong> la lengua dominante.<br />

La frecuencia <strong>de</strong> uso baja, por su lado, se empareja con la innovación. A<br />

medi<strong>da</strong> que el individuo utiliza menos la lengua propia, se le hace más fácil<br />

adoptar innovaciones. Éstas estarán relaciona<strong>da</strong>s con la corrección si ha estado<br />

en contacto con un medio que las fomenta como es el sistema escolar. El uso<br />

bajo favorece el abandono <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua tradicional, con todo lo <strong>de</strong><br />

positivo y <strong>de</strong> negativo que aporta este mo<strong>de</strong>lo en cuanto a la cali<strong>da</strong>d lingüística,<br />

ya que el individuo está poco en contacto con el habla más tradicional. Por<br />

último, la falta <strong>de</strong> hábito en la lengua propia también fomenta la introducción <strong>de</strong><br />

articulaciones fonéticas provenientes <strong>de</strong> la lengua dominante, que son las que<br />

más presencia tienen en el discurso <strong>de</strong> estos individuos.<br />

2.2. La transcen<strong>de</strong>ncia global <strong>de</strong> las variables escogi<strong>da</strong>s<br />

La fonética es un subsistema lingüístico poco controlable conscientemente.<br />

Esta ausencia <strong>de</strong> controlabili<strong>da</strong>d hace que se subyugue a la variable menos<br />

liga<strong>da</strong> a la conciencia que, en nuestro caso, es la frecuencia <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>clarado <strong>de</strong><br />

la lengua. Así por ejemplo, un individuo conserva la pronunciación sonora <strong>de</strong><br />

una -s- intervocálica, caso inexistente en castellano, si hace uso habitual <strong>de</strong> este<br />

fonema y, más to<strong>da</strong>vía, si está sumergido en un contexto don<strong>de</strong> la oye con<br />

frecuencia. Por muy positiva que sea la actitud, la dificultad <strong>de</strong> la realización <strong>de</strong><br />

un fonema que oye y practica poco obstaculiza que la adopte o que la conserve.<br />

El léxico, sin embargo, se encuentra más vinculado a la conciencia, a la<br />

categorización <strong>de</strong> la reali<strong>da</strong>d y a una estructura mental en forma <strong>de</strong> lista. Estos<br />

hechos favorecen que un individuo con actitud positiva tenga facili<strong>da</strong>d para la<br />

incorporación <strong>de</strong> nove<strong>da</strong><strong>de</strong>s léxicas prestigia<strong>da</strong>s, aunque el contexto discursivo<br />

no sea <strong>de</strong>masiado propicio a favorecer la utilización <strong>de</strong> la palabra en cuestión.<br />

La enseñanza presenta y hace asimilar un mo<strong>de</strong>lo lingüístico <strong>de</strong> manera<br />

consciente y prescriptiva y, como era <strong>de</strong> esperar, también es más eficiente en la<br />

mejora <strong>de</strong> la cali<strong>da</strong>d léxica. La falta <strong>de</strong> arraigo <strong>de</strong>l lexicón y el control que se<br />

pue<strong>de</strong> ejercer sobre los usos léxicos favorecen la innovación.<br />

— 619 —


Carles Segura i Llopes<br />

La combinación <strong>de</strong> una actitud positiva con un uso elevado <strong>de</strong> la lengua<br />

propia propiciarán un alto grado <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d lingüística, porque se fomenta la<br />

innovación relaciona<strong>da</strong> con el están<strong>da</strong>r sobre un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua poco<br />

castellanizado. Esta situación i<strong>de</strong>al no es habitual porque hemos comprobado<br />

que la actitud positiva es más propia <strong>de</strong> los grupos con menos vitali<strong>da</strong>d<br />

lingüística.<br />

A<strong>de</strong>más, hemos observado una ten<strong>de</strong>ncia, sana por otro lado, a que los<br />

escolares vayan tomando una actitud indiferente hacia su lengua. Esto pue<strong>de</strong><br />

indicar un inicio <strong>de</strong> normalización, ya que <strong>de</strong>saparecen los prejuicios negativos<br />

y, por tanto, carece <strong>de</strong> sentido el mantenimiento <strong>de</strong> la postura contraria.<br />

Recor<strong>de</strong>mos que el grupo <strong>de</strong> indiferentes es el que se presenta como más<br />

vulnerable al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua dominante, el más propenso al abandono <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo tradicional y no especialmente inclinado a la innovación normativa. Si a<br />

esto añadimos que el uso <strong>de</strong> la lengua propia es <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>nte en todos los grupos<br />

sociales, parece claro que la caracterización lingüística <strong>de</strong>l catalán en esta<br />

comarca será, en poco tiempo, muy diferente a la que hoy to<strong>da</strong>vía se pue<strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>rar tradicional y, a<strong>de</strong>más, bastante <strong>de</strong>ficiente en cuanto a la cali<strong>da</strong>d<br />

fonética. Se auguran una impregnación alta <strong>de</strong> castellanismos fonéticos,<br />

numerosas innovaciones normativas, sobre todo léxicas, y un abandono<br />

marcado <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo tradicional.<br />

Hemos analizado dos <strong>de</strong> los factores sociales que influyen en el <strong>de</strong>terioro o la<br />

mejora <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d lingüística y hemos comentado los resultados y la previsión<br />

<strong>de</strong> futuro. ¿Hemos <strong>de</strong> reaccionar ante estos cambios? Creemos que los<br />

resultados <strong>de</strong> este análisis <strong>de</strong>ben ser tenidos en cuenta por un sistema educativo<br />

bilingüe como es el caso, el cual <strong>de</strong>be garantizar no solamente que el alumnado<br />

se exprese <strong>de</strong> manera igualitaria en las dos lenguas en juego, sino también una<br />

cali<strong>da</strong>d lingüística equiparable.<br />

Teniendo en cuenta las circunstancias especiales en que se suele encontrar<br />

una lengua minoritaria, la escuela habría <strong>de</strong> controlar los factores que<br />

condicionan la cali<strong>da</strong>d lingüística. Si el alumnado, por ejemplo, vive inmerso<br />

en un contexto social que le impi<strong>de</strong> hacer un uso habitual <strong>de</strong> su lengua propia<br />

-ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s y castellaniza<strong>da</strong>s-, se tendría que incidir especialmente en la<br />

mejora <strong>de</strong> su fonética, ya que el poco contacto con el mo<strong>de</strong>lo tradicional<br />

fomenta por él mismo la adopción <strong>de</strong> innovaciones léxicas normativas y la<br />

<strong>de</strong>puración <strong>de</strong> los castellanismos. Por otro lado, si el escolar se <strong>de</strong>senvuelve en<br />

un ámbito don<strong>de</strong> su lengua propia es habitual, tendrá especiales dificulta<strong>de</strong>s en<br />

adquirir y <strong>de</strong>purar su propio léxico.<br />

La <strong>de</strong>satención <strong>de</strong> esta reali<strong>da</strong>d produce, como hemos comprobado, una<br />

disociación perceptible en el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua <strong>de</strong> los escolares <strong>de</strong> nuestra<br />

comuni<strong>da</strong>d lingüística según la locali<strong>da</strong>d don<strong>de</strong> vivan. Se incumple así uno <strong>de</strong><br />

los objetivos <strong>de</strong>l sistema educativo bilingüe que se lleva a cabo.<br />

— 620 —


La actitud y el uso lingüísticos: factores <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d lingüística en una lengua minoriza<strong>da</strong><br />

El tema abre puntos <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate que consi<strong>de</strong>ramos bastante importantes: no<br />

sólo el papel <strong>de</strong> la enseñanza como controlador <strong>de</strong> estos cambios, sino también<br />

el <strong>de</strong> la prescripción normativa y su aplicación sobre todo en el ámbito escolar.<br />

Se trata, en <strong>de</strong>finitiva, <strong>de</strong> reflexionar sobre las concesiones que se producen y<br />

que una lengua minoriza<strong>da</strong> habría o no <strong>de</strong> realizar para po<strong>de</strong>r sobrevivir.<br />

— 621 —


O Misterio <strong>da</strong>s sete pezas. Aplicación educativa multimedia<br />

Diego Vázquez Rei<br />

Imaxin|software<br />

Sinopse. Coa <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> sete dos obxectos máis representativos <strong>da</strong> capital<br />

galega, esta per<strong>de</strong>u peso e elevouse do chan. Ninguén se explica os motivos<br />

polos que a esfera do Atlas do Pazo <strong>de</strong> Ben<strong>da</strong>ña ou a campá <strong>da</strong> igrexa <strong>de</strong> San<br />

Lázaro non están no seu sitio. Para sorte dos seus habitantes, Ana Branco,<br />

<strong>de</strong>tective chea <strong>de</strong> recursos e amiga <strong>da</strong>s novas tecnoloxías, lánzase a resolver o<br />

misterio. No seu percorrido polas rúas compostelás, a moza contará coa axu<strong>da</strong><br />

<strong>de</strong> diferentes personaxes: un pintor que se inspira en Bonaval, unha<br />

investigadora portuguesa aposta<strong>da</strong> no labirinto <strong>de</strong> Fontiñas ou un músico que<br />

traballa na rúa do Vilar.<br />

O Misterio <strong>da</strong>s sete pezas. Aplicación multimedia interactiva <strong>de</strong>stina<strong>da</strong> á<br />

promoción do uso <strong>da</strong> lingua galega, concreta<strong>da</strong> nun xogo conversacional,<br />

<strong>de</strong>fini<strong>da</strong> e enfoca<strong>da</strong> coa intención <strong>de</strong> educar, non só preten<strong>de</strong>ndo informar ou<br />

divertir, pensa<strong>da</strong> e <strong>de</strong>seña<strong>da</strong> para espertar unha actitu<strong>de</strong> positiva cara á lingua<br />

galega, perseguindo non só obxectivos formativos, senón reflexións e cambios<br />

<strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>. Para o cal, todos os contidos, conceptos e áreas transversais<br />

incluí<strong>da</strong>s <strong>de</strong>ben traballar en conxunto na mu<strong>da</strong>nza <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s fronte ó idioma,<br />

fomentando a iniciativa e a autoaprendizaxe <strong>de</strong> contidos estreitamente<br />

relacionados co seu contorno inmediato <strong>de</strong> forma globaliza<strong>da</strong>.<br />

Esta aplicación preséntase <strong>de</strong>ntro do xénero <strong>de</strong> ciberaventura para lograr<br />

atraer a curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> dos alumnos-usuarios, prestando especial atención e<br />

coi<strong>da</strong>do ó ambiente gráfico: os escenarios nos que se moverá a nosa<br />

protagonista son as prazas, rúas, mercados e lugares significativos <strong>de</strong> Santiago e<br />

Comarca (Praza <strong>da</strong> Quintana, Chaián, Mercado <strong>de</strong> Abastos...), po<strong>de</strong>ndo<br />

interactuar cos distintos elementos e personaxes que vaia encontrando ó seu<br />

paso.<br />

No Misterio <strong>da</strong>s sete pezas tamén se inclúe material complementario: un<br />

mapa <strong>da</strong> comarca coa localización dos diferentes lugares que aparecen na<br />

aplicación, un documento con <strong>de</strong>finicións básicas, e unha guía <strong>de</strong> sitios <strong>de</strong><br />

Santiago relacionados coa lingua.<br />

Áreas que traballa tendo en conta os contidos<br />

Actitu<strong>de</strong>s, valores e norma<br />

Valoración dos esforzos individuais, colectivos e institucionais en favor <strong>da</strong><br />

normalización lingüística.<br />

— 623 —


Diego Vázquez Rei<br />

Valoración <strong>da</strong> lingua como instrumento cognitivo e medio <strong>de</strong> comunicación<br />

privilexia<strong>da</strong>, así como elemento configurador <strong>da</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> persoal e colectiva.<br />

Valoración dos textos <strong>de</strong> tradición oral como manifestación dunha cultura<br />

propia, nas que se po<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntificar as chaves <strong>da</strong> expresivi<strong>da</strong><strong>de</strong> popular.<br />

Feitos, conceptos e principios<br />

Relación e interferencias <strong>da</strong> lingua galega con outros idiomas: castelán,<br />

portugués...<br />

A tradición oral popular. A súa importancia en <strong>Galicia</strong>. Formas que<br />

representa (len<strong>da</strong>s, contos, refráns, adiviñas...)<br />

A lingua en interacción coa música e coa mímica: recitado, canto,<br />

dramatización.<br />

Proce<strong>de</strong>mentos<br />

Observación e comprensión dos diversos comportamentos lingüísticos<br />

presentes na vi<strong>da</strong> social, xulgando criticamente as súas motivacións.<br />

Utilización dos diferentes medios <strong>de</strong> comunicación como fonte <strong>de</strong><br />

información, formación e entretenemento.<br />

Análise <strong>da</strong>s diferentes mensaxes existentes nos medios: informativas, <strong>de</strong><br />

opinión, propagandísticas e publicitarias, prestando atención ás respectivas<br />

estratexias utiliza<strong>da</strong>s.<br />

Obxectivos<br />

Promover actitu<strong>de</strong>s positivas cara á lingua galega a través dun producto<br />

multimedia, atractivo e útil <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista educativo.<br />

Ofrecer un material <strong>de</strong> apoio e reforzo ás escolas para traballar as actitu<strong>de</strong>s<br />

lingüísticas.<br />

Integrar a normalización do uso <strong>da</strong> lingua co resto dos contidos transversais<br />

<strong>da</strong> educación.<br />

Fun<strong>da</strong>mentación pe<strong>da</strong>góxica<br />

Explicitación do mo<strong>de</strong>lo educativo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o que se elaborou o material<br />

As teorías <strong>da</strong> ensinanza nesta aplicación contemplan unha fun<strong>da</strong>mentación<br />

psicolóxica moi ampla. A reali<strong>da</strong><strong>de</strong> é moito máis complexa<br />

que a maioría <strong>da</strong>s situacións <strong>de</strong> aprendizaxe que se po<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rar en<br />

situacións <strong>de</strong> simulación, laboratorio... ou como neste caso, a fomentar o<br />

uso <strong>da</strong> lingua galega mediante o cambio <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s, eliminando tópicos<br />

e facendo un achegamento á lingua <strong>de</strong>n<strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> vista diferentes ós<br />

habituais: o galego na comunicación con outros países, o galego no<br />

ámbito rural e no urbano...<br />

— 624 —


O Misterio <strong>da</strong>s sete pezas. Aplicación educativa multimedia<br />

Aplicación a varios niveis<br />

Unha Aplicación educativa multimedia dirixi<strong>da</strong> a un grupo <strong>de</strong> usuarios<br />

<strong>de</strong>masiado amplo, con capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s e niveis evolutivos diferentes, imposibilita a<br />

realización dun único producto efectivo, coherente e, en <strong>de</strong>finitiva, que consiga<br />

os obxectivos propostos. É interesante ter en conta que o número <strong>de</strong> usuarios<br />

comprendidos entre 6 e os 10 anos que utilizan or<strong>de</strong>nadores habitualmente é<br />

significativamente máis reducido que nas dúas franxas <strong>de</strong> i<strong>da</strong><strong>de</strong> posteriores. Por<br />

eso é necesario para a optimización <strong>de</strong>sta aplicación orientar e centrar o<br />

producto nun “grupo diana”, que aín<strong>da</strong> resultando máis concreto po<strong>de</strong> ser<br />

utilizado <strong>de</strong> diferentes maneiras en diferentes contextos educativos<br />

complementando con axu<strong>da</strong>s externas, guía didáctica... Deste xeito aseguramos<br />

un correcto uso e un resultado óptimo nun amplo grupo do alumnado.<br />

Doado manexo sen a<strong>de</strong>stramento previo<br />

Ousuario contará en todo momento cunha pequena guía <strong>de</strong> navegación, que<br />

situará e resolverá as dúbi<strong>da</strong>s que o usuario poi<strong>da</strong> ter en calquera fase do xogo.<br />

O <strong>de</strong>seño instructivo e a elaboración <strong>de</strong> contidos adáptanse ó <strong>de</strong>senvolvemento<br />

evolutivo <strong>da</strong>s i<strong>da</strong><strong>de</strong>s ás que vai <strong>de</strong>stina<strong>da</strong> esta aplicación.<br />

Achega <strong>de</strong> documentación educativa complementaria ó programa<br />

Os conceptos culturais (nomes galegos <strong>de</strong> prazas, monumentos, rúas, museos,<br />

localizacións xeográficas...) e os contidos <strong>de</strong> áreas transversais que se<br />

introducen (educación para a saú<strong>de</strong>, educación viaria, educación para un<br />

consumo responsable, para a paz, a tolerancia...) po<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>senvoltos polo<br />

profesor no medio escolar mediante activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s complementarias que<br />

acompañan diferentes etapas do xogo. Todo este material está incluído <strong>de</strong>ntro<br />

do CD-ROM, <strong>de</strong> xeito que permite unha doa<strong>da</strong> consulta e impresión para<br />

facilitar o traballo na aula.<br />

Análise dos contidos<br />

Existen catro tipos <strong>de</strong> contidos:<br />

1. Feitos: nomes, <strong>da</strong>tos, eventos: Traballaranse en activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s ou partes<br />

doutras accións por exemplo: recor<strong>da</strong>r nomes <strong>de</strong> monumentos.<br />

2. Conceptos: características comúns <strong>de</strong> obxectos, eventos ou símbolos que<br />

se i<strong>de</strong>ntifican por un mesmo nome.<br />

3. Proce<strong>de</strong>mentos: secuencias <strong>de</strong> fases necesarias para chegar a unha meta.<br />

Por exemplo a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> enlazar unha serie <strong>de</strong> pistas para a<br />

resolución dunha situación.<br />

4. Principios: explicacións ou prediccións <strong>de</strong> cándo ou por qué ocorren as<br />

cousas<br />

— 625 —


Diego Vázquez Rei<br />

Outras habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s que se traballarán na aplicación:<br />

1. Habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s para a resolución <strong>de</strong> problemas. Perfílase unha situación<br />

concreta na que o xogador terá que facer unha análise <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos ou <strong>da</strong><br />

información <strong>da</strong><strong>da</strong> e <strong>de</strong>spois consi<strong>de</strong>rar unha hipótese, experimental e<br />

comprobala.<br />

2. Habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s metacognitivas. A metacognición consiste en ter<br />

consciencia do método que empregamos para adquirir novos<br />

coñecementos, a maneira <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r e a constatación dos nosos<br />

progresos (niveles <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong>).<br />

3. Habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s psicomotrices. Coordinación viso-manual, organización do<br />

espacio, laterali<strong>da</strong><strong>de</strong> (rato do or<strong>de</strong>nador, <strong>de</strong>reita, esquer<strong>da</strong>...) e un xeito<br />

moi atractivo <strong>de</strong> traballar to<strong>da</strong>s estas habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s que habitualmente só se<br />

traballan con lapis e papel.<br />

4. Habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> asimilación e retención <strong>de</strong> información. Referímonos<br />

aquí á capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para recor<strong>da</strong>r e compren<strong>de</strong>r conceptos e feitos. No<br />

xogo aparecen <strong>da</strong>tos, nomes, procesos que son captados moi rapi<strong>da</strong>mente<br />

polos nenos e incorporados ós seus esquemas conceptuais, polo tanto<br />

aprén<strong>de</strong>se, adquírese ou perfecciónase a habili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r á vez que<br />

se <strong>de</strong>senvolve a memoria.<br />

5. Habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s para a busca <strong>de</strong> información. As mo<strong>de</strong>rnas metodoloxías <strong>de</strong><br />

aprendizaxe insisten nesta habili<strong>da</strong><strong>de</strong> e os profesores esfórzanse en<br />

preparar tarefas para o alumnado que impliquen a busca <strong>de</strong> información<br />

en libros, revistas....<br />

6. Habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s creativas. A aplicación incorpora elementos ou estratexias<br />

que <strong>de</strong>ben ser <strong>de</strong>scubertos polo usuario a medi<strong>da</strong> que vai<br />

familiarizándose coa situación.<br />

Introducción <strong>de</strong> aspectos culturais<br />

O Misterio <strong>da</strong>s sete pezas propón a utilización <strong>de</strong> diferentes elementos<br />

sociais e culturais do contorno inmediato do usuario, relacionándoos directa ou<br />

indirectamente coa lingua galega, creando un contorno <strong>de</strong> aprendizaxe lúdico<br />

(unha historia <strong>de</strong> misterio, pistas...). Poténciase o uso <strong>da</strong> lingua galega ó mesmo<br />

tempo que favorecemos a aprendizaxe doutros aspectos relacionados coa nosa<br />

cultura.<br />

Especificación dos obxectivos educativos<br />

Como en todo proxecto educativo existen unha serie <strong>de</strong> obxectivos<br />

educativos a cubrir.<br />

Obxectivos xerais:<br />

- Promover actitu<strong>de</strong>s positivas cara á lingua galega a través dun<br />

producto multimedia, atractivo e útil <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista educativo.<br />

— 626 —


O Misterio <strong>da</strong>s sete pezas. Aplicación educativa multimedia<br />

- Ofrecer un material <strong>de</strong> apoio e reforzo ás escolas para traballar as<br />

actitu<strong>de</strong>s lingüísticas.<br />

- Integrar a normalización do uso <strong>da</strong> lingua co resto dos contidos<br />

transversais <strong>da</strong> educación.<br />

Obxectivos específicos:<br />

- Ser capaz <strong>de</strong> construír activamente o coñecemento en lugar <strong>de</strong> recibilo<br />

xa elaborado.<br />

- Capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para <strong>de</strong>ducir o camiño máis axeitado para resolver unha<br />

situación.<br />

-Valorar os diferentes aspectos <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> lingua galega dunha<br />

forma máis global e interdisciplinaria.<br />

- Aumentar a interacción entre os alumnos para conseguir mellorar as<br />

reflexións, a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> diálogo e argumentación... encamiña<strong>da</strong>s<br />

a romper estereotipos sobre a lingua.<br />

Relación co contorno inmediato<br />

To<strong>da</strong> a información, ilustracións, características dos personaxes, expresións,<br />

linguaxe, rexistros fonéticos, etc. estará a<strong>da</strong>ptado ó contorno do usuario.<br />

Desenvolvemento <strong>da</strong> creativi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

A curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> que esperta <strong>de</strong> por si unha aplicación multimedia ofrece<br />

múltiples alternativas, pantallas ás que acudir, personaxes novos... Trátase <strong>de</strong><br />

espertar curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> e incentivar a imaxinación do neno <strong>de</strong> maneira que<br />

manteña a motivación necesaria para seguir avanzando.<br />

Apoio á autoestima e á confianza nas propias posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

A aplicación establece un reto no que o xogador se sinte <strong>de</strong>safiado<br />

constantemente cara á consecución <strong>de</strong> metas que, en reali<strong>da</strong><strong>de</strong> non sabe se será<br />

capaz <strong>de</strong> alcanzar estimulando continuamente a súa capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para superar<br />

probas confiando nos seus propios coñecementos, habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s e <strong>de</strong>strezas.<br />

Outros aspectos<br />

Cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> linguaxe<br />

Outro dos aspectos que se teñen en conta son o coi<strong>da</strong>do <strong>da</strong>s expresións orais<br />

e escritas, contando co asesoramento dun lingüista que validou a cali<strong>da</strong><strong>de</strong> do<br />

idioma en todos os procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> aplicación.<br />

Introdúcense distintos rexistros lingüísticos e varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s fonéticas, co fin <strong>de</strong><br />

<strong>da</strong>r unha visión global <strong>da</strong>s distintas varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s dialectais do idioma.<br />

— 627 —


Diego Vázquez Rei<br />

Precisión e clari<strong>da</strong><strong>de</strong> nas instruccións<br />

Con respecto ás instrucción e formas <strong>de</strong> axu<strong>da</strong> ó usuario, o proceso<br />

instructivo <strong>de</strong>be comezar <strong>de</strong>n<strong>de</strong> fóra, amosando os aspectos máis relevantes <strong>da</strong><br />

información proporciona<strong>da</strong>, e ensinando os sistemas <strong>de</strong> procesamento máis<br />

axeitados para manexar dita información, permitindo ó mesmo tempo o<br />

protagonismo do alumno-usuario <strong>de</strong> xeito que se vaia convertendo nun ser<br />

autónomo.<br />

Facili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> entra<strong>da</strong> e reinicio<br />

Afacili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> to<strong>da</strong> aplicación é un punto moi importante, máis aín<strong>da</strong><br />

cando o usuario é un neno. Empréganse as iconas, teclas rápi<strong>da</strong>s, etc. máis<br />

comúns. O menú <strong>de</strong> entra<strong>da</strong> e saí<strong>da</strong> estará accesible <strong>de</strong>s<strong>de</strong> calquera punto <strong>da</strong><br />

aplicación.<br />

Deseño gráfico axeitado<br />

Avisión externa dunha aplicación é a responsable <strong>de</strong> captar a atención nun<br />

primeiro momento e <strong>de</strong> transmitir os coñecementos propostos.<br />

Todos os aspectos do <strong>de</strong>seño foron estudiados polo miúdo polo equipo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>seño, e supervisado polo equipo <strong>de</strong> formación: tamaño <strong>de</strong> letra, cores, tipo <strong>de</strong><br />

ilustración e animación, efectos sonoros, música, etc.<br />

Ólongo <strong>de</strong>ste curso escolar empezarase a utilizar nas escolas <strong>da</strong> comarca <strong>de</strong><br />

Santiago o Misterio <strong>da</strong>s sete pezas. O Servicio <strong>de</strong> Normalización Lingüística do<br />

Concello <strong>de</strong> Santiago en colaboración coa nosa empresa imaxin|software está a<br />

realizar enquisas avaliativas en diferentes centros educativos contemplando<br />

aspectos relativos ó ámbito docente, alumnado, cali<strong>da</strong><strong>de</strong> técnica, idonei<strong>da</strong><strong>de</strong>...<br />

para facer unha valoración final do impacto lingüístico e educativo <strong>de</strong>sta<br />

aplicación no ámbito escolar, permitíndonos con estes <strong>da</strong>tos a mellora <strong>de</strong><br />

accións normalizadoras futuras.<br />

— 628 —


A lingua checa como lingua e cultura estranxeira. Enfoque<br />

pluridisciplinario<br />

Kateina Vlasáková<br />

Instituto <strong>de</strong> Idiomas <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />

Estimados colegas, benqueridos amigos:<br />

Antes <strong>de</strong> inscribirme na presente conferencia internacional, dubi<strong>de</strong>i sobre a<br />

conveniencia <strong>de</strong> participar cunha comunicación centra<strong>da</strong> na problemática <strong>da</strong><br />

lingua checa, xa que os seus falantes posúen un estado propio. Pero non sempre<br />

foi así. Lembrémo-la situación no imperio austrohúngaro ou a convivencia dos<br />

checos, eslovacos e distintas minorías na Primeira República checoslovaca<br />

crea<strong>da</strong> ó termo <strong>da</strong> Primeira Guerra Mundial no ano 1918. A<strong>de</strong>mais, na Europa<br />

que se está construíndo actualmente, tó<strong>da</strong>las linguas convivirán nun amplo<br />

marco común. Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, o checo, o galego e o <strong>da</strong>nés, por<br />

exemplo, sempre terán máis aspectos coinci<strong>de</strong>ntes cós diferenciadores que se<br />

lles po<strong>de</strong>n adxudicar por vías administrativas.<br />

Os falantes <strong>de</strong> checo no mundo<br />

A lingua checa é fala<strong>da</strong> por, aproxima<strong>da</strong>mente, <strong>de</strong>z millóns <strong>de</strong> habitantes na<br />

República Checa e por máis dun millón <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ntes checos noutros países do<br />

mundo (en Eslovaquia, Austria, Alemaña, Polonia, Hungría, etc.). A<br />

comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> checa máis gran<strong>de</strong> atópase nos Estados Unidos <strong>de</strong> América, on<strong>de</strong><br />

se asentou nos principios do século XVII e on<strong>de</strong> conta, segundo as testemuñas<br />

<strong>da</strong> época, con moi boa reputación. En 1642, por exemplo, Jan Amos Komenský<br />

(Comenius 115 ) foi proposto oficialmente para o cargo <strong>de</strong> rector <strong>da</strong> universi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> Harvard.<br />

A docencia <strong>de</strong> checo no estranxeiro<br />

Segundo os últimos <strong>da</strong>tos do Ministerio <strong>de</strong> Educación, Xuventu<strong>de</strong> e Deportes<br />

<strong>da</strong> República Checa, existen corenta lectorados oficiais situados en<br />

universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> vinte países estranxeiros. Non soamente a distancia xeográfica<br />

entre o reino <strong>de</strong> España e a República Checa, senón diversos factores sociopolíticos<br />

motivaron a escasa implantación <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> lingua checa nas<br />

universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong>s <strong>de</strong>zasete comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autónomas españolas. Mentres que en<br />

países como Alemaña, Austria, Inglaterra pero tamén Italia e Francia se<br />

fun<strong>da</strong>ron no transcurso do século pasado unha media <strong>de</strong> catro lectorados <strong>de</strong><br />

lingua checa por país, os acordos oficiais entre as institucións e universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

115<br />

Comenius – nome latinizado <strong>de</strong> Jan Amos Komenský (1592-1670), humanista, filósofo e<br />

pe<strong>da</strong>gogo checo.<br />

— 629 —


Kateina Vlasáková<br />

checas e españolas tiveron que agar<strong>da</strong>r ata os anos noventa, unha vez<br />

transcorri<strong>da</strong> a revolución <strong>de</strong> veludo e a caí<strong>da</strong> do muro <strong>de</strong> Berlín. Deste xeito, os<br />

primeiros profesores que partiron dun país cunha <strong>de</strong>mocracia recente,<br />

comezaron a impartir clases <strong>de</strong> checo nas universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Zaragoza, Alcalá <strong>de</strong><br />

Henares e Grana<strong>da</strong>. Esta última é a única universi<strong>da</strong><strong>de</strong> española que o segue<br />

ofrecendo <strong>de</strong> forma continua, xunto coa universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />

Compostela en <strong>Galicia</strong>.<br />

Con todo o dito é <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar que o Instituto <strong>de</strong> Idiomas <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Santiago foi pioneiro en introduci-la docencia <strong>da</strong> lingua checa no territorio<br />

español xa no ano 1988.<br />

A lingua e cultura checa no contexto do Instituto <strong>de</strong> Idiomas <strong>da</strong><br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />

O Instituto <strong>de</strong> Idiomas <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela xa<br />

cumpriu máis <strong>de</strong> vintecinco anos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a súa fun<strong>da</strong>ción. É un centro <strong>de</strong> ensino<br />

<strong>de</strong> diferentes linguas mo<strong>de</strong>rnas (alemán, árabe, <strong>da</strong>nés, castelán para<br />

estranxeiros, francés, inglés, italiano, ruso, xaponés e checo). As clases <strong>de</strong><br />

tó<strong>da</strong>las linguas, menos castelán, están organiza<strong>da</strong>s en cursos <strong>de</strong> oitenta horas<br />

por ano académico, to<strong>da</strong>s enfoca<strong>da</strong>s cara ó logro dun dominio <strong>de</strong>stas, tanto na<br />

súa vertente oral coma escrita. Os cursos diríxense, en principio, ós membros <strong>da</strong><br />

comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> universitaria, pero neles po<strong>de</strong>n matricularse igualmente to<strong>da</strong>s<br />

aquelas persoas alleas á universi<strong>da</strong><strong>de</strong> que teñan cumpridos os 16 anos e que<br />

teñan interese no coñecemento <strong>de</strong> novas linguas. Os alumnos apren<strong>de</strong>n en<br />

cursos reducidos cun máximo <strong>de</strong> vinte estudiantes por clase, e cunha media en<br />

checo <strong>de</strong> <strong>de</strong>z persoas. Nos cursos prímase a utilización e o dominio práctico <strong>da</strong><br />

lingua fronte a un coñecemento puramente teórico. As clases <strong>de</strong>senvólvense coa<br />

incorporación <strong>de</strong> medios audiovisuais coma é o ví<strong>de</strong>o ou o laboratorio <strong>de</strong><br />

idiomas e as aulas <strong>de</strong> informática. Á parte <strong>de</strong> lles proporcionar titorías<br />

individualiza<strong>da</strong>s ós alumnos, o INID abriu o centro <strong>de</strong> autoaprendizaxe para os<br />

estudiantes <strong>de</strong> inglés, proximamente francés e checo. Tamén é un dos centros<br />

examinadores dos exames TOEFL e o TSE, dos exames <strong>de</strong> Goethe institut, e <strong>de</strong><br />

Diplomas básico e superior <strong>de</strong> español como lingua estranxeira (DELE).<br />

O concepto docente <strong>de</strong> lingua checa. O enfoque pluridisciplinario<br />

¿A que nos referimos cando falamos do ensino dun idioma? Ó <strong>de</strong>fini-lo<br />

concepto docente dunha lingua, <strong>de</strong>beriamos ter en conta que este non é<br />

soamente un abstracto sistema <strong>de</strong> regras e conceptos que serven <strong>de</strong> instrumento<br />

<strong>de</strong> comunicación nunha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>. Po<strong>de</strong>mos dicir que ca<strong>da</strong> idioma representa<br />

un certo enfoque <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, <strong>da</strong> riqueza <strong>da</strong> mente e, polo tanto, <strong>da</strong> creativi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

intelectual, artística ou artesá dos seus portadores e dos seus antepasados, unha<br />

manifestación <strong>de</strong> variados mo<strong>de</strong>los <strong>da</strong> existencia en circunstancias varia<strong>da</strong>s.<br />

— 630 —


A lingua checa como lingua e cultura estranxeira. Enfoque pluridisciplinario<br />

Non hai dúbi<strong>da</strong> <strong>de</strong> que é moi distinto se contribuímos a transmitir todos estes<br />

conceptos reunidos baixo a <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> lingua a unha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> que a<br />

usa como lingua materna ou a unha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> que a apren<strong>de</strong> como unha<br />

lingua estranxeira. É diferente ensina-lo húngaro en Hungría ou en Portugal. No<br />

segundo caso, a contextualización e a documentación que se <strong>de</strong>be proporcionar<br />

terá que ser moito máis extensa e explícita.<br />

Cando falamos <strong>de</strong> aprendizaxe <strong>da</strong>s linguas estranxeiras, xeralmente<br />

pensamos nas máis estendi<strong>da</strong>s, naquelas cun maior número <strong>de</strong> falantes. Á parte<br />

do inglés, unha lingua que pronto será fala<strong>da</strong> como primeira ou segun<strong>da</strong> por tres<br />

quintas partes <strong>da</strong> poboación do planeta, as estatísticas sobre o uso <strong>da</strong>s linguas en<br />

Europa tamén son claras ó respecto dos falantes <strong>de</strong> francés, alemán ou castelán.<br />

A reali<strong>da</strong><strong>de</strong> dos respectivos países, os froitos <strong>da</strong> creativi<strong>da</strong><strong>de</strong> dos seus habitantes<br />

rodéannos incluso antes <strong>de</strong> que empezamos a asimila-la nosa lingua materna.<br />

Na vi<strong>da</strong> diaria, transmítense a través <strong>da</strong> arte, <strong>da</strong> ciencia, <strong>da</strong>s clases <strong>de</strong> historia,<br />

<strong>da</strong> literatura, dos programas <strong>de</strong> televisión, do cine, <strong>da</strong> música, <strong>da</strong> mo<strong>da</strong>, dos<br />

productos gastronómicos, dos contactos humanos... Todo isto fainos apren<strong>de</strong>r<br />

inconscientemente moito do mesmo, que máis tar<strong>de</strong> repasaremos na clase <strong>de</strong><br />

lingua.<br />

Den<strong>de</strong> esta perspectiva, o ensino <strong>da</strong>s linguas con poucos falantes ten que<br />

suplir moitas facetas que no caso <strong>da</strong>s maioritarias que<strong>da</strong>n cubertas por outros<br />

medios, como sinalabamos antes. Sen embargo, en ocasións, tamén unha lingua<br />

amplamente coñeci<strong>da</strong> nunha zona do planeta po<strong>de</strong> converterse en estraña e<br />

