Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
ACTAS DA<br />
VIII CONFERENCIA INTERNACIONAL<br />
DE LINGUAS MINORITARIAS<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela,<br />
22, 23, 24 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 2001<br />
EDITADAS POR<br />
Mª XESÚS BUGARÍN LÓPEZ<br />
JOSÉ CAJIDE VAL<br />
AGUSTÍN DOSIL MACEIRA<br />
X. GREGORIO FERREIRO FENTE<br />
MANUEL GONZÁLEZ GONZÁLEZ<br />
MIGUEL ANXO SANTOS REGO<br />
— 3 —
Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias (8ª. 2001. Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela) [libro]<br />
<strong>Actas</strong> <strong>da</strong> VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias, Santiago<br />
<strong>de</strong> Compostela, 22-24 novembro 2001 / edita<strong>da</strong>s por Mª Xesús Bugarín López,<br />
José Caji<strong>de</strong> Val, Agustín Dosil Maceira, X. Gregorio Ferreiro Fente, Manuel<br />
González González, Miguel Anxo Santos Rego. - Santiago <strong>de</strong> Compostela:<br />
<strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, 2002. – 1 libro. – 672 pp.; 1v.; 17x24 cm. –DL: C-2750/2002–<br />
ISBN: 84-453-3465-4<br />
1. Linguas Minoritarias - Congresos e asembleas - Sociolingüística. I. Bugarín<br />
López, Mª Xesús, ed.lit. II. Caji<strong>de</strong> Val, José, ed. lit. III. Dosil Maceira, Agustín,<br />
ed.lit. IV. Ferreiro Fente, X. Gregorio, ed.lit. V. González González, Manuel,<br />
ed.lit. VI. Santos Rego, Miguel Anxo, ed.lit. VII. <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />
Conselleiro <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria<br />
Celso Currás Fernán<strong>de</strong>z<br />
Director Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística<br />
Xesús P. González Moreiras<br />
Subdirector Xeral <strong>de</strong> Promoción e Ensino <strong>de</strong> Lingua Galega<br />
Xosé A. Pombo Mosquera<br />
Edita: XUNTA DE GALICIA<br />
Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria<br />
Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística<br />
Colabora: Azetanet<br />
Imprime: euroGráficas sl<br />
D. L.: C-2750/2002<br />
ISBN: 84-453-3465-4
Nota dos editores<br />
Recóllense neste volume a práctica totali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s intervencións e activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
que conformaron o programa científico <strong>da</strong> VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong><br />
Linguas Minoritarias, que tivo lugar no Pazo <strong>de</strong> Congresos e Exposicións <strong>de</strong><br />
<strong>Galicia</strong> (Santiago <strong>de</strong> Compostela) os días 22, 23 e 24 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 2001. O<br />
tema marco elixido para esta edición <strong>da</strong> Conferencia foi Políticas lingüísticas e<br />
educativas na Europa Comunitaria, co que se preten<strong>de</strong>u:<br />
- expoñe-los principais problemas que afectan ás linguas minoritarias, en<br />
particular os relacionados co ensino multilingüe;<br />
- <strong>de</strong>bater sobre os retos ós que se enfrontan estas linguas, especialmente os<br />
referidos ó ensino;<br />
- reflexionar sobre a importancia dos sistemas educativos nos procesos <strong>de</strong><br />
transmisión e producción lingüística;<br />
- reflexionar sobre o papel que <strong>de</strong>sempeñarán as tecnoloxías <strong>da</strong> fala e a<br />
enxeñería lingüística no futuro <strong>da</strong>s lingas minoritarias;<br />
- achegar propostas educativas e didácticas para o ensino multilingüe.<br />
Con este fin, o Comité Organizador <strong>de</strong>señou un programa heteroxéneo,<br />
aberto e participativo, estructurado en conferencias plenarias, simposios, mesas<br />
redon<strong>da</strong>s, relatorios e comunicacións libres, e congregou a algúns dos máis<br />
<strong>de</strong>stacados especialistas europeos nas materias obxecto <strong>de</strong> estudio e <strong>de</strong>bate;<br />
simultaneamente, planificou distintas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s paralelas (obradoiros,<br />
exposicións <strong>de</strong> pósteres e ferramentas <strong>da</strong> lingua) que contribuíron a enriquecer e<br />
facer máis atraente o programa proposto.<br />
Coas presentes <strong>Actas</strong>, os responsables <strong>da</strong> súa edición tentamos reproducir do<br />
xeito máis fi<strong>de</strong>digno posible as opinións, conceptos, reflexións e<br />
recomen<strong>da</strong>cións expresados ou simplemente apuntados en case tres días <strong>de</strong><br />
intenso traballo, e que a partir <strong>de</strong> agora que<strong>da</strong>n ó dispor <strong>de</strong> cantos, sexa cal sexa<br />
a disciplina <strong>da</strong> que partan, busquen algunhas posibles respostas ós problemas<br />
tratados.<br />
Que<strong>de</strong> tamén constancia do noso agra<strong>de</strong>cemento a tódolos participantes, que,<br />
gracias á súa cortesía e dilixencia, fixeron o noso traballo máis fácil.<br />
— 5 —<br />
Os editores
Presentación<br />
Manuel Fraga Iribarne<br />
Presi<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />
Vivimos tempos <strong>de</strong> preocupación no terreo <strong>da</strong>s linguas e, particularmente,<br />
<strong>da</strong>s agora chama<strong>da</strong>s “linguas minoritarias”. En <strong>Galicia</strong>, a nosa Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
Autonómica, posuidora dunha lingua <strong>de</strong> seu que tivo épocas <strong>de</strong> espléndido<br />
cultivo literario, esa inque<strong>da</strong>nza é <strong>de</strong>n<strong>de</strong> hai anos unha constante e unha<br />
cuestión que forma parte <strong>da</strong> nosa cotiá vi<strong>da</strong> colectiva. Son plenamente<br />
consciente <strong>de</strong> que no compromiso coa nosa lingua, coa súa difusión <strong>de</strong>ntro e<br />
fóra <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, co seu estudio científico e coa súa instalación normaliza<strong>da</strong> nos<br />
diferentes niveis sociais e profesionais <strong>da</strong> nosa Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>, todo canto<br />
fagamos parecerá pouco. E seguramente <strong>de</strong>be ser así, aín<strong>da</strong> que só sexa para<br />
evitar actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acomodo e autosatisfacción polo xa feito, que, certamente,<br />
dígase o que se diga, non é pouco.<br />
E nesa liña <strong>de</strong> compromiso coa nosa lingua temos que situa-la VIII<br />
Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias que Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />
acolleu os días 22, 23 e 24 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 2001, e que serviu como ámbito<br />
rigoroso <strong>de</strong> análise, estudio e avaliación <strong>da</strong>s linguas minoritarias <strong>da</strong> Península e<br />
aín<strong>da</strong> <strong>da</strong>quelas que perviven en diferentes comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> países europeos.<br />
O importante e prestixioso conxunto <strong>de</strong> participantes activos <strong>de</strong>sta<br />
Conferencia e o amplo abano <strong>de</strong> cuestións que se trataron (fun<strong>da</strong>mentalmente as<br />
relaciona<strong>da</strong>s co ámbito educativo) aseguran, sen pecar <strong>de</strong> optimistas, que os<br />
resultados e conclusións <strong>de</strong> relatorios, conferencias e mesas redon<strong>da</strong>s, recollidos<br />
nestas <strong>Actas</strong>, ofrecerán unha máis que axusta<strong>da</strong> diagnose <strong>da</strong> situación actual e<br />
unha máis que pertinente visión dos problemas e <strong>da</strong>s súas posibles solucións.<br />
Como noutros ámbitos importantes, no <strong>da</strong> lingua necesitamos avanzar,<br />
mellorar. Este é o imperativo que teimosamente nos transmitiron algúns dos<br />
mellores fillos que tivo <strong>Galicia</strong> ó longo <strong>da</strong> Historia. Temos que facelo así, con<br />
amplitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> miras, esforzo diario e capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> investigación. A <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>Galicia</strong>, que teño a honra <strong>de</strong> presidir, está e estará nese esforzo coa máis firme<br />
vonta<strong>de</strong>. A publicación <strong>da</strong>s <strong>Actas</strong> <strong>da</strong> VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas<br />
Minoritarias é axeita<strong>da</strong> ocasión para reafirmalo. Conste así.<br />
— 7 —
Prólogo<br />
Celso Currás Fernán<strong>de</strong>z<br />
Conselleiro <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria<br />
Durante todo o ano 2001 tivo lugar, por <strong>de</strong>cisión conxunta <strong>da</strong> Unión Europea<br />
e do Consello <strong>de</strong> Europa, o Ano Europeo <strong>da</strong>s Linguas. A Consellería <strong>de</strong><br />
Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> non quixo<br />
permanecer á marxe <strong>de</strong> tan importante e transcen<strong>de</strong>nte celebración, razón pola<br />
que, entre outras accións, organizou, a través <strong>da</strong> Dirección Xeral <strong>de</strong> Política<br />
Lingüística, a VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias, proxecto<br />
que contou co apoio financeiro <strong>da</strong> Dirección Xeral <strong>de</strong> Educación e Cultura <strong>da</strong><br />
Comisión Europea.<br />
O obxectivo fun<strong>da</strong>mental que se perseguiu coa Conferencia foi establecer un<br />
foro no que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha óptica galega, se <strong>de</strong>batese sobre os principais<br />
problemas ós que se enfrontan en Europa as linguas minoritarias, en particular<br />
os relacionados co ensino multilingüe. Por tal motivo elixiuse como tema marco<br />
<strong>da</strong> Conferencia ,<br />
tema que foi abor<strong>da</strong>do por máis dunha trintena <strong>de</strong> importantes e prestixiosos<br />
especialistas <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, España e doutros países <strong>de</strong> Europa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> postulados ou<br />
puntos <strong>de</strong> vista heteroxéneos e, en non poucos casos, novidosos. A<strong>de</strong>mais,<br />
xunto ó que constituíu o programa oficial, sumáronse relevantes achegas <strong>de</strong><br />
máis <strong>de</strong> 50 investigadores, que fixeron a súa particular contribución ó éxito <strong>da</strong><br />
Conferencia coa presentación <strong>de</strong> comunicacións libres, pósteres, ferramentas,<br />
etc. Vaia para todos eles o meu agra<strong>de</strong>cemento.<br />
Foi responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> do Comité Científico e, especialmente, do Comité<br />
Organizador a planificación programática <strong>da</strong> Conferencia, labor que <strong>de</strong>u como<br />
resultado un programa científico e <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s paralelas heteroxéneo e <strong>de</strong><br />
cali<strong>da</strong><strong>de</strong> que invitaba á participación. Deles é o meu recoñecemento.<br />
Cómpre salientar que esta foi a oitava edición dun foro internacional <strong>de</strong> gran<br />
renome sobre linguas minoritarias que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a súa constitución en 1980, ten<br />
congregado, con periodici<strong>da</strong><strong>de</strong> trienal, os principais especialistas <strong>da</strong><br />
sociolingüística, <strong>da</strong> planificación lingüística, <strong>da</strong> pe<strong>da</strong>goxía, <strong>da</strong> psicoloxía ou <strong>da</strong><br />
política lingüística <strong>de</strong> to<strong>da</strong> Europa, en países como Escocia, Finlandia, Irlan<strong>da</strong>,<br />
Holan<strong>da</strong>, Polonia e España. A próxima edición terá lugar en Pajala/Kiruna,<br />
rexión <strong>de</strong> Suecia na que se falan as linguas Heänkieli e Saami. O organismo<br />
responsable <strong>da</strong> súa organización será o Departamento <strong>de</strong> Finés <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Estocolmo.<br />
Certamente, o programa elaborado <strong>de</strong>beu resultar suxestivo e atraente, pois<br />
foron máis <strong>de</strong> 350 as persoas que asistiron á Conferencia, entre mestres <strong>de</strong><br />
educación primaria, profesores <strong>de</strong> educación secun<strong>da</strong>ria e universitaria,<br />
investigadores, especialistas e tamén políticos con responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong>s en<br />
— 9 —
planificación lingüística e educativa, proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> Europa e incluso <strong>de</strong><br />
América. Agora, coa publicación <strong>da</strong>s <strong>Actas</strong> <strong>da</strong> VIII Conferencia Internacional<br />
<strong>de</strong> Linguas Minoritarias, poñemos a disposición dos congresistas e <strong>da</strong><br />
comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> científica en xeral os contidos fun<strong>da</strong>mentais do programa<br />
científico, contidos que son o resultado <strong>de</strong> case tres días <strong>de</strong> intenso e fructífero<br />
traballo.<br />
— 10 —
DIRECTORIO DA VIII CONFERENCIA INTERNACIONAL DE<br />
LINGUAS MINORITARIAS<br />
COMITÉ DE HONRA<br />
PRESIDENTE Manuel Fraga Iribarne (Presi<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>)<br />
VOCAIS Celso Currás Fernán<strong>de</strong>z (Conselleiro <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación<br />
Universitaria <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>)<br />
Viviane Reding (Comisaria Europea <strong>de</strong> Educación, Cultura, Xuventu<strong>de</strong>,<br />
Medios <strong>de</strong> Comunicación e Deportes)<br />
Francisco Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l Riego (Presi<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega)<br />
Carlos Casares Mouriño (Presi<strong>de</strong>nte do Consello <strong>da</strong> Cultura Galega)<br />
Antón Santamarina Fernán<strong>de</strong>z (Director do Instituto <strong>da</strong> Lingua Galega)<br />
COMITÉ CIENTÍFICO<br />
Xabier Aizpurua (Eusko Jaurlaritza/Goberno Vasco)<br />
Xesús P. González Moreiras (<strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>)<br />
Lluís Jou i Mirabet (Generalitat <strong>de</strong> Cataluña)<br />
Josep Vicent Felip i Monlleó (Generalitat Valenciana)<br />
Philippe Martel (Université Montpellier III /FELCO)<br />
Joan Melià Garí (Govern <strong>de</strong> les Illes Balears)<br />
Pádraig O’Riagáin (Institiúid Teangeolaíochta Éireann)<br />
Miguel Siguán (Universitat <strong>de</strong> Barcelona)<br />
Miguel Strubell<br />
Glyn Williams (University of Wales)<br />
COMITÉ ORGANIZADOR<br />
José Caji<strong>de</strong> Val (Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)<br />
Agustín Dosil (Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> Maceira (Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela) <strong>de</strong> Compostela)<br />
X. Gregorio Ferreiro Fente (<strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>)<br />
Manuel González González (Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)<br />
Miguel Anxo Santos Rego (Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)<br />
— 11 —
INAUGURACIÓN DA<br />
VIII CONFERENCIA INTERNACIONAL<br />
DE LINGUAS MINORITARIAS
Manuel González González<br />
Secretario <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega<br />
Membro do Comité Organizador<br />
Excmo. Sr. Presi<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, Ilma. Sra. Comisaria Europea <strong>de</strong><br />
Educación, Cultura, Xuventu<strong>de</strong>, Medios <strong>de</strong> Comunicación e Deportes, Excmas.<br />
e Ilmas. autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s, señoras e señores participantes na VIII Conferencia Internacional<br />
<strong>de</strong> Linguas Minoritarias.<br />
Permítanme, queridos amigos, só unhas palabras en nome do Comité organizador<br />
<strong>de</strong>ste Coloquio.<br />
Escan<strong>da</strong>lízannos feitos coma a caza indiscrimina<strong>da</strong> <strong>de</strong> baleas ou <strong>de</strong> calquera<br />
especie animal en vías <strong>de</strong> extinción, pero a penas nos inmutamos cando <strong>de</strong>saparece<br />
unha lingua.<br />
Escan<strong>da</strong>lizámonos, e con razón, cando nunha escavación <strong>de</strong>struímos algún<br />
xacemento arqueolóxico ou cando <strong>de</strong>rrubamos un edificio <strong>de</strong> valor histórico,<br />
pero somos totalmente insensibles ó empobrecemento ou á per<strong>da</strong> do patrimonio<br />
milenario dunha lingua marxina<strong>da</strong> ou reprimi<strong>da</strong>.<br />
Escan<strong>da</strong>lizámonos, e con razón, coa discriminación racial ou coa discriminación<br />
por razón <strong>de</strong> sexo; repúgnanos que un neno negro non teña acceso ó ensino<br />
nas mesmas condicións ca un neno branco, e sentimos estupor ante a discriminación<br />
que sofre a muller nalgunhas socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s; pero non nos preocupa o máis<br />
mínimo que moitos millóns <strong>de</strong> nenos non teñan acceso ó ensino na lingua que<br />
apren<strong>de</strong>ron dos seus pais; ou que os ci<strong>da</strong>dáns dun territorio non teñan <strong>de</strong>reito a<br />
recibir información na súa lingua sobre a composición e características dos productos<br />
que consomen.<br />
Escan<strong>da</strong>lizámonos, e con razón, <strong>de</strong> que cando se constrúen as beirarrúas ou<br />
os accesos ós edificios non se pense nas persoas minusváli<strong>da</strong>s, pero ninguén se<br />
escan<strong>da</strong>liza <strong>de</strong> que aín<strong>da</strong> hoxe non exista unha a<strong>da</strong>ptación do alfabeto para<br />
xordos a unha lingua coma o galego.<br />
Quero dicir con isto que mesmo no mundo presuntamente máis <strong>de</strong>mocrático,<br />
continúa habendo discriminación lingüística, linguas con máis <strong>de</strong>reitos e linguas<br />
con menos <strong>de</strong>reitos ou mesmo sen <strong>de</strong>reitos.<br />
No momento <strong>de</strong> comeza-los traballos <strong>de</strong> organización presentóusenos xa un<br />
primeiro problema, o do nome: linguas minoritarias, linguas minoriza<strong>da</strong>s, linguas<br />
menos estendi<strong>da</strong>s, linguas sen estado... Por tradición optamos por mante-la<br />
<strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> Linguas Minoritarias, pero baixo esta etiqueta encérranse conceptos<br />
e reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s ben distintos: <strong>da</strong>mos cabi<strong>da</strong> tanto a linguas realmente minoritarias<br />
no seu territorio, como a linguas <strong>de</strong> pequena extensión aín<strong>da</strong> que sexan<br />
claramente maioritarias no seu territorio, sempre que se <strong>de</strong>a a condición <strong>da</strong><br />
existencia <strong>da</strong>lgún tipo <strong>de</strong> bilingüismo social, entendido este no seu sentido máis<br />
amplo <strong>de</strong> coexistencia <strong>de</strong> varias linguas nunha socie<strong>da</strong><strong>de</strong>, é dicir, cando hai<br />
— 15 —
— 16 —<br />
Manuel González González<br />
unha parte <strong>da</strong> poboación que fala unha lingua, outra parte <strong>da</strong> poboación que fala<br />
outra lingua, ou ben unha parte importante <strong>da</strong> poboación que utiliza as dúas linguas<br />
cun comportamento diglósico. E, por suposto, tamén teñen cabi<strong>da</strong> as linguas<br />
sen territorio. É importante dicir isto porque aquí neste días analizaranse<br />
aspectos <strong>de</strong> moitas linguas con estatus moi distantes.<br />
A Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias tenta promove-la diversi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
lingüística e a súa aprendizaxe como medio para fomenta-la tolerancia e<br />
a comprensión entre persoas <strong>de</strong> diferentes culturas e diferentes linguas. Esta<br />
VIII edición, que hoxe inauguramos, enmárcase <strong>de</strong>ntro dos actos do Ano Europeo<br />
<strong>da</strong>s Linguas, está patrocina<strong>da</strong> e organiza<strong>da</strong> pola <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> e conta<br />
con financiamento <strong>da</strong> Dirección Xeral <strong>de</strong> Educación e Cultura <strong>da</strong> Comisión Europea,<br />
que queremos agra<strong>de</strong>cer publicamente.<br />
Esta Edición leva como perfil especial “As políticas lingüísticas e educativas<br />
na Europa Comunitaria”, e a estes temas irá <strong>de</strong>dicado o núcleo central <strong>de</strong>stas<br />
xorna<strong>da</strong>s, a través <strong>de</strong> Conferencias plenarias, simposios, mesas redon<strong>da</strong>s e relatorios.<br />
Pero somos conscientes <strong>de</strong> que vivimos un momento histórico <strong>de</strong> profun<strong>da</strong>s<br />
transformacións, no que os procesos evolutivos se producen a unha veloci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> vertixe, por iso non quixemos que estivese ausente dos nosos traballos<br />
unha análise <strong>da</strong> importancia <strong>da</strong>s novas tecnoloxías nas linguas minoritarias,<br />
un exame <strong>de</strong> cómo o <strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> traducción automática, <strong>da</strong> síntese<br />
e recoñecemento <strong>de</strong> voz, dos sistemas <strong>de</strong> diálogo home-máquina po<strong>de</strong>n influír<br />
na transformación do estatus <strong>da</strong>s linguas minoritarias. E algo semellante po<strong>de</strong>riamos<br />
dicir do <strong>de</strong>senvolvemento dos traballos <strong>de</strong> terminoloxía nesta época en<br />
que os avances científicos e tecnolóxicos, o <strong>de</strong>senvolvemento espectacular <strong>da</strong>s<br />
comunicacións e o proceso <strong>de</strong> globalización fan que as linguas <strong>de</strong> especiali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
adquiran ca<strong>da</strong> día maior relevancia. Gustaríanos que nalgunhas <strong>da</strong>s múltiples<br />
sesións relaciona<strong>da</strong>s co ensino se levase a cabo unha reflexión sobre cómo vai<br />
se-la escola do futuro, sobre as súas esixencias, e sobre se as linguas minoritarias<br />
están prepara<strong>da</strong>s para respon<strong>de</strong>r a estes cambios presumibles.<br />
Quixemos que neste Coloquio houbese un espacio para a exposición <strong>de</strong><br />
proxectos e ferramentas novidosas referi<strong>da</strong>s ás linguas minoritarias, para <strong>da</strong>las a<br />
coñecer e para que poi<strong>da</strong>n servir tamén <strong>de</strong> estímulo e <strong>de</strong> guía para outras linguas<br />
que aín<strong>da</strong> non as posúen.<br />
Non esquecemos que este é fun<strong>da</strong>mentalmente un lugar <strong>de</strong> encontro e <strong>de</strong> intercambio<br />
científico. Esta é a razón pola que se habilitou unha sala especial para<br />
contactos entre participantes coa fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>bateren i<strong>de</strong>as, intercambiaren información<br />
ou poñeren en marcha algún proxecto <strong>de</strong> investigación.<br />
Estamos convencidos <strong>de</strong> que fronte ó uniformismo reductor, é necesario un<br />
pensamento novo, alternativo, que <strong>de</strong>a lugar a unha socie<strong>da</strong><strong>de</strong> na que teña cabi<strong>da</strong><br />
a diversi<strong>da</strong><strong>de</strong>, na que se respecten as diferencias lingüísticas e culturais,<br />
nunha uni<strong>da</strong><strong>de</strong> fraternal <strong>de</strong> respecto e intercambio <strong>de</strong>mocrático.
Inauguración <strong>da</strong> VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias<br />
Pero esta <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> principios non quixera que se interpretase como<br />
inxenui<strong>da</strong><strong>de</strong>; non queremos que este encontro se converta nun lugar <strong>de</strong> proclamas<br />
mestura<strong>da</strong>s con lamentos, que con frecuencia non son máis có preludio dun<br />
gran funeral. Desexamos e esperamos que este sexa un foro <strong>de</strong> análise rigorosa<br />
e realista <strong>da</strong> situación, e <strong>de</strong> estudio dos medios non só para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>rse, senón<br />
para avanzar, medios <strong>de</strong>mocráticos baseados na razón, no <strong>de</strong>reito e na capaci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> xerar ilusión, medios que nos permitan dunha maneira intelixente sortea-los<br />
obstáculos que se interpoñen na normalización <strong>da</strong>s “nosas linguas”, e<br />
que nos permitan percorre-lo camiño <strong>da</strong> recuperación <strong>da</strong> digni<strong>da</strong><strong>de</strong> dos nosos<br />
pobos e <strong>da</strong>s nosas culturas. Á par <strong>da</strong> sociolingüística <strong>de</strong>scritiva dos dramas que<br />
moitas veces acompañan o contacto <strong>de</strong> linguas, temos que chegar a elaborar<br />
unha sociolingüística terapéutica. A simple <strong>de</strong>scrición dos problemas e as<br />
estatísticas preocupantes fan parecer aín<strong>da</strong> máis po<strong>de</strong>rosas e irresistibles as<br />
linguas privilexia<strong>da</strong>s, rebaixando así a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> resistencia dos que falan<br />
linguas minoritarias.<br />
En cambio unha sociolingüística terapéutica pescu<strong>da</strong> na natureza e na historia<br />
as razóns que avalan a nosa confianza no futuro <strong>da</strong> biodiversi<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística. A<br />
inmensa maioría dos seres humanos precisan o apoio <strong>de</strong>sta nova lingüística<br />
<strong>de</strong>mocrática. O diagnóstico é necesario, pero o diagnóstico só é ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ira<br />
medicina cando leva aparellado o <strong>de</strong>seño dunha terapia eficaz. Estou<br />
convencido <strong>de</strong> que moitos <strong>de</strong> nós estamos aquí para iso.<br />
— 17 —
Viviane Reading<br />
Comisaria Europea <strong>de</strong> Educación, Cultura, Xuventu<strong>de</strong>,<br />
Medios <strong>de</strong> Comunicación e Deportes<br />
Estou encanta<strong>da</strong> <strong>de</strong> estar en <strong>Galicia</strong>, un fermoso país que participa do<br />
patrimonio e <strong>da</strong> diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> cultural <strong>de</strong> Europa. Que<strong>de</strong>i impresiona<strong>da</strong> esta mañá<br />
ó serme exposto o proxecto <strong>da</strong> Ci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Cultura, esa gran<strong>de</strong> empresa cultural<br />
que teñen previsto construír. Por iso gustaríame, Señor s<br />
Presi<strong>de</strong>nte, <strong>da</strong>rlle as<br />
gracias ó pobo galego e ó seu goberno por esta creación cultural que, por<br />
suposto, pertencerá a <strong>Galicia</strong>, pero que será igualmente patrimonio <strong>de</strong> tódolos<br />
europeos. Moitas gracias por creárno-lo futuro cunha construcción tan orixinal,<br />
tan sóli<strong>da</strong> e tan importante para o patrimonio diversificado dos europeos.<br />
Gustaríame falarlles <strong>da</strong> Europa <strong>da</strong>s linguas, que é necesariamente unha<br />
Europa <strong>da</strong> riqueza, unha Europa <strong>da</strong> diversi<strong>da</strong><strong>de</strong>, unha Europa <strong>da</strong>s diferencias,<br />
pero non unha Europa na que esas diferencias e diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> se opoñan. Por iso,<br />
esta Europa <strong>da</strong>s linguas, que mostrou a súa dinámica durante o Ano Europeo<br />
<strong>da</strong>s Linguas, non é a <strong>da</strong> Comisión <strong>de</strong> Bruxelas, obviamente; é a vosa, a <strong>da</strong>s<br />
iniciativas locais, rexionais, nacionais, a <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s esas enerxías que se<br />
mobilizaron para falar con orgullo <strong>da</strong>s linguas. Eu son a primeira persoa<br />
asombra<strong>da</strong> ó ve-lo dinamismo que xerou este ano <strong>de</strong>dicado ás linguas.<br />
Aconsello, a miúdo, que o multilingüismo se converta en algo normal, e<br />
discuto con políticos as formas <strong>de</strong> mellora-lo sistema actual <strong>de</strong> aprendizaxe <strong>de</strong><br />
linguas. Con este fin, mantiven tamén reunións con asociacións <strong>de</strong> ensinantes,<br />
universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, organizacións <strong>de</strong> pais <strong>de</strong> alumnos; é dicir, con to<strong>da</strong> a socie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
implica<strong>da</strong> e que se mobilizou.<br />
A min non me gusta <strong>de</strong>masiado o concepto <strong>de</strong> linguas minoritarias. Para min<br />
non hai nin gran<strong>de</strong>s nin pequenas linguas. Iso non existe. Existen as linguas<br />
maternas, e ca<strong>da</strong> lingua materna é gran<strong>de</strong>, porque é instrumento para a<br />
comprensión do ser humano e do seu contorno. Entón, ¿que importa que unha<br />
lingua sexa fala<strong>da</strong> por duascentas mil persoas ou por douscentos millóns <strong>de</strong><br />
persoas, se a súa gran<strong>de</strong>za vén <strong>da</strong><strong>da</strong> polo seu carácter <strong>de</strong> lingua materna? Por<br />
esta razón, temos que preservar tó<strong>da</strong>las linguas maternas, sexa cal sexa, porque<br />
to<strong>da</strong>s forman parte do patrimonio dos europeos. Unha lingua agónica é un anaco<br />
do patrimonio colectivo que se per<strong>de</strong>. Esta é a razón pola que cómpre loitar para<br />
que tó<strong>da</strong>las linguas poi<strong>da</strong>n sobrevivir, partindo <strong>de</strong> que tó<strong>da</strong>las linguas son <strong>da</strong>s<br />
persoas, <strong>da</strong> xente; son elas as que as utilizan e coas que se comunican, as que as<br />
cantan, as que xogan con elas.<br />
Pero no só fai falta transmiti-las linguas, hai que transmiti-lo amor a elas e ás<br />
culturas que lles <strong>da</strong>n fun<strong>da</strong>mento. E é aquí on<strong>de</strong> entra en xogo a educación, que<br />
está no centro <strong>da</strong> salvagar<strong>da</strong> <strong>da</strong> nosa diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> cultural. Non obstante, a<br />
educación non <strong>de</strong>be ser concibi<strong>da</strong> simplemente como a vía <strong>de</strong> encontro <strong>de</strong><br />
— 19 —
— 20 —<br />
Viviane Reding<br />
códigos culturais, senón como o elo <strong>de</strong> unión e apertura cara ós <strong>de</strong>mais. Así,<br />
non abon<strong>da</strong> con que eu teña as miñas propias raíces, tamén é necesario que<br />
chegue a abrirme cara ás raíces propias dos que están ó meu arredor. Noutras<br />
palabras, non chega con que eu adquira coñecementos sobre a miña cultura e a<br />
miña lingua, senón que tamén é necesario que compren<strong>da</strong> e apren<strong>da</strong> a coñece-la<br />
lingua e a cultura dos veciños, porque, <strong>de</strong> non ser así, non me po<strong>de</strong>rei<br />
comunicar con eles. Por iso eu sempre digo que cantos máis alumnos se<br />
integren nos programas <strong>de</strong> aprendizaxe <strong>de</strong> linguas, menos necesitaremos<br />
integrar nos programas antirracismo. O multilingüismo é a base dunha<br />
socie<strong>da</strong><strong>de</strong> equilibra<strong>da</strong> e <strong>de</strong>be se-lo fun<strong>da</strong>mento sobre o que se asente a nosa<br />
Europa.<br />
Continuamente pregúntanme se os terribles acontecementos do 11 <strong>de</strong><br />
setembro van mu<strong>da</strong>-la miña política. E eu sempre respondo que non, que eses<br />
acontecementos reforzan precisamente a nosa política, porque <strong>de</strong>mostraron o<br />
que a incomprensión e o rexeitamento dos <strong>de</strong>mais po<strong>de</strong>n causar. Por esta razón,<br />
creo que esta Europa se vai construír xustamente sobre o contrario: sobre a<br />
comprensión dos <strong>de</strong>mais, sobre a comunicación dos <strong>de</strong>mais, sobre a<br />
colaboración cos <strong>de</strong>mais, e é este o mo<strong>de</strong>lo que Europa tamén <strong>de</strong>be practicar<br />
cos outros continentes. O 11 <strong>de</strong> setembro reforzou a nosa forma <strong>de</strong> actuar e <strong>de</strong><br />
pensar, porque este é o único medio <strong>de</strong> preserva-la paz, un mo<strong>de</strong>lo que quizais<br />
haberá que pensar en facelo funcionar noutros continentes.<br />
Unha lingua é un rexistro persoal, pero constitúe tamén un elemento <strong>de</strong><br />
prosperi<strong>da</strong><strong>de</strong> económica. Coñece-las linguas é po<strong>de</strong>r funcionar nun mundo<br />
globalizado, é po<strong>de</strong>r traballar e exerce-la mobili<strong>da</strong><strong>de</strong> nun gran mercado único.<br />
Para ter un emprego mañá e para conservar ese emprego pasadomañá, as futuras<br />
xeracións necesitarán a aprendizaxe <strong>da</strong>s linguas.<br />
A terceira mensaxe que quixen <strong>da</strong>r durante este ano é que as linguas son un<br />
pracer, e non un traballo. Un pracer, ¿por que? Porque todo o mundo po<strong>de</strong><br />
apren<strong>de</strong>las e a<strong>de</strong>mais, <strong>de</strong> forma lúdica. Eu son luxemburguesa e no meu país<br />
temos un bo exemplo. Nós falámo-lo luxemburgués, que é a nosa lingua<br />
materna, a máis fermosa do mundo. Pero como todo o país está ro<strong>de</strong>ado <strong>de</strong><br />
gran<strong>de</strong>s nacións (Francia, Alemaña...), os nosos nenos apren<strong>de</strong>n a falar e a<br />
escribir en alemán e en francés a partir dos seis anos. Arredor dos <strong>de</strong>z anos<br />
introdúcense outras linguas como o portugués e o italiano. Falan entre eles o<br />
luxemburgués, que nos preocupamos <strong>de</strong> manter, pero os nosos nenos tamén<br />
coñecen outras tres linguas. Isto non significa que os nosos nenos sexan máis<br />
intelixentes que os <strong>de</strong>mais. Isto tamén é posible entre voste<strong>de</strong>s. Esta é a<br />
mensaxe que eu quero transmitirlles ós europeos. Todo o mundo po<strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r<br />
linguas e canto antes se inicie o proceso, mellor; e canto máis ludicamente se<br />
apren<strong>da</strong>, maior eficacia se obterá. Non é necesario comezar coa ortografía e a<br />
gramática. ¡Isto é pesado! Actualmente hai novos métodos magníficos cos que
Inauguración <strong>da</strong> VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias<br />
se po<strong>de</strong> chegar moi lonxe no coñecemento dunha lingua. Creo que a lingua<br />
materna e outras dúas máis é o límite que eu lles propoño ós europeos, pois<br />
apren<strong>de</strong>r unicamente unha segun<strong>da</strong> lingua non é suficiente. Dúas son máis ca<br />
necesarias, son indispensables.<br />
Tamén me preguntan: Pero, ¿que linguas? Eu rexeito facer xerarquías <strong>da</strong>s<br />
linguas, porque non existe tal. Sen embargo, pó<strong>de</strong>se aplicar un criterio básico,<br />
que é o seguinte. En primeiro lugar, hai que apren<strong>de</strong>-la lingua do veciño, porque<br />
é a máis necesaria para comunicármonos e para construírmos esa Europa<br />
transfronteiriza <strong>de</strong> rexións que vai se-lo noso futuro. Polo tanto, apren<strong>de</strong>r<br />
primeiro a lingua <strong>da</strong> rexión veciña paréceme que é esencial.<br />
Outra mensaxe que quero <strong>de</strong>ixar é que cantas máis linguas se apren<strong>da</strong>n, máis<br />
fácil resulta o proceso <strong>de</strong> adquisición. Unha vez que se adquire o hábito <strong>de</strong><br />
apren<strong>de</strong>r linguas, máis doado resulta enfrontarse á aprendizaxe <strong>de</strong> sucesivas<br />
linguas.<br />
Esta é unha oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> que lles <strong>de</strong>bemos <strong>da</strong>r ós nosos fillos, ós nosos<br />
mozos. E para iso cómpre que as rexións tomen esta responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong>, porque o<br />
futuro está nas súas mans.<br />
En calquera caso, hai que construír ese futuro baixo unha óptica <strong>de</strong> apertura,<br />
porque o futuro será un futuro aberto. Esta i<strong>de</strong>a tómoa do presi<strong>de</strong>nte Fraga, co<br />
que tiven a oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> falar pouco antes <strong>de</strong> iniciarse este acto. Ten razón<br />
cando di que a apertura é a clave do futuro.<br />
Quérovos dicir tamén que este Ano Europeo <strong>da</strong>s Linguas non é unha acción<br />
illa<strong>da</strong> e que non se vai <strong>de</strong>te-lo 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro. Este ano é o inicio dunha gran<strong>de</strong><br />
aventura <strong>da</strong> familia dos europeos. Des<strong>de</strong> hai xa moito tempo, insistimos e<br />
traballamos para que esa Europa do multilingüismo sexa unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Gustaríame que avanzasemos todos xuntos, ca<strong>da</strong> día <strong>de</strong> xeito máis <strong>de</strong>cidido, con<br />
reformas no ensino, ofrecéndolle á xuventu<strong>de</strong> a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> ir estudiar a un<br />
país veciño e <strong>de</strong> participar en moitos programas <strong>de</strong> intercambios. ¡Que fermosa<br />
aventura será ve-la xente <strong>de</strong> tó<strong>da</strong>las nacionali<strong>da</strong><strong>de</strong>s compartir i<strong>de</strong>as comúns,<br />
todos coa súa propia i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>, pero todos cunha visión común: a <strong>de</strong> construíla<br />
nosa gran<strong>de</strong> e fermosa Europa! Unha Europa <strong>da</strong> diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> cultural, do<br />
respecto <strong>da</strong> diferencia cultural, pero nunha apertura cara ós <strong>de</strong>mais, nun camiño<br />
común cara a un futuro común on<strong>de</strong> todos xuntos vaiamos collidos <strong>da</strong> man,<br />
conscientes <strong>da</strong>s diferencias e conscientes do noso futuro común.<br />
— 21 —
Manuel Fraga Iribarne<br />
Presi<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />
Quero, en primeiro lugar, dárlle-la benvi<strong>da</strong> a <strong>Galicia</strong>, e espero que teñan unha<br />
feliz estancia en Santiago <strong>de</strong> Compostela, ci<strong>da</strong><strong>de</strong> universal, que a través <strong>da</strong>s peregrinacións<br />
foi sempre lugar <strong>de</strong> encontro <strong>de</strong> linguas e <strong>de</strong> culturas diversas.<br />
Todos sabemos que hai linguas con maior número <strong>de</strong> falantes e linguas con<br />
menos falantes, linguas <strong>de</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s con maior po<strong>de</strong>r económico e linguas <strong>de</strong><br />
socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s menos po<strong>de</strong>rosas, linguas normaliza<strong>da</strong>s e linguas minoriza<strong>da</strong>s en<br />
maior ou menor grao. Pero todo isto son circunstancias históricas que po<strong>de</strong>n<br />
cambiar, e que <strong>de</strong> feito cambian, no transcurso do tempo, como moi ben nolo<br />
<strong>de</strong>mostra o caso do inglés, lingua que pasou dunha situación <strong>de</strong> notable marxinali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
na I<strong>da</strong><strong>de</strong> Media, cunha forte diglosia <strong>de</strong> adscrición que a i<strong>de</strong>ntificaba<br />
coas capas baixas <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong>, porque os conquistadores Normandos falaban<br />
francés, a converterse practicamente na lingua franca instrumental en todo o<br />
mundo.<br />
Estes feitos son circunstancias externas alleas ás linguas mesmas. O substancial<br />
<strong>da</strong>s linguas, e xa que logo o ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iramente importante, é o feito <strong>de</strong> que<br />
serven <strong>de</strong> medio <strong>de</strong> comunicación entre os membros dunha socie<strong>da</strong><strong>de</strong>, é o feito<br />
<strong>de</strong> que son a expresión dunha maneira <strong>de</strong> vivir, dunha cultura, dunha maneira<br />
<strong>de</strong> ve-lo mundo, e <strong>de</strong> que son un producto <strong>da</strong>s vivencias históricas dos pobos<br />
que as falan. Xa no ano 1924 o <strong>de</strong>putado alsaciano Eugène Muller <strong>de</strong>claraba<br />
diante <strong>da</strong> Cámara <strong>de</strong> Deputados Francesa: “Ca<strong>da</strong> pobo ten <strong>de</strong>reito á súa lingua,<br />
é este un <strong>de</strong>reito natural, e ningunha razón <strong>de</strong> Estado o po<strong>de</strong> privar <strong>de</strong>ste <strong>de</strong>reito”.<br />
Por iso tó<strong>da</strong>las linguas, sen excepción, son un patrimonio <strong>da</strong> humani<strong>da</strong><strong>de</strong> que<br />
témo-la obriga <strong>de</strong> protexer e <strong>de</strong> preservar. E esta é a i<strong>de</strong>a que subxace no fondo<br />
<strong>de</strong>sta Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias, convoca<strong>da</strong> no Ano <strong>da</strong>s<br />
Linguas, moi oportunamente convoca<strong>da</strong> pola Unión Europea. Este Congreso ten<br />
sentido porque <strong>de</strong>safortuna<strong>da</strong>mente hai moitas linguas que aín<strong>da</strong> hoxe non gozan<br />
dunha situación <strong>de</strong> normali<strong>da</strong><strong>de</strong> nos pobos que as posúen.<br />
O goberno <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> asumiu pola Constitución, polo Estatuto, pola súa<br />
lexislación mesma, o compromiso <strong>de</strong> traballar para <strong>da</strong>rlle á lingua galega a situación<br />
que lle correspon<strong>de</strong> como lingua “propia” <strong>de</strong>ste pobo e como medio <strong>de</strong><br />
expresión <strong>da</strong> nosa cultura secular. Témo-lo <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> avanzar día a día no proceso<br />
<strong>de</strong> normalización <strong>da</strong> nosa lingua: o camiño non está exento <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong>s,<br />
pero asegúrolles que estamos facendo todos un gran<strong>de</strong> esforzo para que a presencia<br />
do galego na educación, nas administracións, na vi<strong>da</strong> pública e mesmo<br />
na empresa priva<strong>da</strong> teña ca<strong>da</strong> vez un peso maior.<br />
Hoxe, por fortuna, a maior parte dos prexuízos, dos complexos <strong>de</strong> inferiori<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
e <strong>da</strong>s actitu<strong>de</strong>s negativas que actuaban como un ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iro cancro que im-<br />
— 23 —
— 24 —<br />
Manuel Fraga Iribarne<br />
pedía a rexeneración <strong>da</strong> nosa lingua, é algo que pertence ó pasado. O galego é<br />
ca<strong>da</strong> vez máis apreciado na nosa socie<strong>da</strong><strong>de</strong> non só pola poboación que se expresa<br />
<strong>de</strong> maneira habitual nesta lingua, senón tamén mesmo por aqueles que por<br />
distintas razóns aín<strong>da</strong> non a usan na maior parte <strong>da</strong>s súas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s diarias.<br />
O <strong>de</strong>stino <strong>da</strong>s linguas non <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> só dos intereses políticos, económicos ou<br />
científicos respal<strong>da</strong>dos polas accións <strong>de</strong> planificación lingüística que se poi<strong>da</strong>n<br />
poñer en marcha para favorece-la súa expansión en <strong>de</strong>terminado territorio. O<br />
<strong>de</strong>stino <strong>da</strong>s linguas <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> factores que non son sempre fáciles <strong>de</strong> examinar,<br />
e está fortemente vinculado á vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong> ser <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>. Pero esta<br />
“vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong> ser” <strong>de</strong>be plasmarse en políticas activas que <strong>de</strong>ben aten<strong>de</strong>-lo plano<br />
legal, e contemplar medi<strong>da</strong>s encamiña<strong>da</strong>s á ampliación do espacio social.<br />
O goberno <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> séntese fon<strong>da</strong>mente soli<strong>da</strong>rio cos esforzos que en distintas<br />
partes do mundo se están a facer pola dignificación <strong>da</strong>s linguas que aín<strong>da</strong><br />
non gozan dunha situación <strong>de</strong> normali<strong>da</strong><strong>de</strong>. O esforzo <strong>de</strong>les é o noso mesmo esforzo,<br />
e se nós temos éxito eles tamén o terán.<br />
Quero <strong>de</strong>sexarlles unha vez máis unha agra<strong>da</strong>ble estadía entre nós, e estou<br />
seguro <strong>de</strong> que nestes días van realizar un traballo serio e rigoroso que nos vai<br />
ser <strong>de</strong> utili<strong>da</strong><strong>de</strong> para todos.