“minoritaria”, se se ensina noutras partes do mundo (xaponés en <strong>Galicia</strong>).<br />

Aín<strong>da</strong> que vivimos na época <strong>da</strong> expansión do coñecemento na chama<strong>da</strong> “era<br />

<strong>da</strong> revolución informática”, cando é ca<strong>da</strong> vez máis doado atopar inespera<strong>da</strong>s<br />

canti<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> información en internet, cando os satélites nos achegan reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

ata hai pouco inimaxinables <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrir, cremos que as linguas con poucos<br />

falantes sempre esixirán unha aproximación máis completa e varia<strong>da</strong>.<br />

Ó <strong>de</strong>fini-lo concepto docente dunha lingua pouco coñeci<strong>da</strong> nunha<br />

comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>, cremos que o enfoque máis axeitado é o enfoque<br />

pluridisciplinario. A natureza pluridisciplinaria po<strong>de</strong> reflectirse no proxecto<br />

docente, o cal <strong>de</strong>bería, segundo a nosa opinión, vertebrarse arredor <strong>de</strong>, polo<br />

menos, cinco materias básicas: (1) a lingua como transmisión e fixación dun<br />

<strong>de</strong>terminado sistema lingüístico e o seu funcionamento dirixido á comunicación,<br />

(2) a literatura, (3) a cultura, (4) a historia e (5) a actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Ensino e aprendizaxe <strong>da</strong> lingua e <strong>da</strong> cultura checa na aula, fóra <strong>da</strong> aula e<br />

no centro <strong>de</strong> recursos. Proxectos<br />

Tendo en conta todo o exposto, a metodoloxía do ensino <strong>de</strong> lingua checa<br />

como lingua e cultura estranxeira no Instituto <strong>de</strong> Idiomas <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Santiago <strong>de</strong> Compostela baséase, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> os seus comezos, nun enfoque<br />

— 631 —


Kateina Vlasáková<br />

amplamente vertebrado. Por falta <strong>de</strong> espacio non analizaremos con <strong>de</strong>talle<br />

tódolos aspectos metodolóxicos do aprendizaxe e ensino <strong>de</strong>sta lingua flexiva<br />

indoeuropea eslava occi<strong>de</strong>ntal, senón as vertentes que tradicionalmente non<br />

cabían no concepto <strong>de</strong> docencia dun idioma.<br />

A inicial falta <strong>de</strong> información sobre os aspectos socioculturais <strong>da</strong> nación<br />

checa sálvase unha vez restablecido o sistema <strong>de</strong>mocrático nese país no ano<br />

1990. As institucións pertinentes empezan a apoia-la consoli<strong>da</strong>ción <strong>da</strong> lingua e<br />

<strong>da</strong> cultura checa como unha <strong>da</strong>s materias cursa<strong>da</strong>s no Instituto <strong>de</strong> Idiomas <strong>da</strong><br />

USC. Conxuntamente coa embaixa<strong>da</strong> <strong>da</strong> República Checa en Madrid, a<br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago achega a actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> checa á comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> universitaria<br />

realizando exposicións como A fotografía checa dos anos 90; a<br />

Fun<strong>da</strong>ción Granell acolle a Exposición sobre a vi<strong>da</strong> e a obra do escritor checo<br />

en lingua alemana Franz Kafka; o vicerrectorado <strong>de</strong> Extensión Cultural <strong>da</strong> USC<br />

organiza o Ciclo <strong>de</strong> cine checo dos 80 e, ininterrompi<strong>da</strong>mente, o <strong>de</strong>partamento<br />

<strong>de</strong> checo recibe <strong>da</strong> Embaixa<strong>da</strong> e do Ministerio <strong>de</strong> Educación, Xuventu<strong>de</strong> e<br />

Deportes <strong>da</strong> República Checa en Praga envíos <strong>de</strong> variado material (revistas,<br />

ví<strong>de</strong>os, boletíns informativos, periódicos, CD, CD-ROM) sobre distintos<br />

aspectos culturais <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> na República Checa no pasado e na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>. Iso<br />

permite organizar sesións cinematográficas anuais <strong>de</strong>ntro do marco <strong>da</strong><br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong> docente e extradocente do propio <strong>de</strong>partamento.<br />

Baseándonos no suposto <strong>de</strong> que o estudio exitoso <strong>de</strong> calquera idioma require<br />

tamén a intensa práctica <strong>da</strong>s catro <strong>de</strong>strezas que compren<strong>de</strong>n a escoita, a fala, a<br />

lectura e a re<strong>da</strong>cción xunto co estudio <strong>de</strong> vocabulario e <strong>da</strong> gramática, e para<br />

conseguir este obxectivo, perseguímo-la máxima participación dos alumnos na<br />

clase e fóra <strong>de</strong>la. De acordo co interese e coa motivación dos alumnos, baixo a<br />

coordinación <strong>da</strong> profesora, particípase en activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s extraacadémicas<br />

(homenaxe a F. García Lorca, con traducción e lectura <strong>da</strong>s súas poesías en<br />

checo) e trabállase en varios proxectos: a alumna María Vi<strong>da</strong>l Abad traduciu do<br />

checo ó galego o conto A toupiña na ci<strong>da</strong><strong>de</strong>, do coñecido artista checo Z<strong>de</strong>nk<br />

Mile; Silvia Riesgo Rama traduciu varios contos tradicionais checos ó castelán.<br />

O proxecto máis extenso é a traducción dun libro <strong>de</strong> contos humorísticos<br />

titulado Sto poví<strong>de</strong>k, aneb nesplnný plán – Cen contos, ou sexa, un plan<br />

incumprido do autor praguense Jií Suchý, traducido do checo ó galego e ó<br />

castelán. Trátase <strong>da</strong> primeira traducción dun texto literario do checo ó galego.<br />

Nela participaron máis <strong>de</strong> <strong>de</strong>z membros <strong>de</strong> tres xeracións distintas <strong>de</strong><br />

estudiantes <strong>de</strong> checo do INID <strong>da</strong> USC. A traducción foi remata<strong>da</strong> no ano 1997 e<br />

publica<strong>da</strong> na versión bilingüe checo-galego pola Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />

Compostela, Instituto <strong>de</strong> Idiomas e Servicio <strong>de</strong> Normalización Lingüística <strong>da</strong><br />

USC, coa subvención <strong>da</strong> Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación universitaria<br />

<strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística no ano 2000.<br />

— 632 —


A lingua checa como lingua e cultura estranxeira. Enfoque pluridisciplinario<br />

No ano seguinte, formáronse grupos mixtos <strong>de</strong> estudiantes checos do programa<br />

europeo Erasmus e galegos, establecendo o intercambio lingüístico. Conxuntamente<br />

traduciron a poesía <strong>de</strong> Rafa Villar do galego ó checo.<br />

Participando nos proxectos, os alumnos teñen a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> empregar e<br />

<strong>de</strong> practica-los seus coñecementos no mesmo proceso <strong>de</strong> aprendizaxe, que se<br />

acelera consi<strong>de</strong>rablemente. Dado que non abon<strong>da</strong>n os materiais <strong>de</strong>stinados ós<br />

hispanofalantes ou galegofalantes que estudian a lingua checa, gracias ó traballo<br />

dos nosos alumnos, o <strong>de</strong>partamento posúe ca<strong>da</strong> vez máis variado material para o<br />

uso dos estudiantes.<br />

Ófinal do curso pasado o <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> lingua e cultura checa presentou o<br />

proxecto titulado Recursos na web para os estudiantes galegos/españois <strong>de</strong><br />

lingua e cultura checa do INID <strong>da</strong> USC, que foi aprobado para o presente curso<br />

no marco <strong>da</strong> convocatoria <strong>de</strong> proxectos <strong>de</strong> innovación educativa e <strong>de</strong><br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> PAS <strong>da</strong> USC. Este proxecto céntrase na<br />

elaboración <strong>de</strong> materiais con axu<strong>da</strong> <strong>da</strong>s novas tecnoloxías. En internet existen<br />

algúns recursos <strong>de</strong> apoio para a aprendizaxe <strong>de</strong> checo pero non son plenamente<br />

satisfactorios, xa que teñen en conta sobre todo os falantes en inglés. Pese á<br />

clara necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> e ó interese dos alumnos, o seu reducido número en<br />

comparación con outras linguas máis <strong>de</strong>man<strong>da</strong><strong>da</strong>s obstaculiza a publicación<br />

comercial <strong>de</strong> materiais <strong>de</strong>dicados ó ensino dunha lingua con características do<br />

checo. Por este motivo, consi<strong>de</strong>rámo-la posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> facilita-lo acceso a<br />

algúns materiais <strong>de</strong> apoio para a aprendizaxe <strong>de</strong>sta lingua a través <strong>de</strong> internet<br />

como unha excelente opción. Con este proxecto, tamén se persegue motiva-los<br />

alumnos para que sigan implicándose no <strong>de</strong>senvolvemento dos materiais útiles e<br />

estimulantes, así como brindárlle-la oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> aplica-los seus<br />

coñecementos en proxectos concretos, como no caso <strong>da</strong>s traduccións.<br />

Paralelamente, esperamos promove-la aprendizaxe <strong>da</strong> lingua checa como unha<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong> agra<strong>da</strong>ble e participativa. Da<strong>da</strong> a versatili<strong>da</strong><strong>de</strong> e a accesibili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

xeral dos materiais introducidos en internet, con este proxecto, mediante a<br />

creación dos materiais bilingües, tamén preten<strong>de</strong>mos promove-lo galego e o<br />

castelán entre os checofalantes.<br />

E para non pecharse no marco <strong>da</strong> propia sección, iniciouse o proxecto<br />

<strong>de</strong>nominado Breve guía <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela para turistas checofalantes,<br />

que ten como obxectivo paliar no mercado a enorme escaseza <strong>de</strong> guías en checo<br />

actualiza<strong>da</strong>s sobre esta ci<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />

Tódolos proxectos dos que falabamos ata agora, dunha forma ou doutra,<br />

perseguen potencia-lo emprego dos recursos didácticos que propicien unha<br />

ensinanza máis activa e motivadora, aín<strong>da</strong> que, nunha gran medi<strong>da</strong>, dirixi<strong>da</strong> e<br />

coordina<strong>da</strong> polo profesor.<br />

O último proxecto do que falaremos é a creación dun espacio <strong>de</strong><br />

autoaprendizaxe no centro <strong>de</strong> recursos do INID <strong>da</strong> USC. Os principais<br />

— 633 —


Kateina Vlasáková<br />

obxectivos <strong>de</strong>ste proxecto son: reuni-los materiais idóneos, crea-las rutas para<br />

acce<strong>de</strong>r a eles e explotalos e anima-los alumnos a seren in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes.<br />

Pretén<strong>de</strong>se conseguir que os alumnos tomen <strong>de</strong>cisións sobre a súa aprendizaxe,<br />

basea<strong>da</strong>s nos seus propios intereses e necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, que eles mesmos avalíen as<br />

tarefas realiza<strong>da</strong>s e que planifiquen as súas visitas ó centro. O <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong><br />

inglés do INID <strong>da</strong> USC superou moi satisfactoriamente a fase piloto que<br />

transcorreu no curso académico 2000/2001.<br />

No presente curso, o <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> lingua e cultura checa no marco do<br />

proxecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>seño <strong>de</strong> recursos na web para os estudiantes <strong>de</strong> checo e o<br />

<strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> francés están preparando a súa incorporación neste. Mentres<br />

que as metas <strong>da</strong> gran maioría <strong>de</strong> alumnos <strong>de</strong> inglés e <strong>de</strong> francés están<br />

relaciona<strong>da</strong>s coa aceleración <strong>da</strong> súa aprendizaxe do idioma na súa vertente<br />

lingüística, os estudiantes <strong>de</strong> lingua e cultura checa terán máis posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

profun<strong>da</strong>r tamén noutras facetas do seu estudio que doutro xeito atoparían só<br />

navegando por internet, xa que fóra <strong>de</strong>ste medio, moitas veces existen serias<br />

dificulta<strong>de</strong>s para atopar información relativa ás nacións pequenas e ás súas<br />

linguas.<br />

Estamos convencidos <strong>de</strong> que a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> incorporarse nun centro <strong>de</strong><br />

recursos redun<strong>de</strong> en beneficio dos estudiantes <strong>de</strong> calquera lingua, e <strong>da</strong>s<br />

minoritarias en primeiro lugar. As persoas interesa<strong>da</strong>s no seu estudio nunca<br />

atoparán tantos cursos como os que se organizan para a aprendizaxe <strong>de</strong> linguas<br />

máis estendi<strong>da</strong>s. Un centro <strong>de</strong> recursos ben organizado e dotado <strong>de</strong> medios,<br />

po<strong>de</strong> satisfacer plenamente os usuarios con necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e hábitos <strong>de</strong> estudiar<br />

moi diferentes. Outro gran<strong>de</strong> avance represéntao o feito <strong>de</strong> que o alumno asume<br />

a responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> polos seus propios progresos. O profesor-titor diagnosticará<br />

as carencias e axu<strong>da</strong>ralle ó usuario a atopa-las formas <strong>de</strong> estudiar e os materiais<br />

máis axeitados segundo ca<strong>da</strong> caso, pero non tomará <strong>de</strong>cisións polo alumno.<br />

¿Merece a pena estudia-las linguas minoritarias? ¿Quen as apren<strong>de</strong>?<br />

Segundo os <strong>da</strong>tos <strong>da</strong> Comisión Europea, case a meta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Europa é bilingüe.<br />

Nos estados membros <strong>da</strong> unión un 91% <strong>de</strong> alumnos apren<strong>de</strong>n inglés, un 34%<br />

francés, 15% alemán e un 10% castelán. ¿Quen apren<strong>de</strong> as linguas menos<br />

estendi<strong>da</strong>s e por que? ¿Non é unha per<strong>da</strong> <strong>de</strong> tempo?<br />

Os checos teñen un dito popular que di: “Cantas linguas saibas, tantas veces<br />

es home”. George Steiner 116 , na recente entrega dos Premios Príncipe <strong>de</strong><br />

Asturias afirmou: “Non hai ningunha lingua pequena... Apren<strong>de</strong>r un idioma, lelos<br />

seus clásicos, contribuír á súa supervivencia, anque sexa en mo<strong>de</strong>sta medi<strong>da</strong>,<br />

é ser máis ca un mesmo”.<br />

116 George Steiner (1930), escritor suízo<br />

— 634 —


A lingua checa como lingua e cultura estranxeira. Enfoque pluridisciplinario<br />

É evi<strong>de</strong>nte que as linguas maioritarias cumpren mellor a función <strong>de</strong><br />

instrumento <strong>de</strong> comunicación internacional xa que os seus falantes teñen<br />

estatisticamente máis probabili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> atopar outro interlocutor. Pero quen<br />

busca algo máis, sen ter que renunciar á aprendizaxe <strong>da</strong>s linguas amplamente<br />

ensina<strong>da</strong>s, recomen<strong>da</strong>ríalle empezar a estudiar unha lingua menos estendi<strong>da</strong>. É<br />

ben certo que non todos temos esa curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> intelectual innata <strong>de</strong> explora-lo<br />

<strong>de</strong>scoñecido, o talento ou unha predisposición ó traballo que caracteriza os<br />

estudiantes <strong>de</strong>ste tipo <strong>de</strong> linguas. Pero é <strong>de</strong> supoñer que en igual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

condicións un candi<strong>da</strong>to que po<strong>de</strong> <strong>de</strong>mostra-lo seu coñecemento combinado co<br />

dominio <strong>da</strong>s linguas maioritarias verase favorecido nunha oposición para un<br />

<strong>de</strong>terminado posto <strong>de</strong> traballo. Especialmente, nos postos que requiren xente<br />

ben dota<strong>da</strong> intelectualmente, como afirma Merce<strong>de</strong>s Brea: “Está comezando a<br />

ser unha evi<strong>de</strong>ncia en moitos países avanzados que unha boa formación<br />

humanística, uni<strong>da</strong> ó dominio <strong>de</strong> máis dun idioma, e ó coñecemento <strong>da</strong>s novas<br />

tecnoloxías, capacita perfectamente para <strong>de</strong>sempeñar postos <strong>de</strong> traballo <strong>de</strong> todo<br />

tipo, especialmente postos <strong>de</strong> responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> que requiran unha boa axili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

mental e unha boa capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> reacción ante calquera circunstancia, así como<br />

unha boa aptitu<strong>de</strong> para as relacións públicas 117 ”.<br />

As perspectivas do ensino <strong>de</strong> checo como lingua e cultura estranxeira en<br />

<strong>Galicia</strong><br />

A lingua checa converteuse a través dos séculos nun idioma enormemente<br />

rico, capaz <strong>de</strong> expresar unha chea <strong>de</strong> matices estilísticos dos enunciados orais<br />

ou escritos en prosa ou en versos. En checo están escritos os poemas <strong>de</strong> Jaroslav<br />

Seifert, premio Nobel <strong>de</strong> literatura no ano 1984, as agu<strong>da</strong>s reflexións e obras <strong>de</strong><br />

teatro <strong>de</strong> Václav Havel, as primeiras novelas <strong>de</strong> Milan Kun<strong>de</strong>ra, Bohumil<br />

Hrabal, contos e dramas <strong>de</strong> Karel apek e As aventuras do valoroso sol<strong>da</strong>do<br />

Xveik <strong>de</strong> Jaroslav Hašek, entre outros.<br />

A lingua checa será, en breve, o idioma dun dos estados membros <strong>da</strong> Unión<br />

Europea. Pó<strong>de</strong>se observar cómo nos últimos anos se intensifican os contactos<br />

académicos, culturais, empresarias e turísticos entre <strong>Galicia</strong> e a República<br />

Checa. Concretamente, a mobili<strong>da</strong><strong>de</strong> entre estudiantes <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Santiago <strong>de</strong> Compostela e <strong>de</strong> dúas universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s checas: a Universi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

Carolina (Karlova univerzita) <strong>de</strong> Praga e Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Masaryk<br />

(Masarykova univerzita) en Brno, coas que se asinou o convenio Sócrates<br />

Erasmus, subiron case 600% <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hai un ano. O interese por esta materia entre<br />

os estudiantes santiagueses consolidouse ata tal punto, que nos últimos catro<br />

anos superan en número <strong>de</strong> matriculados as linguas como o ruso, xaponés,<br />

<strong>da</strong>nés ou árabe. O presente curso ten 29 alumnos matriculados en tres niveis,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> o nivel elemental ata o nivel medio. É <strong>de</strong> prever que as razóns que<br />

117 Merce<strong>de</strong>s Brea é <strong>de</strong>cana <strong>da</strong> Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Filoloxía <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />

— 635 —


Kateina Vlasáková<br />

motivan ós estudiantes para escolle-la lingua checa como unha materia <strong>de</strong> libre<br />

configuración non cambiarán nin a medio nin a longo prazo.<br />

O noso <strong>de</strong>partamento está preparado para asumi-la responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> que se<br />

lle presenta e para lles ofrecer a tódolos interesados, tanto a oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

adquirir unha nova competencia comunicativa satisfacendo así as necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

reais <strong>de</strong>riva<strong>da</strong>s <strong>da</strong> previsible relación internacional cos habitantes <strong>da</strong> República<br />

Checa, como posibilita-lo enriquecemento humano que proporciona unha<br />

aprendizaxe multicultural nova. Outro dos principais obxectivos está relacionado<br />

coa elaboración dos proxectos, que teñen como misión involucra-lo estudiante<br />

no proceso <strong>de</strong> aprendizaxe creativo, participativo e brin<strong>da</strong>rlle a<br />

oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> aplica-los coñecementos adquiridos en tarefas que traspasan o<br />

marco do propio ensino. Paralelamente, espérase conseguir unha maior concienciación<br />

xeral ó respecto dos beneficios persoais e profesionais <strong>de</strong>rivados <strong>da</strong><br />

aprendizaxe <strong>de</strong> calquera lingua estranxeira, tamén coa axu<strong>da</strong> complementaria<br />

<strong>da</strong>s novas tecnoloxías.<br />

Estimados colegas, benqueridos amigos, agradézolles moito a súa paciencia.<br />

Permítanme <strong>de</strong>spedirme co lema parafraseado do Ano Europeo <strong>da</strong>s Linguas<br />

2001:<br />

As linguas abren as portas, e ti, ábrete a elas.<br />

Moitas gracias.<br />

Referencias bibliográficas<br />

Brea, M. (2001): “As filoloxías”. La Voz <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>,5/2/2001.<br />

mejrková, S.-Daneš, Fr. / Kraus, J. / Svobodová, I. (1996): eština, jak ji<br />

znáte a neznáte. Praga: Aca<strong>de</strong>mia.<br />

Hrdlika, M. (1998): “Quelques mots sur la langue tchèque”. La revue générale,<br />

8-9.<br />

Steiner, G. (2001): “No hay lengua pequeña”. El País, 27/10/2001.<br />

Suchý, J. (2000): Cen contos, ou sexa, un plan incumprido. Santiago <strong>de</strong><br />

Compostela: Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />

— 636 —


OBRADOIROS


Los centros <strong>de</strong> autoaprendizaje: un diseño para el<br />

aprendizaje <strong>de</strong> la lengua<br />

Montserrat Gimeno i Vi<strong>da</strong>l<br />

Generali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Cataluña. Dirección General <strong>de</strong> Política Lingüística<br />

montserratgv@correu.gencat.es<br />

0. Introducción<br />

Los cambios acelerados <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d actual y la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> aumentar la<br />

cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los productos instan al individuo a adquirir nuevos conocimientos y<br />

<strong>de</strong>strezas en muy poco tiempo. En la búsque<strong>da</strong> <strong>de</strong> nuevas formas <strong>de</strong> aprendizaje,<br />

el autoaprendizaje y la autonomía <strong>de</strong>l aprendiz adquieren una gran importancia<br />

en el área <strong>de</strong> los adultos.<br />

Un adulto acumula una experiencia que le hace ser competente en las<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que realiza. Sabe, conoce, <strong>da</strong> soluciones a las situaciones reales,<br />

muestra interés por su entorno y participa y se relaciona con él. Su proceso <strong>de</strong><br />

aprendizaje es más rápido y coordinado y las estrategias se utilizan <strong>de</strong> manera<br />

más automática y eficaz si las situaciones en que se encuentra el aprendiz están<br />

relaciona<strong>da</strong>s <strong>de</strong> alguna manera con sus intereses.<br />

En nuestro entorno enten<strong>de</strong>mos por aprendizaje un proceso mediante el cual<br />

una persona es capaz <strong>de</strong> adquirir habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s prácticas, <strong>de</strong> incorporar contenidos<br />

informativos o <strong>de</strong> adoptar nuevas estrategias <strong>de</strong> conocimiento y <strong>de</strong> acción para<br />

po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>sarrollar las diferentes activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> la vi<strong>da</strong>. Si este aprendizaje se<br />

realiza sin la ayu<strong>da</strong> directa <strong>de</strong> un docente le llamaremos autoaprendizaje y si es<br />

una persona capaz <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones responsables sobre su aprendizaje,<br />

diremos que es una persona autónoma in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> la forma <strong>de</strong><br />

aprendizaje que haya escogido.<br />

Si nos centramos en el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua nos <strong>da</strong>mos cuenta <strong>de</strong> la<br />

importancia <strong>de</strong> la materia. La lengua es nuestro medio <strong>de</strong> comunicación y nos<br />

permite <strong>da</strong>r y recibir información, pensar, relacionarnos, comunicarnos… La<br />

lengua es la llave que abre la puerta al <strong>de</strong>sarrollo intelectual, cultural y social.<br />

La creciente movili<strong>da</strong>d internacional permite <strong>da</strong>rnos cuenta <strong>de</strong> la importancia<br />

<strong>de</strong> la comunicación entre los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos <strong>de</strong> una Europa multilingüe y<br />

multicultural y como consecuencia <strong>de</strong> la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r lenguas.<br />

Conocer lenguas, disponer <strong>de</strong> unos recursos lingüísticos amplios será, por<br />

tanto, ca<strong>da</strong> vez más un factor <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> integración y <strong>de</strong> promoción en la<br />

socie<strong>da</strong>d actual.<br />

La relación entre estos tres elementos lengua, aprendizaje y adultos son el<br />

punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> <strong>de</strong> nuestro trabajo.<br />

— 639 —


Montserrat Gimeno i Vi<strong>da</strong>l<br />

1. Los centros <strong>de</strong> autoaprendizaje <strong>de</strong> catalán<br />

La Dirección General <strong>de</strong> Política Lingüística (DGPL) adscrita al<br />

Departamento <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> la Generali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Cataluña es la encarga<strong>da</strong> <strong>de</strong><br />

promover la extensión <strong>de</strong>l conocimiento y <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> la lengua en las personas<br />

adultas.<br />

Des<strong>de</strong> el Gabinete <strong>de</strong> Didáctica <strong>de</strong> la DGPL se diseñó un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

formación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el autoaprendizaje para facilitar el acceso al conocimiento <strong>de</strong>l<br />

catalán a to<strong>da</strong>s las personas adultas que por diferentes razones no podían asistir<br />

a cursos presenciales.<br />

El marco metodológico es el Currículum <strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong> catalán para<br />

adultos basado en los enfoques comunicativos como procesos didácticos<br />

centrados en las habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas y la comunicación y en la promoción<br />

<strong>de</strong> la autonomía <strong>de</strong>l aprendiz. En él se proponen nuevas mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

aprendizaje <strong>de</strong> la lengua como son los cursos a distancia, los centros <strong>de</strong><br />

autoaprendizaje, las nuevas tecnologías y la formación lingüística en ámbitos<br />

específicos.<br />

En el año 1985 en las Jorna<strong>da</strong>s <strong>de</strong> Didáctica para profesores <strong>de</strong> catalán para<br />

adultos y como resultado <strong>de</strong>l curso impartido por el profesor John McDowell<br />

sobre autonomía <strong>de</strong>l aprendiz y autoaprendizaje se inician, <strong>de</strong> manera<br />

sistemática, los estudios sobre los procesos <strong>de</strong> autoaprendizaje y sobre los<br />

centros <strong>de</strong>stinados a la enseñanza <strong>de</strong> lenguas que utilizan sistemas <strong>de</strong><br />

autoaprendizaje.<br />

El objetivo <strong>de</strong> este proyecto es diseñar un espacio don<strong>de</strong> situar un sistema <strong>de</strong><br />

autoaprendizaje con autonomía dotado <strong>de</strong> materiales y recursos or<strong>de</strong>nados y<br />

clasificados que faciliten al usuario el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua y le ayu<strong>de</strong>n a<br />

<strong>de</strong>sarrollar su autonomía.<br />

1.1. Los <strong>de</strong>stinatarios<br />

Los <strong>de</strong>stinatarios son personas adultas que necesitan apren<strong>de</strong>r lengua y:<br />

No tienen un horario fijo<br />

Quieren ir a su ritmo<br />

No han encontrado un curso a<strong>da</strong>ptado a sus necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

Quieren reciclar sus conocimientos<br />

Necesitan un refuerzo<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> personas que priva<strong>da</strong>mente quieran apren<strong>de</strong>r lengua también está<br />

pensado para diferentes colectivos como estudiantes <strong>de</strong> ESO, <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria,<br />

universitarios, Erasmus, <strong>de</strong> formación ocupacional, <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> adultos,<br />

profesorado, PAS...<br />

— 640 —


Los centros <strong>de</strong> autoaprendizaje: un diseño para el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua<br />

1.2. La metodología<br />

El aprendizaje en autonomía implica que el aprendiz y el enseñante juegan un<br />

nuevo papel, en esta situación es importante saber que el cambio es tan difícil<br />

para el aprendiz como para el profesor-asesor y que hay distintos factores que<br />

intervienen en esta situación como son: la e<strong>da</strong>d, la cultura, el aumento <strong>de</strong><br />

trabajo, el cambio <strong>de</strong> roles, resistencia y miedo al cambio...<br />

En este proceso el aprendiz ha <strong>de</strong> ser capaz <strong>de</strong>:<br />

• I<strong>de</strong>ntificar sus necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

• Definir sus objetivos en términos <strong>de</strong> competencia comunicativa<br />

• Escoger los métodos, las técnicas y los materiales más a<strong>de</strong>cuados a su<br />

manera <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r<br />

• Definir su progresión <strong>de</strong> aprendizaje<br />

• Consi<strong>de</strong>rar las dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> aprendizaje<br />

• Decidir su ritmo <strong>de</strong> aprendizaje<br />

• Distribuir el tiempo según sus tareas<br />

• Autoevaluarse<br />

• Aceptar que sus necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s y sus objetivos cambian<br />

Para conseguirlo tiene a su disposición el asesor que le ayu<strong>da</strong>rá a reflexionar<br />

sobre las diferentes maneras <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r, a <strong>de</strong>scubrir sus estrategias <strong>de</strong><br />

aprendizaje y a apren<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l propio proceso <strong>de</strong> aprendizaje.<br />

En este proceso el asesor <strong>de</strong>l centro ha <strong>de</strong> ser capaz <strong>de</strong>:<br />

• Utilizar estrategias <strong>de</strong> sensibilización y <strong>de</strong> motivación<br />

• Ayu<strong>da</strong>r al aprendiz a analizar sus necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s para po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>finir sus<br />

objetivos<br />

• Informar al aprendiz sobre los materiales, las técnicas y los media que<br />

están a su disposición<br />

• Ayu<strong>da</strong>r al aprendiz a ser realista en la elección <strong>de</strong> objetivos y tareas<br />

• Animar y motivar al autoaprendiz para que continúe con su trabajo<br />

• Facilitarle o ayu<strong>da</strong>rlo a elaborar cuestionarios y materiales <strong>de</strong> evaluación<br />

• Ayu<strong>da</strong>r al aprendiz a reflexionar sobre todo el proceso<br />

Para po<strong>de</strong>r realizar su trabajo ha <strong>de</strong> tener una formación a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> que le<br />

permita reflexionar y aumentar sus conocimientos sobre el tema. Ha <strong>de</strong> adquirir<br />

habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s técnicas y pe<strong>da</strong>gógicas y ha <strong>de</strong> ser capaz <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

personales e interpersonales como escuchar y dialogar.<br />

1.3. El espacio<br />

El espacio es uno <strong>de</strong> los elementos importantes <strong>de</strong>l proyecto.<br />

Po<strong>de</strong>mos hablar <strong>de</strong> aulas, centros, espacios o rincones según sea su ubicación<br />

o sus dimensiones. Las condiciones físicas <strong>de</strong>l espacio han <strong>de</strong> permitir al<br />

usuario <strong>de</strong>sarrollar fácilmente su proceso <strong>de</strong> aprendizaje.<br />

El espacio ha <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r contener:<br />

— 641 —


Montserrat Gimeno i Vi<strong>da</strong>l<br />

Los materiales <strong>de</strong> aprendizaje<br />

Materiales <strong>de</strong> consulta: gramáticas, diccionarios...<br />

Materiales complementarios: revistas, juegos <strong>de</strong> mesa...<br />

Aparatos multimedia: ví<strong>de</strong>os, or<strong>de</strong>nadores, magnetófonos...<br />

Mobiliario: mesas, sillas, soportes diversos...<br />

Se ha <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nadores con diferentes programas <strong>de</strong> trabajo,<br />

magnetófonos, ví<strong>de</strong>os, conexión a canales <strong>de</strong> televisión...<br />

El espacio, si es posible, ha <strong>de</strong> estar dividido para po<strong>de</strong>r realizar diferentes<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s al mismo tiempo: trabajo individual o en grupo, dictados, vi<strong>de</strong>os,<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s orales...<br />

En este espacio los usuarios y el responsable han <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r moverse con<br />

facili<strong>da</strong>d y se ha calculado un mínimo <strong>de</strong> 40m2.<br />

Es importante que tenga luz natural y buena iluminación artificial.<br />

1.4. El material pe<strong>da</strong>gógico<br />

Existen diferentes clases <strong>de</strong> materiales:<br />

1.4.1. Materiales para el autoaprendizaje <strong>de</strong> la lengua<br />

Han <strong>de</strong> ser materiales autocorrectivos que tengan en cuenta las diferentes<br />

áreas <strong>de</strong> conocimiento, con muchas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, bien clasificados y <strong>de</strong> fácil<br />

acceso.<br />

El mo<strong>de</strong>lo básico <strong>de</strong>l material <strong>de</strong> trabajo es la ficha. Las fichas son <strong>de</strong>l<br />

tamaño DinA4 y se utilizan por ambas caras y en la parte superior <strong>de</strong>lantera<br />

disponen <strong>de</strong> un espacio para las etiquetas <strong>de</strong> clasificación. Pue<strong>de</strong>n estar<br />

plastifica<strong>da</strong>s o protegi<strong>da</strong>s con una fun<strong>da</strong> <strong>de</strong> plástico transparente.<br />

Los códigos <strong>de</strong> clasificación son visuales y sencillos: color (nivel), letras<br />

(tema o bloque) y números (subtema o apartado) así se facilita la organización<br />

<strong>de</strong>l centro y se asegura la fácil localización <strong>de</strong> los materiales por parte <strong>de</strong> los<br />

usuarios. Sobre la etiqueta <strong>de</strong> color se han impreso las siglas <strong>de</strong>l bloque y un<br />

número <strong>de</strong> referencia. Este número consta <strong>de</strong> dos partes separa<strong>da</strong>s por una barra<br />

que correspon<strong>de</strong>n al apartado lingüístico y al número <strong>de</strong> activi<strong>da</strong>d.<br />

Hay dos tipos <strong>de</strong> fichas, unas <strong>de</strong> referencia y otras <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s didácticas.<br />

Las fichas <strong>de</strong> referencia recogen los aspectos teóricos básicos necesarios para<br />

resolver las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s y proponen una bibliografía complementaria a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> a<br />

ca<strong>da</strong> tema.<br />

Las fichas <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s son autocorrectivas y presentan activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

didácticas para trabajar tanto los aspectos gramaticales como las habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

lingüísticas. Ca<strong>da</strong> ficha contiene una sola activi<strong>da</strong>d con su corrección pero<br />

pue<strong>de</strong> haber más <strong>de</strong> una ficha por activi<strong>da</strong>d. Están gradua<strong>da</strong>s por niveles y<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> nivel están clasifica<strong>da</strong>s por temas (morfología, vocabulario,<br />

expresión escrita, etc.) y por apartados (léxico <strong>de</strong> la casa, instancia, b/v...)<br />

— 642 —


Los centros <strong>de</strong> autoaprendizaje: un diseño para el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua<br />

Otros materiales didácticos que se complementan con fichas son:<br />

• Material auditivo: dictados para trabajar diferentes niveles y temas,<br />

activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s orales, canciones, lectura <strong>de</strong> textos literarios...<br />

• Material audiovisual: ví<strong>de</strong>os con activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, películas...<br />

• Material informático: programas para trabajar diferentes aspectos<br />

lingüísticos, cursos <strong>de</strong> catalán...<br />

• Material <strong>de</strong> Internet, cursos en línea…<br />

• Propuestas para preparar las pruebas <strong>de</strong> distintos certificados<br />

Po<strong>de</strong>mos añadir las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que propone el asesor: grupos <strong>de</strong><br />

conversación, pequeños <strong>de</strong>bates, trabajos <strong>de</strong> expresión escrita que ha <strong>de</strong><br />

corregir, activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s por parejas o grupos…<br />