CONFERENCIAS PLENARIAS
Langues minorisées et réalité <strong>de</strong> la culture européenne<br />
Robert Lafont<br />
Prési<strong>de</strong>nt <strong>de</strong> l'Eurocongrès 2000 <strong>de</strong>s espaces occitans et catalans<br />
Université Paul-Valéry, Montpellier<br />
Faut-il que je m'excuse <strong>de</strong> parler en français? L'une <strong>de</strong>s misères <strong>de</strong>s langues<br />
minoritaires est <strong>de</strong> <strong>de</strong>voir, pour parler d'elles-mêmes, user <strong>de</strong> langues<br />
hégémoniques, et le plus souvent <strong>de</strong> celles contre qui elles ont le plus <strong>de</strong> griefs.<br />
Il leur reste évi<strong>de</strong>mment, et c'est le cas <strong>da</strong>ns cette rencontre, à cé<strong>de</strong>r la place à<br />
l'anglais, que les usages, à défaut d'un texte qui fasse jurispru<strong>de</strong>nce, ont<br />
consacré comme langue <strong>de</strong> communication internationale. J'ai eu plusieurs fois<br />
l'occasion <strong>de</strong> dire et d'écrire que cette solution ne me déplaisait pas. Il faut avoir<br />
l'esprit dérangé pour ne pas reconnaître les avantages immédiats d'un langage<br />
universel. Et puisque l'espéranto n'est pas parvenu à ce statut <strong>de</strong> façon<br />
univoque, puisque l'anglais y est, semble-t-il, parvenu, va pour l'anglais!<br />
Reconnaître un état <strong>de</strong> fait et y trouver <strong>de</strong>s commodités, ce n'est pas, pour<br />
employer l'une <strong>de</strong> ces expressions outrées qui ont cours officiel en France, faire<br />
allégeance à un impérialisme anglo-saxon.<br />
Il est cepen<strong>da</strong>nt <strong>de</strong>s situations particulières. La mienne l'est. Universitaire<br />
français, j'ai été sommé, tout le long <strong>de</strong> ma carrière, <strong>de</strong> m'engager comme mes<br />
collègues, à n'user que du français <strong>da</strong>ns mes interventions publiques à<br />
l'étranger. J'ai souvent désobéi, par esprit civique, à cet ordre chauvin qui faisait<br />
offense à mes droits <strong>de</strong> citoyen. Aujourd'hui, la situation est différente. La<br />
fameuse "exception linguistique" française m'engage à me faire entendre à tout<br />
prix d'abord <strong>da</strong>ns le champ clos <strong>de</strong> l'opposition que je rencontre comme<br />
écrivain occitan. Selon la tactique la plus habituelle, il est toujours bon<br />
d'occuper le terrain <strong>de</strong> l'adversaire. Je parle donc français. I want to be<br />
un<strong>de</strong>rstood.<br />
Ne craignez rien! Je ne vais pas vous enfermer <strong>da</strong>ns cette "exception". Je<br />
veux simplement raisonner sur ce cas limite pour notre enseignement à tous.<br />
Et d'abord raisonner sur un chiffre. Un récent rapport au ministre français <strong>de</strong><br />
l'Éducation nationale du Professeur Cerquiglini, <strong>de</strong>puis peu Délégué général<br />
aux Langues <strong>de</strong> France, pose l'existence en cette France, outre le français<br />
officiel, <strong>de</strong> 75 langues non issues <strong>de</strong> l'immigration. Ce chiffre effarant, et qui<br />
n'a pas manqué <strong>de</strong> fournir un argument aux tenants du centralisme linguistique,<br />
est obtenu par la comptabilisation <strong>de</strong>s langues <strong>de</strong>s ex-colonies <strong>de</strong>venues<br />
départements ou territoires d'Outre-mer.<br />
Il y a là un paradoxe: le paradoxe territorial.<br />
Mettre au compte du Territoire national <strong>de</strong>s langues parlées par exemple en<br />
Nouvelle-Calédonie, <strong>de</strong> l'autre côté <strong>de</strong> la Terre, c'est i<strong>de</strong>ntifier une<br />
hétérogénéité géographico-culturelle maximale, irréductible, à une astuce<br />
— 27 —
— 28 —<br />
Robert Lafont<br />
administrative chargée d'effacer le scan<strong>da</strong>le <strong>de</strong> la colonisation lointaine, en<br />
l'entérinant du même coup: Papeetee, Nouméa, Cayenne sont en France par<br />
repentir historique du pouvoir parisien, donc le tahitien et les foisonnements<br />
canaques et amérindiens sont au compte <strong>de</strong> la France.<br />
Quand la régularisation universitaire s'en mêle, les conséquences sont<br />
savoureuses. Les enseignants d'occitan <strong>de</strong> l'Université <strong>de</strong> Montpellier vont faire<br />
passer un C.A.P.E.S. <strong>de</strong> tahitien au titre <strong>de</strong> leur compétence en "langues<br />
régionales". Il y a un C.A.P.E.S. <strong>de</strong> créole, qui associe Guyane, Gua<strong>de</strong>loupe,<br />
Martinique et Réunion, embrassant le tour <strong>de</strong> taille <strong>de</strong> la Planète; mais laisse <strong>de</strong><br />
côté le mauricien, créole français, mais politiquement indépen<strong>da</strong>nt, à quelques<br />
encablures <strong>de</strong> Saint-Denis, préfecture d'un département français.<br />
Mais quand s'ajoute la politique présente <strong>de</strong> l'État, la dysfonction <strong>de</strong>vient<br />
cocasse. Tout le mon<strong>de</strong> sait ici que la France a récemment ajouté à sa<br />
Constitution un article II qui dit très simplement: "La langue <strong>de</strong> la République<br />
est le français". Le vote <strong>de</strong> cette phrase a été l'objet d'un débat, où il est<br />
clairement apparu ce que tout le mon<strong>de</strong> savait déjà: l'intrus visé était l'anglais.<br />
Contre l'anglais, la France a aussi la loi Toubon. Des inspecteurs du fisc sont<br />
chargés <strong>de</strong> veiller à son application et <strong>de</strong> dresser procès-verbal aux<br />
contrevenants, à ceux qui n'affichent pas les <strong>de</strong>ux langues sur leurs produits.<br />
Loi et Constitution sont naturellement inopérants. L'anglais commercial,<br />
scientifique, pratique a progressé en France <strong>de</strong> façon exponentielle. Avec<br />
l'informatique et Internet, le français est en débâcle.<br />
Au cours <strong>de</strong> la même discussion parlementaire, il a été bien dit que l'article<br />
ne pouvait être dirigé contre les "langues régionales" et l'on a eu quelques<br />
beaux moments oratoires en leur défense. Et cela nous mène à l'affaire <strong>de</strong> la<br />
signature <strong>de</strong> la Charte européenne <strong>de</strong>s langues et cultures régionales et<br />
minoritaires. Excusez-moi <strong>de</strong> rappeler l'affaire. Au terme d'un débat assez<br />
animé la France, signe. Le Prési<strong>de</strong>nt <strong>de</strong> la République en parle <strong>da</strong>ns son<br />
discours du 14 juillet. Comme la signature est à la carte, elle signe à minima.<br />
C'est-à-dire, pour simplifier, qu'elle s'engage à faire pour ces pauvres langues ce<br />
que pratiquement elle fait dèjà. Mais article II: le Conseil constitutionnel<br />
intervient. La signature est invalidée.<br />
Autre acci<strong>de</strong>nt, récent. Le Ministre <strong>de</strong> l'Education nationale, Jack Lang<br />
adopte <strong>de</strong>s mesures permettant, <strong>da</strong>ns l'Education nationale, l'enseignement <strong>de</strong>s<br />
"langues régionales" par immersion, c'est-à-dire l'enseignement en langues, et<br />
du même coup l'intégration au Service public <strong>de</strong>s écoles bretonnes Diwan, qui<br />
l'avaient <strong>de</strong>mandée. Mais le Conseil constitutionnel allègue l'article II <strong>de</strong> la<br />
Constitution. La circulaire ministérielle est invalidée.<br />
Il est clair que c'est contre les langues <strong>de</strong> France que la France tire le verrou.<br />
Mais <strong>da</strong>ns les langues <strong>de</strong> France il y a ce que la colonisation a pris jadis <strong>da</strong>ns<br />
son filet. De l'autre côté <strong>de</strong> la Planète, sous les monts Tumuca Humac,
Langues minorisées et réalité <strong>de</strong> la cultura européenne<br />
l'enseignement en langue amérindienne du pays a ainsi dépendu d'un Conseil<br />
qui siège sous les dorures Grand Siècle du Palais royal <strong>de</strong> Paris.<br />
Pour l'objet <strong>de</strong> mon propos d'aujourd'hui, la conclusion <strong>de</strong> cette cocasserie<br />
est claire. Il faut déseuropéaniser ce qui n'a rien à voir avec l'Europe, sauf le<br />
souvenir <strong>de</strong> la sujètion coloniale. C'est une solution d'avenir: la création d'aires<br />
culturelles transétatiques qui, prenant ONU et UNESCO à témoins, auront à<br />
construire les mo<strong>da</strong>lités d'une reconnaissance <strong>de</strong> leur personnalité culturelle, ou<br />
<strong>de</strong> leurs personnalités au pluriel, car la multiculturalité et la variété linguistique<br />
seront là à considérer. Il s'agit <strong>de</strong> retrouver la naturalité <strong>de</strong>s voisinages et <strong>de</strong>s<br />
relations: une sorte <strong>de</strong> régionalisation <strong>de</strong> niveau planétaire. Ainsi une aire<br />
caraïbe aura à se construire sur la variété <strong>de</strong>s créoles et pidgins et sur leur<br />
communauté <strong>de</strong> <strong>de</strong>stin.<br />
Mais il faut du même coup rapatrier la culture européenne en Europe,<br />
européaniser, en somme, l'exception française pour <strong>de</strong> nouveau la confronter à<br />
une législation en cours d'élaboration, celle <strong>de</strong> l'Europe. À cet égard, l'Europe<br />
s'est déjà constituée en aire. C'est sur elle que je vais vous proposer aujourd'hui<br />
<strong>de</strong> raisonner. Du coup, on passe <strong>de</strong> 75 langues à 8. La négociation se resserre.<br />
Mais la France nous invite à considérer une autre pluralisation, celle <strong>de</strong> la<br />
langue française elle-même. Pour cela, il faut faire briévement l'histoire <strong>de</strong> cette<br />
langue et <strong>de</strong> la culture afférente.<br />
La culture française s'est construite au Moyen Âge sur la base <strong>de</strong> variétés<br />
linguistiques régionales ou dialectales. On se fie pour en repérer l'existence aux<br />
témoignages écrits, littéraires et administratifs. Ceux-ci attestent qu'avant le<br />
XIVe siècle la plus pauvre en manifestations culturelles est bien celle <strong>de</strong> Paris,<br />
la francienne royale capétienne. La plus riche incontestablement aux XIIe et<br />
XIIIe est la norman<strong>de</strong>, qui a provigné en Anglo-Normandie. Le normand est la<br />
gran<strong>de</strong> langue administrative <strong>de</strong>s Plantagenêts, elle enveloppe les débuts <strong>de</strong> la<br />
chanson <strong>de</strong> geste, <strong>de</strong> la chanson d'histoire et du roman courtois. Le picard vient<br />
immédiatement après lui pour la générosité créative.<br />
Mais voilà… Le vue institutionnelle sur la culture française, telle qu'elle s'est<br />
établie entre XVIe et XIXe siècles, est nationale parisienne. Il est désormais<br />
impossible pour <strong>de</strong>s écoliers, <strong>de</strong>s étudiants ou <strong>de</strong>s agrégés <strong>de</strong>s Lettres en France<br />
<strong>de</strong> concevoir que la littérature française ait pu éclore à Londres comme un œuf<br />
<strong>de</strong> canard anglais <strong>da</strong>ns un poulailler <strong>de</strong> coq gaulois. Les dialectes du français<br />
sont une antériorité presqu'inavouable <strong>de</strong> la réussite éclatante <strong>de</strong> l'unité<br />
linguistique nationale, centrée sur Paris. Capturés, le normand et sa littérature.<br />
Mais revoilà… Un second acte s'ouvre. Les officiels <strong>de</strong> Sorbonne n'ont pas<br />
réussi à mettre <strong>da</strong>ns le sac du larcin francien les dialectes du Sud. Et pourtant<br />
ils ont tout fait pour cela: la gran<strong>de</strong> question entre romanistes parisiens vers<br />
1870 était <strong>de</strong> faire reconnaître une France dialectale faite <strong>de</strong> gra<strong>da</strong>tions et<br />
nuances, où disparaissait l'ambition <strong>de</strong>s dialectologues montpelliérains, les<br />
Bringuier et Tourtoulon, <strong>de</strong> tracer une limite entre oc et oïl. Il reste <strong>de</strong> cela que<br />
— 29 —
— 30 —<br />
Robert Lafont<br />
troubadours d'oc et trouvères d'oïl sont envisagés ensemble par l'Université<br />
française, et que le plus souvent le rapport <strong>de</strong> masse et qualité est inversé<br />
comme le rapport <strong>de</strong> filiation. L'étudiant français, du Midi comme du Nord, ne<br />
peut plus savoir que les troubadours sont les initiateurs, les trouvères les<br />
imitateurs. Il ne peut atteindre que quelques textes d'oc donnés en annexe <strong>de</strong>s<br />
textes d'oïl. Les romanistes français, enseignants <strong>de</strong> Faculté, ont, on le sait<br />
quand on est <strong>de</strong> la profession, une compétence en oïl et généralement aucune<br />
compétence en oc. L'affaire n'est pas anecdotique, car il s'agit <strong>de</strong> l'acte <strong>de</strong><br />
naissance <strong>de</strong> la poésie européenne mo<strong>de</strong>rne, qui est à Poitiers et non à Pontoise.<br />
Un <strong>de</strong>s effets annexes est la connivence britannique, les perspectives<br />
nationales étatiques se prêtant un ordinaire accord. Une étudiante anglaise en<br />
lettres me disait un jour qu'elle se sentait privée <strong>de</strong> son plus haut Moyen âge,<br />
puis qu'il ne pouvait être compris <strong>da</strong>ns la littérature anglaise, qui n'est qu'anglosaxonne,<br />
et que la création <strong>de</strong>s Normands a été piratée par la Sorbonne.<br />
Cepen<strong>da</strong>nt le Sud insistait <strong>da</strong>ns sa perspective commune. Il persistait en<br />
dialectologie à distinguer parlers d'oc et d'oïl. Il ajoutait à la connaissance <strong>de</strong><br />
son Moyen Âge littéraire le classement <strong>de</strong>s écrivains qui ont maintenu à travers<br />
six ou sept siècles l'usage <strong>de</strong> la vieille langue, serait-ce <strong>da</strong>ns ses inflexions<br />
régionales, gasconne, limousine, languedocienne, provençale. Il pouvait<br />
compléter par la vigoureuse renaissance du XIXe siècle, qui donna l'un <strong>de</strong>s<br />
premiers prix Nobel <strong>de</strong> littérature, Frédéric Mistral.<br />
Longtemps, le terme <strong>de</strong> "provençal", servit, à l'école <strong>de</strong>s Italiens, à recouvrir<br />
l'ensemble du domaine. On lui préféra ensuite celui plus commo<strong>de</strong>, parce que<br />
général, <strong>de</strong> "langue d'oc". Fut ensuite choisi l'adjectif "occitan", d'origine sans<br />
doute française capétienne, mais dont la commodité était évi<strong>de</strong>nte. Ainsi le<br />
"Midi" en était revenu à la perspective commune qui fut la sienne en ce XIIe<br />
siècle où Paris balbutiait. Il pouvait s'appeler Occitanie. Les choses allèrent <strong>de</strong><br />
l'avant en trois quarts <strong>de</strong> siècle. Une loi <strong>de</strong> 1951 autorisa l'enseignement <strong>de</strong>s<br />
dialectes méridionaux sous le nom <strong>de</strong> "langue occitane", au singulier. Ce<br />
singulier, adopté par une Assemblée nationale surprise ou paresseuse, <strong>de</strong>vait<br />
avoir toute une histoire. Il finit par re<strong>de</strong>venir inacceptable à certains, mettant<br />
une sous-unité <strong>da</strong>ns l'Unité française.<br />
Une conjuration d'attardés méridionaux et <strong>de</strong> fonctionnaires ministériels y<br />
mit bon ordre, c'est-à-dire le pluriel, en effaçant l'adjectif unifiant. On inventa<br />
donc "les langues d'oc" en 1976, une par dialecte reconnu. Le retour s'est fait<br />
<strong>de</strong>puis à "langue occitane", mais il reste le problème endémique du provençal,<br />
pour qui certains revendiquent, contre toute linguistique et toute histoire<br />
culturelle un statut <strong>de</strong> langue distincte.<br />
Mais rebondissement en domaine français: il y a <strong>de</strong>s militants dialectaux au<br />
Nord, en particulier en Picardie. Ils veulent leur part <strong>de</strong> la pluralité. C'est ainsi<br />
que la France, le pays le plus sourcilleux d'unité linguistique, accepte le pluriel<br />
"langues d'oïl" par peur du singulier "langue occitane". Les dialectes du
Langues minorisées et réalité <strong>de</strong> la cultura européenne<br />
français accè<strong>de</strong>nt <strong>da</strong>ns l'enseignement au statut <strong>de</strong> langues, que la langue<br />
française a toujours entendu et entend toujours, sur un plan plus général, se<br />
réserver. Nous en sommes là: à l'épreuve <strong>de</strong> picard, <strong>de</strong> poitevin, <strong>de</strong> haut-breton<br />
roman au baccalauréat, sinon au C.A.P.E.S. (concours <strong>de</strong> recrutement <strong>de</strong>s<br />
professeurs <strong>de</strong> collège) <strong>de</strong> saintongeais.<br />
On en finira avec les embarras linguistiques du nationalisme étatique et<br />
centraliste avec l'exemple le plus étonnnant, celui <strong>de</strong> la Corse. Actuellement est<br />
en discussion le projet d'un statut spécial pour l'île, qui comporte la promotion<br />
publique et par un enseignement généralisé <strong>de</strong> la "lingua corsa". Or cette langue<br />
n'avait pas été inscrite <strong>da</strong>ns la liste <strong>de</strong>s "langues et dialectes locaux" que<br />
reconnaissait la loi <strong>de</strong> 1951, celle qui nommait au singulier la"langue occitane".<br />
Ce sont <strong>de</strong>s décrets ministériels qui l'y ont ajoutée, en réponse à une<br />
revendication forte <strong>de</strong>s Corses eux-mêmes.<br />
En 1951, ce n'était pas un oubli. Le législateur avait exclu <strong>de</strong> sa compétence<br />
les formes présentes sur le territoire français <strong>de</strong> langues institutionalisées hors<br />
<strong>de</strong> ses frontières. Le corse était <strong>da</strong>ns la situation du flamand, forme reconnue du<br />
néerlan<strong>da</strong>is. Le linguiste avait été pris comme arbitre d'un débat qui d'ailleurs à<br />
cette époque était à peine ouvert. Selon lui, les parlers corses appartiennent à la<br />
ban<strong>de</strong> centrale du domaine italique. Ils sont donc à classer avec les parlers<br />
toscans, eux-mêmes base <strong>de</strong> la langue littéraire italienne et <strong>de</strong> la langue<br />
officielle <strong>de</strong> l'État italien. On ne se trompera pas si l'on dit que, selon <strong>de</strong>s<br />
critères <strong>de</strong> linguistique objective, aucun dialecte d'Italie n'est aussi proche <strong>de</strong> la<br />
langue nationale italienne que le corse lui-même. Mais cette référence aux faits<br />
<strong>de</strong> terrain n'est plus aujourd'hu "avouable". On ne voit pas que les adversaires<br />
eux-mêmes d'un statut public et scolaire du corse la fassent jouer.<br />
Face à ce cafouillage <strong>de</strong> l'officialité, où le préjugé sournois le dispute à la<br />
sottise institutionnelle, il est souhaitable que les défenseurs <strong>de</strong>s langues<br />
régionales et minoritaires reviennent aujourd'hui à la question centrale, que<br />
pose <strong>de</strong> toute manière la législation européenne en cours d'élaboration: qu'estce<br />
qu'une langue? Et reconnaissent que la question n'est pas simple.<br />
Elle n'est pas simple, car elle est dialectique. La solution résulte <strong>de</strong> la<br />
composition <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux critères <strong>de</strong> nature différente; le critère linguistique pur et<br />
le critère historico-social.<br />
Le critère linguistique revient à la constatation <strong>de</strong> la variation <strong>de</strong> terrain,<br />
phénomène universel. Elle est à prendre <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux façons: par la mise en<br />
évi<strong>de</strong>nce <strong>de</strong>s traits parcourant ce terrain, que sont les isoglosses, et par la<br />
reconnaissance du groupement <strong>de</strong> ces traits en une multitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> systèmes<br />
ponctuels. À en rester là, il n'y a plus que <strong>de</strong>s isolats. La langue se confond avec<br />
un micro-système <strong>de</strong> communication locale. On a pu en plaisanter et faire<br />
remarquer au dialectologue structuraliste que pour lui un dialecte <strong>de</strong> l'anglais<br />
est aussi distinct d'un autre dialecte <strong>de</strong> l'anglais que d'un dialecte du chinois.<br />
— 31 —
— 32 —<br />
Robert Lafont<br />
Aller plus loin, c'est nécessairement hiérarchiser les traits sur un<br />
soubassement <strong>de</strong> linguistique diachronique: observer <strong>de</strong>s évolutions qu'on dira<br />
structurantes au large. Ainsi la distribution du gallo-roman en oc et oïl, en<br />
occitan et en français, se fon<strong>de</strong> sur le fait que le a tonique du latin est resté<br />
intact <strong>da</strong>ns le premier cas, s'est palatalisé en é <strong>da</strong>ns le second: prat et pré. Un<br />
paquet <strong>de</strong> traits jugés importants va ainsi fon<strong>de</strong>r l'existence d'une langue au<strong>de</strong>ssus<br />
<strong>de</strong>s parler. On use pour cela d'arbitraire, mais d'un arbitraire raisonnable<br />
et raisonné.<br />
Mais on se heurte aussitôt au problème <strong>de</strong>s sous-ensembles <strong>da</strong>ns l'ensemble,<br />
c'est-à-dire <strong>de</strong>s dialectes <strong>da</strong>ns la langue. Et tout <strong>de</strong>vient très difficile.<br />
Généralement, <strong>da</strong>ns le cadre <strong>de</strong>s langues hégémoniques, c'est un dialecte qui<br />
a été institué en référence centralisatrice, en absorbant un plus ou moins grand<br />
nombre <strong>de</strong> traits appartenant aux autres. Le français est du francien, parler <strong>de</strong><br />
l'Île-<strong>de</strong>-France, l'italien du toscan, ou florentin.<br />
Ces <strong>de</strong>ux exemples ouvrent le champ à <strong>de</strong>ux pratiques totalement inverses.<br />
En France, le francien, <strong>de</strong>venu langue du roi, puis langue nationale avec la<br />
Révolution, a versé tout ce qui n'était pas lui <strong>da</strong>ns l'indistinction <strong>de</strong>s "patois",<br />
dont la seule définition possible est précisément <strong>de</strong> n'être pas <strong>de</strong>s langues, avec<br />
le ferme projet <strong>de</strong> les faire disparaître <strong>de</strong> l'usage. La tolérance récente accordée<br />
aux "langues d'oïl" représente un embarras stratégique beaucoup plus qu'un<br />
changement <strong>de</strong> principes et <strong>de</strong> projet.<br />
En Italie, <strong>de</strong>s raisons historiques, comme la <strong>da</strong>te tardive <strong>de</strong> l'unité nationale<br />
et le peu <strong>de</strong> durée, somme toute, du terrorisme linguistique fasciste, expliquent<br />
une pratique <strong>de</strong> superposition. Le toscan a d'abord été une langue littéraire, et<br />
partiellement administrative commune aux États <strong>de</strong> la Péninsule, mais non la<br />
seule. Ce n'est qu'avec le Risorgimento qu'il est <strong>de</strong>venu national. À une époque<br />
toute récente, le brassage <strong>de</strong>s populations et l'influence <strong>de</strong> l'audio-visuel en ont<br />
fait le moyen <strong>de</strong> communication <strong>de</strong> tous les Italiens. Mais la dialectophonie<br />
reste vivace, y compris <strong>da</strong>ns la création poétique, et n'est l'objet d'aucune<br />
réprobation.<br />
Ajoutons qu'à la différence <strong>de</strong> la France, l'Italie fait une distinction officielle<br />
entre les dialectes tenus pour tels et les formes dialectales <strong>de</strong>s langues<br />
allogènes: albanais, grec, frioulan, sar<strong>de</strong>, occitan (sous son nom). Seuls ceux-ci<br />
ont été l'objet <strong>de</strong> la récente loi <strong>de</strong> protection et promotion.<br />
Les langues qui n'ont pas eu la fortune <strong>de</strong> <strong>de</strong>venir langues d'État ont dû<br />
résoudre le même problème. Je ne donnerai pas la liste <strong>de</strong>s solutions qui ont été<br />
trouvées, à <strong>de</strong>s <strong>da</strong>tes différentes, et qui sont bien connues. Pratiquement, à une<br />
étape <strong>de</strong> prise <strong>de</strong> conscience et d'évolution du statut public, une unification s'est<br />
faite, au moins pour l'écrit et la pé<strong>da</strong>gogie. On enseigne aujourd'hui en France<br />
le breton commun et un basque unifié. La <strong>de</strong>rnière fixation en <strong>da</strong>te <strong>de</strong> langue<br />
commune est celle du rhéto-romanche <strong>de</strong> Suisse.
Langues minorisées et réalité <strong>de</strong> la cultura européenne<br />
Cette fixation met en évi<strong>de</strong>nce <strong>de</strong>s ruptures et <strong>de</strong>s rassemblements, où le<br />
critère historico-social joue à plein. Qu'il me soit permis <strong>de</strong> revenir au cas<br />
occitan, non par égoïsme culturel, mais parce qu'il s'agit du cas le plus difficile<br />
d'Europe: il concerne une aire très vaste, il se situe à un endroit sensible <strong>de</strong><br />
l'Europe, carrefour entre mon<strong>de</strong> atlantique et mon<strong>de</strong> méditerranéen, entre<br />
Europe du Nord et Europe du Sud, et d'être en France pour l'essentiel lui a fait<br />
<strong>de</strong>s difficultés exceptionnelles.<br />
La variété dialectale lui posait surtout le problème du gascon, dont les traits<br />
originaux (il en partage certains avec le domaine ibérique occi<strong>de</strong>ntal) l'a fait<br />
considérer comme une langue à part par <strong>de</strong> bons linguistes. Une forme<br />
particulière <strong>de</strong> gascon "extrémiste", le béarnais, a même été langue du royaume<br />
<strong>de</strong> Navarre, recouvrant le basque, y compris à Pampelune. Mais le béarnais se<br />
distinguait ainsi du gascon autant que <strong>de</strong> l'ensemble occitan. Et entre le XVIe et<br />
le XIXe, entre les <strong>de</strong>ux Renaissances littéraires occitanes, si le gascon a été<br />
écrit dialectalement, sa production littéraire s'est reliée sans problème à<br />
l'ensemble d'oc. On en arrive au paradoxe actuel qu'une forme extrême du<br />
gascon, l'aranais, est la seule forme officialisée <strong>de</strong> l'occitan, sous ce nom, parce<br />
qu'il est en Espagne et dépend <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong> Catalunya.<br />
Si l'on reconnaît l'autonomie du gascon, il faudrait par contre ne pas<br />
l'accor<strong>de</strong>r au catalan, dont les traits essentiels se relient à l'occitan méridional.<br />
À cette évi<strong>de</strong>nce pour les dialectologues, s'ajoute le fait que mon<strong>de</strong> catalan et<br />
mon<strong>de</strong> occitan ont été politiquement imbriqués juaqu'au Traité <strong>de</strong> Corbeil, que<br />
les Catalans ont usé <strong>de</strong> l'occitan poétique <strong>de</strong>s troubadours jusqu'au XIVe siècle,<br />
qu'il reste <strong>de</strong> cet usage l'emploi du terme "llemosí" pour le catalan littéraire au<br />
XIXe siècle, et encore aujourd'hui pour le dialecte d'Elche à l'extrême Sud du<br />
domaine. L'idée d'une gran<strong>de</strong> Occitanie comprenant les terres catalanes a habité<br />
les intellectuels <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux pays jusqu'aux années trente du XXe siècle. Mais elle<br />
se heurtait à la séparation politique du XIIIe siècle, à la vie autonome d'une<br />
gran<strong>de</strong> langue catalane par la suite. Le grammairien Pompeu Fabra a donné au<br />
catalan ses normes centrées sur Barcelone, en négligeant la référence occitane.<br />
À cette normalisation du catalan se posaient <strong>de</strong>ux difficultés: le Nord du<br />
domaine annexé à la France par le Traité <strong>de</strong>s Pyrénées et le Sud valencien où<br />
s'était développé, sous le manteau d'une castillanisation beaucoup plus accusée,<br />
un sentiment <strong>de</strong> distance à l'égard <strong>de</strong> la Catalogne, sentiment qui a trouvé tout<br />
récemment un recours <strong>da</strong>ns le changement politique. Certains valencianistes<br />
sont allés jusqu'à user <strong>de</strong> l'argument que le valencien est <strong>de</strong> l'occitan et non du<br />
catalan. À l'époque <strong>de</strong> l'officialisation <strong>de</strong> la langue, il y a une vingtaine<br />
d'années, certains valencianismes avaient été raisonnablement admis <strong>da</strong>ns le<br />
catalan qui <strong>de</strong>venait là outil <strong>de</strong> vie publique.<br />
Dans l'ensemble du domaine occitan, la solution qui permet aujourd'hui<br />
l'enseignement et quelques expériences d'usage public, est une transaction entre<br />
dialectophonie et recouvrement. Le recouvrement se fait par une graphie<br />
— 33 —
— 34 —<br />
Robert Lafont<br />
phonologique qui fut grosso modo jadis celle <strong>de</strong> tout le domaine et quelques<br />
régulations morphologiques. Sous ce vêtement unificateur, c'est bien la<br />
variation linguistique qui est reconnue, ce qui n'empêche pas pour <strong>de</strong>s motifs<br />
pratiques d'utiliser un occitan <strong>de</strong> référence, basé sur le languedocien central.<br />
À cette réussite <strong>de</strong> la souplesse, il n' y a qu'une exception, déjà signalée: celle<br />
<strong>de</strong> la Provence. Il n'y a rien là <strong>de</strong> linguistique qui s'oppose à la solution occitane<br />
d'ensemble: les parlers provençaux, surtout ceux <strong>de</strong> l'Ouest rho<strong>da</strong>nien sont <strong>de</strong><br />
type languedocien. C'est ainsi que l'ont entendu les générations occitanistes <strong>de</strong><br />
Provence qui y ont assumé <strong>de</strong>puis cinquante ans l'essentiel <strong>de</strong> la création<br />
culturelle. Mais un clan irré<strong>de</strong>nt, jouant <strong>de</strong> facilités sociales (il y a un sentiment<br />
spécifiquement provençal, populaire en Provence), et arrêtant la normalisation<br />
graphique à la phase du XIXe siècle, <strong>de</strong>man<strong>de</strong> la reconnaissance d'une langue<br />
propre. Le centralisme <strong>de</strong> l'appareil politique français y trouve naturellement<br />
son compte. Comme à Valence, diviser pour régner est <strong>de</strong> la doctrine d'État.<br />
La solution corse est à la fois semblable et différente <strong>de</strong> la solution occitane.<br />
Comme on l'a dit, les parlers corses sont, sauf à Bonifaccio, <strong>de</strong> type toscan.<br />
Jusqu'à l'aube du XIXe siècle, la Corse a vécu linguistiquement sur un modèle<br />
italien: dialectophonie orale et écriture italienne commune. Mais elle n'avait pas<br />
vécu le phénoméme péninsulaire <strong>de</strong> l'Unité nationale. Elle n'avait <strong>de</strong> l'Italie, <strong>de</strong><br />
Pise et <strong>de</strong> Gênes, que <strong>de</strong>s souvenirs d'oppression. Quand, vers 1968, le<br />
mouvement nationaliste y prit <strong>de</strong> la vigueur et <strong>de</strong> l'ampleur, il ne pouvait<br />
envisager comme argument linguistique que la dialectophonie. Il s'en est saisi..<br />
Ce qui nous reconduit à l'Occitanie et à la formule du poète occitan Antonin<br />
Perbosc: "cent parlers qui n'en font qu'un". La différence vient <strong>de</strong><br />
l'appartenance linguistique. Il n'y a pas ici recouvrement par la norme pour<br />
assurer le statut <strong>de</strong> langue. Sous le nom <strong>de</strong> "langue polynomique" le<br />
sociolinguiste Jean-Baptiste Marcellesi a théorisé ce choix. J'en <strong>de</strong>vine bien la<br />
raison: à régulariser quelque peu la variété corse, on risque <strong>de</strong> tomber sur le<br />
toscan, qui est ici "l'un".<br />
Ce parcours <strong>de</strong> solutions différentes a un problème commun: l'institution en<br />
"langue" <strong>de</strong>s parlers, nous amène à une conclusion importante. Ce qui institue<br />
la langue, ce n'est pas un i<strong>de</strong>ntité stricte, que le linguiste puisse constater, mais,<br />
comme nous le disions, une dialectique. Dialectique du linguistique et du sociohistorique.<br />
Il peut arriver que le socio-historique gagne: c'est le cas <strong>de</strong> la Corse.<br />
Il aboutit à la séparation institutionnelle.<br />
Citons un autre cas limite, pleinement officialisé. Les parlers slaves centreocci<strong>de</strong>ntaux,<br />
qui couvrent l'aire commune Bohème, Moravie, Slovaquie, offrent<br />
au linguiste l'image d'une unité relativement cohérente, l'intercompréhension<br />
entre eux est largement attestée. En principe, il ne <strong>de</strong>vrait y avoir là qu'une<br />
langue et la norme pragoise qui s'est imposée en Bohème à partir <strong>de</strong> Hus aurait<br />
pu prévaloir et a manqué le faire en Slovaquie, comme elle l'a fait en Moravie.<br />
Mais la Slovaquie a eu une histoire distincte, et <strong>da</strong>ns cette bipartition socio-
Langues minorisées et réalité <strong>de</strong> la cultura européenne<br />
politique, le slovaque a été normé en distinction, successivement par Anton<br />
Bernolák et L'udovít Štúr. L'adoption par les protestants <strong>de</strong> la "štúrovina"<br />
sanctionna l'autonomie <strong>de</strong> traitement. L'éclatement récent <strong>de</strong> la<br />
Tchécoslovaquie rend plus visible le paradoxe <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux langues nationales entre<br />
lesquelles existe une parfaite communication orale et écrite.<br />
Il nous faut faire avec cette diversité <strong>de</strong> traitements, avec cette irisation <strong>de</strong> la<br />
conscience nationale, ou minoritaire. C'est cela l'Europe. Non pas l'Europe <strong>de</strong>s<br />
i<strong>de</strong>ntités: je n'aime pas ce mot, il nous renvoie à l'absolu, l'essentiel, le figé, et<br />
aussi, hélas! à bien <strong>de</strong>s abus qui terrorisent la condition humaine. Je dirai<br />
plutôt: l'Europe <strong>de</strong>s i<strong>de</strong>ntifications, celles-ci étant <strong>de</strong>s processus dialectiques,<br />
toujours mobiles, toujours en question, toujours en progrès.<br />
Mais l'Europe, c'est aussi autre chose. C'est l'irisation <strong>de</strong>s cultures. Et sur ce<br />
point encore, rien n'est simple.<br />
Pour parler <strong>de</strong> culture, je prendrai <strong>de</strong>ux exemples volontairement<br />
provocateurs. L'un et l'autre nous renvoient à Venise et à son empire<br />
commercial. Le mon<strong>de</strong> serbo-croate, christianisé à son arrivée <strong>da</strong>ns les Balkans,<br />
avait subi une première scission en 1102, après la défaite <strong>de</strong> Petrova Gora. Une<br />
partie en fut alors soumise aux Hongrois, qui la firent entrer <strong>da</strong>ns la mouvance<br />
<strong>de</strong> l'Église romaine. Ainsi les Croates catholiques se distinguèrent <strong>de</strong>s Serbes<br />
orthodoxes, cepen<strong>da</strong>nt que le dualisme d'origine orientale <strong>de</strong>s bogomiles donna<br />
forme à la culture bosniaque, avant qu'elle ne fût patinée d'Islam par les Turcs.<br />
Mais Venise au XVe siècle fit la conquête <strong>de</strong> la côte et <strong>de</strong>s îles <strong>da</strong>lmates.<br />
C'était le temps où elle se ren<strong>da</strong>it aussi maîtresse <strong>de</strong> Padoue et où elle se laissait<br />
séduire par la gran<strong>de</strong> culture florentine. Les intellectuels croates <strong>de</strong> Raguse et<br />
<strong>de</strong>s autres ports <strong>da</strong>lmates virent ainsi s'ouvrir à eux un chemin d'Europe, qu'ils<br />
complétèrent en fréquentant Rome et le Sud <strong>de</strong> l'Italie. Ils écrivirent en latin,<br />
mais aussi <strong>da</strong>ns leur langue propre, à l'école du dolce stil nuovo et du théâtre<br />
pa<strong>da</strong>n. Cette croisée <strong>de</strong>s chemins mène au grand Gundulic' qui, après avoir été<br />
un érotique italianisant, puis un poète sacré <strong>de</strong> la Contre-Réforme, entreprend<br />
d'écrire l'épopée nationale slave <strong>de</strong> la lutte contre les Turcs. Il n'y réussit qu'en<br />
prenant pour modèle la Jérusalem délivrée et il n'invente une gran<strong>de</strong> langue<br />
littéraire croate qu'en imitant le style doux coulant <strong>de</strong>s Italiens.<br />
Quand je me préoccupais <strong>de</strong> <strong>de</strong>ssiner une histoire littéraire <strong>de</strong> l'Europe, qui<br />
est une histoire <strong>de</strong> chemins, j'éprouvai la difficulté <strong>de</strong> me faire entendre <strong>de</strong>s<br />
Croates eux-mêmes. Certes, personne <strong>de</strong> sérieux n'effaçait les influences<br />
italiennes, mais on ne pouvait admettre qu'il y eût là origine, déclenchement<br />
moteur, et <strong>de</strong> toutes façons refusait le signe i<strong>de</strong>ntificateur <strong>de</strong> Venise, ou <strong>de</strong><br />
Padoue, ou <strong>de</strong> Rome. Raguse ne pouvait être que Dubrovnik. Gundulic' ne<br />
pouvait prendre place que <strong>da</strong>ns la littérature nationale <strong>de</strong> la Croatie.<br />
C'est peut-être pire avec la Crète. On sait que Venise la possé<strong>da</strong> <strong>de</strong> 1204 à<br />
1669. On sait peut-être aussi qu'un équilibre socio-culturel se fit sous son<br />
pouvoir. Tout le mon<strong>de</strong>, y compris les familles vénitiennes, y parlait grec. La<br />
— 35 —
— 36 —<br />
Robert Lafont<br />
première moitié du XVIIe siècle (avant la conquête turque) <strong>de</strong>vait être "l'âge<br />
d'or crétois". Les intellectuels <strong>de</strong> l'île fréquentaient, comme les Croates, les<br />
universités italiennes. Les mo<strong>de</strong>s littéraires européennes arrivaient à la Canée<br />
comme à Raguse et Zara. Parmi les œuvres marquantes <strong>de</strong> cette époque, on<br />
place l'Erotocritos (le "tourmenté d'amour") <strong>de</strong> Cornaros. C'est le point final <strong>de</strong><br />
la tradition du roman français médiéval <strong>de</strong> Paris et Vienne, passée par l'Italie, la<br />
<strong>de</strong>rnière en <strong>da</strong>te <strong>de</strong>s épopées chevaleresques à rebondissements merveilleux.<br />
C'est en même temps l'œuvre qui fon<strong>de</strong>, <strong>da</strong>ns une mémoire qui va jusqu'à nos<br />
jours, la littérature grecque mo<strong>de</strong>rne: le signe en est ce vers politikos qui par<br />
son nom rend hommage à la capitale, la polis, qu'est Byzance alors recouverte<br />
d'Istamboul.<br />
Cornaros a pris place <strong>da</strong>ns la littérature nationale <strong>de</strong> la Grèce, et y <strong>de</strong>meure.<br />
L'y bloquer, c'est une façon <strong>de</strong> ne pas comprendre cette magnfique occasion <strong>de</strong><br />
synthèse européenne qui prit place en Mer Égée.<br />
Je pourrais citer d'autres exemples <strong>de</strong> ce que j'appellerai les œuvres<br />
européennes <strong>de</strong>s carrefours. Je n'en évoque qu'une <strong>de</strong> plus: ce parangon <strong>de</strong>s<br />
romans <strong>de</strong> chevalerie, lui aussi couronnement d'une mo<strong>de</strong> européenne dont les<br />
racines sont à la fois en Occitanie et <strong>da</strong>ns la Cour anglo-norman<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<br />
Plantagenêts, qu'est l'admirable Tirant lo Blanc du chevalier <strong>de</strong> Gandia, au<br />
royaume <strong>de</strong> Valence, Joanot Martorell. Dans sa première partie, il est l'apologie<br />
d'un royaume mythique d'Angleterre. Faut-il le mettre au compte <strong>de</strong> la<br />
littérature catalane? Certes oui, à condition <strong>de</strong> la déplier, cette littérature,<br />
comme elle fut écrite: à toutes les brises d'Europe.<br />
Et pour revenir à mes moutons, <strong>da</strong>ns les <strong>de</strong>ux sens <strong>de</strong> l'expression, je<br />
retourne à l'Occitanie et à sa pastorale. La première Renaissance littéraire d'oc,<br />
celle du XVIe siècle, qui s'épanouit <strong>da</strong>ns la première moitié du XVIIe, a un<br />
modèle moteur: la Pléia<strong>de</strong> française, elle aussi mouvement renaissantiste. Il a<br />
fallu un peu <strong>de</strong> temps aux historiens <strong>de</strong> notre littérature pour admettre cette<br />
filiation. Mais ils l'ont fait, et l'ont travaillée pour y trouver <strong>de</strong>s richesses<br />
insoupçonnées; Insoupçonnée d'abord <strong>de</strong>s historiens <strong>de</strong> la littérature française,<br />
dont le nationalisme aurait dû pourtant être flatté <strong>de</strong> l'aventure.<br />
Est-ce à dire qu'il n'existe pas <strong>de</strong> littérature occitane. Si! elle existe comme<br />
littérature ouverte. Je reprends l'adjectif qui m'est cher: comme espace <strong>de</strong><br />
création dialectique.<br />
C'est le cas aussi <strong>de</strong>s littératures majoritaires. Mais les États-nations ont<br />
développé leur culture propre en l'enfermant entre <strong>de</strong>s barrières i<strong>de</strong>ntitaires<br />
infranchissables. Un professeur <strong>de</strong> littérature française ne parlera du<br />
romantisme qu'en référence à <strong>de</strong>s auteurs français: savoir Lamartine, c'est<br />
ignorer Goethe et Byron. Toute culture gelée est une inculture, et l'on peut faire<br />
<strong>de</strong> très gran<strong>de</strong>s carrières <strong>da</strong>ns l'inculture. À la limite du ridicule, on parle <strong>de</strong><br />
"France antique" pour l'art celte <strong>de</strong>s Gaules, et d'"art roman français" pour<br />
l'église d'Ix que le Traité <strong>de</strong>s Pyrénées a placé en France, cinq cents ans après
Langues minorisées et réalité <strong>de</strong> la cultura européenne<br />
sa construction et à cinq cents mètres <strong>de</strong> la frontière. La littérature comparée,<br />
qui aurait pu remédier à cela, a été très vite domestiquée: elle procè<strong>de</strong> par<br />
genres et ignore les carrefours.<br />
Que les cultures majoritaires enveloppent ainsi leur égoïsme d'un sottisier, ça<br />
ne nuit après tout qu'à l'intelligence <strong>de</strong> la vérité. C'est plus grave pour les<br />
minoritaires: elles risquent ainsi d'ignorer la richesse <strong>de</strong> leur substance, <strong>de</strong><br />
s'étioler en i<strong>de</strong>ntité. Elles passent certainement à côté <strong>de</strong> leur fonction actuelle,<br />
à l'heure <strong>de</strong> l'Europe, qui est justement <strong>de</strong> <strong>de</strong>ssiner l'Europe vraie, celle qui a<br />
vécu, respiré et qui voudrait respirer encore: celle <strong>de</strong>s carrefours. Carrefours<br />
marqués par <strong>de</strong>ux bornes: celle d'une langue propre et celle <strong>de</strong> la culture, qui<br />
est toujours voyageuse.<br />
La borne <strong>de</strong> la langue n'est jamais une borne d'i<strong>de</strong>ntité figée et morte, mais<br />
une borne d'i<strong>de</strong>ntifications, <strong>de</strong> travail dialectique entre l'existant linguisrtique<br />
<strong>de</strong> terrain et l'intervention socio-historique. La borne <strong>de</strong> la culture n'est pas une<br />
borne d'autarcie, mais une borne d'échanges. Tout se résume à une image<br />
portuaire: on parlera <strong>de</strong> la borne d'amarrage et <strong>de</strong> la borne d'accueil. Sur ces<br />
<strong>de</strong>ux bornes nous trouvons notre lieu.<br />
Je ne sais si vous avez perçu et mesuré l'importance d'une conséquence <strong>de</strong><br />
cette proposition conceptuelle: l'abandon <strong>de</strong> toute hiérachisation <strong>de</strong>s langues et<br />
<strong>de</strong>s cultures. S'il nous faut bien adhérer tactiquement à la Charte européenne<br />
<strong>de</strong>s langues et <strong>de</strong>s cultures minoritaires et régionales, nous ne <strong>de</strong>vons pas nous<br />
laisser étouffer par la tactique. Ils nous faut dépasser ces adjectifs que nous<br />
ten<strong>de</strong>nt comme <strong>de</strong>s pièges les pouvoirs hégémoniques jusque <strong>da</strong>ns les faveurs<br />
qu'ils nous accor<strong>de</strong>nt. Nous ne sommes pas plus minoritaires et régionaux que<br />
nous ne sommes provinciaux. Provinciaux, ce sont les États qui risquent <strong>de</strong> le<br />
<strong>de</strong>venie, s'ils persistent en leurs champs clos.<br />
Que sommes-nous donc? Mais nous sommes l'Europe: l'Europe occitanocatalane,<br />
l'Europe celtique, l'Europe germanique, non <strong>da</strong>ns le sens où l'on a dit<br />
jadis, selon <strong>de</strong>s rêves <strong>de</strong> puissance, l'Europe française ou l'Europe alleman<strong>de</strong>,<br />
mais selon le droit d'être ensemble et <strong>de</strong> créer en communion <strong>de</strong> liberté. Non<br />
pas mineurs, mais majeurs <strong>de</strong> <strong>de</strong>stinée.<br />
C'était déjà l'idée directrice d'un texte que nous avions adopté ici même, à ce<br />
bout d'Europe, il y a quatorze ans: la Déclaration <strong>de</strong> Saint-Jacques pour un<br />
chemin d'Europe. Texte <strong>da</strong>té du 26 septembre 1987, qui croisait l'analyse socioéconomique<br />
à l'espérance politique. Parlant aujourd'hui <strong>de</strong> langues et <strong>de</strong><br />
cultures, à un moment <strong>de</strong> l'histoire du mon<strong>de</strong> beaucoup plus sombre, il faut bien<br />
le dire, je reprends cette idée comme une volonté têtue d'espérer en notre lieu:<br />
Soyons l'Europe. Prenons-en le droit.<br />
— 37 —
Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l lenguaje y plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas<br />
Miguel Siguán<br />
Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Barcelona<br />
La doble función <strong>de</strong>l lenguaje<br />
En los albores <strong>de</strong> la filosofía europea Aristóteles <strong>de</strong>finía al ser humano como<br />
un animal racional, <strong>de</strong>finición que ha sido universalmente acepta<strong>da</strong>, pero <strong>de</strong>cía<br />
también que el ser humano es por su naturaleza un ser social. Y en estas dos características<br />
principales <strong>de</strong> la humani<strong>da</strong>d el lenguaje juega un papel <strong>de</strong>stacado.<br />
Buena parte <strong>de</strong> nuestros conocimientos y muy especialmente los razonamientos<br />
que llevan al conocimiento científico, tienen forma verbal. Y en cuanto a la<br />
comunicación aunque los seres humanos disponemos <strong>de</strong> capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s muy varia<strong>da</strong>s<br />
para comunicarnos es principalmente por medio <strong>de</strong>l lenguaje que se<br />
constituyen y se <strong>de</strong>sarrollan las socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s humanas. Por tanto una recta interpretación<br />
<strong>de</strong> la naturaleza humana requiere explicar como se relacionan entre sí<br />
estas dos funciones <strong>de</strong>l lenguaje en nuestra existencia.<br />
En cuanto intentamos reflexionar sobre esta relación caemos en la cuenta <strong>de</strong><br />
una dispari<strong>da</strong>d. El lenguaje como instrumento <strong>de</strong>l conocimiento, es una propie<strong>da</strong>d<br />
común a todos los seres humanos, estrechamente relaciona<strong>da</strong> con su inteligencia,<br />
y con la lógica, algo que recibimos con la herencia genética y con el<br />
sistema nervioso y la organización cerebral. En cambio, cuando pensamos en el<br />
lenguaje como medio <strong>de</strong> comunicación inmediatamente advertimos que no<br />
basta con que los interlocutores compartan la misma capaci<strong>da</strong>d <strong>de</strong> hablar sino<br />
que hace falta que hablen en la misma lengua. O sea que la propie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> hablar<br />
común a todos los seres humanos en la reali<strong>da</strong>d se traduce en distintas lenguas<br />
habla<strong>da</strong>s ca<strong>da</strong> una por un grupo <strong>de</strong> personas. ¿Qué relación existe entre esta capaci<strong>da</strong>d<br />
general, común a todos y su concreción en distintas lenguas?<br />
Si aten<strong>de</strong>mos en primer lugar a la función cognitiva <strong>de</strong>l lenguaje la relación<br />
parece fácil <strong>de</strong> formular. El lenguaje resulta directamente <strong>de</strong> unas características<br />
comunes a todos los seres humanos que se estructura en lo que Chomsky ha<br />
<strong>de</strong>nominado una “gramática general” mientras las distintas lenguas habla<strong>da</strong>s en<br />
el mundo son concreciones <strong>de</strong> esta capaci<strong>da</strong>d básica, las lenguas difieren entre<br />
ellas porque utilizan distintos recursos fonéticos y distintas soluciones sintácticas<br />
pero to<strong>da</strong>s tienen una compleji<strong>da</strong>d similar y to<strong>da</strong>s son, por tanto, equivalentes<br />
como instrumentos <strong>de</strong> conocimiento. Des<strong>de</strong> esta perspectiva los niños<br />
apren<strong>de</strong>n a hablar en la lengua que hablan los que le ro<strong>de</strong>an porque entre sus<br />
capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s innatas figura la <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r analizar los productos verbales que les<br />
llegan y <strong>de</strong>ducir así los significados <strong>de</strong> las palabras que oyen y las estructuras<br />
morfosintácticas <strong>de</strong> las combinaciones <strong>de</strong> palabras en frases y en discursos que<br />
se les dirigen.<br />
— 39 —
— 40 —<br />
Miguel Siguán<br />
Si aten<strong>de</strong>mos en primer al lenguaje como medio <strong>de</strong> comunicación el panorama<br />
es más complicado. Las lenguas no solo son incomprensibles entre sí sin<br />
un aprendizaje previo sino que los significados <strong>de</strong> las palabras y <strong>de</strong> los discursos<br />
en distintas lenguas no coinci<strong>de</strong>n plenamente sino que en parte son específicos<br />
<strong>de</strong> ca<strong>da</strong> lengua lo que <strong>de</strong> ningún modo pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse innato sino que<br />
ha <strong>de</strong> tener un origen sociocultural. Y en cuanto a la adquisición <strong>de</strong>l lenguaje es<br />
evi<strong>de</strong>nte que el niño empieza a comunicarse con los <strong>de</strong>más mucho antes <strong>de</strong><br />
hacerse capaz <strong>de</strong> hablar. Una comunicación gestual y pragmática que implica el<br />
reconocimiento <strong>de</strong> los interlocutores y <strong>de</strong> sus intenciones. Solo cuando el niño<br />
es capaz <strong>de</strong> dialogar pue<strong>de</strong> empezar los aprendizajes lingüísticos y es dialogando<br />
como empieza a hablar en un proceso en el que interviene tanto él como<br />
sus interlocutores. Y los significados que apren<strong>de</strong> no son exclusivos <strong>de</strong> las personas<br />
con las que los apren<strong>de</strong> sino compartidos por todos los hablantes <strong>de</strong><br />
modo que aprendiendo a hablar se incorpora a una comuni<strong>da</strong>d y recibe <strong>de</strong> ella<br />
con el lenguaje una <strong>de</strong>termina<strong>da</strong> visión <strong>de</strong>l mundo y un sistema <strong>de</strong> valores. Simultáneamente<br />
aprendiendo a hablar el niño interioriza el lenguaje y lo convierte<br />
en un elemento principal <strong>de</strong> su personali<strong>da</strong>d y no solo para procesar información<br />
sino poniendo el lenguaje al servicio <strong>de</strong> la acción.<br />
Los psicolingüísticas <strong>de</strong> orientación cognitivista <strong>de</strong>fien<strong>de</strong>n la primera interpretación<br />
y los que pue<strong>de</strong>n englobarse bajo la etiqueta <strong>de</strong> psicología sociocultural<br />
la segun<strong>da</strong>. Una oposición que se hace especialmente patente al tratar <strong>de</strong> explicar<br />
la adquisición <strong>de</strong>l lenguaje en la infancia. Sin que falten los que se sitúan<br />
en posturas intermedias o que intentan síntesis entre las dos interpretaciones.<br />
Renunciando a intervenir en esta discusión mi comentario se centrará en otro<br />
punto. ¿En qué medi<strong>da</strong> los significados lingüísticos en las distintas lenguas<br />
pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rarse equivalentes o, por el contrario, las distintas lenguas subtien<strong>de</strong>n<br />
significados distintos e irreductibles entre sí? O dicho <strong>de</strong> una manera<br />
más simple, ¿hasta qué punto es posible la traducción?<br />
Lenguas y culturas<br />
¿Cómo habría contestado Aristóteles, y en general los filósofos griegos, a<br />
una pregunta <strong>de</strong> este tipo? La ver<strong>da</strong>d es que nunca se la plantearon y esto solo<br />
ya resulta significativo. Porque probablemente habrían contestado es que es<br />
cierto que los bárbaros, o sea los que no eran griegos, se comunicaban verbalmente<br />
entre ellos con finali<strong>da</strong><strong>de</strong>s pragmáticas <strong>de</strong> distintos tipos pero que los<br />
conocimientos dignos <strong>de</strong> este nombre, los conocimientos <strong>de</strong>sinteresados y en<br />
general las producciones culturales se expresaba en griego. Los romanos forjadores<br />
<strong>de</strong> un imperio y cuya preocupación por otras lenguas era mínima se vieron<br />
sin embargo obligados a reconocer que el arte y la literatura <strong>de</strong> los griegos<br />
eran superiores a las suyas y por ello los romanos cultos se esforzaban en<br />
apren<strong>de</strong>r el griego. Pero no <strong>de</strong>dujeron <strong>de</strong> la dispari<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las lenguas una dispari<strong>da</strong>d<br />
<strong>de</strong> contenidos sino que entendieron que se trataba <strong>de</strong> una misma cultura
Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l lenguaje y plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas<br />
expresa<strong>da</strong> en dos lenguas distintas. Tras la caí<strong>da</strong> <strong>de</strong>l imperio romano esta uni<strong>da</strong>d<br />
<strong>de</strong> la cultura, en su versión cristiana, se mantuvo todo a lo largo <strong>de</strong> la e<strong>da</strong>d<br />
media y fue reafirma<strong>da</strong> con fuerza por los humanistas renacentistas. La cultura<br />
es la que nos legaron los clásicos. Y es frecuentando las obras <strong>de</strong> los escritores<br />
griegos y latinos como el estudioso se convierte en un hombre culto.<br />
Aunque la cultura clásica estaba escrita en griego y en latín y por tanto exigía<br />
su conocimiento el renacimiento coincidió con la valorización <strong>de</strong> las lenguas<br />
llama<strong>da</strong>s vulgares, o al menos <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> ellas, que sucesivamente se convirtieron<br />
también en vehículos <strong>de</strong> la cultura clásica. Pero se <strong>da</strong>ba por supuesto<br />
que a través <strong>de</strong> distintas lenguas se expresaba una misma cultura aun reconociendo<br />
que unas lenguas estaban más <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>s que otras y por tanto más<br />
eficaces como vehículos culturales. En la época mo<strong>de</strong>rna el racionalismo europeo<br />
y la ilustración asumen plenamente este punto <strong>de</strong> vista. Y porque la mentali<strong>da</strong>d<br />
ilustra<strong>da</strong> se <strong>de</strong>sarrolla sobre todo en Francia se tien<strong>de</strong> a suponer que el<br />
francés es la lengua más a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> para expresar un pensamiento racional.<br />
A comienzos <strong>de</strong>l siglo XIX el romanticismo introdujo una nueva perspectiva.<br />
No solo existe la cultura clásica <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong> en Europa, sino que han existido y<br />
siguen existiendo otras culturas, por ejemplo en Oriente con manifestaciones<br />
esplendorosas. Para Her<strong>de</strong>r la historia está constitui<strong>da</strong> por una sucesión <strong>de</strong><br />
culturas, ca<strong>da</strong> una con su propia singulari<strong>da</strong>d. Ca<strong>da</strong> cultura implica una <strong>de</strong>termina<strong>da</strong><br />
manera <strong>de</strong> contemplar la reali<strong>da</strong>d, una ciencia, un arte, una organización<br />
social, un sistema <strong>de</strong> valores y ca<strong>da</strong> cultura se expresa a su vez a través <strong>de</strong><br />
una lengua. Esta teoría tiene aspectos sociales y políticos, como las implicaciones<br />
entre lengua cultura y nación, que aquí no abor<strong>da</strong>ré pero tiene también una<br />
consecuencia respecto al tema que estamos tratando. Ca<strong>da</strong> lengua refleja una<br />
<strong>de</strong>termina<strong>da</strong> manera <strong>de</strong> ver el mundo, <strong>de</strong> pensar y <strong>de</strong> actuar.<br />
En el siglo XX y lejos <strong>de</strong> la filosofía germánica la antropología cultural ha<br />
replanteado este punto <strong>de</strong> vista en lo que se conoce como la hipótesis Whorf<br />
Sapir por el nombre <strong>de</strong> los autores que más han contribuido a su difusión. Estudiando<br />
las manifestaciones culturales <strong>de</strong> distintos pueblos indígenas llegan a la<br />
conclusión <strong>de</strong> que existe una clara relación entre estas manifestaciones y sus<br />
estructuras lingüísticas, y aducen ejemplos referidos a los nombres que significan<br />
colores o a las estructuras familiares o a la percepción <strong>de</strong>l espacio o <strong>de</strong>l<br />
tiempo. Y más allá <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> la antropología cultural se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que<br />
la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una estrecha correlación entre lenguas y culturas se ha convertido en<br />
un lugar común generalmente aceptado.<br />
Toma<strong>da</strong> a la letra esta opinión significa que una lengua constituye un sistema<br />
cerrado que solo pue<strong>de</strong> ser entendido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el interior <strong>de</strong> la cultura que se expresa<br />
a través <strong>de</strong> él. O dicho en forma más fuerte que cualquier traducción necesariamente<br />
traiciona el sentido original. ¿Hasta qué punto es cierto?<br />
La palabra francesa route tiene diversos significados todos relacionados con<br />
el camino que une dos poblaciones. Una route es más importante que un che-<br />
— 41 —
— 42 —<br />
Miguel Siguán<br />
min (camino) y en nuestros días se <strong>da</strong> por supuesto que está asfalta<strong>da</strong> y señaliza<strong>da</strong>.<br />
En el compuesto autoroute el significado es to<strong>da</strong>vía más <strong>de</strong>finido, solo se<br />
aplica a unas routes con unas características muy precisas. Pero la palabra route<br />
admite otros muchos significados algunos puramente analógicos, como en la<br />
route <strong>de</strong> la vie o les compagnons <strong>de</strong> route. Para conocerlos en to<strong>da</strong> su compleji<strong>da</strong>d<br />
hay que acudir a un buen diccionario e incluso el mejor se que<strong>da</strong> corto.<br />
Pero es igualmente cierto que algunos <strong>de</strong> los significados <strong>de</strong> la palabra son comunes<br />
con los significados <strong>de</strong> otras lenguas. Por ejemplo autoroute es sinónimo<br />
<strong>de</strong>l alemán autobahn Y la razón no es difícil <strong>de</strong> <strong>da</strong>r.<br />
El francés que sin conocer la lengua alemana viaja por Alemania no entien<strong>de</strong><br />
na<strong>da</strong> <strong>de</strong> la información oral o escrita que se le ofrezca en esta lengua. Tomando<br />
a la letra la afirmación sobre la relación íntima entre lenguas y culturas se podría<br />
creer que la incomunicabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las lenguas se correspon<strong>de</strong> con la singulari<strong>da</strong>d<br />
<strong>de</strong> las culturas. Pero esto no es cierto. Muchas <strong>de</strong> las cosas que el<br />
viajero francés observa en Alemania le son familiares. Una catedral gótica alemana<br />
se parece como un huevo a otro a una catedral gótica francesa, la música<br />
romántica alemana se parece a la compuesta en Francia en la misma época y<br />
hay pintores abstractos alemanes se parece a los franceses. Y no digamos si<br />
hablamos <strong>de</strong> productos técnicos o <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> funciones social. Un teléfono<br />
público funciona en forma muy pareci<strong>da</strong> en los dos países y lo mismo pue<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cirse <strong>de</strong> un supermercado e incluso <strong>de</strong> un hotel o <strong>de</strong> un restaurante. Y por supuesto<br />
una autopista.<br />
Alemanes y franceses <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la E<strong>da</strong>d Media y a lo largo <strong>de</strong> muchos siglos han<br />
compartido formas <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> y realizaciones culturales en una historia en gran<br />
parte común que durante un tiempo podía llamarse europea pero que hoy abarca<br />
todo el llamado mundo occi<strong>de</strong>ntal y en la medi<strong>da</strong> en que avanza la globalización<br />
se extien<strong>de</strong> por todo el mundo. El significado <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> palabra <strong>de</strong> la lengua<br />
francesa se pue<strong>de</strong> explicar utilizando otras palabras francesas pero el significado<br />
solo es inteligible para el sujeto si en algún momento refiere un experiencia<br />
<strong>de</strong>l sujeto <strong>de</strong> una reali<strong>da</strong>d física o cultural. Y estas reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s son en buena<br />
medi<strong>da</strong> comunes en Francia y en Alemania. Autoroute y autobanh significan lo<br />
mismo igual como significan lo mismo catedral y dom<br />
Ello no significa negar la existencia <strong>de</strong> diferencias culturales entre los países<br />
y entre las lenguas, que existen y son muy gran<strong>de</strong>s, ni las dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la traducción,<br />
que son muy fuertes, pero sí recor<strong>da</strong>r la existencia <strong>de</strong> zonas comunes<br />
<strong>de</strong> la reali<strong>da</strong>d significa<strong>da</strong>, zonas comunes que fun<strong>da</strong>mentan la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la<br />
traducción.
Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l lenguaje y plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas<br />
La lengua en los distintos ámbitos <strong>de</strong> la cultura<br />
Tanto si consi<strong>de</strong>ramos que la cultura es única como si creemos que el mundo<br />
alberga una plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> culturas que se expresan en diversas lenguas y <strong>de</strong><br />
diversas maneras hay que reconocer que en el interior <strong>de</strong> una misma cultura, y<br />
también y en primer lugar en la nuestra, los productos culturales difieren<br />
ampliamente por el papel que en ellos representa la lengua en la que se<br />
expresan, lo que repercute en amplias diferencias en su traducibili<strong>da</strong>d.<br />
Traducir un manual <strong>de</strong> geometría <strong>de</strong>l alemán al español o al inglés parece<br />
relativamente fácil lo que significa que resulta fácil asegurar la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los<br />
significados en las dos lenguas. Y lo mismo pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse <strong>de</strong> su traducción al<br />
inglés o incluso al chino o al tagalo. Los significados siguen siendo los mismos.<br />
Cuando se trata <strong>de</strong> traducir un manual <strong>de</strong> sociología o una novela histórica o un<br />
discurso político la tarea es más difícil y la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d resulta discutible. Y no<br />
digamos si lo que se preten<strong>de</strong> traducir <strong>de</strong>l alemán es un texto <strong>de</strong> Hegel o un<br />
poema <strong>de</strong> Rilke.<br />
Los axiomas y las <strong>de</strong>mostraciones que constituyen los "Elementos" <strong>de</strong><br />
Eucli<strong>de</strong>s fueron escritos hace veinticinco siglos en griego y sus re<strong>da</strong>ctores para<br />
escribirlos tomaron palabras y giros verbales <strong>de</strong> la lengua que compartían con<br />
sus conciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos. Pero cuando utilizaban una palabra <strong>de</strong>finían con precisión<br />
su significado por referencia a unas operaciones que no eran verbales. Y si con<br />
ello el conjunto <strong>de</strong> los objetos <strong>de</strong>finidos constituía un sistema cerrado también<br />
lo constituía la terminología en los que ca<strong>da</strong> nuevo término se <strong>de</strong>finía por<br />
relación a los previamente <strong>de</strong>finidos. Se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir, sin ninguna exageración,<br />
que los "Elementos" no están escritos en griego sino en una lengua especial, el<br />
lenguaje <strong>de</strong> la geometría. Así entendido es evi<strong>de</strong>nte que pue<strong>de</strong> ser traducido a<br />
otra lengua manteniendo las mismas <strong>de</strong>finiciones operativas.<br />
Dado que to<strong>da</strong>s las ciencias aspiran a un máximo <strong>de</strong> rigor en su vocabulario<br />
se podría tomar la geometría como ejemplo representativo <strong>de</strong> lo que ocurre en<br />
este campo. Pero aunque el neopositivismo ha propuesto unos parámetros muy<br />
rigurosos para que un conocimiento pue<strong>da</strong> ser calificado <strong>de</strong> científico la ver<strong>da</strong>d<br />
es que las ciencias difieren ampliamente por la forma como operativizan las<br />
<strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> los términos que emplean.<br />
Durante mucho tiempo las ciencias <strong>de</strong> la naturaleza se han limitado a<br />
<strong>de</strong>scribir con la máxima precisión los hechos observados y a etiquetar los<br />
elementos o las especies <strong>de</strong>scritas. Así la anatomía o la botánica. En este nivel<br />
el vocabulario utilizado pue<strong>de</strong> ser perfectamente unívoco y por tanto traducible.<br />
En la época mo<strong>de</strong>rna las ciencias <strong>de</strong> la naturaleza se han constituido como<br />
ciencias en la medi<strong>da</strong> en que han entrado por el camino <strong>de</strong> la experimentación y<br />
la experimentación y la medi<strong>da</strong> matemática ofrecen la garantía <strong>de</strong> que los<br />
conceptos utilizados tendrán también un significado unívoco y por tanto<br />
traducible <strong>de</strong> una lengua a otra aunque el grado <strong>de</strong> formalización no sea tan alto<br />
como en las matemáticas. Y lo que es cierto <strong>de</strong> las ciencias básicas, así la física<br />
— 43 —
— 44 —<br />
Miguel Siguán<br />
lo es, más claramente to<strong>da</strong>vía, <strong>de</strong> las aplica<strong>da</strong>s, así la química industrial o las<br />
aplicaciones <strong>de</strong> la informática, que a menudo <strong>de</strong>finen sus conceptos por sus<br />
procesos <strong>de</strong> producción o <strong>de</strong> utilización. En cambio los escritos <strong>de</strong> física<br />
teórica, incluso cuando se esfuerzan por aclarar con precisión sus conceptos<br />
básicos, <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> tener una <strong>de</strong>finición operativa e implican referencias<br />
culturales y en <strong>de</strong>finitiva una <strong>de</strong>termina<strong>da</strong> concepción <strong>de</strong>l mundo y <strong>de</strong> la<br />
reali<strong>da</strong>d.<br />
Y lo mismo hay que <strong>de</strong>cir respecto a las llama<strong>da</strong>s ciencias <strong>de</strong>l hombre o<br />
ciencias sociales. En algún momento se pretendió establecer una diferencia<br />
tajante entre ambas diciendo que las "ciencias <strong>de</strong> la naturaleza" tiene por objeto<br />
"explicar" los objetos <strong>de</strong> los que se ocupan mientras las "ciencias <strong>de</strong>l espíritu"<br />
preten<strong>de</strong>n "compren<strong>de</strong>r" a los suyos. Pero la mayoría <strong>de</strong> los científicos sociales<br />
hace tiempo que renunciaron a esta singulari<strong>da</strong>d en nombre <strong>de</strong> la uni<strong>da</strong>d última<br />
<strong>de</strong> la ciencia y <strong>de</strong> su metodología. Y así mientras unos, como los lingüistas y en<br />
cierta medi<strong>da</strong> los economistas, han dirigido sus esfuerzos hacia la<br />
formalización <strong>de</strong> sus respectivas disciplinas en el sentido <strong>de</strong> la lógica formal o<br />
<strong>de</strong> la matemática, otros como los psicólogos o los sociólogos, han insistido en<br />
su carácter <strong>de</strong> ciencias empíricas y han <strong>de</strong>sarrollado una metodología <strong>de</strong><br />
acuerdo con este carácter.<br />
La sociología pue<strong>de</strong> constituir el mejor ejemplo <strong>de</strong> esta nueva orientación y<br />
es cierto que a medi<strong>da</strong> que se ha avanzado en esta dirección la <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />
los textos <strong>de</strong> sociología respecto <strong>de</strong> concepciones próximas a la filosofía ha<br />
disminuido. Se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que a lo largo <strong>de</strong> un siglo, y más claramente en los<br />
últimos cincuenta años, al mismo tiempo que la sociología se expandía y que se<br />
multiplicaban sus subdivisiones y su especialización disminuía en cambio el<br />
peso <strong>de</strong> las escuelas y <strong>de</strong> las tradiciones nacionales en la producción <strong>de</strong> los<br />
sociólogos en favor <strong>de</strong> una concepción <strong>de</strong>l conocimiento sociológico<br />
generalmente acepta<strong>da</strong> y origina<strong>da</strong> en primer lugar en los países anglosajones.<br />
Y algo parecido pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse <strong>de</strong> la psicología que si hace cincuenta años<br />
presentaba un abanico teórico muy diferenciado en la actuali<strong>da</strong>d sus<br />
planteamientos teóricos pue<strong>de</strong>n reducirse a la transición <strong>de</strong>l conductismo al<br />
cognitivismo y en la que también el predominio <strong>de</strong> la psicología origina<strong>da</strong> en<br />
Estados Unidos ha resultado <strong>de</strong>terminante.<br />
Traducir un texto filosófico <strong>de</strong> Hegel <strong>de</strong>l alemán a otra lengua occi<strong>de</strong>ntal<br />
resulta extraordinariamente difícil y en <strong>de</strong>finitiva frustrante. ¿Cómo traducir<br />
"Geist"? No solo la terminología <strong>de</strong> Hegel forma un sistema relativamente<br />
cerrado en el que ca<strong>da</strong> término tiene un significado especifico en función <strong>de</strong>l<br />
lugar que ocupa en el sistema y al aislarlo se lo <strong>de</strong>forma, sino que a<strong>de</strong>más los<br />
términos que utiliza Hegel están cargados con significados elaborados a lo<br />
largo <strong>de</strong> <strong>de</strong>cenios y aun siglos <strong>de</strong> especulación filosófica en alemán. En español<br />
los términos utilizables tienen una tradición intelectual distinta y por ello la<br />
traducción requerirá necesariamente paráfrasis y aclaraciones y aun así
Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l lenguaje y plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas<br />
resultará imperfecta para el que conozca a fondo los dos idiomas. Y en el caso<br />
<strong>de</strong>l inglés las dificulta<strong>de</strong>s serán aun mayores porque la tradición filosófica<br />
inglesa está to<strong>da</strong>vía más aleja<strong>da</strong> <strong>de</strong> la germánica que la española. Y aunque los<br />
pensadores ingleses, al revés que los alemanes, han tenido a gala utilizar un<br />
lenguaje cercano al <strong>de</strong> la vi<strong>da</strong> cotidiana la traducción <strong>de</strong> un texto <strong>de</strong> Locke o <strong>de</strong><br />
Hume no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> plantear problemas parecidos porque también en ellos los<br />
términos técnicos que utilizan están cargados <strong>de</strong> implicaciones culturales y<br />
personales y específicos <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> autor y porque la lengua a la que se traduce el<br />
texto inglés tiene sus propias implicaciones que influirán sobre el sentido <strong>de</strong> lo<br />
traducido.<br />
Los textos literarios, y más específicamente los poéticos, constituyen el ámbito<br />
en el que las dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la traducción son mayores y se hacen más evi<strong>de</strong>ntes<br />
porque los significados están más directamente relacionados con las singulari<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> ca<strong>da</strong> cultura. Más to<strong>da</strong>vía el literato utiliza la lengua como material<br />
<strong>de</strong> creación artística pero no una mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lengua cualquiera sino una<br />
lengua mo<strong>de</strong>la<strong>da</strong> por generaciones <strong>de</strong> literatos que han conformado la lengua<br />
literaria vigente en ca<strong>da</strong> época. Ca<strong>da</strong> lengua que ha tenido un cultivo literario<br />
apreciable dispone <strong>de</strong> un cau<strong>da</strong>l <strong>de</strong> recursos a disposición <strong>de</strong>l escritor que son<br />
distintos <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong>l que trabaja con otra lengua. Y aunque es cierto que<br />
en ca<strong>da</strong> momento <strong>de</strong> la historia las influencias mutuas entre las literaturas <strong>de</strong> un<br />
mismo ámbito cultural son fuertes y pue<strong>de</strong> perfectamente hablarse <strong>de</strong> una historia<br />
europea <strong>de</strong> la literatura <strong>de</strong> todos modos las singulari<strong>da</strong><strong>de</strong>s estilísticas nacionales<br />
siguen siendo apreciables y explican las dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la traducción.<br />
A esta dificultad <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong> la traducción literaria y especialmente <strong>de</strong> la<br />
poética hay que añadir una segun<strong>da</strong>. Que el artista es un creador que así utiliza<br />
un lenguaje poético recibido <strong>de</strong> una tradición lo modifica, lo recrea para sus<br />
propios fines <strong>de</strong> tal modo que la traducción <strong>de</strong> la poesía no es solo una trascripción<br />
<strong>de</strong> significados sino una auténtica creación.<br />
Asimilación lingüística y aculturación<br />
Se dice que en el mundo existen alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 6.000 lenguas distintas con características<br />
muy diversas, unas habla<strong>da</strong>s por centenares <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> personas<br />
y otras solo por algunos centenares, unas pertenecientes a una misma tradición<br />
cultural y otras muy aleja<strong>da</strong>s culturalmente entre sí, unas que han tenido<br />
un uso escrito <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace siglos y que han sido vehículo <strong>de</strong> recursos culturales<br />
muy elabora<strong>da</strong>s y otras que solo se han utilizado en circunstancias cotidianas...<br />
To<strong>da</strong>s sin embargo son manifestaciones <strong>de</strong> una misma capaci<strong>da</strong>d lingüística,<br />
to<strong>da</strong>s tienen el mismo nivel <strong>de</strong> compleji<strong>da</strong>d y to<strong>da</strong>s son capaces <strong>de</strong> satisfacer<br />
las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s expresivas <strong>de</strong> la gente que las habla y por tanto <strong>de</strong> servir <strong>de</strong><br />
vehículo a sus manifestaciones culturales. Pero en una época como la nuestra<br />
<strong>de</strong> progresiva globalización lo que se pi<strong>de</strong> a to<strong>da</strong>s las lenguas es que sean capaces<br />
<strong>de</strong> expresar las reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> nuestro tiempo, las representa<strong>da</strong>s por<br />
— 45 —
— 46 —<br />
Miguel Siguán<br />
la ciencia y la técnica y también <strong>de</strong> las reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s sociales y políticas propias <strong>de</strong><br />
nuestro tiempo. ¿Están to<strong>da</strong>s las lenguas en condiciones <strong>de</strong> hacerlo?<br />
Hace años un <strong>de</strong>stacado político expresó su escepticismo sobre que se pudiese<br />
enseñar física atómica en catalán. Y la pregunta podía ampliarse a otros<br />
campo, ¿es posible escribir un tratado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho financiero en catalán? ¿Es<br />
posible escribir poesía a la manera <strong>de</strong> Rilke? La respuesta obvia es que no solo<br />
era posible sino que ya hacía tiempo que se estaba haciendo. En 1934 durante<br />
unos años en que la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Barcelona gozó <strong>de</strong> un estatuto <strong>de</strong> autonomía<br />
había en su Facultad <strong>de</strong> Ciencias profesores que enseñaban en catalán la<br />
teoría atómica que en aquel momento era una rigurosa nove<strong>da</strong>d. Y se había publicado<br />
un tratado <strong>de</strong> economía financiera en catalán. Y había poetas como<br />
Rilke o el joven Vinyoli que claramente se inspiraban en Rilke. Pero la pregunta<br />
podía repetirse para otras lenguas. ¿Era posible hacerlo en euskera? ¿y en<br />
tagalo? ¿y en cebuano? ¿y en cualquier otra lengua?<br />
Empecemos por el euskera. En 1934 no se podía explicar física atómica en<br />
euskera porque no existía una Facultad <strong>de</strong> Ciencias en el País Vasco y no había<br />
por tanto necesi<strong>da</strong>d ni ocasión para hacerlo. Y por una razón previa to<strong>da</strong>vía más<br />
importante. Porque la lengua vasca no se había unificado ni se había mo<strong>de</strong>rnizado.<br />
Fue unos años <strong>de</strong>spués y en buena medi<strong>da</strong> en relación con la fun<strong>da</strong>ción<br />
<strong>de</strong> las ikastolas que se consiguió el acuerdo sobre una lengua unifica<strong>da</strong> por encima<br />
<strong>de</strong> los diferentes dialectos. Y cuando se realizaron esfuerzos importantes<br />
para mo<strong>de</strong>rnizar la lengua poniéndola en condiciones <strong>de</strong> absorber el vocabulario<br />
científico y administrativo. Fue un esfuerzo na<strong>da</strong> fácil y que produjo sorpresas<br />
e incomodi<strong>da</strong><strong>de</strong>s. En buena parte porque en pocos años realizó procesos que<br />
otras lenguas europeas han hecho a lo largo <strong>de</strong> siglos.<br />
Pero si es cierto la dificultad <strong>de</strong>l proceso también es cierto que había factores<br />
que lo facilitaban y que en buena medi<strong>da</strong> lo hacían posible. En primer lugar la<br />
codificación y la mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong>l euskera no han ocurrido por azar sino<br />
como resultado <strong>de</strong> una voluntad colectiva <strong>de</strong> asegurar la supervivencia <strong>de</strong> la<br />
lengua poniéndola en condiciones <strong>de</strong> ser utiliza<strong>da</strong> en la enseñanza en todos sus<br />
niveles y en la administración pública en todos sus ámbitos.<br />
Y en segundo lugar porque esta codificación y esta mo<strong>de</strong>rnización no han<br />
significado una rotura cultural. Aun sin estar unificado el euskera hacía siglos<br />
que se utilizaba en forma escrita pero sobre todo, y es el factor principal a tener<br />
en cuenta, los hablantes <strong>de</strong> euskera en cualquiera <strong>de</strong> sus varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s formaban<br />
parte <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d europea y habían compartido su evolución cultural hasta<br />
llegar a la industrialización y a la popularización <strong>de</strong> la técnica <strong>de</strong> modo que en<br />
el momento <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnizar la lengua y discutir cómo se llamaría el teléfono en<br />
euskera, los hablantes <strong>de</strong> euskera manejaban el teléfono exactamente igual que<br />
sus convecinos hablantes <strong>de</strong> español. Y no solo manejan igual el teléfono o el<br />
or<strong>de</strong>nador y conducen igual por la autovía sino que re<strong>da</strong>ctan <strong>de</strong> la misma forma<br />
un contrato mercantil y entien<strong>de</strong>n lo mismo cuando se habla <strong>de</strong> virus o <strong>de</strong> ga-
Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l lenguaje y plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas<br />
laxias. Y tanto los que escriben en euskera como los que escriben en castellano<br />
han leído a Rilke o a Joyce o a Faulkner. La innovación ha sido exclusivamente<br />
lingüística porque los contenidos culturales se entendían <strong>de</strong> la misma manera.<br />
En Europa existen lenguas menores, en situación subordina<strong>da</strong> que no han<br />
hecho el esfuerzo que en algún momento han hecho el catalán o el vasco. Pero<br />
ahora hemos <strong>de</strong> preguntarnos por lo que ocurre con las lenguas aleja<strong>da</strong>s <strong>de</strong><br />
nuestro circulo cultural. ¿Es posible enseñar física atómica, escribir tratados <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>recho financiero o componer poesía al estilo <strong>de</strong> Rilke en tagalo? La respuesta<br />
en principio es también positiva pero las condiciones que convierten la posibili<strong>da</strong>d<br />
en reali<strong>da</strong>d son mucho más complejas.<br />
Durante los tiempos <strong>de</strong> la dominación española en la Islas Filipinas la población<br />
hablaba diferentes lenguas indígenas pero la única lengua enseña<strong>da</strong> y la<br />
única lengua usa<strong>da</strong> en la administración era el español y posteriormente durante<br />
la dominación americana el español fue substituido por el inglés. Fue acaba<strong>da</strong><br />
la última guerra mundial cuando las Filipinas alcanzaron la in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia que<br />
el nuevo estado <strong>de</strong>cidió hacer <strong>de</strong>l tagalo, hasta entonces una lengua indígena<br />
usa<strong>da</strong> exclusivamente para las funciones domesticas y cotidianas, la lengua oficial<br />
<strong>de</strong>l país. El tagalo no era la única lengua indígena <strong>de</strong> las islas ni tan solo la<br />
más usa<strong>da</strong> pero era la lengua habla<strong>da</strong> en la capital y en sus alre<strong>de</strong>dor y esto explica<br />
la elección. Des<strong>de</strong> el momento en que se tomó esta <strong>de</strong>cisión se han <strong>de</strong>dicado<br />
gran<strong>de</strong>s esfuerzos para codificar la lengua tagala y para ponerla en condiciones<br />
<strong>de</strong> sustituir al inglés en todos los usos oficiales y cultos y actualmente el<br />
tagalo ya es la lengua <strong>de</strong> la totali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la enseñanza primaria en todo el país<br />
aunque la enseñanza universitaria se sigue ofreciendo mayoritariamente en inglés.<br />
Po<strong>de</strong>mos contestar a la pregunta diciendo que el tagalo está en camino <strong>de</strong><br />
po<strong>de</strong>r servir <strong>de</strong> vehículo a un texto <strong>de</strong> física atómica o <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho financiero y<br />
que ya hay escritores en lengua tagala familiarizados con la tradición literaria<br />
europea.<br />
Pero en las Filipinas se hablan otras lenguas indígenas, el cebuano por ejemplo,<br />
lenguas que nunca han sido escritas y cuyos hablantes apenas sí han tenido<br />
contactos con los productos culturales occi<strong>de</strong>ntales. Hablantes que tampoco <strong>da</strong>n<br />
muestras <strong>de</strong> estar interesados en formalizar la lengua y utilizarla para otros usos<br />
y que aunque lo estuviesen tampoco disponen <strong>de</strong> los medios a<strong>de</strong>cuados para<br />
hacerlo. Y tampoco el gobierno <strong>de</strong> las Islas está dispuesto a ayu<strong>da</strong>r a su promoción.<br />
En estas condiciones se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que en principio na<strong>da</strong> impi<strong>de</strong> que el<br />
cebuano llegue a estar en condiciones <strong>de</strong> utilizarse para escribir un tratado <strong>de</strong><br />
física atómica o un manual <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho administrativo pero que para ello <strong>de</strong>berían<br />
cumplirse unas condiciones que es muy poco probable que se cumplan. Y<br />
lo que he dicho <strong>de</strong>l cebuano pue<strong>de</strong> repetirse para muchas <strong>de</strong> las seis mil lenguas<br />
que existen en el mundo que nunca han sido escritas y cuyos hablantes viven en<br />
relativo aislamiento.<br />
— 47 —
— 48 —<br />
Miguel Siguán<br />
Naturalmente la inversa también es cierta. Cualquiera <strong>de</strong> estas lenguas expresa<br />
manifestaciones culturales propias <strong>de</strong>l pueblo que la habla que nos resultaría<br />
difícil traducir a nuestras lenguas y haría falta un esfuerzo sostenido para<br />
poner a nuestras lenguas en condiciones <strong>de</strong> hacerlo. Pero el proceso <strong>de</strong> globalización<br />
funciona en una sola dirección.<br />
Y esto nos hace caer en la cuenta <strong>de</strong> otros aspecto <strong>de</strong> cuestión. He dicho que<br />
para que una lengua como el tagalo se ponga en condiciones <strong>de</strong> servir <strong>de</strong> vehículo<br />
a conocimientos sobre física atómica, o economía o informática es necesario<br />
que la socie<strong>da</strong>d que habla el tagalo se abra a estas cuestiones lo que implica<br />
cambios sociales y culturales. Y es evi<strong>de</strong>nte la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> que en el caso <strong>de</strong><br />
socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s y culturas aisla<strong>da</strong>s y primitivas el acercamiento a la cultura occi<strong>de</strong>ntal<br />
<strong>de</strong>struya la cultura primitiva. En el caso <strong>de</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s con lenguas exclusivamente<br />
orales este peligro es casi inevitable.<br />
En busca <strong>de</strong> la lengua perfecta<br />
Frente a la insistencia en la <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> las lenguas respecto <strong>de</strong> la cultura<br />
que se expresa a través <strong>de</strong> ellas es posible postular la existencia <strong>de</strong> una lengua<br />
fiel a la naturaleza cognitiva <strong>de</strong>l ser humano y capaz <strong>de</strong> reflejar la reali<strong>da</strong>d en<br />
su propia esencia, una lengua por ello que sería común a to<strong>da</strong> la humani<strong>da</strong>d. Es<br />
lo que Humberto Eco ha llamado la búsque<strong>da</strong> <strong>de</strong> la lengua perfecta. En la tradición<br />
ju<strong>de</strong>ocristiana esta búsque<strong>da</strong> tiene una justificación en el mito <strong>de</strong> la torre<br />
<strong>de</strong> Babel. Antes <strong>de</strong> que Dios castigase el orgullo <strong>de</strong> los hombres multiplicando<br />
sus lenguas existía una sola lengua, la lengua en la que Dios se comunicaba con<br />
los hombres y en la que las palabras expresan la esencia <strong>de</strong> las cosas y en la que<br />
las formulas verbales son eficaces por sí mismas. Y la nostalgia <strong>de</strong> esta lengua<br />
perfecta no se <strong>da</strong> solo en la tradición bíblica, también Platón en sus Diálogos se<br />
refiere a una lengua arcaica en la que las palabras son fiel reflejo <strong>de</strong> las i<strong>de</strong>as.<br />
A lo largo <strong>de</strong> la historia el progreso <strong>de</strong>l pensamiento racionalista <strong>de</strong>scalificó<br />
esta concepción <strong>de</strong>l lenguaje que a nuestros ojos aparece como mágica o que,<br />
en todo caso, solo podría justificarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la poesía. Pero el racionalismo no<br />
renunció a la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una lengua perfecta que ahora significaría una lengua plenamente<br />
racional y por ello universal. Ramón Llull en el siglo XIII ofrece una<br />
primera muestra <strong>de</strong> esta aspiración cuya formulación más precisa se encuentra<br />
en Leibtnitz, en forma <strong>de</strong> un lenguaje plenamente lógico. Y la preocupación<br />
llega hasta los tiempos mo<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> la mano <strong>de</strong> la lógica matemática e inspira<br />
buena parte <strong>de</strong> las reflexiones <strong>de</strong> Witgenstein. Aunque precisamente el propio<br />
Witgenstein es el mejor testimonio <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> este empeño. Cuanto más<br />
perfecta preten<strong>de</strong> ser la lengua más reduci<strong>da</strong> es la parcela <strong>de</strong> reali<strong>da</strong>d que pue<strong>de</strong><br />
abarcar.<br />
También los intentos, abun<strong>da</strong>ntes en el siglo XIX, <strong>de</strong> crear lenguas artificiales<br />
al estilo <strong>de</strong>l esperanto, para ser utiliza<strong>da</strong>s como medios <strong>de</strong> comunicación<br />
universal preten<strong>de</strong>n crear lenguas <strong>de</strong> una máxima racionali<strong>da</strong>d, en el sentido <strong>de</strong>
Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l lenguaje y plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas<br />
estructuras morfosintácticas coherentes y lógicas y lenguas in<strong>de</strong>pendientes, al<br />
menos en principio, <strong>de</strong> cualquier tradición cultural y por ello capaces <strong>de</strong> ser<br />
asumi<strong>da</strong>s por todos. Pero estas lenguas artificiales solo preten<strong>de</strong>n ser utiliza<strong>da</strong>s<br />
como segun<strong>da</strong>s lenguas y <strong>de</strong>jan a las primeras las tareas más creadoras y con<br />
ello más liga<strong>da</strong>s a las distintas culturas.<br />
El futuro <strong>de</strong> las lenguas<br />
La aspiración a una lengua universal y por tanto una lengua que supere la<br />
distinción entre lenguaje y lenguas, motivo central <strong>de</strong> este comentario, se pue<strong>de</strong><br />
mover to<strong>da</strong>vía en otra dirección. Si el mito <strong>de</strong> Babel busca la lengua perfecta en<br />
los orígenes, en una mítica e<strong>da</strong>d <strong>de</strong> oro anterior a la <strong>de</strong>gra<strong>da</strong>ción <strong>de</strong> la naturaleza<br />
humana y <strong>de</strong> su lenguaje, la conciencia <strong>de</strong>l progreso en el futuro lo pue<strong>de</strong><br />
situar en el futuro.<br />
Por los días <strong>de</strong> la revolución que substituyó el imperio <strong>de</strong> los zares por la<br />
Unión Soviética hubo un lingüista ruso, Marr, que anunciaba que a consecuencia<br />
<strong>de</strong> la íntima relación entre lengua y socie<strong>da</strong>d la progresiva expansión <strong>de</strong>l<br />
comunismo a todo el planeta al mismo tiempo que la universalización <strong>de</strong> la técnica<br />
produciría una convergencia <strong>de</strong> las lenguas que conduciría finalmente a<br />
una lengua universal única. Con el paso <strong>de</strong>l tiempo y a la vista <strong>de</strong> la persistencia<br />
<strong>de</strong>l pluralismo lingüístico en la propia Unión Soviética Marr renunció a su<br />
profecía y se limitó a prever la multiplicación <strong>de</strong> las influencias mutuas entre<br />
to<strong>da</strong>s las lenguas en contacto. De una manera similar, aunque más superficial,<br />
hay quien anuncia hoy día que el inglés acabará por convertirse en la lengua<br />
común <strong>de</strong> la humani<strong>da</strong>d cuando lo razonable es pensar que efectivamente el inglés<br />
se está convirtiendo en la segun<strong>da</strong> lengua <strong>de</strong> una proporción ca<strong>da</strong> vez mayor<br />
<strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong>l planeta y que to<strong>da</strong>s las lenguas reciben influencias <strong>de</strong>l<br />
inglés lo apunta a una convergencia pero no a una <strong>de</strong>saparición. Porque si es<br />
cierto que la globalización requiere el conocimiento <strong>de</strong> segun<strong>da</strong>s lenguas también<br />
multiplica las situaciones <strong>de</strong> lenguas en contacto y con ello el número y la<br />
proporción <strong>de</strong> los individuos bilingües y plurilingües.<br />
De manera que no es cierto que en un futuro previsible una lengua <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>,<br />
y concretamente el inglés, vaya a <strong>de</strong>splazar progresivamente a las <strong>de</strong>más<br />
hasta convertirse en lengua única <strong>de</strong> comunicación a escala mundial. Pero la<br />
multiplicación <strong>de</strong> las situaciones <strong>de</strong> lenguas en contacto no solo multiplicará las<br />
influencias entre las lenguas sino que situará en primer lugar la capaci<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
comunicar en distintas lenguas por encima <strong>de</strong> la corrección en el uso <strong>de</strong> ca<strong>da</strong><br />
una <strong>de</strong> ellas. Algo que afecta a las funciones <strong>de</strong>l lenguaje pero que acabará influyendo<br />
sobre la propia concepción <strong>de</strong> lo que es una lengua.<br />
A la misma consecuencia se llega <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otra constatación. A la hora <strong>de</strong> especular<br />
sobre el futuro <strong>de</strong> las lenguas un <strong>da</strong>to principal a tener en cuenta es la influencia<br />
que sobre ellas ejercen, y ejercerán to<strong>da</strong>vía más en el futuro, las modificaciones<br />
que la técnica está introduciendo en los medios <strong>de</strong> comunicación.<br />
— 49 —
— 50 —<br />
Miguel Siguán<br />
Durante centenares <strong>de</strong> siglos la humani<strong>da</strong>d conoció lenguas muy diversas pero<br />
to<strong>da</strong>s ellas exclusivamente orales. Acostumbrados como estamos a existir en un<br />
mundo con lengua escrita e impresa nos cuesta imaginar cómo podían ser las<br />
formas <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> y las producciones culturales en unas socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s exclusivamente<br />
orales. La introducción <strong>de</strong> la escritura durante mucho tiempo no modificó<br />
estas características porque durante muchos siglos la escritura era privilegio<br />
<strong>de</strong> una minoría y estaba reserva<strong>da</strong> a funciones muy <strong>de</strong>limita<strong>da</strong>s. Pero con el<br />
paso <strong>de</strong>l tiempo, y sobre todo a partir <strong>de</strong> la difusión <strong>de</strong> la imprenta, se produjeron<br />
cambios extraordinarios que permiten hablar <strong>de</strong> una cultura <strong>de</strong>l libro. Y en<br />
el campo que ahora directamente nos ocupa es a partir <strong>de</strong> la escritura que se <strong>de</strong>sarrolla<br />
la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que una lengua se <strong>de</strong>fine por un conjunto <strong>de</strong> normas sintácticas<br />
y por un léxico común lo que no solo permite distinguir entre lenguas distintas<br />
sino entre una lengua y sus dialectos y también entre lengua culta y lengua<br />
vulgar. Y en todos estos ámbitos la norma y la corrección se <strong>de</strong>finen a partir<br />
<strong>de</strong> la lengua escrita que se convierte en el paradigma i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> la lengua<br />
habla<strong>da</strong>. Y a los literatos en artífices <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la lengua. Y todo ello por<br />
una razón simple, porque la lengua oral solo llega a don<strong>de</strong> llega la voz <strong>de</strong>l<br />
hablante mientras el texto escrito pue<strong>de</strong> llegar a cualquier lugar en el espacio y<br />
permanecer in<strong>de</strong>fini<strong>da</strong>mente en el tiempo. Y es esta extensión en el espacio y<br />
en el tiempo lo que hace posible una norma y justifica su imposición.<br />
La técnica aplica<strong>da</strong> a los medios <strong>de</strong> comunicación ha variado radicalmente<br />
este panorama. Con la radio, la TV y los distintos sistemas <strong>de</strong> grabación la voz<br />
humana pue<strong>de</strong> llegar a cualquier distancia y mantenerse in<strong>de</strong>fini<strong>da</strong>mente en el<br />
tiempo. Con ello la lengua escrita ha pasado al primer plano por encima <strong>de</strong> la<br />
lengua escrita que ha visto así muy <strong>de</strong>bilitado su carácter normativo. Y así se<br />
advierte como en los mensajes por correo electrónico se pier<strong>de</strong>n las reglas formales<br />
<strong>de</strong>l género epistolar para acercarse a la reproducción <strong>de</strong>l lenguaje oral<br />
espontáneo. Con ello el hecho ya señalado <strong>de</strong> poner la comunicación por encima<br />
<strong>de</strong> la corrección lingüística se refuerza consi<strong>de</strong>rablemente.<br />
Paralelamente a este predominio <strong>de</strong>l lenguaje oral es típico <strong>de</strong> nuestro tiempo<br />
la especialización no solo <strong>de</strong> los conocimientos científicos y <strong>de</strong> las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
profesionales sino <strong>de</strong> los ámbitos <strong>de</strong> comunicación. Los científicos <strong>de</strong> <strong>de</strong>termina<strong>da</strong><br />
especiali<strong>da</strong>d se comunican entre ellos con frecuencia en un inglés simplificado<br />
y con un léxico esotérico solo conocido por ellos. Los aficionados al<br />
tecno, o a cualquier especiali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la música popular contemporánea, pue<strong>de</strong>n<br />
chatear entre sí cualquiera que sea el lugar <strong>de</strong>l globo en el que resi<strong>da</strong>n en un argot<br />
igualmente propio. Se pue<strong>de</strong> imaginar el futuro <strong>de</strong> las lenguas como una<br />
mayor permeabili<strong>da</strong>d frente a otras y muy especialmente respecto al inglés y<br />
que fenómenos como el spanglish serán ca<strong>da</strong> vez más tolerados y al mismo<br />
tiempo pensar que el inglés <strong>de</strong>rivará hacia un conjunto <strong>de</strong> argots por campos <strong>de</strong><br />
utilización.
Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l lenguaje y plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas<br />
Pero cualquiera que sea la forma como imaginemos el futuro lingüístico <strong>de</strong> la<br />
humani<strong>da</strong>d lo que es seguro es que las lenguas orales o escritas, aisla<strong>da</strong>s o<br />
amalgama<strong>da</strong>s, seguirán siendo productos sociales y culturales y por tanto que se<br />
mantendrá la antinomia entre lenguaje y lenguas. Y con ello el estímulo para<br />
seguir reflexionando sobre la relación entre racionali<strong>da</strong>d y sociabili<strong>da</strong>d, entre<br />
intelección y comunicación.<br />
— 51 —
¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos<br />
educativos bilingües?<br />
Jaume Sarramona<br />
Catedrático <strong>de</strong> Pe<strong>da</strong>gogía <strong>de</strong> la Universitat Autònoma <strong>de</strong> Barcelona<br />
Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l Consell Superior d’Avaluació <strong>de</strong>l Sistema Educatiu (Catalunya)<br />
La lengua escolar<br />
Antes <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r explícitamente a la pregunta <strong>de</strong>l título <strong>de</strong> esta ponencia<br />
consi<strong>de</strong>ro necesario hacer referencia al contexto social y normativo en que se<br />
<strong>de</strong>sarrolla el bilingüismo en nuestro entorno, porque los <strong>da</strong>tos y consiguientes<br />
reflexiones entre bilingüismo y rendimiento escolar se referirán a ese mismo<br />
entorno <strong>de</strong>l cual puedo aportar <strong>da</strong>tos fiables y personalmente conocidos. Y la<br />
primera cuestión que conviene tener presente es la referi<strong>da</strong> a la lengua <strong>de</strong> uso<br />
habitual en la escuela.<br />
En la misma medi<strong>da</strong> que la lengua es la expresión clara <strong>de</strong> una cultura, la<br />
escuela se plantea su tratamiento <strong>de</strong> manera preferente, no sólo como un<br />
instrumento <strong>de</strong> comunicación interpersonal sino como elemento fun<strong>da</strong>mental,<br />
<strong>de</strong>finitorio <strong>de</strong>l sistema organizativo <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong> la reali<strong>da</strong>d 1 . La lengua<br />
<strong>de</strong> la escuela, en <strong>de</strong>finitiva, sería la lengua <strong>de</strong> la cultura que políticamente se<br />
consi<strong>de</strong>ra que ha <strong>de</strong> perdurar, sin por ello olvi<strong>da</strong>r las atenciones pe<strong>da</strong>gógicas<br />
que <strong>de</strong>ban aplicarse a los alumnos que pue<strong>da</strong>n tener dificulta<strong>de</strong>s en su<br />
adquisición por no coincidir su lengua familiar con la escolar.<br />
Los territorios que tienen una sola lengua oficial, lo digan o no sus normas<br />
legales, tienen esa lengua como lengua escolar habitual. El problema surge en<br />
los territorios con más <strong>de</strong> una lengua oficial, como ocurre en algunos <strong>de</strong>l estado<br />
español. En tales circunstancias es precisa la explicitación <strong>de</strong> la <strong>de</strong>cisión<br />
política toma<strong>da</strong> a través <strong>de</strong> la correspondiente reglamentación legal, para<br />
<strong>de</strong>terminar qué lengua oficial será la vehicular <strong>de</strong> las escuelas. En el caso <strong>de</strong><br />
Catalunya, se ha hecho una clara opción por el uso en la escuela <strong>de</strong> la lengua<br />
propia <strong>de</strong>l país, y así la Ley <strong>de</strong> Política Lingüística (1997) señala en su capítulo<br />
III que “el catalán, como lengua propia <strong>de</strong> Catalunya, lo es también <strong>de</strong> la<br />
enseñanza, en todos los niveles y mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s educativas” (art. 20.1) y aña<strong>de</strong><br />
que “los centros <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> cualquier grado han <strong>de</strong> hacer <strong>de</strong>l catalán el<br />
vehículo <strong>de</strong> expresión normal en sus activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s docentes y administrativas,<br />
tanto las internas como las externas” (art. 20.2). Ahora bien, el cumplimiento<br />
1 Así lo reconoció el mismo Grupo <strong>de</strong> Trabajo (1998) que dictaminó sobre la enseñanza <strong>de</strong> las<br />
Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s en la educación secun<strong>da</strong>ria, cuando en el apartado <strong>de</strong> Lengua y Literatura indicó<br />
que: “La lengua es el instrumento básico <strong>de</strong> comprensión <strong>de</strong> la reali<strong>da</strong>d, <strong>de</strong> relación con ella y <strong>de</strong><br />
recreación <strong>de</strong> ésta. Su aprendizaje es fun<strong>da</strong>mental para realizar cualquier aprendizaje, sea<br />
científico o humanístico” (p. 155).<br />
— 53 —
— 54 —<br />
Jaume Sarramona<br />
real <strong>de</strong> la normativa política que los territorios pue<strong>da</strong>n <strong>da</strong>r en este ámbito<br />
<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>rá <strong>de</strong>l efectivo po<strong>de</strong>r político que tengan. Así es forzoso afirmar que en<br />
la práctica, especialmente en los niveles <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria, no se cumple tal<br />
normativa por parte <strong>de</strong> todos los centros y profesores <strong>de</strong> Catalunya.<br />
Volviendo al estricto terreno pe<strong>da</strong>gógico, sabemos bien que la primera<br />
condición para el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua escolar es el buen dominio <strong>de</strong> la<br />
lengua familiar, coinci<strong>da</strong>n ambas o no. Porque hay que recor<strong>da</strong>r que al<br />
comparar dos lenguas las diferencias no surgen solamente cuando se trata <strong>de</strong><br />
idiomas diferentes, sino que <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un mismo idioma existen distintos<br />
niveles <strong>de</strong> uso en razón <strong>de</strong>l contexto y <strong>de</strong>l nivel cultural <strong>de</strong> quien lo emplea, tal<br />
como han <strong>de</strong>stacado conocidos autores (Bernstein). El buen dominio <strong>de</strong> la<br />
lengua 1 tiene un efecto transferencial sobre la lengua 2 (Cummins 1979), pero<br />
si no existe este dominio inicial en la primera lengua la escolarización en otra<br />
pue<strong>de</strong> suponer una dificultad importante; es lo que se ha convenido en<br />
<strong>de</strong>nominar “bilingüismo sustractivo”. En consecuencia, el posible fracaso<br />
escolar no se pue<strong>de</strong> atribuir al bilingüismo sin más, sino al conjunto <strong>de</strong> factores<br />
que explicarían el nivel <strong>de</strong> dominio <strong>de</strong> la lengua familiar primero y la escolar<br />
<strong>de</strong>spués. Sin embargo, es preciso señalar que estos principios, ya clásicos en la<br />
teoría sobre el bilingüismo, se ven ahora fuertemente afectados en todos<br />
aquellos casos en que la escolarización es muy temprana y en ella se produce en<br />
gran medi<strong>da</strong> la primera socialización, que incluye el dominio <strong>de</strong> una primera<br />
lengua. Así pue<strong>de</strong> ocurrir que la lengua familiar distinta <strong>de</strong> la escolar tome el<br />
rol práctico <strong>de</strong> lengua 2 y no <strong>de</strong> lengua 1.<br />
En cualquier caso, la compleja reali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> nuestros días plantea situaciones<br />
bien diversas para hacer efectivo el tratamiento <strong>de</strong> las lenguas oficiales en las<br />
escuelas. Las lenguas familiares en una socie<strong>da</strong>d multicultural son,<br />
consiguientemente, múltiples y la escuela difícilmente podrá contar con la<br />
posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> partir <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s ellas para acce<strong>de</strong>r a la lengua <strong>de</strong> uso escolar,<br />
como se <strong>de</strong>man<strong>da</strong> en el tratamiento pe<strong>da</strong>gógico <strong>de</strong>l bilingüismo. También<br />
resulta muy distinto el problema según la proximi<strong>da</strong>d que tengan la lengua<br />
escolar y familiar y el grado <strong>de</strong> presencia social <strong>de</strong> ambas en la comuni<strong>da</strong>d<br />
inmediata <strong>de</strong> los alumnos. En último extremo, el posible <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l alumno a<br />
ser atendido inicialmente en la lengua familiar sólo se materializa cuando<br />
alcanza a to<strong>da</strong> una comuni<strong>da</strong>d lingüística 2 .<br />
Siguiendo en esta línea, cabe recor<strong>da</strong>r que el dominio <strong>de</strong> más <strong>de</strong> una lengua<br />
se ha <strong>de</strong>mostrado positivo para el <strong>de</strong>sarrollo general <strong>de</strong> los sujetos (Hakuta /<br />
Díaz 1985). Que<strong>da</strong>n ya muy lejos los <strong>da</strong>tos que se presentaban en seminarios<br />
2 Así se explica que en la misma Ley <strong>de</strong> Política Lingüística <strong>de</strong> Catalunya se indique que “los<br />
niños tienen <strong>de</strong>recho a recibir la primera enseñanza en su lengua habitual, ya sea ésta el catalán o<br />
el castellano” (art.21.2), pero no se indica na<strong>da</strong> <strong>de</strong> las otras posibles lenguas <strong>de</strong> los alumnos,<br />
aunque existen algunos programas específicos para aten<strong>de</strong>r a ciertos colectivos, como es el caso<br />
<strong>de</strong> los niños <strong>de</strong> lengua árabe.
¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos educativos bilingües?<br />
internacionales durante el primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, don<strong>de</strong> se pretendía<br />
<strong>de</strong>mostrar una supuesta relación negativa entre bilingüismo y capaci<strong>da</strong>d<br />
intelectual. Como se ha <strong>de</strong>stacado luego, estos estudios no controlaban las<br />
variables sociales <strong>de</strong> los grupos comparados y sus conclusiones tenían una clara<br />
intencionali<strong>da</strong>d política en los países respectivos, aunque sus consecuencias<br />
duraron hasta los años cincuenta, cuando un grupo <strong>de</strong> expertos convocados por<br />
la Unesco (1953) se pronunció a favor <strong>de</strong> escolarizar siempre en la lengua<br />
materna, con lo cual se <strong>da</strong>ba satisfacción a las <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s <strong>de</strong> los nuevos estados<br />
nacidos <strong>de</strong> la <strong>de</strong>scolonización aconteci<strong>da</strong> tras la segun<strong>da</strong> guerra mundial.<br />
Añá<strong>da</strong>se, con todo, que tal recomen<strong>da</strong>ción se refería al inicio <strong>de</strong> la escolari<strong>da</strong>d<br />
obligatoria (6-7 años).<br />
El pronunciamiento a favor <strong>de</strong> la escolarización en lengua materna sirvió<br />
tanto para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>rse <strong>de</strong> la imposición <strong>de</strong> una lengua ajena, como para<br />
garantizar a los emigrantes la pervivencia <strong>de</strong> su lengua <strong>de</strong> origen. Pero la<br />
con<strong>de</strong>na axiomática <strong>de</strong>l bilingüismo temprano resultó seriamente discuti<strong>da</strong><br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> los conocidos estudios realizados a principios <strong>de</strong> los años sesenta en<br />
Canadá, con el aprendizaje <strong>de</strong>l francés por parte <strong>de</strong> alumnos <strong>de</strong> lengua familiar<br />
inglesa (Peal / Lambert 1962). Des<strong>de</strong> entonces se <strong>de</strong>fien<strong>de</strong> la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
escolarización temprana en una lengua distinta <strong>de</strong> la familiar, si se cumplen<br />
ciertas condiciones sociolingüísticas; incluso se llega a <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r que en<br />
situaciones <strong>de</strong> bilingüismo la escuela dé priori<strong>da</strong>d al cultivo <strong>de</strong> la lengua que<br />
tiene menos posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo social (Lambert 1981).<br />
Las cita<strong>da</strong>s condiciones hacen referencia al papel social <strong>de</strong> las lenguas en<br />
confluencia, <strong>de</strong> manera que la lengua escolar ha <strong>de</strong> tener una alta consi<strong>de</strong>ración<br />
social para que su aprendizaje y uso en la escuela <strong>de</strong>spierte una actitud positiva<br />
en las familias y en los propios alumnos. Otra condición es que la lengua<br />
familiar no se vea amenaza<strong>da</strong> en su supervivencia, por el hecho <strong>de</strong> que no sea la<br />
lengua <strong>de</strong> aprendizaje inicial en la escuela. En tales circunstancias se produce<br />
un bilingüismo sumativo o aditivo, tal como señalan MacKey y Siguán (1986).<br />
De acuerdo con estos principios, para las poblaciones emigrantes <strong>de</strong> bajo<br />
nivel social se aconsejaría la escolarización inicial en lengua familiar, con la<br />
intención <strong>de</strong> reforzarla y garantizar la posesión <strong>de</strong> la capaci<strong>da</strong>d comunicativa<br />
básica, necesaria para todo aprendizaje escolar y también para el dominio <strong>de</strong> la<br />
segun<strong>da</strong> lengua. Por el contrario, si el nivel sociofamiliar es alto, la lengua<br />
familiar goza inmediatamente <strong>de</strong> estatus alto y los alumnos suelen poseer el<br />
dominio lingüístico básico, lo cual facilita el aprendizaje en una lengua escolar<br />
distinta.<br />
Tomando nuevamente como referencia el caso <strong>de</strong> Catalunya, en ningún texto<br />
<strong>de</strong> la vigente Ley <strong>de</strong> Política Lingüística se cita la <strong>de</strong>nomina<strong>da</strong> “inmersión lingüística”<br />
en catalán para aquellos alumnos que no lo tienen como idioma familiar,<br />
pero resulta una propuesta pe<strong>da</strong>gógica que se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l mismo cumplimiento<br />
<strong>de</strong> la normativa legal, que en su artículo 21.1 señala que “el catalán se<br />
— 55 —
— 56 —<br />
Jaume Sarramona<br />
ha <strong>de</strong> utilizar normalmente como lengua vehicular y <strong>de</strong> aprendizaje en la enseñanza<br />
no universitaria”. Los programas <strong>de</strong> inmersión lingüística fueron introducidos<br />
en Catalunya en 1984, para el nivel preescolar y durante los primeros<br />
años <strong>de</strong> la escolari<strong>da</strong>d obligatoria, tomando como mo<strong>de</strong>lo el ya citado <strong>de</strong> inmersión<br />
en francés realizado en Montreal para niños <strong>de</strong> habla familiar inglesa.<br />
De acuerdo con los principios sociológicos y pe<strong>da</strong>gógicos antes esgrimidos,<br />
el uso <strong>de</strong>l catalán en la escuela se justifica en razón <strong>de</strong> que:<br />
a) Los alumnos y las familias castellano hablantes se saben dominadoras<br />
<strong>de</strong> una lengua <strong>de</strong> prestigio, que no está en peligro <strong>de</strong> extinción y que no<br />
sufre marginación social, antes al contrario, es la única lengua oficial<br />
en el conjunto <strong>de</strong>l estado.<br />
b) El catalán es una lengua románica muy próxima al castellano, <strong>de</strong><br />
aprendizaje fácil para los niños, que también tiene prestigio social<br />
puesto que es la lengua propia <strong>de</strong> Catalunya a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser oficial.<br />
c) La mayor varie<strong>da</strong>d y riqueza fónica <strong>de</strong>l catalán, así como su superior<br />
complicación ortográfica <strong>de</strong>man<strong>da</strong> <strong>de</strong> mayor insistencia en el<br />
aprendizaje y su inicio más temprano en la lectura y escritura tendrá<br />
efectos transferenciales para el aprendizaje posterior <strong>de</strong>l castellano.<br />
d) Como se ha indicado, los alumnos y sus familias no pier<strong>de</strong>n el uso <strong>de</strong><br />
su propia lengua, que a<strong>de</strong>más será objeto <strong>de</strong> estudio en la misma<br />
escuela.<br />
e) En último extremo, la voluntarie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los programas será una<br />
salvaguar<strong>da</strong> legal para los casos que pudieran plantear problemas<br />
especiales.<br />
En esto momentos se podría pensar que la situación ha variado<br />
sustancialmente respecto a los años ochenta, <strong>de</strong> manera que no haría falta<br />
hablar <strong>de</strong> “programas <strong>de</strong> inmersión” porque el uso habitual <strong>de</strong>l catalán en las<br />
escuelas infantiles y primarias ya se ha consoli<strong>da</strong>do, pero el problema<br />
sociológico <strong>de</strong> las lenguas en confluencia sigue <strong>de</strong>man<strong>da</strong>ndo un planteamiento<br />
específico <strong>de</strong> la escuela al respecto. Por ello, el Consejo Escolar <strong>de</strong> Catalunya<br />
en el momento que fue consultado por la ponencia parlamentaria que elaboraba<br />
la cita<strong>da</strong> Ley <strong>de</strong> Política Lingüística <strong>de</strong> 1997 indicó respecto a los programa <strong>de</strong><br />
inmersión que “no se podían <strong>da</strong>r por terminados, sino que había que seguir<br />
aplicándolos, siempre consi<strong>de</strong>rando las diferencias existentes entre comarcas y<br />
poblaciones” (documento 3/1997).<br />
La normativa que actualmente dicta el Departament d’Ensenyament <strong>de</strong> la<br />
Generalitat <strong>de</strong> Catalunya indica que ca<strong>da</strong> centro escolar <strong>de</strong>be elaborar su propio<br />
proyecto lingüístico, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong>l proyecto educativo <strong>de</strong>l centro,<br />
teniendo en cuenta el contexto social en el cual está inmerso. En este proyecto<br />
se <strong>de</strong>terminará el momento <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong>l castellano y <strong>de</strong> las lengua<br />
extranjeras, bajo el principio que al final <strong>de</strong> la escolarización obligatoria los<br />
alumnos <strong>de</strong>berán dominar oralmente y por escrito las dos lenguas oficiales, con
¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos educativos bilingües?<br />
in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> cual sea su lengua habitual (art. 20.4 <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> Política<br />
Lingüística).<br />
La Ley <strong>de</strong> Política Lingüística también contempla los casos <strong>de</strong> los alumnos<br />
que llegan a la escuela en una e<strong>da</strong>d más avanza<strong>da</strong> que la inicial <strong>de</strong> la<br />
escolarización o que pue<strong>da</strong>n estar exentos <strong>de</strong>l aprendizaje <strong>de</strong>l catalán:<br />
La acreditación <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong>l catalán no pue<strong>de</strong> ser exigi<strong>da</strong> en el caso<br />
<strong>de</strong> los alumnos que han sido dispensados <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>rlo durante la enseñanza<br />
o una parte <strong>de</strong> ésta, o que han cursado la enseñanza obligatoria fuera <strong>de</strong><br />
Catalunya, en las circunstancias que el gobierno <strong>de</strong> la Generalitat ha <strong>de</strong><br />
establecer por reglamento (art. 21.7)<br />
El alumnado que se incorpore tardíamente al sistema educativo <strong>de</strong> Catalunya<br />
ha <strong>de</strong> recibir un soporte especial y adicional <strong>de</strong> catalán (art. 21.8).<br />
Anteriormente ya se han indicado las condiciones básicas por las cuales la<br />
escolarización en una lengua distinta <strong>de</strong> la familiar no supondrán un obstáculo<br />
para el correcto aprendizaje académico, aparte <strong>de</strong> la riqueza general que supone<br />
el bilingüismo respecto al monolingüismo cuando las circunstancias sociales<br />
son normales y no se suman situaciones especiales <strong>de</strong> <strong>de</strong>privación, que<br />
entonces afectan también a la lengua <strong>de</strong> comunicación habitual (Appel /<br />
Muysken 1996). Por consiguiente es lógico que en algunos casos <strong>de</strong> alumnos<br />
con dificulta<strong>de</strong>s lingüísticas en su propia lengua o que ésta sea muy distinta <strong>de</strong><br />
la habitual <strong>de</strong> la escuela pue<strong>da</strong>n surgir problemas <strong>de</strong> a<strong>da</strong>ptación, que <strong>de</strong>berán<br />
ser resueltos por el buen hacer pe<strong>da</strong>gógico <strong>de</strong>l profesorado, conocedor <strong>de</strong> tales<br />
situaciones. Pero supera<strong>da</strong> la situación inicial, no sólo se cumplirá con el<br />
objetivo curricular <strong>de</strong>l dominio correcto <strong>de</strong> las dos lenguas oficiales, sino que<br />
se podrá gozar <strong>de</strong> los beneficios personales y sociales que tal dominio supone.<br />
Cabe recor<strong>da</strong>r también que muchos alumnos sólo encontrarán el uso oral y<br />
escrito habitual <strong>de</strong>l catalán en la escuela, puesto que viven en contextos<br />
sociales don<strong>de</strong> prepon<strong>de</strong>ra mayoritariamente el castellano como lengua <strong>de</strong> uso<br />
social.<br />
Resultados escolares en un contexto bilingüe<br />
Aunque resulta habitual utilizar los resultados escolares como un factor en<br />
<strong>de</strong>fensa o en contra <strong>de</strong> los contextos escolares bilingües, un análisis serio <strong>de</strong><br />
ca<strong>da</strong> situación haría muy difícil otorgar exclusivamente al factor lingüístico<br />
tales resultados. Siempre se pue<strong>de</strong>n aportar ejemplos <strong>de</strong> estudios que, en<br />
<strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s e<strong>da</strong><strong>de</strong>s, lugares y materias escolares se han obtenido resultados<br />
que avalan posicionamientos favorables a la enseñanza en una u otra lengua, y<br />
la práctica <strong>de</strong>muestra que la presentación <strong>de</strong> resultados a favor <strong>de</strong> la alternativa<br />
opuesta no suele lograr el cambio <strong>de</strong> actitud <strong>de</strong> los parti<strong>da</strong>rios <strong>de</strong> una opción.<br />
Los criterios i<strong>de</strong>ológicos suelen resistir cualquier tipo <strong>de</strong> cifras.<br />
— 57 —
— 58 —<br />
Jaume Sarramona<br />
Con todo, resulta inevitable mostrar resultados escolares obtenidos en<br />
situaciones <strong>de</strong> bilingüismo, cuando menos para, en nuestro caso, mostrar que<br />
son muchos los estudios existentes que avalan el principio <strong>de</strong> que el aprendizaje<br />
escolar no se resiente por el bilingüismo. Y <strong>da</strong>mos por senta<strong>da</strong> la situación <strong>de</strong><br />
bilingüismo en Catalunya porque aún en las escuelas más practicantes <strong>de</strong> la<br />
consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>l catalán como lengua vehicular el castellano está igualmente<br />
presente; no hace falta insistir en el mayor grado <strong>de</strong> presencia social en los<br />
medios <strong>de</strong> comunicación, en el cine en la informática y en múltiples ambientes<br />
sociales.<br />
Por otro lado, cuando se analizan los resultados en función <strong>de</strong> la lengua familiar<br />
siempre es difícil aislar otras variables que inci<strong>de</strong>n sobre la lengua<br />
habla<strong>da</strong>, tales como el nivel socioeconómico <strong>de</strong> las familias, la lengua <strong>de</strong> mayor<br />
uso en el medio escolar y, por supuesto, la distancia estructural que medie entre<br />
las lenguas en confluencia.<br />
Si el nivel socioeconómico familiar no presenta diferencias muy<br />
substanciales, parece lógico afirmar que el empleo en la familia <strong>de</strong> la misma<br />
lengua <strong>de</strong> la escuela ha <strong>de</strong> ser un elemento <strong>de</strong> facilitación y refuerzo <strong>de</strong> los<br />
aprendizajes escolares, cuando menos durante los primeros años <strong>de</strong><br />
escolarización. Luego las diferencias se pue<strong>de</strong>n compensar si no existen<br />
déficits familiares graves y la distancia estructural entre la lengua familiar y la<br />
escolar no son excesivas y, otro factor importante, si la presión social hacia la<br />
segun<strong>da</strong> lengua es consi<strong>de</strong>rable, hasta el punto que el escolar se vea forzado a<br />
emplearla, aparte <strong>de</strong> que la apren<strong>da</strong> <strong>de</strong> manera sistemática en la escuela. Ese<br />
sería el caso ya comentado <strong>de</strong> los alumnos que tienen como lengua familiar el<br />
catalán o el euskera con respecto al castellano.<br />
Veamos a continuación algunos <strong>de</strong> los muchos estudios realizados en<br />
Catalunya en la última déca<strong>da</strong> que vinculan lengua y resultados escolares.<br />
Según los resultados obtenidos en un estudio <strong>de</strong> 1990 en 23 centros y con<br />
565 alumnos, <strong>de</strong> acuerdo con una muestra aleatoria y estratifica<strong>da</strong> por variables<br />
como tamaño <strong>de</strong>l centro, titulari<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l mismo y tamaño <strong>de</strong> la locali<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
ubicación, se comprobó que al final <strong>de</strong>l ciclo inicial no existían diferencias<br />
estadísticas entre los resultados académicos generales <strong>de</strong> los alumnos que<br />
habían participado en los programas <strong>de</strong> inmersión y los que no lo habían hecho.<br />
Tales resultados se <strong>da</strong>ban aún siendo mayoritario el número <strong>de</strong> familias<br />
castellano hablantes en ambos grupos <strong>de</strong> la muestra y siendo la lengua<br />
castellana la más habitual en el contexto social <strong>de</strong> los centros. También hay que<br />
señalar que los alumnos estudiados seguían hablando mayoritariamente<br />
castellano entre ellos, aunque los alumnos <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> inmersión<br />
tenían una valoración superior <strong>de</strong> sus capaci<strong>da</strong>d <strong>de</strong> expresarse en catalán<br />
(Sarramona 1990).<br />
Durante el curso 91-92 la Inspección educativa <strong>de</strong> Catalunya realizó un<br />
estudio en 87 escuelas sobre el rendimiento en lengua <strong>de</strong> los alumnos que
¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos educativos bilingües?<br />
finalizaban la escolarización obligatoria (14 años). Los resultados <strong>de</strong> 2262<br />
pruebas estan<strong>da</strong>riza<strong>da</strong>s <strong>de</strong> lengua catalana dieron una media <strong>de</strong> 55,62 puntos,<br />
mientras que las 2157 pruebas <strong>de</strong> lengua castellana alcanzaron una media <strong>de</strong><br />
57,82 puntos; la superiori<strong>da</strong>d se centró especialmente en léxico y ortografía<br />
(Inspecció d’Ensenyament, 1994). Que<strong>da</strong> claro, pues, que la teórica “segun<strong>da</strong><br />
lengua” no se vio perjudica<strong>da</strong>.<br />
Existe el caso <strong>de</strong> un estudio longitudinal realizado con una serie <strong>de</strong> centros<br />
escolares <strong>de</strong> Ba<strong>da</strong>lona (Barcelona), cuyos resultados fueron medidos en 1991 y<br />
luego en 1996, sobre las materias <strong>de</strong> lengua catalana, lengua castellana y<br />
matemáticas, comparando los obtenidos por los alumnos que habían seguido un<br />
programa <strong>de</strong> inmersión lingüística y los que no (Canal / Vial / Arany, s.f.). En<br />
lengua catalana las diferencias son notables a favor <strong>de</strong> los alumnos <strong>de</strong><br />
inmersión, en especial en expresión oral; en lengua castellana se consiguen<br />
iguales resultados al final <strong>de</strong> la escolarización, siendo aún superiores los <strong>de</strong>l<br />
grupo <strong>de</strong> inmersión en expresión oral. El equilibrio se consigue también en<br />
matemáticas al final <strong>de</strong>l proceso, a excepción <strong>de</strong> las pruebas <strong>de</strong> geometría y<br />
medi<strong>da</strong>.<br />
En un estudio realizado por el SEDEC (Servicio <strong>de</strong> Enseñanza <strong>de</strong>l Catalán)<br />
<strong>de</strong>l Departament d’Ensenyament <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong> Catalunya con alumnos <strong>de</strong><br />
6º <strong>de</strong> primaria durante el curso 1997-98 en las materias <strong>de</strong> matemáticas, lengua<br />
castellana y lengua catalana y mediante la aplicación <strong>de</strong> pruebas estan<strong>da</strong>riza<strong>da</strong>s<br />
confecciona<strong>da</strong>s al efecto, se obtuvieron las siguientes conclusiones, <strong>de</strong> acuerdo<br />
con el uso lingüístico <strong>de</strong> las escuelas:<br />
LENGUA<br />
Muestra Muestra Muestra Muestra general<br />
CATALANA catalana bilingüe inmersión<br />
Comprensión<br />
lectora<br />
72 62 61 65<br />
Fonética 88 71 72 79<br />
Morfosintaxis 67 52 53 58<br />
LENGUA<br />
Muestra Muestra Muestra Muestra general<br />
CASTELLANA catalana bilingüe inmersión<br />
Comprensión lectora 79 71 65 67<br />
Fonética 85 86 85 85<br />
Morfosintaxis 66 71 62 65<br />
— 59 —
— 60 —<br />
Jaume Sarramona<br />
Muestra Muestra Muestra Muestra general<br />
catalana bilingüe inmersión<br />
MATEMÁTICAS 69 71 65 67<br />
(Datos facilitados por el SEDEC. Escala elabora<strong>da</strong> sobre un máximo posible <strong>de</strong> 100<br />
puntos)<br />
Conclusiones generales resultantes <strong>de</strong> ese estudio son:<br />
• La muestra <strong>de</strong> centros que imparten la docencia exclusivamente en<br />
catalán obtiene mejores resultados en esa lengua, no habiendo<br />
diferencias significativas entre las muestras bilingües y <strong>de</strong> inmersión.<br />
Respecto estudios anteriores, los resultados en la muestra <strong>de</strong> inmersión<br />
se mantienen mientras que <strong>de</strong>scien<strong>de</strong>n los <strong>de</strong> la muestra bilingüe.<br />
• En castellano, la muestra bilingüe obtiene mejores resultados, no<br />
habiendo diferencias significativas entre la muestra catalana y <strong>de</strong><br />
inmersión, excepto en comprensión lectora.<br />
• En matemáticas la muestra catalana obtiene mejores resultados, segui<strong>da</strong><br />
<strong>de</strong> la muestra bilingüe y en tercer lugar la <strong>de</strong> inmersión. Respecto<br />
estudios anteriores las diferencias se han reducido entre las muestras.<br />
• Clasificados los alumnos en clase social alta, media y baja, en catalán no<br />
hay diferencia entre los resultados logrados por los dos primeros grupos<br />
(alta y media), mientras que en castellano y matemáticas las diferencias<br />
son significativas entre las tres, siguiendo el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> clase alta, media y<br />
baja.<br />
Una vez más se constata, por tanto, que en la comparación entre la lengua<br />
familiar y los resultados académicos el nivel socioeconómico los condiciona <strong>de</strong><br />
manera significativa.<br />
En la comparación <strong>de</strong> los resultados que los alumnos catalanes <strong>de</strong> 14 y 16<br />
años obtuvieron en las pruebas confecciona<strong>da</strong>s por el INCE (1997) para<br />
diagnosticar los niveles <strong>de</strong> conocimiento <strong>de</strong> lengua castellana y literatura, con<br />
los obtenidos en las pruebas supuestamente paralelas que el Consejo Superior<br />
<strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> Catalunya elaboró para la lengua catalana, se constató que en<br />
el alumnado <strong>de</strong> 14 años había diferencias notables entre los resultados<br />
obtenidos en lengua castellana y en lengua catalana, provocados por el léxico<br />
que se empleó en las pruebas; pero a los 16 años las diferencias se equilibraban<br />
y los resultados eran similares (Consell Superior d’Avaluació, 1998).<br />
Si <strong>de</strong> la lengua escolar pasamos a la familiar, tenemos que en pruebas aplica<strong>da</strong>s<br />
en 1999 a una muestra representativa <strong>de</strong> 171 escuelas y para un total <strong>de</strong><br />
2949 alumnos se contabilizaron los siguientes porcentajes <strong>de</strong> aciertos a los<br />
ítems que componían las diversas pruebas:
¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos educativos bilingües?<br />
MATERIA CATALÁN CASTELLANO BILINGÜES<br />
Inglés 61,29 52,33 56,71<br />
Conocimiento <strong>de</strong>l medio<br />
(España)<br />
Conocimiento <strong>de</strong>l medio<br />
(Catalunya)<br />
67,21 60,48 64,95<br />
58,78 48,65 54,57<br />
Lengua catalana 77,11 68,99 74,32<br />
Lengua castellana 67,45 62,87 66,55<br />
Matemáticas 59,60 51,39 55,42<br />
Las diferencias son estadísticamente significativas en to<strong>da</strong>s las materias entre<br />
los alumnos catalano hablantes y los que hablan habitualmente castellano.<br />
También lo son entre quienes hablan castellano y las dos lenguas indistintamente;<br />
entre estos últimos y quienes hablan habitualmente catalán las diferencias<br />
son significativas excepto en lengua castellana.<br />
La distancia entre los tres grupos lingüísticos confirma la ya <strong>de</strong>tecta<strong>da</strong> el año<br />
1982 con alumnos <strong>de</strong> 15 años que entonces cursaban el bachillerato o la formación<br />
profesional, si bien entonces se limitó al conocimiento <strong>de</strong> la lengua castellana<br />
y se constató con un total <strong>de</strong> 1130 alumnos (Alsina / Bel 1985):<br />
Catalano hablantes - 63,87<br />