La mayor parte <strong>de</strong> los materiales son <strong>de</strong> creación y han sido elaborados por la<br />

propia institución o se han encargado a profesores especializados. Se han<br />

aprovechado también los materiales pe<strong>da</strong>gógicos existentes en el mercado,<br />

revisados y a<strong>da</strong>ptados a las características y al formato <strong>de</strong> las fichas y con el<br />

correspondiente permiso <strong>de</strong>l editor.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las fichas se necesitan materiales <strong>de</strong> consulta como gramáticas,<br />

diccionarios, libros <strong>de</strong> lectura, los libros <strong>de</strong> referencia <strong>de</strong> las fichas, etc. Y otros<br />

materiales complementarios como periódicos, revistas, juegos <strong>de</strong> mesa o<br />

materiales para trabajar la expresión oral como fotografías, carteles, folletos,<br />

etc.<br />

1.4.2. Materiales para apren<strong>de</strong>r a apren<strong>de</strong>r<br />

Son materiales que permiten planificar, organizar el aprendizaje o evaluar.<br />

Son un conjunto <strong>de</strong> instrumentos que ayu<strong>da</strong>n al aprendiz a <strong>de</strong>terminar cuales<br />

son sus necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, cual es el proceso <strong>de</strong> autoaprendizaje que sigue, cual es el<br />

resultado <strong>de</strong> su aprendizaje y que posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s le ofrece el centro.<br />

Entrevistas con el asesor<br />

Pruebas <strong>de</strong> nivel<br />

Fichas <strong>de</strong> seguimiento<br />

Activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s para reflexionar sobre su aprendizaje<br />

Activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s para planificar su aprendizaje<br />

Cuestionarios <strong>de</strong> orientación<br />

Cuestionarios <strong>de</strong> evaluación<br />

Sesiones <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l aprendiz<br />

1.4.3. Materiales para la organización y utilización <strong>de</strong>l centro<br />

Son materiales <strong>de</strong>stinados a controlar el funcionamiento <strong>de</strong>l centro, recoger<br />

información <strong>de</strong> las opiniones y necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> los asistentes:<br />

Libro <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> todos los materiales <strong>de</strong>l centro<br />

Libro <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> usuarios<br />

— 643 —


Ficha personal <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> asistencias<br />

Diario <strong>de</strong>l centro<br />

Hoja <strong>de</strong> registro <strong>de</strong>l aprendiz<br />

Cuestionario <strong>de</strong> opinión<br />

Carteles, rótulos y hojas <strong>de</strong> información<br />

Montserrat Gimeno i Vi<strong>da</strong>l<br />

1.5. El asesor <strong>de</strong>l centro<br />

El asesor es el responsable <strong>de</strong>l centro, orienta y ayu<strong>da</strong> al usuario, dinamiza el<br />

centro y mantiene su buen funcionamiento.<br />

Los requisitos para ser asesor <strong>de</strong> un centro <strong>de</strong> autoaprendizaje son: ser<br />

profesor <strong>de</strong> lengua con experiencia proba<strong>da</strong> y superar un curso <strong>de</strong> formación<br />

específica.<br />

Sus funciones son:<br />

• Orientar a los usuarios sobre su aprendizaje: <strong>de</strong>terminar expectativas y<br />

necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, formular objetivos a<strong>de</strong>cuados a sus necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, seguir su<br />

proceso <strong>de</strong> aprendizaje y aconsejarlos cuando lo necesiten<br />

• Fomentar el trabajo <strong>de</strong> expresión oral<br />

• Corregir textos orales y escritos <strong>de</strong> las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s abiertas<br />

• Organizar activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> animación en el centro<br />

• Mantener los materiales correctamente clasificados y en buenas<br />

condiciones <strong>de</strong> uso<br />

• Vigilar el mantenimiento <strong>de</strong> los aparatos <strong>de</strong>l centro<br />

• Poner en práctica los materiales <strong>de</strong> evaluación<br />

• Elaborar materiales a<strong>de</strong>cuados a los usuarios <strong>de</strong>l centro<br />

• Potenciar la utilización <strong>de</strong>l centro <strong>de</strong> autoaprendizaje entre el personal <strong>de</strong><br />

la enti<strong>da</strong>d o institución don<strong>de</strong> esté ubicado (alumnos, profesores…)<br />

• Elaborar el informe <strong>de</strong> final <strong>de</strong> curso<br />

• Participar en las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación específica para asesores <strong>de</strong><br />

centros <strong>de</strong> autoaprendizaje organiza<strong>da</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la DGPL<br />

1.6. La evaluación<br />

El proceso <strong>de</strong> evaluación se realiza a partir <strong>de</strong> un seguimiento <strong>de</strong>l usuario <strong>de</strong>l<br />

centro y varía según las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> centro. To<strong>da</strong>s las fichas son<br />

autocorrectivas. Existen a<strong>de</strong>más fichas <strong>de</strong> corrección <strong>de</strong> los trabajos <strong>de</strong><br />

expresión escrita o <strong>de</strong> expresión oral como habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas.<br />

El seguimiento <strong>de</strong> los centros y <strong>de</strong> su funcionamiento se hace con<br />

cuestionarios y fichas <strong>de</strong> recogi<strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos.<br />

2. Evolución <strong>de</strong> los centros <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista metodológico<br />

Des<strong>de</strong> los inicios <strong>de</strong> la creación <strong>de</strong> los centros <strong>de</strong> autoaprendizaje <strong>de</strong> catalán<br />

hasta hoy la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> centro <strong>de</strong> autoaprendizaje ha cambiado.<br />

— 644 —


Los centros <strong>de</strong> autoaprendizaje: un diseño para el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua<br />

Los materiales como soporte básico <strong>de</strong>l aprendiz<br />

En un primer momento se centró en las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s y los intereses <strong>de</strong> los<br />

aprendices y por tanto en la creación <strong>de</strong> materiales y en la organización <strong>de</strong>l<br />

espacio para que el aprendiz pudiera ser autónomo y no necesitara al asesor.<br />

El asesor participa en la planificación <strong>de</strong> las tareas <strong>de</strong>l aprendiz<br />

En un segundo momento el asesor gestiona el centro y adquiere un papel más<br />

activo ayu<strong>da</strong>ndo al aprendiz a planificar su aprendizaje y orientándolo en sus<br />

tareas. Continúa siendo el aprendiz el conductor <strong>de</strong> su aprendizaje.<br />

El profesor, el asesor y el aprendiz colaboran en las tareas <strong>de</strong> formación<br />

autónoma.<br />

Por último, y sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> lado la autonomía <strong>de</strong>l aprendiz, <strong>de</strong>stacamos la<br />

importancia <strong>de</strong> coordinar recursos diversos para conseguir un objetivo común:<br />

el aprendizaje. El profesor, el asesor y el aprendiz colaboran y utilizan el centro<br />

como centro <strong>de</strong> recursos don<strong>de</strong> pue<strong>de</strong>n encontrar la biblioteca, los medios<br />

informáticos; don<strong>de</strong> pue<strong>de</strong>n hacerse sesiones sobre temas diversos, tutorías,<br />

facilitar el autoaprendizaje. Esto permite aten<strong>de</strong>r la diversi<strong>da</strong>d y la<br />

heterogenei<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> aprendizaje <strong>de</strong> los alumnos.<br />

3. El papel <strong>de</strong> la administración: la Dirección General <strong>de</strong> Política<br />

Lingüística<br />

La DGPL <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber diseñado un centro <strong>de</strong> autoaprendizaje a<strong>de</strong>cuado<br />

a sus objetivos lo experimenta en diferentes centros y los resultados obtenidos<br />

son positivos. Los usuarios <strong>de</strong>l centro, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber seguido su proceso <strong>de</strong><br />

aprendizaje, se presentan a las pruebas <strong>de</strong> certificado y las superan.<br />

A partir <strong>de</strong> este momento, se ha impulsado la difusión <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo y se<br />

han puesto los recursos necesarios para que las instituciones educativas<br />

pudieran hacerlo operativo. El objetivo <strong>de</strong> la DGPL es potenciar la creación <strong>de</strong><br />

centros <strong>de</strong> autoaprendizaje <strong>de</strong> catalán con las máximas garantías <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d y <strong>de</strong><br />

rigor didáctico que flexibilicen y faciliten la enseñanza <strong>de</strong> la lengua.<br />

Para po<strong>de</strong>r organizar el trabajo que conlleva coordinar todo el proyecto, la<br />

Dirección General <strong>de</strong> Política Lingüística, realiza diferentes tareas:<br />

• Tareas <strong>de</strong> información sobre los centros y sobre la apertura <strong>de</strong> otros<br />

centros<br />

• Tareas <strong>de</strong> organización y coordinación <strong>de</strong> centros: organizar la dotación<br />

<strong>de</strong> materiales, distribuirlos, realizar el seguimiento y elaborar la<br />

memoria, llevar un registro <strong>de</strong> los materiales, coordinar los ámbitos<br />

educativos…<br />

• Tareas <strong>de</strong> revisión y <strong>de</strong> elaboración <strong>de</strong> materiales: revisión y<br />

actualización <strong>de</strong> los materiales existentes, diseño <strong>de</strong> materiales nuevos,<br />

elaboración <strong>de</strong> materiales <strong>de</strong> organización…<br />

— 645 —


Montserrat Gimeno i Vi<strong>da</strong>l<br />

• Tareas <strong>de</strong> formación tanto la inicial como la continua<strong>da</strong> y organización<br />

<strong>de</strong> encuentros <strong>de</strong> profesionales<br />

• Tareas <strong>de</strong> difusión como sesiones informativas, exposiciones o artículos<br />

Actualmente se dispone <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 5.000 fichas para el autoaprendizaje, 500<br />

cintas <strong>de</strong> audio, 15 cintas <strong>de</strong> ví<strong>de</strong>o, materiales informativos y <strong>de</strong> organización y<br />

materiales para la evaluación <strong>de</strong>l centro, todos ellos <strong>de</strong> elaboración propia o <strong>de</strong><br />

los mismos asesores.<br />

Hay cerca <strong>de</strong> 90 centros <strong>de</strong> autoaprendizaje en funcionamiento.<br />

Estos centros se organizan según sus ámbitos <strong>de</strong> actuación y sus <strong>de</strong>stinatarios<br />

• Consorcio para la Normalización Lingüística (CPNL)<br />

• Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s: actúan en el ámbito universitario <strong>de</strong> Cataluña, Comuni<strong>da</strong>d<br />

Valenciana, Baleares, Inglaterra, etc.<br />

• Institutos <strong>de</strong> Bachillerato y escuelas <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria: están coordinados por<br />

el Servicio <strong>de</strong> Enseñanza <strong>de</strong>l Catalán <strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong> Enseñanza<br />

• Otros ámbitos: Cataluña radio, formación ocupacional, centros <strong>de</strong><br />

formación profesional, administración pública, empresas, escuelas <strong>de</strong><br />

adultos, etc.<br />

Los encuentros anuales. Anualmente la DGPL organiza junto con una<br />

universi<strong>da</strong>d catalana unos encuentros <strong>de</strong> intercambio, <strong>de</strong> reflexión y <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate<br />

entre asesores <strong>de</strong> centros y especialistas. Este año se ha celebrado el VII<br />

encuentro en el marco <strong>de</strong>l año europeo <strong>de</strong> las lenguas con la participación <strong>de</strong><br />

centros <strong>de</strong> autoaprendizaje <strong>de</strong> lenguas extranjeras. En la organización han<br />

intervenido el Departamento <strong>de</strong> Cultura y <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> la Generali<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />

Cataluña y la Universi<strong>da</strong>d Pompeu Fabra.<br />

4. Valoración y expectativas <strong>de</strong> futuro<br />

La valoración que hacemos en este momento es muy positiva:<br />

Ha habido un aumento consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> materiales nuevos. Se ha pasado <strong>de</strong><br />

las 1000 fichas iniciales a las más <strong>de</strong> 5300 actuales. Se han diversificado los<br />

temas <strong>de</strong> aprendizaje y se han diseñado materiales para trabajar la habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

lingüísticas tanto orales como escritas. En este momento se están informatizando<br />

las fichas <strong>de</strong> aprendizaje y los materiales <strong>de</strong> organización como son las<br />

fichas <strong>de</strong> seguimiento <strong>de</strong> los centros (materiales, asistencias, usuarios…) y los<br />

<strong>da</strong>tos <strong>de</strong> elaboración <strong>de</strong> la memoria. También se dispone en Internet, gracias a<br />

la colaboración <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d Pompeu Fabra, <strong>de</strong> 2000 fichas y el programa<br />

para gestionarlas.<br />

La utilización <strong>de</strong> Internet ha facilitado la tarea <strong>de</strong> enviar y utilizar materiales<br />

en línea y ha facilitado también la comunicación y el seguimiento <strong>de</strong> usuarios<br />

que no pue<strong>de</strong>n asistir siempre al centro.<br />

— 646 —


Los centros <strong>de</strong> autoaprendizaje: un diseño para el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua<br />

Ha aumentado progresivamente la canti<strong>da</strong>d y la diversi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los centros<br />

abiertos. Hemos pasado <strong>de</strong> 5 centros experimentales a 89 centros a pleno<br />

rendimiento en la actuali<strong>da</strong>d. Se han ampliado los ámbitos <strong>de</strong> formación don<strong>de</strong><br />

se han abierto nuevos centros (formación ocupacional, empresas...)<br />

También hay que <strong>de</strong>stacar el impulso que se ha <strong>da</strong>do a la figura <strong>de</strong>l asesor y<br />

la colaboración que se establece con los profesores <strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong> las<br />

instituciones don<strong>de</strong> están ubicados los centros.<br />

En cuanto a la formación, ha aumentado la participación <strong>de</strong> asesores,<br />

responsables y técnicos a las sesiones <strong>de</strong> formación tanto en cursos <strong>de</strong><br />

formación inicial y continua<strong>da</strong> como en los encuentros anuales. Este año en el<br />

VII Encuentro <strong>de</strong> Centros <strong>de</strong> Autoaprendizaje se ha llegado a 250 participantes<br />

proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> centros <strong>de</strong> autoaprendizaje <strong>de</strong> catalán y <strong>de</strong> otras lenguas.<br />

Nos es grato constatar que un mo<strong>de</strong>lo pensado para la enseñanza <strong>de</strong>l catalán<br />

para adultos ha servido <strong>de</strong> pauta para introducir la enseñanza <strong>de</strong> otras lenguas<br />

en los mismos centros y así rentabilizar un espacio pensado para el<br />

autoaprendizaje y que dispone <strong>de</strong> recursos útiles para to<strong>da</strong>s las lenguas.<br />

Es en las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, en los centros <strong>de</strong> formación ocupacional, en los<br />

centros <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria, en las escuelas oficiales <strong>de</strong> idiomas, don<strong>de</strong> esta<br />

colaboración se hace más efectiva.<br />

En este momento, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva que nos ofrecen las propuestas<br />

presenta<strong>da</strong>s en el último encuentro sobre la integración y la autonomía, se ha<br />

iniciado un proyecto <strong>de</strong> elaboración <strong>de</strong> materiales centrados en un enfoque <strong>de</strong> la<br />

lengua <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la lingüística <strong>de</strong>l texto y el análisis <strong>de</strong>l discurso y a<strong>da</strong>ptados a<br />

distintos <strong>de</strong>stinatarios y ampliando la utilización <strong>de</strong> las nuevas tecnologías. En<br />

esta línea la organización <strong>de</strong> nuevos centros se abre al campo <strong>de</strong> la formación<br />

profesional y a la formación ocupacional.<br />

Se inicia una etapa llena <strong>de</strong> nuevos retos.<br />

Bibliografía sobre autoaprendizaje<br />

Bosch, M. (1996): Autonomia i aprenentatge <strong>de</strong> llengües. Barcelona: Graó.<br />

Bosch, M.; Esteve, O. (1999): “Activitats per <strong>de</strong>senvolupar la consciència<br />

lingüística”. Articles <strong>de</strong> didàctica <strong>de</strong> la llengua i la literatura, núm. 18. 67-<br />

82.<br />

Corominas, C.; Gimeno, M. (1987): “Més sobre autoaprenentatge”. COM<br />

Ensenyar català als adults, núm. 14. Gabinet <strong>de</strong> Didàctica.<br />

Crookall, D. (1987): “La formació <strong>de</strong> l'aprenent una estratègia negligi<strong>da</strong>”. COM<br />

Ensenyar català als adults, núm. 14, Gabinet <strong>de</strong> Didàctica. [Extret <strong>de</strong><br />

Mo<strong>de</strong>rn English Teacher, 11/1 i 11/2]<br />

— 647 —


Montserrat Gimeno i Vi<strong>da</strong>l<br />

Esteve, O. (2000): “La gramàtica en l'ensenyament comunicatiu <strong>de</strong> segones<br />

llengües a adults: una proposta didàctica per a nivells diversos”, a Gramàtica<br />

a l'aula (Coord.: Anna Camps)<br />

Fernán<strong>de</strong>z, R. M. / Gimeno, M. / Sauret, A. (1994): “Els centres<br />

d'autoaprenentatge: una nova manera d'aprendre”. Llengua i Ús. Revista<br />

Tècnica <strong>de</strong> Normalització Lingüística, núm. 1. Direcció General <strong>de</strong> Política<br />

Lingüística.<br />

Ferran, F. / Massot, M. (1996): “Una tercera via en l'aprenentatge. Les<br />

repercussions en els centres d'autoaprenentatge”. Llengua i Ús. Revista<br />

Tècnica <strong>de</strong> Normalització Lingüística, núm. 6. Direcció General <strong>de</strong> Política<br />

Lingüística.<br />

Gimeno, M. (1994): “Les aules d'autoaprenentatge”. V Troba<strong>da</strong> <strong>de</strong> serveis<br />

lingüístics universitaris. Servei <strong>de</strong> Publicacions <strong>de</strong> la Universitat Politècnica<br />

<strong>de</strong> Catalunya.<br />

Guàrdia, L. / Servitge, A. / Vacas, R. (1995): “El Servei d'Autoformació en<br />

llengua Catalana <strong>de</strong> la Universitat Pompeu Fabra: una concepció diferent”.<br />

Llengua i Ús. Revista Tècnica <strong>de</strong> Normalització Lingüística. núm. 4. Direcció<br />

General <strong>de</strong> Política Lingüística.<br />

McDowell, J. (1987): “Autoaprenentatge, aprendre a conduir?”. COM Ensenyar<br />

català als adults, núm. 14, Gabinet <strong>de</strong> Didàctica.<br />

McDowell, J. (1990): “Carta a un ex-col·lega”. COM Ensenyar català als<br />

adults, núm. 23. Gabinet <strong>de</strong> Didàctica.<br />

Richards, J.; Rogers, T. (1987): “Teoria <strong>de</strong> l'aprenentatge”. COM Ensenyar<br />

català als adults, núm. 14. Gabinet <strong>de</strong> Didàctica. [Extret <strong>de</strong> Approaches and<br />

Methods in Language Teaching. CUP 1986]<br />

Roca, O. (1987): “Les baralles sobre l'adquisició d'una segona llengua”. COM<br />

Ensenyar català als adults, núm. 14. Gabinet <strong>de</strong> Didàctica.<br />

Stevick, E.W. (1987): “Aprenentatge i adquisició”. COM Ensenyar català als<br />

adults, núm. 14. Gabinet <strong>de</strong> Didàctica. [Extret <strong>de</strong> Teaching and Learning<br />

Languages. CUP]<br />

— 648 —


La integración <strong>de</strong>l aula <strong>de</strong> autoaprendizaje en un centro <strong>de</strong><br />

secun<strong>da</strong>ria<br />

Rosa Oller i Casellas<br />

Escola Proa (Barcelona)<br />

Introducción<br />

Con el fin <strong>de</strong> contextualizar la exposición que les presento sobre la<br />

experiencia <strong>de</strong>l aula <strong>de</strong> autoaprendizaje en la Escuela Proa <strong>de</strong> Barcelona, permítanme<br />

que les <strong>de</strong>staque unos <strong>da</strong>tos <strong>de</strong>scriptivos.<br />

Este Centro, situado eneldistrito III <strong>de</strong> la ciu<strong>da</strong>d fue creado en el año 1966,<br />

hace ya 35 años, por un grupo <strong>de</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos, padres en aquel momento <strong>de</strong><br />

niños y niñas en e<strong>da</strong>d escolar y que solsayaban tanto la enseñanza religiosa <strong>de</strong><br />

aquel entonces, como la enseñanza <strong>de</strong> la escuela <strong>de</strong>l Estado, en aquel tiempo<br />

bajo el régimen franquista.<br />

Querían para sus hijos, una escuela con metodología activa, catalana y<br />

arraiga<strong>da</strong> al entorno en el vivían. Al principio pa<strong>de</strong>cieron vicisitu<strong>de</strong>s que fueron<br />

superando y, pasados los años, el espíritu fun<strong>da</strong>cional persiste, <strong>de</strong> la misma<br />

manera que también persiste, la titulari<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l Centro que la ostentan los padres<br />

<strong>de</strong>l alumnado con el nombre <strong>de</strong> Associació <strong>de</strong> pares Bor<strong>de</strong>ta-Sant Medir.<br />

Actualmente es un Centro Concertado que, con el tiempo ha ido creciendo,<br />

tanto en espacio físico como en el número <strong>de</strong> alumnos, unos 900 en e<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

comprendi<strong>da</strong>s entre los 3 y 18 años, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Jardín <strong>de</strong> Infancia y Parvulario,<br />

pasando por Primaria y Secun<strong>da</strong>ria, hasta el bachillerato, en sus cuatro<br />

mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s: humanístico, científico, tecnológico y artístico. Unos 60 profesores<br />

atien<strong>de</strong>n al conjunto <strong>de</strong>l alumnado <strong>de</strong> una condición social que po<strong>de</strong>mos<br />

consi<strong>de</strong>rar <strong>de</strong> clase media, ligeramente alta.<br />

Los profesores trabajan en los distintos ciclos y a su vez, forman también<br />

parte <strong>de</strong> lo que llamamos Departamentos, en los que se agrupan en función <strong>de</strong><br />

su especiali<strong>da</strong>d: humanística, científica, idiomas, educación visual y plástica<br />

etc. etc.<br />

Si todo el profesorado valora <strong>de</strong> manera especial la propia especiali<strong>da</strong>d, no<br />

cabe du<strong>da</strong> <strong>de</strong> que los especialistas <strong>de</strong> lengua sabemos a ciencia cierta, que con<br />

nuestro hacer cotidiano, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los contenidos propios <strong>de</strong> la materia,<br />

facilitamos la or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l pensamiento, la expresión clara <strong>de</strong> las i<strong>de</strong>as y la<br />

comprensión oral y escrita <strong>de</strong> los mensajes que recibimos, herramientas básicas<br />

sin las que tambalearían los <strong>de</strong>más aprendizajes.<br />

Historia y <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l aula<br />

Conociendo la existencia <strong>de</strong> un material que había elaborado la Conselleria<br />

<strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong> Catalunya, <strong>de</strong>stinado al autoaprendizaje <strong>de</strong><br />

— 649 —


Rosa Oller i Casellas<br />

adultos, se consi<strong>de</strong>ró <strong>de</strong> gran interés para introducirlo también para los alumnos<br />

<strong>de</strong> Secun<strong>da</strong>ria y Bachillerato <strong>de</strong> nuestro Centro; unos alumnos que reciben to<strong>da</strong>s<br />

las materias en catalán, a excepción <strong>de</strong> las <strong>de</strong>l castellano, el inglés y el francés.<br />

Solicitar este material, en formato <strong>de</strong> fichas autocorrectivas y <strong>de</strong> cintas <strong>de</strong><br />

audio, era una situación insólita; no lo utilizaba ningún centro reglado, por lo<br />

tanto, aunque parezca extraño, la cesión por parte <strong>de</strong> la Consellería <strong>de</strong> Cultura a<br />

un Centro que no le pertenece (Una Escuela, es <strong>de</strong> la Conselleria d’Ensenyament)<br />

no era posible <strong>de</strong> manera directa.<br />

Este problema burocrático nos llevó horas <strong>de</strong> trabajo: solicitar visitas a los<br />

respectivos responsables, convencerles <strong>de</strong> la importancia <strong>de</strong>l aprovechamiento y<br />

<strong>de</strong> la amortización <strong>de</strong> las experiencias <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d existentes; insistir en la<br />

efectivi<strong>da</strong>d y el ahorro <strong>de</strong> energía que significa no tener que inventar<br />

constantemente algo inventado ya por otros, y facilitar lo que hay <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d al<br />

mayor número <strong>de</strong> profesores posible y etc. etc. Estas consi<strong>de</strong>raciones siempre<br />

recibían la misma solución: “enviad un informe escrito y ya recibirán la<br />

respuesta, lo cual significaba encontrar el tiempo para elaborar dicho informe y,<br />

a<strong>de</strong>más, man<strong>da</strong>rlo.<br />

Así transcurrió un curso entero, el 93/94, y este largo camino permitió,<br />

también, la reflexión <strong>de</strong> la metodología que llevaríamos a cabo a fin <strong>de</strong><br />

rentabilizarlo con la máxima eficacia.<br />

¿Por qué <strong>de</strong>seábamos un Aula <strong>de</strong> Autoaprendizaje? Esencialmente porque<br />

nos facilitaría la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> enfocar <strong>de</strong> manera distinta la metodología <strong>de</strong> las<br />

clases <strong>de</strong> lengua.<br />

Podíamos contar con un material clasificado por niveles: inicial, elemental,<br />

medio y avanzado; ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> estos niveles clasificado por aspectos:<br />

ortografía, morfosintaxis, léxico, vocabulario, fonética, cultura popular,<br />

sociolingüística..; todo ello en formato <strong>de</strong> fichas autocorrectivas y a<strong>de</strong>más, una<br />

batería <strong>de</strong> cintas audio con activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> fonética y dictados, or<strong>de</strong>nados<br />

también por distintos niveles <strong>de</strong> dificultad.<br />

Finalmente, a principios <strong>de</strong>l 2º trimestre <strong>de</strong>l 94 llegó una primera parti<strong>da</strong> <strong>de</strong>l<br />

material. Teníamos por un lado, un montón <strong>de</strong> fichas convenientemente<br />

clasifica<strong>da</strong>s y, por otra parte una Reforma educativa que insiste en la especial<br />

importancia <strong>de</strong> la atención a la diversi<strong>da</strong>d. Este material nos permitía lograr, en<br />

buena parte, la atención individualiza<strong>da</strong> a los alumnos, por lo tanto, nos<br />

facilitaba la tarea diaria.<br />

Un trabajo cotidiano que enmarcamos en unos objetivos concretos como<br />

pauta <strong>de</strong> acción y que respon<strong>de</strong>n a una visión diferente y más atractiva <strong>de</strong>l<br />

aprendizaje <strong>de</strong> la Lengua, serían los siguientes:<br />

— 650 —


La integración <strong>de</strong>l aula <strong>de</strong> autoaprendizaje en un centro <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria<br />

Objetivos<br />

-Poner al alcance <strong>de</strong>l alumnado <strong>de</strong> Secun<strong>da</strong>ria y Bachillerato, materiales<br />

distintos ya clasificados.<br />

-Facilitar la observación y la reflexión sobre el propio trabajo.<br />

-Posibilitar la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones que permitan la superación <strong>de</strong> los déficits<br />

personales.<br />

-Activar la capaci<strong>da</strong>d <strong>de</strong> atención en la autocorrección <strong>de</strong>l trabajo realizado.<br />

-Potenciar la libertad <strong>de</strong> acción y la autonomía en el proceso <strong>de</strong> aprendizaje<br />

personal.<br />

Justificación: reflexiones sobre el aprendizaje<br />

Estos objetivos que acabo <strong>de</strong> exponer son el resultado <strong>de</strong> unas reflexiones<br />

que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> la práctica cotidiana en el trabajo con los adolescentes <strong>de</strong> hoy.<br />

Uno <strong>de</strong> los aspectos más importantes <strong>de</strong> esta última Reforma educativa ha<br />

sido la obligatorie<strong>da</strong>d académica, hasta los 16 años, la famosa ESO. A nivel<br />

teórico cualquier ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no <strong>de</strong> este país <strong>de</strong>bería acabar su aprendizaje<br />

obligatorio con la garantía <strong>de</strong> haber superado satisfactoriamente esta etapa,<br />

obteniendo la sóli<strong>da</strong> formación que le posibilitara, con el graduado escolar,<br />

continuar estudiando, el bachillerato o una formación profesional que le permitiera<br />

con ilusión su incorporación al mundo laboral.<br />

La reali<strong>da</strong>d es otra muy distinta: según estadísticas un 30% <strong>de</strong>l alumnado <strong>de</strong><br />

Secun<strong>da</strong>ria no supera esta etapa. Aunque en nuestra escuela el número <strong>de</strong><br />

fracasos es menos elevado, enten<strong>de</strong>mos que una enseñanza <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>be<br />

hacer todos los esfuerzos que tenga al alcance a fin <strong>de</strong> reducir al máximo este<br />

sector <strong>de</strong> alumnos <strong>de</strong>nominado marginal. Por lo tanto es necesario dotarse <strong>de</strong><br />

recursos que faciliten el aprendizaje, más lento, quizás, pero con a<strong>da</strong>ptaciones<br />

curriculares más personaliza<strong>da</strong>s que proporcionen una formación sóli<strong>da</strong> que no<br />

incite a abandonar <strong>de</strong>finitivamente, y que garanticen po<strong>de</strong>r alcanzar los<br />

mínimos niveles marcados por la ley.<br />

Si enten<strong>de</strong>mos a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>mente esta diversi<strong>da</strong>d, tampoco po<strong>de</strong>mos olvi<strong>da</strong>r<br />

otro sector, <strong>de</strong>l que no se habla tanto, a menudo porque preocupa menos, pero<br />

que po<strong>de</strong>mos encontrar en todos los Centros: el niño/la niña diez. Aquel alumno<br />

que se aburre en las clases, que tiene la capaci<strong>da</strong>d suficiente para enten<strong>de</strong>r y<br />

terminar rápi<strong>da</strong>mente y bien las tareas encomen<strong>da</strong><strong>da</strong>s y que en el tiempo que le<br />

sobra, como niño que es, necesita actuar, a menudo distorsionando el trabajo <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>más, o por el contrario, refugiándose en actitu<strong>de</strong>s pasivas y <strong>de</strong>smotivadoras,<br />

no menos preocupantes. Estos alumnos, aunque sean minoría, tienen<br />

también <strong>de</strong>recho a estar bien atendidos y <strong>de</strong>beríamos ofrecerles activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s más<br />

complejas.<br />

Unos y otros, alumnos con dificulta<strong>de</strong>s y los que van más sobrados, todos<br />

<strong>de</strong>ben avanzar, y no a todos les <strong>de</strong>bemos ofrecer el mismo trabajo. De aquí<br />

— 651 —


Rosa Oller i Casellas<br />

viene la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> tener una extensa varie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s convenientemente<br />

clasifica<strong>da</strong>s que les permita a todos ir a<strong>de</strong>lantando.<br />

Les he hablado <strong>de</strong> casos algo especiales, <strong>de</strong> los dos extremos, <strong>de</strong> los que no<br />

forman parte <strong>de</strong> la inmensa mayoría, veamos pues qué ocurre en general con el<br />

alumnado <strong>de</strong> 12/16 años.<br />

Como expone la revista pe<strong>da</strong>gógica Escola Catalana en el número 376, la<br />

mayoría <strong>de</strong> los adolescentes <strong>de</strong> hoy, consi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong> clase media, presentan el<br />

perfil resultante <strong>de</strong> una generación <strong>de</strong> padres que han confundido el amor a los<br />

hijos con el consentimiento <strong>de</strong> hacer y facilitarles lo que pi<strong>de</strong>n, por lo tanto nos<br />

encontramos en las escuelas e institutos ante un colectivo <strong>de</strong> niños y jóvenes<br />

poco acostumbrados a un “no” y que en muy raras ocasiones se les ha valorado<br />

el esfuerzo, ni intelectual ni disciplinario. Cuando estos niños llegan a<br />

Secun<strong>da</strong>ria (12 años) esta reali<strong>da</strong>d se evi<strong>de</strong>ncia más al exigirles cierta capaci<strong>da</strong>d<br />

comprensiva <strong>de</strong> mensajes orales y escritos, y cierto razonamiento abstracto;<br />

aspectos que requieren una disciplina <strong>de</strong> atención a la que están poco acostumbrados.<br />

En el ámbito concreto <strong>de</strong>l lenguaje el profesor pue<strong>de</strong> comprobar que a<br />

menudo el alumnado llega a la Secun<strong>da</strong>ria con ciertos conocimientos teóricos<br />

sobre las normas ortográficas, en catalán y en castellano, pero les cuesta aplicar<br />

sus conocimientos a la práctica, y si no hace un trabajo concreto <strong>de</strong> reflexión la<br />

eficacia que suponen las correcciones es prácticamente nula, ya que la única<br />

preocupación <strong>de</strong>l alumno es el conocimiento <strong>de</strong> la nota obteni<strong>da</strong>, sin prestar<br />

atención a los errores cometidos.<br />

Ante estas evi<strong>de</strong>ncias nos po<strong>de</strong>mos preguntar si con la metodología que se<br />

practica cuando enseñamos lenguaje, ofrecemos lo que es realmente necesario<br />

para obtener una auténtica competencia lingüística.<br />

Amediados <strong>de</strong>l siglo XX se expone a la luz pública la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> enseñar<br />

qué apren<strong>de</strong>r, la importancia <strong>de</strong> saber hallar la técnica más eficaz para adquirir<br />

un <strong>de</strong>terminado contenido. Se publican manuales sobre técnicas <strong>de</strong> estudio:<br />

cómo apren<strong>de</strong>r a resumir, cómo hacer esquemas, a subrayar... etc. Esto es muy<br />

necesario y útil, pero quizás se ha hablado menos <strong>de</strong> las estrategias; cuando<br />

hablo <strong>de</strong> estrategias me refiero a la capaci<strong>da</strong>d <strong>de</strong> saber tomar la mejor <strong>de</strong>cisión,<br />

la mejor técnica <strong>de</strong> estudio para adquirir con eficacia un <strong>de</strong>terminado concepto.<br />

Lógicamente para apren<strong>de</strong>r a escoger la estrategia a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> es necesario<br />

conocer distintas técnicas.<br />

Creo que en Secun<strong>da</strong>ria es fun<strong>da</strong>mental la enseñanza <strong>de</strong> las técnicas y<br />

estrategias. La <strong>de</strong>dicación <strong>de</strong> tiempo a estas adquisiciones no caen jamás en<br />

saco roto; sensibilizar al alumnado para que se sienta el auténtico responsable<br />

<strong>de</strong> su aprendizaje es una tarea tan importante como enseñar contenidos.<br />

Y... ¿cómo pue<strong>de</strong>n adquirir este protagonismo?<br />

— 652 —


La integración <strong>de</strong>l aula <strong>de</strong> autoaprendizaje en un centro <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria<br />

En la medi<strong>da</strong> en que el profesorado lo crea firmemente, y que su estrategia se<br />

encamine a este fin. El aprovechamiento <strong>de</strong>l aprendizaje viene <strong>de</strong>terminado por<br />

dos factores: cómo se les enseña y sobre todo cómo se les evalúa. También los<br />

alumnos pronto <strong>de</strong>scubren la estrategia <strong>de</strong> los distintos profesores; el profesor<br />

que en sus exámenes sólo hace preguntas teóricas, tiene alumnos que practican,<br />

sobre todo, la memoria inmediata, entre otras razones porque en aquella materia<br />

no saben hacerlo <strong>de</strong> otra forma.<br />

Metodología<br />

Hechas estas consi<strong>de</strong>raciones, ¿<strong>de</strong> qué manera procuramos subsanar las<br />

dificulta<strong>de</strong>s?<br />

En Cataluña hay 15 escuelas o institutos que tienen un aula <strong>de</strong><br />

autoaprendizaje. Parte <strong>de</strong>l material que se utiliza en estas aulas es igual en to<strong>da</strong>s<br />

porque es el que facilita la Administración; otra parte, más o menos abun<strong>da</strong>nte y<br />

variado, está en función <strong>de</strong> las posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s e intereses <strong>de</strong> los responsables <strong>de</strong>l<br />

aula.<br />

En el caso que nos ocupa, el aula es un laboratorio multimedia con 24 mesas<br />

y 12 or<strong>de</strong>nadores para los alumnos, y una uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong> audio activo con<br />

auriculares y micrófono incorporados que les permite entrar en contacto con el<br />

profesor sin necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> moverse <strong>de</strong> su sitio. El profesor, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su monitor,<br />

pue<strong>de</strong> captar las imágenes <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>nador <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> sus alumnos. Este<br />

espacio, distinto <strong>de</strong> las aulas habituales, está situado en la planta baja <strong>de</strong>l<br />

edificio y comunica directamente con la Mediateca, cosa que facilita el acceso a<br />

los alumnos que <strong>de</strong>seen que<strong>da</strong>rse a trabajar fuera <strong>de</strong> horario <strong>de</strong> las clases. Este<br />

espacio está dotado <strong>de</strong> mucha luz natural.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las fichas autocorrectivas, <strong>de</strong> las cuales ya hemos hablado, hay<br />

distintos programas informatizados:<br />

Los dictados introducidos en la uni<strong>da</strong>d audio facilitan que ca<strong>da</strong> alumno, una<br />

vez ha trabajado un aspecto ortográfico, pue<strong>da</strong> comprobar con un dictado<br />

específico qué resultado obtiene. Para acce<strong>de</strong>r al dictado <strong>de</strong>seado introduce el<br />

núm. que correspon<strong>de</strong> en la uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l alumno, lo escucha una vez, lo escribe y<br />

una vez terminado lo repasa. Cuando lo consi<strong>de</strong>ra correcto lo autocorrige a<br />

partir <strong>de</strong> las fichas <strong>de</strong> dictados en las que están todos or<strong>de</strong>nados y escritos<br />

correctamente.<br />

CD Català Multimedia en el que están los programas correspondientes a los<br />

niveles B y C <strong>de</strong> lengua para adultos, y que <strong>de</strong>stinamos al sector <strong>de</strong> alumnos<br />

más avanzados.<br />

CD Galí, con ejercicios <strong>de</strong> gramática, ortografía y léxico, <strong>de</strong> un nivel muy<br />

a<strong>de</strong>cuado para alumnos <strong>de</strong> 1r Ciclo <strong>de</strong> ESO y que permite realizar posibles<br />

a<strong>da</strong>ptaciones curriculares (ACI).<br />

— 653 —


Rosa Oller i Casellas<br />

CD Divercat programa completo <strong>de</strong> lengua y a la vez con componente lúdico<br />

a<strong>de</strong>cuado para el 2º Ciclo.<br />

CD Diàleg, <strong>de</strong>stinado a alumnos castellanoparlantes que tienen dificulta<strong>de</strong>s<br />

fonéticas. Abarca con acierto las cuatro habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s comunicativas.<br />

G-ex, un programa <strong>de</strong> ortografía que consiste en completar espacios vacíos<br />

con la grafía a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>. Pue<strong>de</strong>n escoger la norma ortográfica y el programa<br />

indica los aciertos y errores.<br />

En<strong>de</strong>vina i Barrina, programa <strong>de</strong> léxico. Consta <strong>de</strong> 20 temas distintos que<br />

ca<strong>da</strong> uno utiliza una frase con palabras “difíciles” y ellos han <strong>de</strong> escoger, entre<br />

cuatro posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s, la que es correcta. En el caso <strong>de</strong> que lo acierten, se les<br />

regala 5 puntos; en el caso <strong>de</strong> que se equivoquen, se les conce<strong>de</strong> una segun<strong>da</strong><br />

posibili<strong>da</strong>d con la bonificación <strong>de</strong> 2 puntos. Aunque es un programa un tanto<br />

anticuado, les gusta mucho porque tiene un componente lúdico.<br />

Faci’ls fàcils, sirve para practicar el correcto uso <strong>de</strong> los pronombres átonos,<br />

aspecto en el cual, en el caso <strong>de</strong>l catalán, es necesario hacer especial inci<strong>de</strong>ncia.<br />

Ca<strong>da</strong> vez más tenemos a nuestro alcance manuales acompañados <strong>de</strong> disquete<br />

con ejercicios que permiten la autocorrección; este es el material <strong>de</strong> la editorial<br />

Àlber que también tenemos en el aula para que lo escojan cuando lo consi<strong>de</strong>ren<br />

necesario.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l material informatizado disponemos <strong>de</strong> juegos educativos <strong>de</strong><br />

componente lúdico que facilitan la fijación <strong>de</strong> la palabra escrita:<br />

Los parchís, colección <strong>de</strong> tableros que usan con el mismo reglamento <strong>de</strong>l<br />

juego conocido por todos, con el ingrediente añadido <strong>de</strong> tener que completar<br />

palabras; ca<strong>da</strong> tablero tiene una batería <strong>de</strong> palabras con dificultad ortográfica<br />

distinta.<br />

Las cartas con una combinación <strong>de</strong> ilustración y palabras homófonas. El<br />

juego consiste en hacer parejas <strong>de</strong> la ilustración con la palabra a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> que<br />

fonéticamente tiene más <strong>de</strong> un significado.<br />

El dominó otra activi<strong>da</strong>d que facilita, a partir <strong>de</strong> la visualización el<br />

aprendizaje <strong>de</strong> las palabras que se escriben con ele gemina<strong>da</strong>; dificultad ortográfica<br />

frecuente porque tiene una normativa algo compleja.<br />

Vi<strong>de</strong>oagramas Los ví<strong>de</strong>os <strong>de</strong>l Digui-digui, material añejo, pero especialmente<br />

aprovechado para las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> comprensión oral y para introducir a<br />

nivel general conceptos gramaticales básicos.<br />

La asistencia quincenal al aula <strong>de</strong> autoaprendizaje permite practicar la<br />

reflexión sistematiza<strong>da</strong> <strong>de</strong>l propio trabajo. En las sesiones restantes <strong>de</strong> Lenguaje<br />

se trabajan los <strong>de</strong>más aspectos habituales <strong>de</strong> esta disciplina: Gramática,<br />

Expresión escrita, Léxico, Ortografía... El día que tienen sesión en el aula <strong>de</strong><br />

autoaprendizaje, llevan con ellos los trabajos <strong>de</strong> Lenguaje que han realizado,<br />

convenientemente corregidos. Una vez en el aula se les entrega la ficha <strong>de</strong><br />

autocontrol en la que <strong>de</strong>ben anotar la fecha y, teniendo en cuenta la dificultad<br />

— 654 —


La integración <strong>de</strong>l aula <strong>de</strong> autoaprendizaje en un centro <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria<br />

que consi<strong>de</strong>ran más importante o urgente <strong>de</strong> remediar, apuntan también lo que<br />

van a trabajar. El trabajo que ellos “se imponen” ha <strong>de</strong> ser posible <strong>de</strong> realizar y<br />

autocorregir en una hora.<br />

De esta manera, un alumno pue<strong>de</strong> valorar, al analizar su trabajo, que necesita<br />

resolver un problema <strong>de</strong> acentuación, al mismo tiempo que otro pue<strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>rar que necesita enten<strong>de</strong>r mejor el Sintagma Nominal u otro que le falta<br />

vocabulario y <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> hacer un trabajo <strong>de</strong> léxico.<br />

Des<strong>de</strong> el primer día saben que <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> la ficha tienen la solución <strong>de</strong> los<br />

ejercicios planteados. Al principio pensamos en la conveniencia <strong>de</strong> que no<br />

tuvieran acceso a estos resultados, pero <strong>de</strong>cidimos probarlo. En general no<br />

copian, toman como un reto la activi<strong>da</strong>d escogi<strong>da</strong> por ellos mismos, lo cual nos<br />

lleva a consi<strong>de</strong>rar que hemos <strong>da</strong>do el primer paso para trabajar el sentido <strong>de</strong><br />

corresponsabili<strong>da</strong>d en su aprendizaje. En lo que sí hay que estar muy atento al<br />

principio, es en el aspecto <strong>de</strong> la autocorrección, pues por falta <strong>de</strong> atención en<br />

ocasiones no se <strong>da</strong>n cuenta <strong>de</strong> todos sus errores.<br />

Aveces, especialmente a aquellos que presentan muchas dificulta<strong>de</strong>s en su<br />

trabajo, se procura no <strong>de</strong>sanimarlos sino orientarlos e intentar que compren<strong>da</strong>n<br />

que no pue<strong>de</strong>n resolverlo todo en un solo día y que es necesario hacerlo poco a<br />

poco. Elaboramos juntos lo que llamamos un “itinerario”. Significa que, en un<br />

periodo más o menos largo, se apunta cómo y qué aspecto se irá trabajando, <strong>de</strong><br />

manera que, en ca<strong>da</strong> sesión <strong>de</strong>l aula ya tienen el trabajo pautado. Es necesario<br />

pactar este itinerario porque es el alumno quien ha <strong>de</strong> ser consciente <strong>de</strong> su<br />

problema concreto y <strong>de</strong> que es positivo para él resolverlo. En el aula <strong>de</strong><br />

autoaprendizaje, con este trabajo individualizado y libre, se pone en evi<strong>de</strong>ncia<br />

que el alumno tiene un protagonismo casi único; el papel <strong>de</strong>l profesor no es otro<br />

que el <strong>de</strong> orientador y animador <strong>de</strong>l gusto por apren<strong>de</strong>r.<br />

Aesta visión <strong>de</strong> la enseñanza/autoaprendizaje, que pue<strong>de</strong> parecer un tanto<br />

romántica, la acompaña otro ingrediente fun<strong>da</strong>mental: el nivel <strong>de</strong> exigencia.<br />

Esta exigencia se fun<strong>da</strong>menta en la serie<strong>da</strong>d por parte <strong>de</strong> todos. Todos viajamos<br />

en el mismo barco, los alumnos necesitan apren<strong>de</strong>r y el profesor está allí con el<br />

fin <strong>de</strong> facilitarles este trabajo. Por lo tanto, es necesario respetar los acuerdos<br />

pactados mutuamente y cumplirlos. La preparación <strong>de</strong> una activi<strong>da</strong>d distinta<br />

para ca<strong>da</strong> alumno para la evaluación no es difícil porque la canti<strong>da</strong>d y varie<strong>da</strong>d<br />

<strong>de</strong> material lo facilita, y a partir <strong>de</strong> la hoja <strong>de</strong> autocontrol <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> uno se le<br />

pue<strong>de</strong> exigir una activi<strong>da</strong>d similar a las que ya ha trabajado.<br />

Es importante que el alumno sea consciente <strong>de</strong> sus progresos. El control no<br />

tiene la finali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> atraparlo en aquello que no sabe sino <strong>de</strong> concienciarlo <strong>de</strong> su<br />

proceso. Cuando es consciente <strong>de</strong> que va aprendiendo es cuando el educando<br />

consigue la llave <strong>de</strong>l éxito.<br />

Para terminar, querría parafrasear las palabras <strong>de</strong> Edgar Morin en “Los siete<br />

conocimientos necesarios para la educación <strong>de</strong>l futuro”:<br />

— 655 —


Rosa Oller i Casellas<br />

En el nuevo siglo... las estrategias <strong>de</strong> aprendizaje constituyen una<br />

brújula idónea para no naufragar en el temporal <strong>de</strong> la información.<br />

Esperamos que la antigua aspiración <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r a apren<strong>de</strong>r, empiece<br />

a convertirse en una reali<strong>da</strong>d palpable para el bien <strong>de</strong> los futuros<br />

navegantes que pueblan nuestras aulas.<br />

Muchas gracias.<br />

Bibliografía<br />

Monereo, C. (2001): “Ensenyar a aprendre: una vella aspiració amb noves<br />

coor<strong>de</strong>na<strong>de</strong>s”. Escola Catalana, 376. Barcelona<br />

EDITORIAL (2001): “Adolescents aparcats”. Escola Catalana, 376. Barcelona<br />

— 656 —


CONCLUSIÓNS<br />

Ó longo <strong>de</strong> tres días <strong>de</strong> análise <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s linguas en distintos países, a<br />

problemática xurdi<strong>da</strong> e as solucións achega<strong>da</strong>s son tan ricas e varia<strong>da</strong>s como<br />

diversas son as comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s e países que as falan. Pero cómpre que esta<br />

diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> e plurali<strong>da</strong><strong>de</strong> a tratemos <strong>de</strong> simplificar nalgúns puntos que en maior<br />

ou menor medi<strong>da</strong> foron obxecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate nas diferentes sesións.<br />

1. Púxose <strong>de</strong> manifesto a existencia dunha notable diferencia duns Estados<br />

a outros no recoñecemento dos <strong>de</strong>reitos lingüísticos <strong>da</strong>s minorías. Constatouse,<br />

igualmente, que no conxunto <strong>da</strong> Europa Comunitaria o Estado español está<br />

<strong>de</strong>ntro do grupo dos máis avanzados no recoñecemento <strong>de</strong>stes <strong>de</strong>reitos.<br />

2. Insistiuse na necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> incrementa-lo intercambio <strong>de</strong> información<br />

<strong>de</strong> i<strong>de</strong>as e <strong>de</strong> programas entre as distintas minorías lingüísticas.<br />

3. É necesaria unha actuación <strong>de</strong>cidi<strong>da</strong> na planificación do corpus <strong>de</strong>stas<br />

linguas, fun<strong>da</strong>mentalmente no campo terminolóxico, para garanti-la preservación<br />

<strong>da</strong> súa i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> e para dotalas dos medios suficientes para cubri-las<br />

necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s expresivas <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> tecnolóxica do futuro.<br />

4. Tendo en conta os cambios que se aveciñan na automatización dos<br />

sistemas <strong>de</strong> comunicación e <strong>de</strong> información, considérase imprescindible un<br />

forte investimento nas novas tecnoloxías. As linguas que non <strong>de</strong>senvolvan nun<br />

prazo curto <strong>de</strong> tempo sistemas <strong>de</strong> traducción automática, <strong>de</strong> síntese e<br />

recoñecemento <strong>de</strong> voz, <strong>de</strong> diálogo home-máquina, dificilmente po<strong>de</strong>rán competir<br />

e teñen un futuro moi escuro.<br />

5. Da<strong>da</strong> esta importancia <strong>da</strong>s novas tecnoloxías, estas <strong>de</strong>ben incorporarse<br />

con tó<strong>da</strong>las súas posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s no ensino/aprendizaxe <strong>da</strong>s linguas.<br />

6. Igualmente, considérase conveniente a a<strong>de</strong>cuación dos sistemas<br />

tradicionais <strong>de</strong> ensino ás novas reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s sociais, laborais, etc., así como a<br />

incorporación <strong>de</strong> novos enfoques coma a autoaprendizaxe.<br />

7. As linguas aprén<strong>de</strong>nse integra<strong>da</strong>s no currículo dos alumnos,<br />

vinculándoas sempre con contidos étnicos, culturais, literarios, afectivos, etc.<br />

8. As linguas non son un obstáculo que impi<strong>da</strong> un óptimo ren<strong>de</strong>mento do<br />

alumnado (factor ó que os pais e a familia conce<strong>de</strong>n un papel relevante). Os<br />

resultados <strong>da</strong><br />

<strong>da</strong>investigación <strong>de</strong>mostran que o ensino bilingüe xera iguais ou<br />

mellores resultados.<br />

— 657 —


En <strong>de</strong>finitiva, as linguas, no contexto <strong>de</strong> globalización no que nos toca vivir,<br />

teñen que ser unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong> viva. É dicir, que cómpre usalas se queremos que<br />

pervivan no futuro.<br />

Moitas gracias.<br />

O comité organizador:<br />

José Caji<strong>de</strong> Val<br />

Agustín Dosil<br />

X. Gregorio Ferreiro Fente<br />

Manuel González González<br />

Miguel Anxo Santos Rego<br />

— 658 —


ORGANIZACIÓN DA IX CONFERENCIA<br />

INTERNACIONAL DE LINGUAS MINORITARIAS<br />

ADirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística e o Comité Organizador <strong>da</strong> VIII<br />

Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias estableceu durante os<br />

últimos tres meses contactos con diferentes organismos, institucións e persoas<br />

co obxecto <strong>de</strong> ce<strong>de</strong>-las responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong>s organizativas <strong>da</strong> vin<strong>de</strong>ira edición <strong>da</strong><br />

Conferencia, que será a novena. Manifestáronnos inicialmente a súa vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

organiza-la próxima edición tres organismos distintos, que finalmente, tras<br />

distintas conversas e intercambios <strong>de</strong> impresións, que<strong>da</strong>ron reducidos a un. Así,<br />

pois, neste momento estamos xa en condicións <strong>de</strong> anunciarlles a todos voste<strong>de</strong>s<br />

o lugar, <strong>da</strong>ta aproxima<strong>da</strong> e temas fun<strong>da</strong>mentais <strong>da</strong> novena edición <strong>da</strong><br />

Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias.<br />

1. LUGAR: Pajala/kiruna (rexión <strong>de</strong>ntro do Estado <strong>de</strong> Suecia na que se<br />

falan as linguas Meänkieli e Saami)<br />

2. DATA: Entre os meses <strong>de</strong> xuño e agosto <strong>de</strong> 2003, sen que poi<strong>da</strong>mos<br />

precisar unha <strong>da</strong>ta fixa.<br />

3. ORGANIZACIÓN: Departamento <strong>de</strong> Finés <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Estocolmo (Suecia). O presi<strong>de</strong>nte do Comité Organizador, xa constituído<br />

parcialmente, será o profesor Birger Winsa, quen por razóns<br />

familiares viuse imposibilitado para estar presente aquí connosco. De<br />

feito, ata o pasado luns, tiñamos todo preparado para que realizase a<br />

viaxe a <strong>Galicia</strong>. Finalmente, e polas razóns cita<strong>da</strong>s, non puido ser. En<br />

calquera caso, enviounos un breve proxecto, do que presentamos neste<br />

momento unicamente os temas centrais sobre os que versará a IX<br />

Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias.<br />

4. TEMAS:<br />

• A implementación <strong>da</strong> Carta Europeas <strong>de</strong> Linguas Rexionais e<br />

Minoritarias con especial atención ós grupos lingüísticos<br />

minoritarios máis reducidos<br />

• Aplanificación lingüística nas rexións minoritarias transfronteirizas<br />

• Experiencias <strong>de</strong> educación bilingüe e tipos <strong>de</strong> inmersión<br />

• As minorías nas rexións <strong>de</strong> Barents e do Báltico<br />

Temos que dicir que estamos plenamente convencidos <strong>de</strong> que a IX<br />

Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias será un éxito. Desexámoslle<br />

— 659 —


to<strong>da</strong> a sorte do mundo ó sr. Winsa no seu labor organizativo. Para el son tamén<br />

o noso agra<strong>de</strong>cemento e recoñecemento.<br />

Birger Winsa Erling Wan<strong>de</strong><br />

Presi<strong>de</strong>nte do Comité Organizador Xefe do Departamento <strong>de</strong> Finés<br />

Departamento <strong>de</strong> Finés Departamento <strong>de</strong> Finés<br />

Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Estocolmo Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Estocolmo<br />

S-106 91 Estocolmo E-mail: Erling.wan<strong>de</strong>@finska.su.se<br />

Suecia<br />

Tel: +46-8-16 23 59<br />

Fax:+46-8-15 88 71<br />

E-mail: birger.winsa@finska.su.se<br />

www.finska.su.se<br />

www.digital<strong>de</strong>mokrati.nu<br />

— 660 —


TÁBOA DE CONTIDOS<br />

NOTA DOS EDITORES<br />

PRESENTACIÓN (MANUEL FRAGA IRIBARNE,<br />

Excmo. Sr. Presi<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>) … … … … … … … … … 7<br />

PRÓLOGO (CELSO CURRÁS FERNÁNDEZ, Excmo. Sr. Conselleiro<br />

<strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria) … … … … … … … … … … 9<br />

INAUGURACIÓN DA VIII CONFERENCIA<br />

INTERNACIONAL DE LINGUAS MINORITARIAS<br />

MANUEL GONZÁLEZ GONZÁLEZ,<br />

Excmo. Sr. Secretario <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega e membro<br />

do comité organizador … … … … … … … … … … … … … … … 15<br />

VIVIANE REDING,<br />

Excma. Sra. Comisaria Europea <strong>de</strong> Educación, Cultura,<br />

Xuventu<strong>de</strong>, Medios <strong>de</strong> Comunicación e Deportes … … … … … … … 19<br />

MANUEL FRAGA IRIBARNE,<br />

Excmo. Sr. Presi<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> … … … … … … … … … 23<br />

CONFERENCIAS PLENARIAS<br />

ROBERT LAFONT<br />

Langues minorisées et réalité <strong>de</strong> la culture européenne … … … … …<br />

MIGUEL SIGUÁN<br />

27<br />

Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l lenguaje y plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas<br />

JAUME SARRAMONA<br />

… … … … … … … … 39<br />

¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos<br />

educativos bilingües? … … … … … … … … … … … … … … … …<br />

FELIPA ETXEBERRIA SAGASTUME<br />

53<br />

Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe … 69<br />

RELATORIOS<br />

M. TERESA CABRÉ<br />

Terminología y lenguas minoritarias: necesi<strong>da</strong>d, universali<strong>da</strong>d<br />

y especifici<strong>da</strong>d … … … … … … … … … … … … … … … … … 89<br />

CONCEPCIÓN M. VALADEZ<br />

Lenguas Minoritarias y Lenguas Minoriza<strong>da</strong>s en<br />

Estados Unidos, con especial atención al castellano … … … … … … 103<br />

PÁDRAIG O’RIAGÁIN<br />

Language Policy Implementation: Constraints and<br />

Feasibility Barrierws … … … … … … … … … … … … … … … … 117<br />

MODESTO ANÍBAL RODRÍGUEZ NEIRA<br />

A lingua galega nos comezos do novo milenio … … … … … … … … 129<br />

— 663 —


SIMPOSIOS<br />

• AS LINGUAS MINORITARIAS E AS TECNOLOXÍAS DA FALA<br />

CARMEN GARCÍA MATEO<br />

Recursos e activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s necesarias para <strong>de</strong>senvolver<br />

tecnoloxía <strong>da</strong> fala en galego … … … … … … … … … … … … … 151<br />

INMACULADA HERNAEZ<br />

El euskera y las tecnologías <strong>de</strong>l habla … … … … … … … … … … 157<br />

JOAQUIM LLISTERRI<br />

Las tecnologías <strong>de</strong>l habla en lengua catalana … … … … … … … … 163<br />

Mª LILIANA MARTÍNEZ CALVO<br />

O ES-GA, o valor dun sistema <strong>de</strong> Traducción<br />

Automática nunha lingua minoriza<strong>da</strong> … … … … … … … … … … 171<br />

• A ADQUISICIÓN DE SEGUNDAS LINGUAS NUN CONTEXTO<br />

PLURILINGÜE E PLURICULTURAL<br />

JOAQUIM ARNAU<br />

Nuevas perspectivas en la enseñanza/aprendizaje<br />

<strong>de</strong> las lenguas minoriza<strong>da</strong>s: el caso <strong>de</strong>l catalán … … … … … … …<br />

HUGO BAETENS BEARDSMORE<br />

177<br />

Trilingual Education & Language Minorities in Europe<br />

FÉLIX ETXEBERRÍA<br />

… … … … 185<br />

El futuro <strong>de</strong> la Educación bilingüe en el País Vasco … … … … … …<br />

MIGUEL PÉREZ PEREIRA<br />

Adquisición dunha segun<strong>da</strong> lingua no sistema<br />

195<br />

educativo galego<br />

CELIA RUIZ<br />

… … … … … … … … … … … … … … … … 203<br />

La adquisición <strong>de</strong> segun<strong>da</strong>s lenguas en un contexto<br />

plurilingüe y pluricultural … … … … … … … … … … … … … … 209<br />

• PROBLEMÁTICA DO ENSINO BILINGÜE E A SÚA AVALIACIÓN<br />

Informe do mo<strong>de</strong>rador JOSÉ CAJIDE VAL … … … … … … … … 217<br />

• PROBLEMAS DE HOXE NO ENSINO DA LINGUA GALEGA<br />

PILAR BUELA<br />

A tecnoloxía informática e o ensino <strong>de</strong> linguas … … … … … … …<br />

BIEITO SILVA VALDIVIA<br />

227<br />

¿Existe un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fala para a clase <strong>de</strong> lingua?<br />

XESÚS MANUEL VALCÁRCEL<br />

… … … … … … 233<br />

A formación do profesorado <strong>de</strong> lingua galega e literatura:<br />

dificulta<strong>de</strong>s e necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s … … … … … … … … … … … … … 243<br />

MESAS REDONDAS<br />

• POLÍTICAS LINGÜÍSTICAS E EDUCATIVAS NO ESTADO ESPAÑOL<br />

— 664 —


XABIER AIZPURUA<br />

Política lingüística y educativa en el País Vasco … … … … … … …<br />

JOSEP VICENT FELIP I MONLLEÓ<br />

253<br />

Política lingüística y educativa en la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Valenciana<br />

XESÚS P. GONZÁLEZ MOREIRAS<br />

259<br />

Políticas lingüísticas e educativas en <strong>Galicia</strong> … … … … … … … …<br />

LLUÍS JOU I MIRABET<br />

265<br />

Política lingüística y educativa en Cataluña<br />

JOAN MELIÀ GARI<br />

… … … … … … … … 267<br />

A situación lingüística nas Illas Baleares … … … … … … … … …<br />

PEDRO PEGENAUTE GARDE<br />

271<br />

Política lingüística y educativa en Navarra … … … … … … … … 277<br />

• POLÍTICA LIGÜÍSTICA E EDUCATIVA EN COMUNIDADES EUROPEAS CON LINGUA<br />

MINORIZADA<br />

DIEGO CORRAINE<br />

Políticas lingüísticas y educativas en Cer<strong>de</strong>ña<br />

DURK GORTER<br />

… … … … … … … 287<br />

Policy and the teaching of Frisian as a minority language … … … …<br />

PHILIPPE MARTEL<br />

295<br />

Minority languages of metropolitan France: a long road<br />

GLYN WILLIAMS<br />

… … … … 303<br />

Language planning and the information society … … … … … … … 309<br />

COMUNICACIÓNS LIBRES<br />

ANDRÉS ALONSO ÁLVAREZ<br />

A constitucionalización do ensino bilingüe … … … … … … … … …<br />

Mª DEL PILAR ALVARIÑO ALVARIÑO / Mª MONTSERRAT MURIANO RODRÍGUEZ<br />

/ Mª BELÉN SOUTO GARCÍA / MARÍA VALLEJO GONZÁLEZ<br />

A normalización terminolóxica en galego:<br />

335<br />

o servicio <strong>de</strong> consultas <strong>de</strong> Termigal … … … … … … … … … … … 345<br />

Mª DEL PILAR ALVARIÑO ALVARIÑO / XESÚS MANUEL MOSQUERA CARREGAL<br />

/ Mª BELÉN SOUTO GARCÍA<br />

A normalización terminolóxica do léxico do medio en galego.<br />

Tres casos prácticos: contaminación-polución;<br />

medio-medio ambiente; residuo-refugallo<br />

CARLOS ARIAS IGLESIAS<br />

… … … … … … … … … 353<br />

Os cursos Comarca e Lingua: autoxeración <strong>de</strong> contidos na aprendizaxe<br />

M. BAÑA CASTRO / R. Mª GARCÍA SUÁREZ / M. SALCINES MARTÍNEZ<br />

Primeira fase do <strong>de</strong>seño dun programa <strong>de</strong> aprendizaxe<br />

361<br />

<strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua en <strong>Galicia</strong> … … … … … … … … … … … … … 367<br />

M. BAÑA CASTRO / R. Mª GARCÍA SUÁREZ / M. SALCINES MARTÍNEZ<br />

Avaliación e intervención en prácticas educativas: segun<strong>da</strong> fase<br />

dun proxecto <strong>de</strong> aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua en convivencia<br />

coa primeira en <strong>Galicia</strong> … … … … … … … … … … … … … … … 373<br />

— 665 —


M. BAÑA CASTRO / R. Mª GARCÍA SUÁREZ / M. SALCINES MARTÍNEZ<br />

Guía <strong>de</strong> recursos educativos<br />

JOSEP M. BALDAQUÍ ESCANDELL<br />

… … … … … … … … … … … … … 379<br />

El pluralismo cultural en los programas educativos bilingües:<br />

adscripción etnolingüística e i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d<br />

TERESA BERMÚDEZ / AMPARO CEREIXO<br />

… … … … … … … … … … 387<br />

Experiencias <strong>da</strong> docencia <strong>da</strong> lingua galega en Catalunya … … … …<br />

CAMILO BRANDÍN FEIJOO<br />

Veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento <strong>da</strong> información <strong>de</strong> material escrito<br />

397<br />

en escolares bilingües galegos … … … … … … … … … … … … …<br />

CARLOS CAETANO BISCAINO FERNANDES / CILHA LOURENÇO MÓDIA<br />

405<br />

Un sistema teatral en lingua minoriza<strong>da</strong>. O caso galego … … … … …<br />

CARLOS MANUEL CALLÓN TORRES<br />

Algúns aspectos do ensino <strong>da</strong> literatura nun contexto diglósico.<br />

413<br />

O caso galego … … … … … … … … … … … … … … … … … …<br />

BERTA CASTAÑO TORRADO / BLANCA SÁNCHEZ SAMPEDRO<br />

419<br />

As linguas minoritarias no ámbito europeo. Status do galego<br />

XOSÉ-HENRIQUE COSTAS GONZÁLEZ<br />

… … … 425<br />

Oficialización do galego fóra <strong>da</strong>s fronteiras <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />

XOSÉ MANUEL DASILVA<br />

… … … … … 433<br />

Competencia bilingüe e autotraducción en <strong>Galicia</strong> –algúns apuntamentos. 441<br />

XURXO FERNÁNDEZ CARBALLIDO<br />

Os lectorados <strong>de</strong> galego. Funcións e perspectivas … … … … … … …<br />

SONIA FERNÁNDEZ PARRATT<br />

O papel <strong>da</strong> prensa como instrumento pe<strong>da</strong>góxico no proceso<br />

453<br />

<strong>de</strong> normalización lingüística do galego … … … … … … … … … … 459<br />

ALBERTO GONZÁLEZ<br />

TRADOS 5 … … … … … … … … … … … … … … … … … … … 467<br />

MARIANO GONZÁLEZ CAMPO<br />

Algunas consi<strong>de</strong>raciones sobre la situación <strong>de</strong>l islandés en Europa … 471<br />

MANUEL GONZÁLEZ GONZÁLEZ / MODESTO RODRÍGUEZ NEIRA / AGUSTÍN DOSIL<br />

MACEIRA / JOSÉ PÉREZ VILARIÑO / ARTURO X. PEREIRO ROZAS / EULOGIO REAL<br />

DEUS / ISABEL SUÁREZ FERNÁNDEZ / ANTONIO FERNÁNDEZ SALGADO / XAQUÍN<br />

LOREDO GUTIÉRREZ / HÅKAN CASARES BERG<br />

¿Que características persoais <strong>de</strong>terminan a percepción dos falantes<br />

galegos? Un estudio exploratorio con matched-guise realizado<br />

sobre unha mostra <strong>de</strong> mozos galegos … … … … … … … … … … …<br />

MARGARITA GONZÁLEZ GONZÁLEZ / MÓNICA PLACES TORRADO<br />

479<br />

A situación do galego nun mundo globalizado … … … … … … … …<br />

MARTA GONZÁLEZ LOUZAO<br />

Convivencia e/ou supervivencia do galego como segun<strong>da</strong> lingua<br />

489<br />

na ensinanza multilingüe<br />

VITELIO HERRERA<br />

Proyecto LINMITER.<br />

… … … … … … … … … … … … … … 497<br />

(Terminología <strong>de</strong> lenguas latinas minoritarias europeas) … … … … … 503<br />

— 666 —


JOSÉ LUIS JANEIRO<br />

Cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e traducción xurídica, dúas notables<br />

ausencias no ensino universitario do <strong>de</strong>reito<br />

TRINIDAD MATÍAS JIMÉNEZ CAMPOSECO<br />

… … … … … … … … 507<br />

El uso oficial <strong>de</strong> los idiomas mayas en Guatemala<br />

SABELA LABRAÑA BARRERO<br />

… … … … … … 517<br />

Intercambio educativo entre linguas minoriza<strong>da</strong>s do Estado español.<br />

Unha experiencia integradora … … … … … … … … … … … … …<br />

CARME LÓPEZ I POL<br />

523<br />

Movili<strong>da</strong>d estudiantil y lengua: el programa Interc@t, una respuesta …<br />

MARÍA SOL LÓPEZ MARTÍNEZ /FRANCISCO GARCÍA GONDAR<br />

533<br />

Presentación do proxecto CORGA … … … … … … … … … … … 539<br />

(Corpus <strong>de</strong> Referencia do Galego Actual)<br />

ANXO M. LORENZO SUÁREZ<br />

A extensión <strong>da</strong> lingua galega no ámbito do ensino en <strong>Galicia</strong>:<br />

presentación e avaliación dos resultados do Informe <strong>de</strong> Política<br />

e Normalización Lingüística<br />

ANA LUNA ALONSO<br />

… … … … … … … … … … … … … 545<br />

A adquisición <strong>da</strong> competencia traductora<br />

BELÉN MARTÍN FRANCO<br />

… … … … … … … … … 555<br />

Cómo ensinar a lingua e a cultura galegas nunha universi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

estranxeira: o caso <strong>da</strong> universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Rennes 2-Haute Bretagne … …<br />

MÓNICA MARTÍNEZ BALEIRÓN / Mª DOS ANXOS SOBRIÑO PÉREZ<br />

/ BEGOÑA VARELA VÁZQUEZ<br />

563<br />

Política lingüística e educativa en <strong>Galicia</strong>: primeiros niveis <strong>de</strong> ensino …<br />

BERNIE O’ROURKE<br />

571<br />

The value of <strong>Galicia</strong>n and Irish on to<strong>da</strong>y’s language market … … … …<br />

Mª CARME PAZOS BALADO<br />

Importancia dos diccionarios bilingües nunha lingua minoritaria:<br />

581<br />

os diccionarios bilingües en galego<br />

XERMÁN RODRÍGUEZ LÓPEZ<br />

… … … … … … … … … … … 587<br />

Lengua <strong>de</strong> signos española: situación actual <strong>de</strong> una lengua minoritaria<br />

JOSÉ ROMAY MARTÍNEZ / RICARDO GARCÍA MIRA<br />

Evaluación actual y futura <strong>de</strong> la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística <strong>de</strong>l grupo<br />

595<br />

<strong>de</strong> gallego-hablantes … … … … … … … … … … … … … … … …<br />

MIGUEL ANXO SANTOS REGO / JOSÉ CAGIDE VAL<br />

/ Mª MAR LORENZO MOLEDO / ANA Mª PORTO CASTRO<br />

A lingua galega no ensino primario:<br />

599<br />

<strong>da</strong>tos <strong>de</strong> hoxe para unha análise <strong>de</strong> alcance.<br />

CARLES SEGURA I LLOPES<br />

La actitud y el uso lingüísticos:<br />

… … … … … … … … 609<br />

factores <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d lingüística en una lengua minoriza<strong>da</strong><br />

DIEGO VÁZQUEZ<br />

… … … … 615<br />

O misterio <strong>da</strong>s sete pezas. Aplicación educativa multimedia … … … 623<br />

— 667 —


KATE_INA VLASÁKOVÁ<br />

A lingua checa como lingua e cultura estranxeira.<br />

Enfoque pluridisciplinario … … … … … … … … … … … … … … 629<br />

OBRADOIROS<br />

MONTSERRAT GIMENO I VIDAL<br />

Los centros <strong>de</strong> autoaprendizaje:<br />

un diseño para el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua … … … … … … … … … 639<br />

ROSA OLLER I CASELLAS<br />

La integración <strong>de</strong>l aula <strong>de</strong> autoaprendizaje en un centro <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria 649<br />

CONCLUSIÓNS<br />

ORGANIZACIÓN DA IX CONFERENCIA INTERNACIONAL DE<br />

LINGUAS MINORITARIAS<br />

— 668 —

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!