Castellano hablantes - 45,27<br />
Bilingües - 56,60<br />
En la misma línea están los resultados obtenidos en la evaluación <strong>de</strong> los<br />
alumnos <strong>de</strong> 4º <strong>de</strong> ESO (16 años), coordina<strong>da</strong> por el INCE el año 2000 y que en<br />
Catalunya abarcó un total <strong>de</strong> 1326 alumnos. Los resultados generales en relación<br />
a la lengua habla<strong>da</strong> habitualmente en familia fueron los siguientes:<br />
— 61 —
Resultados por áreas<br />
Global<br />
(n=1326)<br />
— 62 —<br />
Catalán<br />
(n=395)<br />
Castellano<br />
(n=545)<br />
Jaume Sarramona<br />
Las dos<br />
lenguas<br />
(n=338)<br />
Lengua castellana y<br />
literatura<br />
63% 65% 61% 65%<br />
Ciencias <strong>de</strong> la<br />
naturaleza<br />
55% 59% 51% 56%<br />
Ciencias sociales,<br />
Geografía e historia<br />
56% 60% 53% 58%<br />
Matemáticas 44% 48% 40% 44%<br />
Las diferencias resultan estadísticamente significativas en to<strong>da</strong>s las áreas<br />
entre los tres grupos, en el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> catalán, bilingüismo y castellano, excepto<br />
entre el primero y el segundo en el caso <strong>de</strong> lengua castellana y literatura.<br />
Hay que subrayar nuevamente que los alumnos que manifiestan tener como<br />
lengua familiar el catalán no <strong>de</strong>sconocen el castellano, <strong>de</strong> modo que son bilingües<br />
en la práctica, aunque no se empleen dos lenguas en la comunicación<br />
habitual <strong>de</strong> la familia. De quienes hay que du<strong>da</strong>r que posean el mismo nivel <strong>de</strong><br />
bilingüismo real es <strong>de</strong> los alumnos que se expresan habitualmente en castellano,<br />
porque no existe idéntica presión ambiental para el aprendizaje no formal<br />
<strong>de</strong>l catalán, si bien la acción <strong>de</strong> la escuela logra la capaci<strong>da</strong>d bilingüe para la<br />
inmensa mayoría <strong>de</strong> los alumnos al terminar la escolarización obligatoria. La<br />
diferencia entre los alumnos <strong>de</strong> lengua familiar catalana y los que se manifiestan<br />
como bilingües en este campo se podría explicar por el superior nivel socioeconómico<br />
<strong>de</strong> los primeros, que tiene, como es bien sabido, influencia en el<br />
rendimiento escolar general.<br />
Esa capaci<strong>da</strong>d temprana <strong>de</strong> bilingüismo real <strong>de</strong> quienes no tienen por lengua<br />
habitual el castellano pue<strong>de</strong> explicar también los resultados obtenidos en el<br />
conjunto <strong>de</strong>l estado español por los alumnos <strong>de</strong> primaria que fueron evaluados<br />
en 1999, y que se concretaron en lo siguiente (INCE 2001:144):
¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos educativos bilingües?<br />
Castellano<br />
Castellano Lengua <strong>de</strong> la comuni<strong>da</strong>d<br />
Lengua <strong>de</strong> la<br />
comuni<strong>da</strong>d * * * (CM)<br />
Castellano y lengua <strong>de</strong><br />
la comuni<strong>da</strong>d * * * ___<br />
Otras lenguas ___ ___<br />
— 63 —<br />
Castellano y lengua<br />
<strong>de</strong> la comuni<strong>da</strong>d<br />
* * * (CM)<br />
* * * Diferencias significativas en las tres áreas (Matemáticas, Lengua castellana, Conocimiento<br />
<strong>de</strong>l medio)<br />
--- No existen diferencias significativas<br />
* * * (CM) Diferencias significativas en Conocimiento <strong>de</strong>l medio<br />
Los resultados mostrados, sin pon<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> otras variables, expresan que<br />
“los alumnos que hablan castellano en casa obtienen un rendimiento inferior en<br />
las tres áreas al que logran los que hablan castellano y la lengua <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d;<br />
inferior, pero sólo en conocimiento <strong>de</strong>l medio, al <strong>de</strong> los que hablan la lengua<br />
autonómica y no existen diferencias con el que consiguen los que hablan<br />
otras lenguas distintas <strong>de</strong> las anteriores en ninguna <strong>de</strong> las tres áreas” (Ibí<strong>de</strong>m).<br />
En este caso no se podría afirmar que en to<strong>da</strong>s las Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Autónomas<br />
oficialmente bilingües, los alumnos que tienen como lengua familiar la propia<br />
<strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d pertenezcan globalmente consi<strong>de</strong>rados al grupo social más favorecido<br />
cultural y económicamente.<br />
Los contrarios al bilingüismo en los centros escolares – aunque muchas veces<br />
a lo que realmente son contrarios es a la presencia plena <strong>de</strong> la lengua propia<br />
<strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d – suelen esgrimir los resultados en matemáticas como argumento.<br />
En sentido contrario se pue<strong>de</strong>n aportar los <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> la ya cita<strong>da</strong> evaluación<br />
realiza<strong>da</strong> por el INCE el pasado año 2000 con los alumnos <strong>de</strong> final <strong>de</strong> la<br />
secun<strong>da</strong>ria obligatoria, don<strong>de</strong> los resultados obtenidos en la muestra <strong>de</strong> Catalunya,<br />
que aplicó las pruebas en catalán, y la <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong>l estado <strong>da</strong>ba una<br />
clara ventaja a la primera, según se advierte en la tabla siguiente:
— 64 —<br />
Jaume Sarramona<br />
MATEMÁTICAS Muestra catalana Muestra estatal<br />
Números y operaciones 44% 40%<br />
Medi<strong>da</strong>s 43% 39%<br />
Geometría 41% 33%<br />
Global 44% 40%<br />
Resultados en porcentajes <strong>de</strong> aciertos a las pruebas (Datos internos <strong>de</strong>l Consell Superior<br />
d’Avaluació <strong>de</strong> Catalunya)<br />
Que<strong>da</strong> claro, pues, que la explicitación <strong>de</strong>l bilingüismo implica un mejor<br />
rendimiento general en comparación con el monolingüismo mayoritario que representan<br />
los que manifiestan tener como lengua habitual el castellano.<br />
En el caso <strong>de</strong>l País Vasco, entre 1974 y 1998 se habían hecho públicas unas<br />
40 investigaciones sobre los resultados escolares en relación a la lengua familiar.<br />
Félix Etxeberria (1999), que ha hecho una revisión reciente <strong>de</strong> las mismas,<br />
presenta, entre otras conclusiones generales las siguientes:<br />
• Los mejores resultados en lengua vasca se consiguen con el mo<strong>de</strong>lo D,<br />
siendo variable la situación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B y muy <strong>de</strong>ficiente la <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />
A 3 .<br />
• Los alumnos <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los bilingües <strong>de</strong>l primer ciclo <strong>de</strong> primaria <strong>de</strong>l<br />
País Vasco Norte (francés) consiguen mejores resultados en lengua francesa<br />
y matemáticas que los alumnos no bilingües.<br />
• Los alumnos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo D consiguen mejores resultados en las estadísticas<br />
oficiales <strong>de</strong> acreditación, en los niveles académicos <strong>de</strong> enseñanza<br />
primaria y secun<strong>da</strong>ria, bachillerato y COU, mientras que los alumnos <strong>de</strong>l<br />
mo<strong>de</strong>lo B son quienes mejores resultados consiguen en formación profesional<br />
y en la nueva enseñanza media. En la prueba <strong>de</strong> selectivi<strong>da</strong>d universitaria<br />
las diferencias entre el mo<strong>de</strong>lo A y D tien<strong>de</strong>n a <strong>de</strong>saparecer 4 .<br />
Unas breves referencias al uso social <strong>de</strong> la lengua<br />
Por sólo citar unos <strong>da</strong>tos resultantes <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los estudios citados<br />
referiremos el siguiente: preguntados los cerca <strong>de</strong> 3000 alumnos <strong>de</strong> educación<br />
primaria que participaron en la evaluación <strong>de</strong> este nivel educativo en 1999<br />
sobre las lenguas que se hablan habitualmente en sus hogares, el castellano<br />
3 Recuér<strong>de</strong>se que el mo<strong>de</strong>lo escolar A es el que imparte la docencia en castellano y el euskera es<br />
una asignatura más, el mo<strong>de</strong>lo B imparte la docencia en castellano y en euskera, y el mo<strong>de</strong>lo D<br />
sólo la imparte en euskera siendo el castellano una asignatura más.<br />
4 Esto no pue<strong>de</strong> extrañar si se tienen en cuenta que se trata <strong>de</strong> una prueba están<strong>da</strong>r para acce<strong>de</strong>r a<br />
la universi<strong>da</strong>d y todos los centros <strong>de</strong> bachillerato centran sus esfuerzos en preparar<br />
a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>mente a los alumnos para superarla.
¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos educativos bilingües?<br />
obtuvo un 69% <strong>de</strong> respuestas y el catalán un 54% en el ítem que admitía más <strong>de</strong><br />
una respuesta (Consell Superior d’Avaluació, en prensa).<br />
En razón <strong>de</strong> las fuertes corrientes migratorias existentes en este momento, las<br />
situaciones <strong>de</strong> bilingüismo convencional entre nosotros toma nuevas<br />
perspectivas, puesto que ya no se trata <strong>de</strong> lenguas que comparten un mismo<br />
territorio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempos históricos y que tienen la consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> cooficiales,<br />
sino que ya aparece un número significativo <strong>de</strong> alumnos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />
territorios más alejados y con lenguas también aleja<strong>da</strong>s <strong>de</strong> las nuestras.<br />
La situación será bien distinta, por supuesto, si se trata <strong>de</strong> alumnos que se<br />
incorporan tempranamente al sistema educativo <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> adopción o si<br />
su incorporación es más tardía. La primera cuestión a resolver será el <strong>de</strong>cidir en<br />
qué lengua <strong>de</strong> las dos oficiales se realiza la transición a la escolarización<br />
ordinaria. Y otra cuestión será la posibili<strong>da</strong>d efectiva <strong>de</strong> seguir cultivando la<br />
lengua familiar <strong>de</strong> origen.<br />
En nuestro contexto contamos aún con pocos estudios relativos a la inci<strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong> la lengua escolar sobre las poblaciones inmigrantes <strong>de</strong> lenguas aleja<strong>da</strong>s.<br />
Pero una orientación primera <strong>de</strong> la situación lingüística social lo pue<strong>de</strong> <strong>da</strong>r un<br />
estudio realizado sobre una muestra <strong>de</strong> población inmigrante marroquí <strong>de</strong> segun<strong>da</strong><br />
generación (Ballarín / Pérez 1999), que indica que en las relaciones familiares<br />
el idioma más empleado es el árabe (90% <strong>de</strong> los hombre y 94% <strong>de</strong> las<br />
mujeres) y luego el castellano; fuera <strong>de</strong> la familia, los hombres emplean el castellano<br />
en un 85%, el árabe en un 12% y el catalán en un 3%, mientras que para<br />
las mujeres los porcentajes son, respectivamente, el 83%, el 5% y el 12%. Si<br />
hablamos <strong>de</strong> habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas resultan los siguientes porcentajes respecto<br />
al catalán: lo entien<strong>de</strong>n el 58%, lo pue<strong>de</strong>n leer el 29%, hablar el 17% y<br />
escribir un 15%. Como se advierte, se está lejos <strong>de</strong> lo que pudiera consi<strong>de</strong>rar un<br />
pleno dominio <strong>de</strong> la lengua propia <strong>de</strong> Catalunya.<br />
En un estudio <strong>de</strong> caso realizado en una escuela <strong>de</strong> Terrassa, en un barrio <strong>de</strong><br />
fuerte inmigración marroquí, se constató que no obstante emplear el catalán en<br />
el aula <strong>de</strong> acogi<strong>da</strong> <strong>de</strong> los alumnos marroquíes para así facilitar la inserción escolar<br />
plena posteriormente, puesto que el idioma castellano es el habitual entre<br />
los alumnos autóctonos y también el ampliamente mayoritario en el barrio, el<br />
resultado es que el castellano se convierte en la lengua habitual, apareciendo el<br />
catalán como un mundo segregado <strong>de</strong> las relaciones sociales ordinarias, lo cual<br />
trae como consecuencia una falta <strong>de</strong> motivación y <strong>de</strong> efectivi<strong>da</strong>d en su aprendizaje<br />
(Peralta 2000)<br />
Se pue<strong>de</strong> afirmar que el entusiasmo manifestado en la <strong>de</strong>fensa y uso <strong>de</strong> la<br />
lengua que surgió en el primer <strong>de</strong>cenio tras la dictadura franquista ha <strong>da</strong>do paso<br />
a una posición más escéptica, y se opta por el catalán o el castellano según el<br />
interlocutor y las circunstancias.<br />
Resulta una obvie<strong>da</strong>d repetir que la escuela no podrá por sí sola recuperar<br />
totalmente el uso social <strong>de</strong> una lengua. Su actuación permite adquirir la<br />
— 65 —
— 66 —<br />
Jaume Sarramona<br />
comprensión y ha colaborado a la instauración <strong>de</strong> la conciencia social que para<br />
vivir en Catalunya <strong>de</strong> manera plenamente integra<strong>da</strong> es preciso conocer su<br />
lengua 5 , pero el uso habitual 6 <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> otros factores <strong>de</strong> tipo económico,<br />
social y político sobre los cuales la escuela no tiene inci<strong>de</strong>ncia.<br />
Bibliografía<br />
Alsina, A. / Bel, A. (1985): “La comprensión <strong>de</strong> contenidos expresados en catalán,<br />
estudio realizado sobre los primeros cursos <strong>de</strong> enseñanza secun<strong>da</strong>ria”,<br />
in Siguán, A. (coord.) (1985): Enseñanza en dos lenguas y resultados escolares.<br />
ICE Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Barcelona. 37-54.<br />
Appel, R. / Muysken, P. (1996): Bilingüismo y contacto <strong>de</strong> lenguas. Barcelona:<br />
Ariel.<br />
Canal, I. / Vial, S. / Areny, M. (s.f.): Avaluació longitudinal <strong>de</strong>ls nivells <strong>de</strong><br />
llengua catalana, castellana i matemàtiques en alumnes que han seguit el<br />
programa d’immersió lingüística i en alumnes que no l’han seguit. Servei<br />
d’Ensenyament <strong>de</strong>l Català, Departament d’Ensenyament <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong><br />
Catalunya, doc. pol.<br />
Consell Escolar <strong>de</strong> Catalunya (1997): Memòria d’activitats. Departament<br />
d’Ensenyament, Generalitat <strong>de</strong> Catalunya<br />
Consell Superior d’Avaluació (1998): Resultats acadèmics <strong>de</strong> l’alumnat <strong>de</strong> 14 i<br />
16 anys a Catalunya. Departament d’Ensenyament, Generalitat <strong>de</strong> Catalunya.<br />
Consell Superior d’Avaluació (en prensa): Avaluació <strong>de</strong> l’educació primària<br />
(1999). Departament d’Ensenyament, Generalitat <strong>de</strong> Catalunya.<br />
Cummins, J. (1979): “Linguistic inter<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce and the educational <strong>de</strong>velopment<br />
of bilingual children”. Review of Educational Research, nº 49. 229-251.<br />
Etxeberria, F. (1999): Bilingüismo y educación en el País <strong>de</strong>l Euskara. San Sebastián:<br />
Erein.<br />
Grupo <strong>de</strong> Trabajo. Conferencia <strong>de</strong> Educación (1998): Dictamen sobre la enseñanza<br />
<strong>de</strong> las Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s en la educación secun<strong>da</strong>ria. Madrid: MEC.<br />
Hakuta, K. / Díaz, R. M. (1985): “The relationship between <strong>de</strong>gree of bilingualism<br />
and cognitive ability: A critical discussion and some new longitudinal<br />
<strong>da</strong>ta”, in Nelson, K. E. (ed.) (1985): Childre’s Language (vol. 5). Hill<strong>da</strong>le:<br />
Lawrence Erlbaum.<br />
5 En una encuesta realiza<strong>da</strong> durante la primavera <strong>de</strong>l 2000 por la fun<strong>da</strong>ción benéfica holan<strong>de</strong>sa<br />
“European Value System Study Group” para medir diversos parámetros sobre el nivel <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> y<br />
actitu<strong>de</strong>s en una veintena <strong>de</strong> estados europeos, en las 1200 entrevistas que correspondieron a<br />
Catalunya se constató que un 54% <strong>de</strong> los encuestados eligió el catalán como primera lengua que<br />
<strong>de</strong>berían apren<strong>de</strong>r sus hijos.<br />
6 Existen ámbitos <strong>de</strong> la vi<strong>da</strong> social don<strong>de</strong> la presencia <strong>de</strong>l catalán es mínima. Como muestra está<br />
el judicial don<strong>de</strong>, según un estudio <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong> Catalunya <strong>de</strong> los 535 jueces que hay en<br />
Catalunya, 444 nunca dictan sentencias en catalán, 83 lo hacen a veces y sólo 8 lo hacen siempre<br />
(La Vanguardia, 2/7/2000).
¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos educativos bilingües?<br />
INCE (2001): Evaluación <strong>de</strong> la educación primaria. Madrid: Ministerio <strong>de</strong><br />
Educación, Cultura y Deporte.<br />
Inspecció d’Ensenyament (1994): Informe-resum <strong>de</strong>ls resultats obtinguts en<br />
l’aplicació <strong>de</strong> les proves <strong>de</strong> llengua per a alumnes <strong>de</strong> 14 anys. Departament<br />
d’Ensenyament, doc. pol.<br />
Lambert, W. E. (1981): “Un experimento canadiense sobre <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> competencia<br />
bilingüe. Programa <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> lengua hogar-escuela”. Revista <strong>de</strong><br />
Educación, nº 268. Madrid. 167-177.<br />
Mackey, W. F. / Siguán, M.(1986): Educación y bilingüismo. Madrid: Santillana/Unesco.<br />
Peal, E. / Lambert, W.E. (1962): “The relation of bilingualism to intelligence”.<br />
Pyichological Monographs, nº 76. 1-23.<br />
Peralta, A. (2000): La a<strong>da</strong>ptación al ámbito escolar <strong>de</strong> hijos <strong>de</strong> inmigrantes<br />
marroquies. Tesis doctoral inédita. Universitat <strong>de</strong> Barcelona.<br />
Sarramona, J. (dir.) (1990): Estudi comparatiu <strong>de</strong>ls coneixements generals en<br />
les aules <strong>de</strong> tercer curs d’EGB provinents <strong>de</strong> programes d’immersió i<br />
d’aules <strong>de</strong>l mateix nivell programes que no fan immersió. Servei<br />
d’Ensenyament <strong>de</strong>l Català, Departament d’Ensenyament <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong><br />
Catalunya, doc. pol.<br />
Unesco (1953): The use of vernacular languages in education. Paris.<br />
— 67 —
Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d<br />
bilingüe<br />
Felipa Etxeberria Sagastume<br />
Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l País Vasco<br />
Introducción<br />
A nadie sorpren<strong>de</strong> hoy en día la existencia <strong>de</strong> una ten<strong>de</strong>ncia creciente a<br />
apren<strong>de</strong>r lenguas distintas <strong>de</strong> la suya propia. Por una parte está la preocupación<br />
<strong>de</strong> saber hablar lenguas comunes que posibilitan la comunicación en sentido<br />
amplio y por otra está la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> mantener e incluso <strong>de</strong> recuperar lenguas<br />
que se hallan en situación <strong>de</strong> lenguas minoritarias, en cualquier caso es fácil recor<strong>da</strong>r<br />
las incomodi<strong>da</strong><strong>de</strong>s vivi<strong>da</strong>s. Unas veces en contextos <strong>de</strong> comunicación<br />
don<strong>de</strong> las lenguas no ocupan el mismo lugar y en otras por la carencia <strong>de</strong>l conocimiento<br />
<strong>de</strong> la lengua para po<strong>de</strong>r respon<strong>de</strong>r a las diferentes circunstancias en<br />
la vi<strong>da</strong>: trabajo, intercambio profesional, etc. Cualquiera <strong>de</strong> las reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
plantea<strong>da</strong>s señalan la importancia <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong> lenguas y su uso a<strong>de</strong>cuado<br />
para distintos fines.<br />
El hecho <strong>de</strong> que vaya a centrarme en esta intervención en los aspectos pe<strong>da</strong>gógicos<br />
<strong>de</strong> la enseñanza en una situación bilingüe don<strong>de</strong> la lengua minoritaria<br />
no tiene el mismo peso social que la lengua <strong>de</strong> la mayoría obliga a hacer alguna<br />
referencia a la trayectoria histórica <strong>de</strong> las lenguas en el País vasco. A lo largo<br />
<strong>de</strong> este Congreso se han tratado temas fun<strong>da</strong>mentales para po<strong>de</strong>r compren<strong>de</strong>r<br />
las diferentes situaciones sociales políticas y culturales, pero es evi<strong>de</strong>nte la situación<br />
común <strong>de</strong> más <strong>de</strong> una lengua. Lo que realmente llama la atención es el<br />
caso <strong>de</strong> la existencia <strong>de</strong> una socie<strong>da</strong>d monolingüe. Ante esta reali<strong>da</strong>d plurilingüe<br />
cabe hacer la siguiente pregunta. ¿En qué lengua pue<strong>de</strong>n comunicarse los<br />
hablantes <strong>de</strong> distintas lenguas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la misma socie<strong>da</strong>d? Lo más cierto sea<br />
en aquella lengua <strong>de</strong> más reconocimiento social, y <strong>de</strong> más prestigio para imponerse<br />
como lengua común <strong>de</strong> comunicación.<br />
La propia experiencia <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> en contextos sociolingüísticos <strong>de</strong> lengua<br />
minoritaria ayu<strong>da</strong> a compren<strong>de</strong>r los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las lenguas, pero<br />
también los que han supuesto la pérdi<strong>da</strong> <strong>de</strong> la lengua. En nuestro caso,<br />
evi<strong>de</strong>ntemente, se refleja la pérdi<strong>da</strong> <strong>de</strong>l euskara <strong>de</strong>splaza<strong>da</strong> por la lengua oficial<br />
en sus funciones incluso en las más íntimas como es la <strong>de</strong> la comunicación en<br />
la familia. De esta manera se ha ido rompiendo constantemente la transmisión<br />
familiar <strong>de</strong>l euskara como primera lengua. Esta ruptura va a ser un argumento<br />
importante para compren<strong>de</strong>r la emergencia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> que los hijos recuperen<br />
la lengua perdi<strong>da</strong>.<br />
— 69 —
— 70 —<br />
Felipa Etxeberria Sagastume<br />
Este <strong>de</strong>seo unido a los planes para la puesta en marcha <strong>de</strong> la normalización<br />
lingüística ha penetrado en el sistema educativo acompañado <strong>de</strong> otros<br />
programas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l euskara.<br />
Situación sociolingüística base para la promoción y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l bilingüismo<br />
En el contexto <strong>de</strong>l País Vasco las lenguas oficiales euskara/castellano no<br />
tienen el mismo status aunque ca<strong>da</strong> vez se están creando más espacios bilingües<br />
lo que supone más incremento <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l euskara. Es importante conocer la<br />
situación <strong>de</strong> las lenguas con vistas a analizar algunas pautas <strong>de</strong> actuación. En<br />
este sentido voy a pasar a comentar algunos <strong>da</strong>tos obtenidos en la investigación<br />
realiza<strong>da</strong> en el conjunto <strong>de</strong>l País Vasco por las instituciones <strong>de</strong> Política<br />
Lingüística <strong>de</strong> los tres territorios.<br />
La encuesta sociolingüística (1996) lleva<strong>da</strong> a cabo con la población <strong>de</strong> más<br />
<strong>de</strong> 15 años revela la situación sociolingüística actual <strong>de</strong>l País Vasco, <strong>de</strong> modo<br />
que permite contrastar la información acerca <strong>de</strong> la situación <strong>de</strong>l euskara como<br />
primera lengua, la evolución <strong>de</strong> la competencia lingüística, el análisis <strong>de</strong>l uso<br />
<strong>de</strong>l euskara y <strong>de</strong> las actitu<strong>de</strong>s sobre su promoción. (Tabla 1)<br />
COMPETENCIA LINGÜÍSTICA POR TERRITORIOS<br />
EUSKAL HERRIA CAV (Comuni<strong>da</strong>d NAVARRA PAÍS VASCO<br />
(País Vasco) Autónoma Vasca)<br />
FRANCÉS<br />
Nº % Nº % Nº % Nº %<br />
Total<br />
Monolingües<br />
2.428.100 100 1.778.500 100 437.200 100 212.400 100<br />
Euskaldunes 12.400 0,5 9.800 0,6 1.100 0,2 1.500 0,7<br />
Bilingües<br />
Predominio<br />
534.100 22,0 438.400 24,7 41.000 9,4 54.700 25,7<br />
euskara 159.600 29,9 128.500 29,3 13.400 32,7 17.600 32,2<br />
Equilibrados 171.500 32,1 141.700 32,3 11.800 28,9 18.000 33,0<br />
Predominio<br />
er<strong>da</strong>ra<br />
Bilingües<br />
203.000 38,0 168.200 38,4 15.800 38,4 19.000 34,8<br />
pasivos<br />
Monolingües<br />
352.900 14,5 290.300 16,3 42.800 9,8 19.800 9,3<br />
er<strong>da</strong>ldunes 1.528.700 63,0 1.040.000 58,5 352.300 80,6 136.400 64,2<br />
Tabla 1. Fuente: Encuesta sociolingüística (1996).<br />
De dicho estudio se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> que en el conjunto <strong>de</strong>l País Vasco el 77,7% <strong>de</strong><br />
personas han tenido el er<strong>da</strong>ra, una lengua distinta al euskara, el español o el<br />
francés como primera lengua; el 18,8% el euskara y el 3,5% dos lenguas, el<br />
euskara frente a otra lengua.<br />
En ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> los territorios predominan los monolingües er<strong>da</strong>ldunes<br />
(español-francés) aunque con algunas diferencias entre ellos. Sin embargo es
Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe<br />
mínima la proporción <strong>de</strong> monolingües en euskara en cualquier territorio. Se está<br />
acercando ca<strong>da</strong> vez más a una situación <strong>de</strong> bilingüismo puesto que se va<br />
incrementando el aprendizaje <strong>de</strong>l euskara en el proceso <strong>de</strong> la recuperación que<br />
se está <strong>da</strong>ndo <strong>de</strong> forma continua<strong>da</strong>, sobre todo, en la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma<br />
Vasca.<br />
En el colectivo <strong>de</strong> los bilingües se <strong>da</strong>n tres subgrupos en función <strong>de</strong> mayor o<br />
menor facili<strong>da</strong>d para hablar en euskara o en er<strong>de</strong>ra:<br />
• Bilingües con predominio <strong>de</strong>l euskara, se expresan con mayor facili<strong>da</strong>d<br />
en euskara.<br />
• Bilingües equilibrados, se expresan con la misma facili<strong>da</strong>d tanto en<br />
euskara como en er<strong>de</strong>ra.<br />
• Bilingües con predominio <strong>de</strong>l er<strong>de</strong>ra, se expresan con mayor facili<strong>da</strong>d en<br />
er<strong>da</strong>ra que en euskara.<br />
La proporción <strong>de</strong> bilingües entre los hablantes <strong>de</strong> las dos lenguas es muy<br />
diversa. Mientras los vasco-hablantes, casi todos, conocen y usan el español o<br />
el francés, sólo una minoría <strong>de</strong> er<strong>da</strong>ldunes pue<strong>de</strong> hacer lo mismo con el<br />
euskara.<br />
En cualquier caso la presencia <strong>de</strong>l euskara no guar<strong>da</strong> la misma distribución<br />
en la zona rural o en la zona industrial, como tampoco en los diferentes<br />
territorios. Otro factor a tener en cuenta es la e<strong>da</strong>d. Actualmente, la proporción<br />
<strong>de</strong> jóvenes que apren<strong>de</strong>n el euskara en el marco escolar es ca<strong>da</strong> vez más fuerte<br />
lo que implica mayor número <strong>de</strong> bilingües.<br />
Un hecho a <strong>de</strong>stacar es la ruptura en la transmisión generacional <strong>de</strong>l euskara<br />
lo cual ha <strong>da</strong>do lugar a que la mayoría <strong>de</strong> los niños/as <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d vasca<br />
acce<strong>da</strong>n a la escuela sin ningún conocimiento <strong>de</strong>l euskara. Razón para<br />
compren<strong>de</strong>r que el euskara que<strong>da</strong> lejos <strong>de</strong> ser la lengua materna <strong>de</strong> la mayoría<br />
<strong>de</strong> la población escolar.<br />
Educación bilingüe, una historia <strong>de</strong> sucesos<br />
a) Antece<strong>de</strong>ntes<br />
La <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> la lengua vasca y <strong>de</strong> la cultura vienen a ser un objetivo <strong>de</strong><br />
todos los movimientos <strong>de</strong> reivindicación nacional que surgen en el País Vasco.<br />
En lo educativo se plantea la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la enseñanza <strong>de</strong> la lengua vasca y <strong>de</strong><br />
la enseñanza en euskara. Prueba <strong>de</strong> ello son los Congresos <strong>de</strong> Estudios Vascos<br />
celebrados en Oñate (1918-20). Así surgen los primeros ensayos <strong>de</strong> escuela<br />
bilingüe y la creación <strong>de</strong> las primeras Ikastolas.<br />
Los empeños en querer reconducir la recuperación <strong>de</strong>l euskara a través <strong>de</strong>l<br />
sistema educativo volvieron al mundo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>seos con la caí<strong>da</strong> <strong>de</strong> la<br />
República. El colapso socio-cultural <strong>de</strong> la lengua fue muy violento, incluso en<br />
ámbitos <strong>de</strong> utilización personal. Durante y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la guerra civil española<br />
el sistema educativo se ha basado en una sola lengua, el castellano.<br />
— 71 —
— 72 —<br />
Felipa Etxeberria Sagastume<br />
Después <strong>de</strong> un silencio cultural, en la déca<strong>da</strong> <strong>de</strong> los 50 vuelven a aparecer<br />
algunos signos <strong>de</strong> activi<strong>da</strong>d cultural vasca tales como las revistas en euskara<br />
(Egan, Jakin...) y los primeros congresos (Arantzazu 1956) en torno al<br />
replanteamiento <strong>de</strong>l euskara. En esta déca<strong>da</strong> la Ikastola funciona a modo <strong>de</strong> una<br />
aca<strong>de</strong>mia particular evitando todos los signos externos <strong>de</strong> que se <strong>de</strong>sarrollaba la<br />
enseñanza en euskara. Eran totalmente ilegales, contaban con muy escasos<br />
materiales impresos y la pe<strong>da</strong>gogía <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong> mantenía cierta conexión con<br />
la experiencia <strong>de</strong> la vi<strong>da</strong>. En esta fase to<strong>da</strong> activi<strong>da</strong>d relaciona<strong>da</strong> con el euskara<br />
está impregna<strong>da</strong> <strong>de</strong> una atmósfera <strong>de</strong> total clan<strong>de</strong>stini<strong>da</strong>d.<br />
b) Síntomas <strong>de</strong> cambio en el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo: Ikastola (Escuela<br />
vasca)<br />
• Expansión<br />
Entre los elementos <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> los años 60-75 señalamos la expansión <strong>de</strong><br />
la Ikastola en el doble sentido: por un lado la Ikastola empieza a salir a la luz en<br />
el propio proceso constructivo en que se encuentra con <strong>de</strong>bates <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n<br />
i<strong>de</strong>ológico en torno a la confesionali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l centro, legalización <strong>de</strong> la situación,<br />
normativización <strong>de</strong>l euskara y línea pe<strong>da</strong>gógica a seguir. Por otro lado, ante la<br />
tarea <strong>de</strong> crear espacios lingüísticos y culturales entra en la dinámica <strong>de</strong><br />
extensión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la ciu<strong>da</strong>d y áreas urbanas a zonas más rurales. Fue interesante<br />
asociar el euskara con los procesos <strong>de</strong> recuperación <strong>da</strong>dos en los espacios<br />
urbanos. Ello significaba toma <strong>de</strong> prestigio para la lengua.<br />
• Primeros pasos hacia la inmersión<br />
Al principio se pretendía impartir la enseñanza en euskara para los escolares<br />
vascófonos pero pronto se dio la situación <strong>de</strong> aquellos escolares que aun no<br />
conociendo el euskara querían incorporarse a la Ikastola puesto que su padres<br />
optaban esta red educativa para que sus hijos pudieran adquirir el euskara. A la<br />
llega<strong>da</strong> <strong>de</strong> esta población escolar se <strong>da</strong>n los primeros pasos hacia el programa<br />
<strong>de</strong> inmersión. Se partía <strong>de</strong>l supuesto psicope<strong>da</strong>gógico <strong>de</strong> que la mejor manera<br />
<strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r una nueva lengua es mediante su integración en la experiencia <strong>de</strong> la<br />
vi<strong>da</strong>. El profesorado procuraba <strong>de</strong>senvolver to<strong>da</strong>s las funciones escolares en<br />
euskara promoviendo una relación <strong>de</strong> afecto y respeto entre el alumnado. Así la<br />
integración <strong>de</strong> estos alumnos cuya lengua no coincidía con la <strong>de</strong> la escuela no<br />
fue conflictiva. A<strong>de</strong>más la mayoría <strong>de</strong> los escolares aunque se diferenciaran en<br />
su primera lengua tenían la seguri<strong>da</strong>d <strong>de</strong> que podían ser comprendidos en su<br />
lengua ya que tanto el profesorado como el alumnado conocían su primera<br />
lengua.
Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe<br />
• Formación profesorado<br />
Naturalmente, el profesorado siente la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> una mayor preparación<br />
pe<strong>da</strong>gógica y lingüística para <strong>de</strong>sarrollar su tarea para lo que organizaban sus<br />
encuentros y seminarios <strong>de</strong> trabajo. La relación <strong>de</strong> comunicación estableci<strong>da</strong><br />
entre ellos era un refuerzo importante en el compromiso <strong>de</strong> su tarea llena <strong>de</strong><br />
dificulta<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> inseguri<strong>da</strong><strong>de</strong>s pero que a su vez sienten cierto protagonismo<br />
en la realización <strong>de</strong>l proyecto cultural planteado en el País Vasco. Tanto es así<br />
que para muchos profesores su tarea docente se convierte en una tarea <strong>de</strong><br />
militancia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> la recuperación lingüística. En este contexto <strong>de</strong><br />
entusiasmo la implicación <strong>de</strong>l profesorado impulsó la capaci<strong>da</strong>d innovadora <strong>de</strong><br />
la Ikastola. Ello ha contribuido en la formación pe<strong>da</strong>gógica <strong>de</strong>l profesorado y<br />
en su motivación para apren<strong>de</strong>r y enseñar.<br />
• Ikastola, parte <strong>de</strong>l Proyecto cultural <strong>de</strong>l País Vasco<br />
En las primeras fases <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo la Ikastola contó con el apoyo popular, es<br />
<strong>de</strong>cir con la participación <strong>de</strong> los diferentes sectores <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d vasca en la<br />
solución <strong>de</strong> sus problemas tanto económicos como <strong>de</strong> otra naturaleza. Ello dio<br />
lugar a una mayor concienciación lingüística y cultural aunque también eran<br />
frecuentes las reacciones en contra <strong>de</strong> aquellos que no veían con buenos ojos la<br />
recuperación <strong>de</strong> la lengua y cultura propias. Naturalmente, en el proceso <strong>de</strong><br />
revitalización que se había iniciado, el euskara, era algo más que el simple<br />
código lingüístico, un símbolo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l pueblo vasco. Implicaba<br />
una construcción colectiva que va <strong>da</strong>ndo significado a la aventura <strong>de</strong> la<br />
recuperación lingüística-cultural.<br />
• Pasos a favor <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> la lengua y cultura vasca<br />
La integración <strong>de</strong>l euskara en el ámbito educativo <strong>de</strong> las Ikastolas generó un<br />
espíritu renovador a favor <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> la lengua. El aprendizaje<br />
escolar basado en el dominio <strong>de</strong>l instrumento lingüístico en sus diferentes<br />
mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s impulsó la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> elaborar bases para la unificación <strong>de</strong> la<br />
lengua. La activi<strong>da</strong>d académica a <strong>de</strong>sarrollar carecía <strong>de</strong> normas en el uso <strong>de</strong> la<br />
lengua escrita. A su vez era una exigencia para la introducción <strong>de</strong>l euskara en<br />
los textos escolares y en la literatura infantil. Todo ello supone un nuevo reto<br />
para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la lengua puesto que la entra<strong>da</strong> <strong>de</strong>l euskara en el ámbito<br />
formal plantea nuevas exigencias para el uso <strong>de</strong> la lengua tanto en el aspecto<br />
oral como en el escrito. De modo que cuando la escuela necesita fun<strong>da</strong>mentarse<br />
sobre la lengua en este caso el euskara, esta adquiere nuevas funciones más allá<br />
<strong>de</strong> las <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>s en el ámbito doméstico y en situaciones contextualiza<strong>da</strong>s.<br />
Exige el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la lengua escrita, instrumento básico para precisar las<br />
exigencias intelectuales.<br />
— 73 —
— 74 —<br />
Felipa Etxeberria Sagastume<br />
Por esta razón su incorporación como lengua vehicular <strong>de</strong> la enseñanza en el<br />
ámbito académico es enriquecedora para mayor <strong>de</strong>sarrollo en su dimensión<br />
lingüística, lo que también impulsó la renovación <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> unificación y<br />
normativización <strong>de</strong>l euskara 1968. En este periodo se ha prestado especial<br />
atención a la elaboración <strong>de</strong> los diccionarios <strong>de</strong> carácter normativo y a la<br />
activi<strong>da</strong>d literaria. Por otra parte viene a valorarse la literatura popular y la voz<br />
<strong>de</strong>l euskara suena en los ámbitos urbanos, en los medios juveniles y en los<br />
proyectos <strong>de</strong> contenido mo<strong>de</strong>rno. Procesos que hacen evi<strong>de</strong>nte la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
normalizar la lengua. Fruto <strong>de</strong>l proceso po<strong>de</strong>mos apuntar el que por primera vez<br />
un escritor vasco, Bernardo Atxaga fue premio nacional <strong>de</strong> Literatura en el<br />
Estado Español con su obra Obabakoak (1989).<br />
La lengua en el sistema educativo actual: Educación bilingüe<br />
• Contextualización<br />
Dado el contexto socio-cultural favorable a la promoción y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />
euskara se percibía la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> incorporar el euskara al mundo escolar <strong>de</strong><br />
forma generaliza<strong>da</strong> y eficiente. A<strong>de</strong>más ante la evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que el euskara estaba<br />
en peligro <strong>de</strong> extinción, situación reconoci<strong>da</strong> en el foro académico internacional<br />
(Fishman 1988; Nel<strong>de</strong> 1996), la cuestión requería establecer fórmulas y<br />
medi<strong>da</strong>s para la promoción <strong>de</strong>l euskara, lengua débil, frente al castellano, lengua<br />
fuerte. Esta toma <strong>de</strong> conciencia va acompaña<strong>da</strong> <strong>de</strong> cambios políticos que se<br />
<strong>da</strong>n en la déca<strong>da</strong> <strong>de</strong> los setenta. No se podía aceptar la sola tolerancia <strong>de</strong> la lengua<br />
en sustitución a la política <strong>de</strong> represión lingüística sufri<strong>da</strong>. Este planteamiento<br />
conduce a una política y planificación lingüística capaces <strong>de</strong> generar la<br />
infraestructura socio-cultural para su <strong>de</strong>sarrollo. La política institucional para<br />
<strong>da</strong>r protección y accionar la revitalización <strong>de</strong>l euskara necesita dotarse <strong>de</strong> un<br />
marco legal. Así la ley <strong>de</strong> normalización <strong>de</strong> 1982 con el marco <strong>de</strong> la Constitución<br />
española <strong>de</strong> 1978 y <strong>de</strong> los Estatutos <strong>de</strong> autonomía 1979 reconoce la oficiali<strong>da</strong>d<br />
<strong>de</strong>l euskara en su territorio junto a la lengua oficial <strong>de</strong>l Estado. Dicha ley<br />
promocionó el proceso <strong>de</strong> euskaldunización y la protección organizativa en<br />
forma <strong>de</strong> organizaciones culturales y se refuerza la revitalización <strong>de</strong> la lengua<br />
mediante su acceso a los ámbitos funcionales y nuevos espacios culturales.<br />
Des<strong>de</strong> esta perspectiva se evi<strong>de</strong>ncia el cambio <strong>de</strong>l estatus <strong>de</strong> la lengua. El<br />
euskara ha adquirido prestigio en la an<strong>da</strong>dura <strong>de</strong> las últimas déca<strong>da</strong>s aunque<br />
seguimos en el camino <strong>de</strong> la recuperación y extensión <strong>de</strong> la lengua.<br />
Los esfuerzos organizados en or<strong>de</strong>n a la enseñanza y aprendizaje <strong>de</strong>l idioma<br />
son múltiples con objeto <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> distintos segmentos<br />
<strong>de</strong> la población <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la e<strong>da</strong>d infantil a la e<strong>da</strong>d adulta. Muestra <strong>de</strong> ello son las<br />
experiencias <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>s en materia <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong>l euskara a adultos <strong>de</strong>sconocedores<br />
<strong>de</strong>l idioma y perfeccionamiento en euskara (lectura, escritura) a<br />
los vasco-hablantes literalizados en otra lengua. La <strong>de</strong>man<strong>da</strong> para su aprendi-
Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe<br />
zaje ha generado experiencias pe<strong>da</strong>gógicas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años 60. El <strong>de</strong>seo y la<br />
voluntad para la recuperación <strong>de</strong> la lengua es anterior al <strong>de</strong>creto <strong>de</strong>l bilingüismo<br />
(1983) y a la ley <strong>de</strong> normalización (1982). Pero el marco normativo <strong>de</strong><br />
la ley arbitra nuevos mecanismos para reforzar el proceso <strong>de</strong> la normalización y<br />
ha creado diferentes organismos como el Instituto Vasco <strong>de</strong> alfabetización<br />
(HABE), y el Instituto Vasco <strong>de</strong> administración pública vasca (IVAP). Junto a<br />
la enseñanza no regla<strong>da</strong> imparti<strong>da</strong> fuera <strong>de</strong>l sistema educativo están los diferentes<br />
programas <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong>l euskara y en euskara <strong>de</strong>l sistema educativo<br />
vasco.<br />
• Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> Educación Bilingüe<br />
Haciendo un repaso muy rápido a nuestro pasado reciente hemos constatado<br />
que la incorporación <strong>de</strong>l euskara en la enseñanza era una aspiración social. Si<br />
bien las Ikastolas fueron pioneras en el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las primeras experiencias<br />
educativas bilingües, a partir <strong>de</strong>l Decreto <strong>de</strong>l bilingüismo <strong>de</strong> 1983 las re<strong>de</strong>s<br />
educativas más fuertes la pública y la priva<strong>da</strong> se incorporan en el proceso <strong>de</strong><br />
normalización <strong>de</strong>l euskara. La contribución <strong>de</strong> la escuela es <strong>de</strong>cisiva en el proceso<br />
<strong>de</strong> normalización lingüística <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d vasca.<br />
La red <strong>de</strong> centros públicos, creados por el Estado, acogía a la mitad <strong>de</strong> los<br />
centros <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Vasca. La mayoría <strong>de</strong>l<br />
profesorado, el 95% no conocía el euskara. La red <strong>de</strong> centros privados, unos<br />
religiosos y otros laicos tampoco impartía la enseñanza en euskara aunque<br />
podría haber alguna excepción. Abarcaba aproxima<strong>da</strong>mente al 40% <strong>de</strong>l<br />
alumnado, mientras que la red <strong>de</strong> la Ikastola incluía el 12% <strong>de</strong> la población<br />
escolar.<br />
En la actuali<strong>da</strong>d la Ikastola no se consi<strong>de</strong>ra como una red específica. Se ha<br />
generado un <strong>de</strong>bate político sobre su integración en el sistema educativo<br />
público a raíz <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> la Escuela Pública Vasca aproba<strong>da</strong> en 1993 que<br />
<strong>de</strong>finió por primera vez la escuela como escuela bilingüe. De modo que la<br />
Ikastola en parte se ha publificado y en parte es privado como centro<br />
concertado.<br />
Des<strong>de</strong> el plano institucional el objetivo <strong>de</strong> la educación bilingüe es capacitar<br />
a los alumnos <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Vasca en el conocimiento y uso <strong>de</strong>l<br />
euskara y <strong>de</strong>l castellano para <strong>de</strong>senvolverse satisfactoriamente <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong><br />
la escuela. Para ello se establecen tres mo<strong>de</strong>los lingüísticos referenciales para la<br />
Educación Bilingüe. Estos mo<strong>de</strong>los vienen a ser:<br />
Mo<strong>de</strong>lo A: To<strong>da</strong> la enseñanza se realiza en castellano. El euskara es<br />
solamente una materia que se enseña durante unas horas a la semana.<br />
Mo<strong>de</strong>lo B: La enseñanza se hace en las dos lenguas. La mitad en castellano y<br />
la otra mitad en euskara. La lecto-escritura y las matemáticas se introducen en<br />
la primera lengua <strong>de</strong>l escolar.<br />
— 75 —
— 76 —<br />
Felipa Etxeberria Sagastume<br />
Mo<strong>de</strong>lo D: To<strong>da</strong> la enseñanza se realiza en euskara. La lengua castellana se<br />
enseña como una materia más durante unas horas a la semana.<br />
En el siguiente gráfico se pue<strong>de</strong> ver la evolución <strong>de</strong> los escolares en la opción<br />
a un mo<strong>de</strong>lo u otro <strong>de</strong> enseñanza. Para ello tenemos los <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> la matriculación<br />
<strong>de</strong> la escolarización <strong>de</strong>l curso 1999-2000 en la C.A.V.<br />
Escolarización por mo<strong>de</strong>los lingüísticos y titulari<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l centro. 1999/2000<br />
Educación infantil Total alumnos Centros públicos Centros privados<br />
Total 56.716 100% 29.933 53% 26.783 475<br />
Mo<strong>de</strong>lo A 6.689 12% 1.687 6% 5.002 19%<br />
Mo<strong>de</strong>lo B 16.461 29% 6.090 20% 10.371 39%<br />
Mo<strong>de</strong>lo D 33.168 58% 22.156 74% 11.012 41%<br />
Mo<strong>de</strong>lo X 398 1% - 0% 398 1%<br />
Tabla 2. Fuente EUSTAT<br />
En el total <strong>de</strong> la población escolar se <strong>da</strong> el predominio <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo D sobre el<br />
B, y el A<br />
Mientras que la escuela pública acoge con mayor fuerza el D,en la priva<strong>da</strong><br />
<strong>de</strong>stacan el B y el A respecto a la pública. Pero en ambas el D es superior.<br />
Educación primaria Total alumnos Centros públicos Centros privados<br />
Total 99.953 100% 45.367 45% 54.586 55%<br />
Mo<strong>de</strong>lo A 24.107 24% 6.143 14% 17.964 33%<br />
Mo<strong>de</strong>lo B 28.882 29% 11.267 25% 17.615 32%<br />
Mo<strong>de</strong>lo D 46.070 46% 27.957 62% 18.113 33%<br />
Mo<strong>de</strong>lo X 894 1% - 0% 894 2%<br />
Tabla 3. Fuente EUSTAT<br />
El D sigue manteniéndose superior, seguido <strong>de</strong>l B y <strong>de</strong>l A a mucha distancia<br />
En la pública el D es superior a los otros mo<strong>de</strong>los que<strong>da</strong>ndo el A muy<br />
reducido y el B a menos <strong>de</strong> la a mitad <strong>de</strong>l D<br />
En la priva<strong>da</strong> se reparten por igual los 3 mo<strong>de</strong>los<br />
Educación secun<strong>da</strong>ria Total alumnos Centros públicos Centros privados<br />
Total 85.660 100% 36.570 43% 49.090 57%<br />
Mo<strong>de</strong>lo A 32.806 38% 10.607 29% 22.199 45%<br />
Mo<strong>de</strong>lo B 20.281 24% 8.743 24% 11.538 24%<br />
Mo<strong>de</strong>lo D 32.016 37% 17.220 47% 14.796 30%<br />
Mo<strong>de</strong>lo X 557 1% - 0% 557 1%<br />
Tabla 4. Fuente: EUSTAT
Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe<br />
En la educación secun<strong>da</strong>ria el mo<strong>de</strong>lo B es el menos fuerte. Se manifiesta la<br />
trayectoria <strong>de</strong>l alumnado escolarizado en mo<strong>de</strong>lo A <strong>de</strong> menor intensi<strong>da</strong>d en<br />
euskara que viene a optar el mo<strong>de</strong>lo A. Pero la escolarización a través <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los<br />
más implicados en relación al euskara B y D juntos tiene mayor presencia<br />
que el A.<br />
Ciclos formativos<br />
grado medio<br />
Total alumnos Centros públicos Centros privados<br />
Total 10.534 100% 5.550 53% 4.984 47%<br />
Mo<strong>de</strong>lo A 9.302 88% 4.597 83% 4.705 94%<br />
Mo<strong>de</strong>lo B 185 2% 167 3% 18 0%<br />
Mo<strong>de</strong>lo D 1.047 10% 786 14% 261 5%<br />
Mo<strong>de</strong>lo X - 0% - 0% - 0%<br />
Tabla 5. Fuente: EUSTAT<br />
Predominio <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A en ambos tipos <strong>de</strong> centros. El A supera con creces<br />
al mo<strong>de</strong>lo D y casi nula presencia <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B.<br />
Cabe resaltar que los <strong>da</strong>tos estadísticos manifiestan gran<strong>de</strong>s diferencias<br />
porcentuales en relación a la opción <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los A, B y D en las diferentes<br />
etapas <strong>de</strong> la escolarización. Si bien se sabe que al comienzo <strong>de</strong> la introducción<br />
<strong>de</strong> la educación bilingüe, en la déca<strong>da</strong> <strong>de</strong> los 80 el mo<strong>de</strong>lo A superaba en el<br />
número <strong>de</strong> alumnos a los mo<strong>de</strong>los B y D juntos, actualmente el <strong>de</strong>clive <strong>de</strong>l<br />
mo<strong>de</strong>lo A es muy evi<strong>de</strong>nte en educación infantil y primaria, lo cual se traduce<br />
en incremento <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los B y D <strong>de</strong>stacando el predominio <strong>de</strong>l D.<br />
Entre las razones para argumentar el <strong>de</strong>scenso <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A están: la<br />
insatisfacción <strong>de</strong> los logros obtenidos en el aprendizaje <strong>de</strong>l euskara y el<br />
incremento <strong>de</strong> la motivación para su aprendizaje. Las nuevas generaciones <strong>de</strong><br />
padres valoran el euskara como recurso para el <strong>de</strong>sarrollo profesional y acceso<br />
al mundo laboral para una mejor a<strong>da</strong>ptación a la socie<strong>da</strong>d vasca.<br />
Sin embargo los mo<strong>de</strong>los lingüísticos A, B y D en la educación secun<strong>da</strong>ria y<br />
formación profesional difieren en el contenido porcentual <strong>de</strong> lo señalado en<br />
educación infantil y primaria. Tanto en secun<strong>da</strong>ria como en la formación<br />
profesional la presencia <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A es más fuerte que la <strong>de</strong>l B y D. La<br />
afirmación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo D es más fuerte que la <strong>de</strong>l B en educación secun<strong>da</strong>ria.<br />
Don<strong>de</strong> se manifiesta menor intensi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la enseñanza en euskara es en la<br />
Formación Profesional con mayor inci<strong>de</strong>ncia en la opción <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A y con<br />
la ausencia casi total <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B.<br />
Cabe señalar algunas cuestiones acerca <strong>de</strong> esta situación. Tal vez, pue<strong>de</strong><br />
acusarse el <strong>de</strong>sfase <strong>de</strong> la enseñanza en euskara a la falta <strong>de</strong> continui<strong>da</strong>d<br />
pe<strong>da</strong>gógica entre la educación primaria y secun<strong>da</strong>ria, en cuyo caso habría que<br />
solventar el problema <strong>de</strong> capacitación lingüística y pe<strong>da</strong>gógica <strong>de</strong>l profesorado.<br />
Esta <strong>de</strong>bili<strong>da</strong>d manifiesta merece un análisis <strong>de</strong> la reali<strong>da</strong>d y una evaluación <strong>de</strong><br />
— 77 —
— 78 —<br />
Felipa Etxeberria Sagastume<br />
logros y carencias, puesto que estos niveles educativos no pue<strong>de</strong>n que<strong>da</strong>r al<br />
margen <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> euskaldunización.<br />
Des<strong>de</strong> una perspectiva general está en marcha la euskaldunización en el<br />
ámbito educativo, pero, hay que hacer un esfuerzo para ofrecer una enseñanza<br />
<strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d en la educación bilingüe.<br />
La varie<strong>da</strong>d en la enseñanza <strong>de</strong> la educación bilingüe y evolución <strong>de</strong> los<br />
mo<strong>de</strong>los<br />
La exposición que se ha hecho sobre la opción <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los lingüísticos<br />
apunta hacia las mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s que pue<strong>de</strong>n proporcionar mayor exposición a la<br />
lengua a apren<strong>de</strong>r mediante la integración <strong>de</strong> la lengua en los contenidos<br />
curriculares. La referencia a la enseñanza bilingüe en los mo<strong>de</strong>los citados ha<br />
sido emplea<strong>da</strong> como si tuviera un significado claro y evi<strong>de</strong>nte. El resultado es<br />
otro. La enseñanza bilingüe hace <strong>de</strong> paraguas para reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s educativas<br />
complejas. Y cuando en nuestro ámbito educativo se había formulado su<br />
viabili<strong>da</strong>d a partir <strong>de</strong> los señalados mo<strong>de</strong>los se trató <strong>de</strong> precisar su significado<br />
especificando la lengua o las lenguas a incorporar en la enseñanza. Este sería<br />
un elemento <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión básico a la hora <strong>de</strong> operativizar cualquier programa <strong>de</strong><br />
enseñanza en educación bilingüe. No obstante los temas socio-culturales,<br />
políticos y económicos están siempre presentes en el planteamiento <strong>de</strong><br />
proyectos educativos bilingües.<br />
Consi<strong>de</strong>ramos que en el establecimiento <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> enseñanza que se<br />
adoptaron en el sistema educativo vasco a raíz <strong>de</strong> la normalización <strong>de</strong>l euskara<br />
no estaban ausentes los temas aludidos. En el plano <strong>de</strong> la política educativa se<br />
fijaron los objetivos básicos referentes a la capacitación lingüística <strong>de</strong> los<br />
alumnos con objeto <strong>de</strong> garantizar el conocimiento <strong>de</strong> ambas lenguas oficiales al<br />
finalizar el ciclo <strong>de</strong> enseñanza obligatoria. La varie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los oferta<strong>da</strong> por<br />
los centros y su opcionali<strong>da</strong>d ha <strong>da</strong>do lugar a la evolución a favor <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />
D. En los años 90 la ten<strong>de</strong>ncia general, sobre todo en la red pública se inclinó a<br />
la escolarización en el mo<strong>de</strong>lo bilingüe B. Dado que el mo<strong>de</strong>lo A se reduce a la<br />
enseñanza <strong>de</strong>l euskara a nivel <strong>de</strong> materia sin ninguna integración en el espacio<br />
escolar no llega a <strong>de</strong>sarrollar ningún rol funcional que<strong>da</strong>ndo margina<strong>da</strong> a la<br />
hora <strong>de</strong> su enseñanza. Como consecuencia este procedimiento no ha sido capaz<br />
<strong>de</strong> generar el aprendizaje <strong>de</strong>l euskara en el ámbito escolar, razón por la que<br />
pue<strong>da</strong> explicarse la movili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las opciones en la matriculación y la<br />
ten<strong>de</strong>ncia a su <strong>de</strong>saparición, sobre todo, en la escuela pública.<br />
La ten<strong>de</strong>ncia refleja<strong>da</strong> en la evolución cuestiona los resultados <strong>de</strong> la escuela<br />
en los diferentes mo<strong>de</strong>los en materia <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong> las lenguas. Respecto<br />
a este tema tenemos información a partir <strong>de</strong> investigaciones y evaluaciones que<br />
han manifestado mayor eficacia en el aprendizaje en los mo<strong>de</strong>los que han<br />
integrado la lengua a apren<strong>de</strong>r en la enseñanza y ámbitos <strong>de</strong> comunicación para<br />
los escolares. En esta línea están los mo<strong>de</strong>los B, y D pero existe una diferencia
Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe<br />
entre ambos. El mo<strong>de</strong>lo D imparte to<strong>da</strong> la enseñanza en euskara mientras que<br />
en el B se distribuyen las dos lenguas por diferentes contenidos curriculares. En<br />
un comienzo el mo<strong>de</strong>lo B estaba pensado para escolares <strong>de</strong> primera lengua en<br />
euskara pero siempre ha habido alumnos no vasco-hablantes que han acudido a<br />
este mo<strong>de</strong>lo lingüístico. En la historia <strong>de</strong> la Ikastola existe la experiencia <strong>de</strong>l<br />
mo<strong>de</strong>lo D con escolares cuya lengua primera no coinci<strong>de</strong>, y tal vez, por<br />
extensión <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo y por la filosofía <strong>de</strong> la inmersión va adquiriendo auge. Sin<br />
embargo el mo<strong>de</strong>lo B podía ser a<strong>de</strong>cuado para los escolares cuya primera<br />
lengua es el castellano pero su opción va perdiendo auge. Por una parte su<br />
dispersión que pue<strong>de</strong> inclinarse hacia el A o hacia el D produce cierto <strong>de</strong>sajuste<br />
y por otra la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> la inmersión total ha podido influir en la creencia <strong>de</strong> que el<br />
D es más a<strong>de</strong>cuado para el aprendizaje <strong>de</strong>l euskara.<br />
Otro <strong>da</strong>to a tomar en cuenta es la presencia <strong>de</strong> diversos mo<strong>de</strong>los lingüísticos<br />
en el mismo centro. En un estudio realizado sobre los centros <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B una<br />
característica que sobresale es la <strong>de</strong> su coexistencia junto a otros mo<strong>de</strong>los como<br />
A y D (Etxeberria, Feli et al. 1995). Para ello presentamos la distribución <strong>de</strong> los<br />
centros <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B por mo<strong>de</strong>los y entorno sociolingüístico <strong>de</strong> la zona<br />
Mo<strong>de</strong>lo y zona sociolingüística<br />
Euskaldun Elebidun Er<strong>da</strong>ldun<br />
Coexisten Mo<strong>de</strong>lo A y B 1 8 39<br />
Sólo hay Mo<strong>de</strong>lo B 8 21 19<br />
Coexisten Mo<strong>de</strong>lo A, B y D 3 10 34<br />
Coexisten Mo<strong>de</strong>lo B y D 25 32 25<br />
Tabla 6. Fuente: Etxeberria, Feli et al.<br />
El mo<strong>de</strong>lo B está asociado con A en contextos sociolingüísticos <strong>de</strong> menor<br />
presencia <strong>de</strong>l euskara. En los contextos sociolingüísticos bilingües, y <strong>de</strong> mayor<br />
presencia <strong>de</strong>l euskara el B está asociado al mo<strong>de</strong>lo D. La situación <strong>de</strong><br />
coexistencia <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los B y D es la más fuerte en cuanto a nº <strong>de</strong> centros que<br />
integran el euskara como lengua <strong>de</strong> enseñanza.<br />
El hecho <strong>de</strong> que la enseñanza se organice en la doble mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d B y D en el<br />
mismo centro supone mayor presencia <strong>de</strong>l euskara en el medio escolar,<br />
mientras que la organización en los mo<strong>de</strong>los B y A significa tener menos<br />
oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> interacción en euskara. Por lo tanto esta convivencia <strong>de</strong><br />
mo<strong>de</strong>los intracentro pue<strong>de</strong> generar cambios en la comuni<strong>da</strong>d educativa <strong>de</strong>l<br />
centro en diferente sentido. Sería bueno analizar esta situación para compren<strong>de</strong>r<br />
la movili<strong>da</strong>d interna <strong>de</strong> <strong>de</strong>splazamiento <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los.<br />
A lo largo <strong>de</strong> esta intervención se ha recalcado que en el contexto social <strong>de</strong>l<br />
país Vasco existe una actitud favorable hacia el euskara, factor que ha influido<br />
— 79 —
— 80 —<br />
Felipa Etxeberria Sagastume<br />
en la adquisición <strong>de</strong>l prestigio para el euskara. Pue<strong>de</strong> que esta actitud se<br />
comprometa en la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones respecto a la opción que hacen los padres<br />
<strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo lingüístico u otro. Siguiendo el estudio citado anteriormente<br />
(Etxeberria, Feli et al. 1995), la motivación más alta para el aprendizaje <strong>de</strong>l<br />
euskara es la instrumental entre los padres que optan por el mo<strong>de</strong>lo B.<br />
Para conseguir Para superar Para tener éxito Para potenciar el<br />
trabajo circunstancias en la vi<strong>da</strong> euskara<br />
media D.tipic media D.tipic media D.tipic media D.tipic<br />
A y B 3.83 0.87 3.67 0.99 2.48 1.14 2.25 1.00<br />
Sólo B 3.57 1.27 3.45 1.02 2.55 0.95 2.61 1.35<br />
A, B y D 3.77 0.84 3.62 0.83 2.59 1.10 2.46 1.09<br />
B y D 3.56 1.20 3.47 1.12 2.90 1.13 2.84 1.28<br />
Tabla 7. Fuente: Etxeberria, Feli et al.<br />
En conjunto entre las diferentes razones valora<strong>da</strong>s por los padres resalta la <strong>de</strong><br />
la utili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l euskara para conseguir trabajo. Esta ha sido la más valora<strong>da</strong> en<br />
aquellos centros <strong>de</strong> coexistencia <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B con A. En los centros don<strong>de</strong><br />
existe el mo<strong>de</strong>lo B junto al D en ausencia <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A el valor <strong>de</strong>l euskara se<br />
relaciona con la efectivi<strong>da</strong>d y con la promoción <strong>de</strong> lo que significa el euskara<br />
como lengua y cultura<br />
Todos los padres que optan por el mo<strong>de</strong>lo B para la enseñanza <strong>de</strong> su hijo/a<br />
reconocen su a<strong>de</strong>cuación por la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> recibir la instrucción en dos<br />
lenguas. Pero su varie<strong>da</strong>d es gran<strong>de</strong> <strong>de</strong>bido al entorno lingüístico don<strong>de</strong> se<br />
halla, al sistema <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> lenguas en la instrucción, funciones que<br />
<strong>de</strong>sarrollan las lenguas en el ámbito escolar y las motivaciones <strong>de</strong> padres y<br />
alumnos.<br />
Aunque la compleji<strong>da</strong>d es gran<strong>de</strong> la escuela promueve el aprendizaje <strong>de</strong>l<br />
euskara como segun<strong>da</strong> lengua en la mayoría <strong>de</strong> la población escolar. Es<br />
importante su papel en el refuerzo <strong>de</strong> las actitu<strong>de</strong>s sociales, pero también se<br />
necesitan vínculos afectivos con lo que representa la lengua si se preten<strong>de</strong> ir<br />
más allá <strong>de</strong> las motivaciones instrumentales para su aprendizaje y uso. Esta i<strong>de</strong>a<br />
vincula<strong>da</strong> a la <strong>de</strong> que la escuela u otras instituciones educativas tratan <strong>de</strong><br />
conocer los logros en materia <strong>de</strong> aprendizaje sólo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva <strong>de</strong> la<br />
evaluación ha <strong>da</strong>do lugar a la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> conocer las opiniones y la<br />
valoración <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> euskaldunización a partir <strong>de</strong> la voz <strong>de</strong> los propios<br />
alumnos que han sido escolarizados en estos mo<strong>de</strong>los.
Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe<br />
Reflexiones sobre la experiencia en el proceso <strong>de</strong> adquisición bilingüe euskara-castellano:<br />
análisis <strong>de</strong> discursos <strong>de</strong> estudiantes<br />
Actualmente la mayoría <strong>de</strong> los estudiantes universitarios en el País Vasco<br />
han tenido alguna experiencia en el aprendizaje <strong>de</strong> una <strong>de</strong> las lenguas euskara o<br />
castellano a nivel <strong>de</strong> segun<strong>da</strong> lengua. Han sido partícipes en el proceso <strong>de</strong><br />
euskaldunización que se ha <strong>da</strong>do en la escuela. Así, a los alumnos <strong>de</strong> la<br />
licenciatura <strong>de</strong> Psicope<strong>da</strong>gogía <strong>de</strong> la UPV se les lanzó la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que la<br />
introducción al programa <strong>de</strong> Psicope<strong>da</strong>gogía <strong>de</strong> Lenguaje, asignatura<br />
obligatoria en su licenciatura podía hacerse con un relato sobre su historia<br />
personal en el aprendizaje <strong>de</strong> lenguas, para <strong>de</strong>spués ir analizando en el curso<br />
sobre dicha materia.<br />
Acepta<strong>da</strong> la i<strong>de</strong>a se ha trabajado sobre sus discursos. Las cuestiones que<br />
surgen en su análisis son si existen diferencias en su proceso <strong>de</strong> aprendizaje por<br />
mo<strong>de</strong>lo lingüístico en que se han escolarizado o por la lengua <strong>de</strong> su entorno<br />
próximo, si se <strong>da</strong>n diferencias en la motivación a apren<strong>de</strong>r el euskara y en<br />
sentimientos expresados sobre la lengua.<br />
De una muestra <strong>de</strong> 132 discursos el 50,75% correspon<strong>de</strong> al alumnado que se<br />
escolarizó en el mo<strong>de</strong>lo A, el 7,57% en B y 41,66% en D.<br />
En sus trabajos señalan la adquisición natural <strong>de</strong> su primera lengua para<br />
diferenciar <strong>de</strong>l aprendizaje <strong>de</strong> la segun<strong>da</strong>, pero todos los relatos se basan sobre<br />
el aprendizaje <strong>de</strong>l euskara. Posiblemente hay dos razones, una que el discurso<br />
social <strong>de</strong>l aprendizaje <strong>de</strong> lenguas está muy relacionado con el euskara en el País<br />
Vasco y otra que para la mayoría el euskara es su segun<strong>da</strong> lengua.<br />
El interés <strong>de</strong>l tema podría ocupar más espacio en este relato, pero me limitaré<br />
a exponer algunas aportaciones que vienen a confirmar los resultados<br />
discutidos en esta conferencia y en otros trabajos.<br />
En referencia al proceso <strong>de</strong> euskaldunización (aprendizaje euskara) los<br />
estudiantes que acudieron a los mo<strong>de</strong>los A y B resaltan algunos aspectos <strong>de</strong> la<br />
metodología <strong>de</strong> enseñanza y la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> continuar el aprendizaje en otros<br />
ámbitos académicos ajenos a la escuela tales como euskaltegiak (aca<strong>de</strong>mias<br />
para enseñar el euskara) y barnetegiak (lugares <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong>l euskara, en<br />
régimen <strong>de</strong> internado). Una manifestación <strong>de</strong> ello son los siguientes textos <strong>de</strong><br />
alumnas <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo A: “retomé el euskara como un reto y disfrutaba yendo al<br />
euskaltegi... antes, cuando estudiaba BUP, el euskara para mí era un rollo ya<br />
que me sentía obliga<strong>da</strong> a estudiar para aprobar la asignatura. Pero ahora era<br />
totalmente distinto, puesto que yo había elegido ir al euskaltegi para apren<strong>de</strong>r el<br />
idioma y no me sentía presiona<strong>da</strong> a apren<strong>de</strong>rlo. Recuerdo que entre los<br />
compañeros <strong>de</strong> clase <strong>de</strong>l euskaltegi había algunos que iban porque el trabajo se<br />
lo exigía y la ver<strong>da</strong>d es que se notaba no estar motivados como yo”.<br />
La metodología <strong>de</strong> la enseñanza <strong>de</strong>l idioma cuando se enseña a modo <strong>de</strong> una<br />
materia se contrapone a los métodos comunicativos que integran la gramática<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva más funcional <strong>de</strong> la lengua. Así nos viene a manifestar<br />
— 81 —
— 82 —<br />
Felipa Etxeberria Sagastume<br />
uno <strong>de</strong> los alumnos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A: “estas clases eran muy formales lo que<br />
primaba eran los aspectos gramaticales... se aprendía gramática haciendo<br />
diferentes ejercicios. Incluso durante la clase los profesores se nos dirigían en<br />
castellano”.<br />
Los estudiantes <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B resaltan el rol <strong>de</strong>l profesor en su experiencia <strong>de</strong><br />
aprendizaje. Marcan la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> utilizar más medios <strong>de</strong> comunicación tales<br />
como la televisión, la radio, la música como apoyo metodológico a la<br />
enseñanza. Muestra <strong>de</strong> ello es una <strong>de</strong> las manifestaciones <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> alumnos<br />
<strong>de</strong>l citado mo<strong>de</strong>lo: “tiene una importancia especial el hecho <strong>de</strong> tener algunos<br />
amigos que hablan en euskara. A<strong>de</strong>más fue importante ver la televisión vasca y<br />
escuchar música en euskara”. Se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que en el aprendizaje <strong>de</strong> una<br />
lengua es muy importante verificar la comprensión adquiri<strong>da</strong> porque es un<br />
indicador <strong>de</strong> la efectivi<strong>da</strong>d y por tanto un refuerzo para avanzar en el<br />
aprendizaje. En este grupo se <strong>de</strong>staca una importancia concedi<strong>da</strong> a la<br />
comprensión oral <strong>de</strong>l idioma, mientras que en los estudiantes <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A se<br />
resalta la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la presencia ambiental <strong>de</strong>l idioma, mediante carteles,<br />
anuncios, propagan<strong>da</strong> y rótulos.<br />
En este grupo se busca el contacto con la lengua que se apren<strong>de</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una<br />
vertiente expositiva en un contexto real. Es la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> visualizar la lengua,<br />
tal vez en dirección hacia la función informativa y a su vez habría que verificar<br />
si la base <strong>de</strong> la metodología <strong>de</strong> la enseñanza <strong>de</strong> la lengua está fun<strong>da</strong>menta<strong>da</strong> en<br />
la mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d escrita como punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong>.<br />
Los discursos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B apuntan hacia la varie<strong>da</strong>d <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mismo<br />
mo<strong>de</strong>lo. Porque algunos hablan <strong>de</strong> su mo<strong>de</strong>lo que era más parecido al A ya que<br />
solo tenían euskara a modo <strong>de</strong> una materia para apren<strong>de</strong>r, sin embargo para<br />
otros su mo<strong>de</strong>lo era más parecido al D, “hala ere nere irakasle izan<strong>da</strong>koak esan<br />
dit nahiz eta ofizialki B eredu batean ikasten egon haiek D eredu batean egongo<br />
baginan bezala jokatzen zutela, hau <strong>da</strong>, haiek guztia euskaraz ematen zutela”<br />
(uno que fue mi profesor me ha dicho que aunque oficialmente estábamos<br />
estudiando en un mo<strong>de</strong>lo B ellos actuaban como si fuéramos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo D, es<br />
<strong>de</strong>cir que to<strong>da</strong>s las materias impartían en euskara).<br />
Obviamente hay diferencias en la valoración que hacen los alumnos acerca<br />
<strong>de</strong> la metodología <strong>de</strong> la enseñanza <strong>de</strong>l euskara y reflejan cambios en su proceso<br />
<strong>de</strong> euskaldunización.<br />
Aportaciones <strong>de</strong> la Educación Bilingüe y procesos <strong>de</strong> cambio<br />
El bilingüismo ha sido consi<strong>de</strong>rado como uno <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> innovación<br />
para el sistema educativo vasco. Señalado ya anteriormente que<strong>da</strong> fuera <strong>de</strong> to<strong>da</strong><br />
du<strong>da</strong> la contribución <strong>de</strong> la enseñanza bilingüe a fines sociales generales como<br />
es la normalización lingüística y volvemos a afirmar la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> su ayu<strong>da</strong><br />
en la consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong> una socie<strong>da</strong>d plurilingüe y multicultural. A<strong>de</strong>más, ha<br />
generado cierta sensibili<strong>da</strong>d acerca <strong>de</strong> la importancia a tomar en cuenta factores
Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe<br />
<strong>de</strong> contexto e individuales en el proceso <strong>de</strong> aprendizaje <strong>de</strong> lenguas. En esta<br />
dirección la educación bilingüe ha <strong>de</strong> aportar mejora porque supone capaci<strong>da</strong>d<br />
<strong>de</strong> innovación para la escuela y a su vez el reto <strong>de</strong> la enseñanza bilingüe<br />
contribuye a elevar la formación pe<strong>da</strong>gógica y didáctica <strong>de</strong>l profesorado. Des<strong>de</strong><br />
una visión <strong>de</strong> conjunto ha podido ampliar la perspectiva educativa entre<br />
profesores, padres, escolares y otros agentes sociales, no exclusivizando el<br />
éxito en términos puramente académicos.<br />
En el complejo proceso <strong>de</strong> cambio son inevitables las tensiones y situaciones<br />
<strong>de</strong> conflicto que surgen en la comuni<strong>da</strong>d educativa. Entre otras, la forma en que<br />
algunos profesores han interiorizado el proceso <strong>de</strong> euskaldunización al<br />
consi<strong>de</strong>rar que su estabili<strong>da</strong>d laboral podía <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong>l<br />
euskara. El cambio siempre plantea problemas, <strong>de</strong>safíos a nivel social e<br />
individual y tratando <strong>de</strong> educación la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> cambio es obliga<strong>da</strong>. Como<br />
profesionales <strong>de</strong> educación no nos po<strong>de</strong>mos presentar con pensamientos<br />
cerrados. Por el contrario, ante la problemática <strong>de</strong>l cambio hemos <strong>de</strong> plantear<br />
en qué medi<strong>da</strong> la cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la enseñanza pue<strong>de</strong> hacer avanzar el bilingüismo y<br />
educación plurilingüe.<br />
Una postura activa ante la cali<strong>da</strong>d nos orienta hacia los cambios en el<br />
proceso <strong>de</strong> consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong> mejoras para la educación bilingüe. Implica tomar<br />
en cuenta las condiciones <strong>de</strong> la enseñanza para un programa bilingüe. Entre<br />
otras condiciones habría que tomar en consi<strong>de</strong>ración los siguientes aspectos:<br />
a) Análisis contextual<br />
• Analizar el prestigio y uso <strong>de</strong> las lenguas en el contexto social<br />
• Establecer objetivos lingüísticos<br />
• Conocer la competencia lingüística, actitu<strong>de</strong>s y valoración <strong>de</strong> las lenguas<br />
(familia, escolares, personal <strong>de</strong>l centro)<br />
• Competencia lingüística y pe<strong>da</strong>gógica <strong>de</strong>l profesorado<br />
b) Definición <strong>de</strong>l proyecto educativo y diseño curricular<br />
• Crear dinámicas <strong>de</strong> innovación, formación y evaluación para la mejora<br />
c) Organización <strong>de</strong>l Centro<br />
• Crear espacios <strong>de</strong> interacción entre la planificación lingüística y cultural <strong>de</strong><br />
la escuela y <strong>de</strong>l medio social<br />
• Establecer cauces <strong>de</strong> participación que impulsen la i<strong>de</strong>ntificación y la<br />
implicación <strong>de</strong> la comuni<strong>da</strong>d escolar con el proyecto <strong>de</strong>l centro<br />
• Estructurar el trabajo <strong>de</strong> cooperación y evaluar procesos y resultados <strong>de</strong><br />
enseñanza en relación a lenguas y otros aprendizajes<br />
d) Bases psicope<strong>da</strong>gógicas <strong>de</strong> la enseñanza bilingüe<br />
• Integrar las lenguas en la instrucción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una situación contextualiza<strong>da</strong> y<br />
significativa en dirección hacia el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas<br />
orienta<strong>da</strong>s a la función intelectiva y reflexiva<br />
• Relacionar el aprendizaje con el uso <strong>de</strong> la lengua en sus diferentes<br />
mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s para distintas funciones<br />
— 83 —
— 84 —<br />
Felipa Etxeberria Sagastume<br />
• Crear prestigio por el protagonismo que <strong>de</strong>ben adquirir los colectivos que<br />
trabajan en enseñanza bilingüe<br />
• Hacer más investigación para la mejora <strong>de</strong> los procesos implicados en<br />
enseñanza-aprendizaje y resultados lingüísticos, culturales y otros<br />
rendimientos.<br />
A modo <strong>de</strong> conclusión<br />
Una política educativa y lingüística plantea objetivos al sistema educativo y<br />
a la Pe<strong>da</strong>gogía <strong>de</strong> la lengua. En un planteamiento bilingüe y plurilingüe la<br />
lengua a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> enseñanza-aprendizaje en el aula plantea otros<br />
procesos sociales y culturales que son fun<strong>da</strong>mentales para sustentar la<br />
educación bilingüe. La escuela educa e inci<strong>de</strong> en la generación <strong>de</strong> las actitu<strong>de</strong>s<br />
ante las lenguas y culturas <strong>de</strong> diferentes individuos, grupos y comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s. La<br />
Pe<strong>da</strong>gogía en favor <strong>de</strong> la revitalización, <strong>de</strong>sarrollo y conservación <strong>de</strong> lenguas y<br />
culturas <strong>de</strong>fien<strong>de</strong> una educación bilingüe y una enseñanza plurilingüe que<br />
permita alternativas para la organización educativa <strong>de</strong> las lenguas.<br />
El compromiso <strong>de</strong> la escuela en relación a las lenguas es gran<strong>de</strong> y<br />
comprometi<strong>da</strong>. Es un instrumento importante en el proceso <strong>de</strong> consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong><br />
una socie<strong>da</strong>d plurilingüe y multicultural. El <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> las lenguas en educación<br />
implica actualmente en el campo <strong>de</strong> la enseñanza bilingüe: la introducción <strong>de</strong><br />
una tercera lengua, ca<strong>da</strong> vez más experimenta<strong>da</strong> en una e<strong>da</strong>d temprana cuya<br />
integración en el proyecto curricular <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> centro exige establecer objetivos<br />
<strong>de</strong> ca<strong>da</strong> ciclo para las lenguas: euskara, castellano y lengua extranjera.<br />
A la escuela le correspon<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar mo<strong>de</strong>los pe<strong>da</strong>gógicos para el<br />
<strong>de</strong>sarrollo bilingüe <strong>de</strong> escolares inmigrantes con lengua y cultura extrañas a la<br />
socie<strong>da</strong>d receptora. Le correspon<strong>de</strong> ser un factor <strong>de</strong> inclusión. Es preciso actuar<br />
con talante <strong>de</strong>mocrático para la convivencia y afirmación <strong>de</strong> las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
bilingües<br />
Bibliografía<br />
Arnau, J. et al. (1991): La Educación Bilingüe. Barcelona: ICE.<br />
Cummins, J. (1996): Negotiating I<strong>de</strong>ntities: Education por Emporvement in a<br />
Divers Society. California Association for Bilingual Education.<br />
Etxeberria, F. (1992): “Lengua, cultura y educación en contextos bilingües”.<br />
Salamanca: X Congreso Nacional <strong>de</strong> Pe<strong>da</strong>gogía.<br />
Etxeberria, Feli et al. (1997): Descripción y tipología <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo “B”. Informe<br />
<strong>de</strong> investigación inédita. Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l País Vasco.<br />
Etxeberria, F. / Torres, M. (2002): “Reflexiones sobre la experiencia <strong>de</strong><br />
euskaldunización: análisis <strong>de</strong> discursos <strong>de</strong> estudiantes universitarios”.<br />
Investigación (UPV) en fase <strong>de</strong> Publicación.<br />
Etxeberria, F. (1987): “Bilingüismo y rendimiento escolar”. El fracaso <strong>de</strong> la<br />
escuela. Donostia: Erein.
Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe<br />
EUSKO JAURLARITZA (1997): La continui<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l euskara II. Gobierno<br />
Vasco, Gobierno <strong>de</strong> Navarra, Instituto Cultural Vasco.<br />
Genesee, F. (1992): “The challenge of mo<strong>de</strong>rn education: Diversity”. X<br />
Congreso Nacional <strong>de</strong> Pe<strong>da</strong>gogía. Salamanca<br />
Hamers, J. (1992): “Comportement Linguistique et Developpement Bilingüe”,<br />
in Etxeberria, F. / Arzamendi, J. (eds) (1992): Bilingüismo y adquisición <strong>de</strong><br />
lenguas. Servicio Editorial. Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l País Vasco.<br />
Hoffmann, C. (1992a): An introduction to Bilingualism. London: Longman<br />
Lambert, W. E. (1980): “The Social Psychology of Languages”, in Languages:<br />
Social Psychology Perspectives. Oxford: Pergamon Press<br />
Sierra, J. (1994): “Metodología y práctica en programas <strong>de</strong> inmersión”.<br />
Comunicación, lenguaje y educación. Vol. 22.<br />
Siguan, M. (1992): España plurilingüe. Madrid: Alianza Universi<strong>da</strong>d.<br />
Skutnabb-Kangas, T. (1988): Multilingualism and the education of minority<br />
children. Clevedon: Multilingual Matters.<br />
Snow, C. E. (1992): “Perspectives on Second-Language Development. Implications<br />
for Bilingual Education”. Educational Researcher, 21 (2). 16-19.<br />
Vila, I. (1993): “Aspectos didácticos <strong>de</strong> la educación plurilingüe. Jorna<strong>da</strong>s Internacionales<br />
<strong>de</strong> Educación Plurilingüe”. Bizkaia: Fun<strong>da</strong>ción Gaztelueta.<br />
Zalbi<strong>de</strong>, M. (1998): “Normalización lingüística y escolari<strong>da</strong>d: un informe <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
la sala <strong>de</strong> máquinas”. RIEV, 43 (2). 355-424.<br />
— 85 —
RELATORIOS
Terminología y lenguas minoritarias: necesi<strong>da</strong>d,<br />
universali<strong>da</strong>d y especifici<strong>da</strong>d<br />
M. Teresa Cabré<br />
Institut Universitari <strong>de</strong> Lingüística Aplica<strong>da</strong>. Universitat Pompeu Fabra<br />
(Barcelona)<br />
El objetivo más importante <strong>de</strong> la celebración <strong>de</strong>l Año Europeo <strong>de</strong> las Lenguas<br />
promovido por el Consejo <strong>de</strong> Europa ha sido el <strong>de</strong> promover una visión<br />
positiva y <strong>de</strong>seable <strong>de</strong> una situación habitual en Europa en particular y en el<br />
mundo en general: la existencia natural <strong>de</strong>l plurilingüismo y la pluriculturali<strong>da</strong>d.<br />
Sin embargo, el reconocimiento <strong>de</strong> un hecho evi<strong>de</strong>nte no presupone necesariamente<br />
una valoración positiva <strong>de</strong> este hecho por parte <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos<br />
y los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos europeos. Por eso, <strong>de</strong>dicar monográficamente un año a<br />
tratar este tema ha permitido cuanto menos poner sobre la mesa la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
razonar sobre el patrimonio lingüístico y cultural como bienes a conservar y a<br />
mejorar.<br />
Paralelamente, iniciativas como la aprobación <strong>de</strong> la Declaración Universal <strong>de</strong><br />
Derechos Lingüísticos el 6 <strong>de</strong> julio en Barcelona como cierre <strong>de</strong> la Conferencia<br />
Mundial <strong>de</strong> Derechos Lingüísticos, han permitido también poner sobre la mesa<br />
la cuestión <strong>de</strong> cómo hacer valer y hacer respetar un <strong>de</strong>recho natural inviolable:<br />
el <strong>de</strong>recho a usar la lengua propia y a ser atendido en esta lengua. Y todo ello<br />
en un marco inviolable <strong>de</strong> respeto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos lingüísticos.<br />
Nos encontramos pues en una situación en la que afortuna<strong>da</strong>mente se ha empezado<br />
a reconocer el multilingüismo como un <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los individuos y grupos<br />
hablantes, y también como un <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos. Ello sin embargo,<br />
no <strong>de</strong>scarta que se produzca en un clima <strong>de</strong> tensión para el que se requiere<br />
una gran habili<strong>da</strong>d y sentido común. Y a<strong>de</strong>más que sea <strong>de</strong> imperiosa necesi<strong>da</strong>d<br />
clarificar conceptos nuevos, abrir <strong>de</strong>bates generosos y arbitrar políticas que<br />
pue<strong>da</strong>n <strong>da</strong>r una respuesta eficiente a situaciones sociales y económicas totalmente<br />
nuevas.<br />
Es en este marco que parece <strong>de</strong> gran pertinencia hablar <strong>de</strong> las lenguas minoritarias.<br />
Y en esta ponencia enten<strong>de</strong>ré por tales tanto las que tienen un número<br />
restringido <strong>de</strong> hablantes como las que están minoriza<strong>da</strong>s políticamente aunque<br />
sean usa<strong>da</strong>s mayoritariamente en su territorio histórico.<br />
Ysi <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho a usar una lengua en un contexto <strong>de</strong> multilingüismo se trata,<br />
la terminología aparece en este marco como una pieza totalmente natural e inevitablemente<br />
necesaria. Una lengua apta para todos los usos requiere terminología<br />
para llevar a cabo la comunicación profesional, para tratar los conoci-<br />
— 89 —
— 90 —<br />
M. Teresa Cabré<br />
mientos <strong>de</strong> tema especializado. Una lengua sin terminología es una lengua incompleta,<br />
por cuanto sus hablantes no disponen <strong>de</strong> recursos a<strong>de</strong>cuados para<br />
usar esta lengua en to<strong>da</strong>s las situaciones <strong>de</strong> comunicación.<br />
En esta ponencia intentaremos abor<strong>da</strong>r algunos puntos sobre la relación entre<br />
la terminología y las lenguas minoritarias. En primer lugar, trataremos <strong>de</strong> establecer<br />
las nociones <strong>de</strong> igual<strong>da</strong>d, <strong>de</strong>sigual<strong>da</strong>d, diferencia y diversi<strong>da</strong>d para situar<br />
en este marco nuestra posición en relación con el plurilingüismo. En segundo<br />
lugar expondremos por qué la terminología nos parece indispensable para la<br />
supervivencia <strong>de</strong> las lenguas minoritarias. A continuación <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>remos la<br />
conveniencia <strong>de</strong> organizar el trabajo terminológico en las lenguas minoritarias y<br />
algunos aspectos relativos a esta organización. En cuarto lugar trataremos <strong>de</strong> la<br />
especifici<strong>da</strong>d que el trabajo aplicado requiere en el marco <strong>de</strong> las lenguas minoritarias,<br />
para terminar proponiendo algunos puntos que podrían sustentar una<br />
cooperación entre las lenguas minoritarias europeas.<br />
1. Igual<strong>da</strong>d, <strong>de</strong>sigual<strong>da</strong>d, diferencia y diversi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las lenguas<br />
1.1. La igual<strong>da</strong>d universal <strong>de</strong> las lenguas<br />
Es un hecho afortuna<strong>da</strong>mente reconocido hoy que las lenguas son por principio<br />
iguales en capaci<strong>da</strong>d, aptitud y compleji<strong>da</strong>d, aunque sean diferentes en sus<br />
uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s y reglas gramaticales. Esa igual<strong>da</strong>d <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l simple hecho <strong>de</strong> ser<br />
consecuencia natural <strong>de</strong> una capaci<strong>da</strong>d biológica liga<strong>da</strong> a la especie humana.<br />
Los seres humanos nacemos equipados para hablar, para poseer una lengua.<br />
Es también un hecho constatado por la psicología y la lingüística que esta<br />
capaci<strong>da</strong>d se manifiesta en uno u otro sistema gramatical, en una u otra lengua<br />
en función <strong>de</strong>l contexto en que los individuos vivimos y nos <strong>de</strong>sarrollamos. De<br />
esta forma to<strong>da</strong> persona expuesta, por ejemplo a un contexto trilingüe <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su<br />
infancia, conocerá tres lenguas, en el mismo grado o en grado distinto según las<br />
características <strong>de</strong>l contexto en el que ha vivido.<br />
Y también es un hecho reconocido que este contexto —<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el más próximo<br />
e íntimo al más social y general— le imbuye <strong>de</strong> forma natural <strong>de</strong> una manera <strong>de</strong><br />
vivir, <strong>de</strong> una forma <strong>de</strong> percibir los fenómenos y <strong>de</strong> sentir y actuar ante ellos. Es<br />
en este sentido que hablamos <strong>de</strong> cultura. Parece lógico pues <strong>de</strong>ducir que el lenguaje<br />
y, por en<strong>de</strong>, la lengua o lenguas a las que estamos expuestos a lo largo <strong>de</strong><br />
nuestra vi<strong>da</strong>, pero esencialmente en nuestra infancia, es una <strong>de</strong> las vías (solamente<br />
una, pero <strong>de</strong> máxima importancia) <strong>de</strong> adquisición natural <strong>de</strong> la cultura <strong>de</strong><br />
grupo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el grupo familiar a los distintos grupos sociales <strong>de</strong> los que participamos.<br />
Si las lenguas son pues consecuencia natural <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una capaci<strong>da</strong>d<br />
biológica innata y universal en la especie humana, to<strong>da</strong>s ellas por <strong>de</strong>finición
Terminología y lenguas minoritarias: necesi<strong>da</strong>d, universali<strong>da</strong>d y especifici<strong>da</strong>d<br />
son igualmente complejas como sistemas <strong>de</strong> representación, expresión y comunicación<br />
y, por lo tanto, aptas y capaces para expresar todos los conceptos, en<br />
cualquier situación y sobre cualquier temática. Asumir este principio comporta<br />
reconocer que son falaces las posiciones que <strong>de</strong>fien<strong>de</strong>n que hay lenguas gramaticalmente<br />
más potentes que otras (lo que no presupone que no reconozcamos<br />
que sea más o menos a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> la selección <strong>de</strong> una u otra lengua para <strong>de</strong>terminados<br />
fines).<br />
1.2. Diversi<strong>da</strong>d, diferencia y <strong>de</strong>sigual<strong>da</strong>d<br />
Pero también es un hecho evi<strong>de</strong>nte que, pese a la igual<strong>da</strong>d universal <strong>de</strong> las<br />
lenguas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> su capaci<strong>da</strong>d y aptitud, las lenguas son, aunque<br />
iguales, diferentes, y a<strong>de</strong>más están en situaciones <strong>de</strong>siguales y diferentes.<br />
Observemos que usamos cuatro expresiones distintas que grosso modo podrían<br />
correspon<strong>de</strong>r antónimamente al adjetivo “igual” aplicado a las lenguas:<br />
“ser diferente”, “ser <strong>de</strong>sigual”, “estar en situación diferente” y “estar en situación<br />
<strong>de</strong>sigual”<br />
Consi<strong>de</strong>ramos que las lenguas no son <strong>de</strong>siguales por <strong>de</strong>finición, como hemos<br />
pretendido argumentar en el apartado anterior, porque son igualmente aptas,<br />
complejas y capaces en sus sistemas <strong>de</strong> representación y transmisión. Decimos<br />
que las lenguas son diferentes (y no <strong>de</strong>siguales) consi<strong>de</strong>rando que sus sistemas<br />
gramaticales difieren en mayor o menor grado según su distancia tipológica.<br />
Hablamos <strong>de</strong> situaciones diferentes <strong>de</strong> las lenguas en sentido puramente <strong>de</strong>scriptivo<br />
atendiendo a su diferente número <strong>de</strong> hablantes, a su varia<strong>da</strong> distribución,<br />
a sus distintas organizaciones sociales. Pero nos referimos a estas situaciones<br />
con el adjetivo <strong>de</strong>sigual y hablamos <strong>de</strong> que las lenguas están en situaciones<br />
<strong>de</strong>siguales en el sentido <strong>de</strong> no equitativas, como correspon<strong>de</strong> a nivel <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>rechos naturales <strong>de</strong> las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s y <strong>de</strong> los hablantes.<br />
Por lo tanto, a una igual<strong>da</strong>d universal <strong>de</strong> las lenguas en el plano <strong>de</strong> las condiciones<br />
y propie<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus sistemas, aun incluyendo sus diferencias gramaticales,<br />
pasamos a una situación <strong>de</strong> diversi<strong>da</strong>d natural <strong>de</strong> las características <strong>de</strong> las<br />
situaciones <strong>de</strong> las lenguas, plenamente acepta<strong>da</strong> porque es evi<strong>de</strong>nte, pero <strong>de</strong><br />
consecuencias funestas: las lenguas se encuentran en una injusta situación <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sigual<strong>da</strong>d en cuanto a la valoración <strong>de</strong> sus condiciones. Y las causas <strong>de</strong> esta<br />
<strong>de</strong>sigual<strong>da</strong>d distan mucho <strong>de</strong> ser naturales.<br />
Aceptado este marco conceptual, la noción <strong>de</strong> planificación <strong>de</strong> las lenguas,<br />
<strong>de</strong> actualización institucional <strong>de</strong> sus códigos, <strong>de</strong> impulso <strong>de</strong> acciones para cambiar<br />
sus condiciones, adquiere su máximo sentido. Y es en este marco que intentamos<br />
justificar la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> planificación <strong>de</strong> la terminología en aquellas<br />
lenguas que por sus condiciones sociales no generan <strong>de</strong> manera natural su propia<br />
terminología sino que, o no la poseen porque sus comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s y grupos so-<br />
— 91 —
— 92 —<br />
M. Teresa Cabré<br />
ciales no entran en terrenos especializados que requieran el uso <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s específicas,<br />
o porque, si lo hacen, “importan sistemática e irreflexivamente estas<br />
uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s (observemos que <strong>de</strong>cimos “sistemática e irreflexivamente” porque no<br />
presuponemos en absoluto que la adopción <strong>de</strong> préstamos <strong>de</strong> otras lenguas sea<br />
un mecanismo intrínsecamente negativo que <strong>de</strong>bamos rechazar).<br />
Aceptamos por lo tanto que la diversi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las características y condiciones<br />
<strong>de</strong> las lenguas es un fenómeno completamente natural en las especies naturales<br />
vivas, y que esta diversi<strong>da</strong>d no presupone por naturaleza una valoración jerárquica<br />
<strong>de</strong> las lenguas. Ahora bien, como todos sabemos, naturaleza y cultura están<br />
íntimamente imbrica<strong>da</strong>s, por lo que la diversi<strong>da</strong>d natural no implica necesariamente<br />
una simetría equitativa en la valoración <strong>de</strong> las situaciones, ya sea por<br />
causa <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> dificultad <strong>de</strong> todo tipo que supone mantener esta simetría<br />
indiscrimina<strong>da</strong>mente, ya sea por intereses confesados u ocultos al servicio <strong>de</strong><br />
algún po<strong>de</strong>r. Y por ello, ni siquiera está universalmente asumido el reconocimiento<br />
<strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> la igual<strong>da</strong>d <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s las lenguas. Muestra <strong>de</strong> ello es el<br />
arduo camino <strong>de</strong>l texto <strong>de</strong> la Declaración Mundial <strong>de</strong> Derechos Lingüísticos.<br />
Las diferentes condiciones sociales <strong>de</strong> las lenguas les <strong>da</strong>n distintas<br />
oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso y, en consecuencia, <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo natural <strong>de</strong> los recursos<br />
a<strong>de</strong>cuados para ca<strong>da</strong> tipo <strong>de</strong> comunicación. El efecto que esta situación produce<br />
en los sistemas lingüísticos es un diferente grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y actualización<br />
<strong>de</strong> los códigos expresivos a<strong>de</strong>cuados a los distintos ámbitos. Entre estos<br />
escenarios, nos ocuparemos específicamente <strong>de</strong> aquellos en los que se<br />
representa, transfiere y comunica el conocimiento especializado. Y la<br />
terminología juega en estos escenarios un papel <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n esencial.<br />
2. La terminología, pieza indispensable <strong>de</strong> la comunicación especializa<strong>da</strong><br />
Es un hecho que la terminología es el recurso indispensable para<br />
“representar” y “transferir” los conocimientos especializados. Basta analizar el<br />
discurso producido por los especialistas y profesionales, que son los principales<br />
productores, usuarios y difusores <strong>de</strong> conocimiento especializado, para<br />
comprobarlo. Un discurso especializado no es formalmente a<strong>de</strong>cuado si no<br />
utiliza los términos propios y específicos <strong>de</strong> la temática <strong>de</strong> la que trata. No<br />
existe disciplina científica o técnica sin terminología propia. Es más, cuanto<br />
más consoli<strong>da</strong><strong>da</strong> está una disciplina más estable es su terminología. Y cuanto<br />
más internacionaliza<strong>da</strong> es la percepción <strong>de</strong> un ámbito disciplinar más<br />
sistemática es la terminología que sirve para comunicarlo.<br />
Para compren<strong>de</strong>r en su globali<strong>da</strong>d la importancia que el tema terminológico<br />
tiene para la generalización <strong>de</strong>l plurilingüismo, es importante que percibamos la<br />
terminología su triple vertiente:
Terminología y lenguas minoritarias: necesi<strong>da</strong>d, universali<strong>da</strong>d y especifici<strong>da</strong>d<br />
a) como necesi<strong>da</strong>d<br />
b) como práctica<br />
c) como campo <strong>de</strong> conocimiento.<br />
La terminología es una necesi<strong>da</strong>d para todos los profesionales involucrados<br />
en la representación, expresión, comunicación y enseñanza <strong>de</strong>l conocimiento<br />
especializado, es <strong>de</strong>cir para todos aquellos campos en los que el conocimiento<br />
especializado es básico. Así, los científicos, los tecnólogos o los profesionales<br />
<strong>de</strong> cualquier ámbito requieren términos para representar y expresar sus conocimientos,<br />
para informar, transferir o comprar y ven<strong>de</strong>r sus productos. No existe<br />
especiali<strong>da</strong>d alguna que no posea uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s específicas que <strong>de</strong>nominen sus conceptos.<br />
Y estas uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s son los términos. Y el conjunto <strong>de</strong> los términos usados<br />
específicamente en un ámbito constituye la terminología <strong>de</strong> este ámbito.<br />
De acuerdo con este razonamiento, necesitan inevitablemente terminología,<br />
no únicamente los especialistas en materias científicas y técnicas, sino también<br />
los mediadores comunicativos <strong>de</strong>dicados a la divulgación especializa<strong>da</strong>, los traductores<br />
e intérpretes <strong>de</strong> tema especializado, los supervisores y re<strong>da</strong>ctores técnicos,<br />
los publicitarios o los profesores <strong>de</strong> lenguas para fines específicos. Así<br />
como también, los profesionales <strong>de</strong> la documentación y la información, y los<br />
lingüistas aplicados a la ingeniería <strong>de</strong> las lenguas y <strong>de</strong>l conocimiento temáticamente<br />
especializado. E incluso los lingüistas <strong>de</strong>nominados generales o teóricos<br />
si preten<strong>de</strong>n <strong>da</strong>r cuenta <strong>de</strong> la competencia <strong>de</strong> los hablantes y <strong>de</strong> las lenguas en<br />
su globali<strong>da</strong>d.<br />
Sobra <strong>de</strong>cir que este conjunto complejo <strong>de</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s abre paso a un conjunto<br />
diversificado <strong>de</strong> aplicaciones. Por lo tanto, la terminología en su vertiente<br />
aplica<strong>da</strong> se traduce en una tipología <strong>de</strong> prácticas <strong>de</strong> acuerdo con perfiles <strong>de</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />
Ca<strong>da</strong> perfil pue<strong>de</strong> correspon<strong>de</strong>rse, aunque no necesariamente, con un<br />
colectivo profesional.<br />
En consecuencia, no po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que tenemos una única práctica terminológica,<br />
sino tantas como perfiles <strong>de</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s po<strong>da</strong>mos establecer. Y su<br />
vez la diversi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s abre la puerta a una gran diversi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> aplicaciones<br />
concretas o productos terminográficos distintos.<br />
Para simplificar este panorama proponemos clasificar el trabajo terminológico<br />
en tres bloques <strong>de</strong> acuerdo con su finali<strong>da</strong>d principal:<br />
a) el trabajo terminológico orientado a la producción y transmisión <strong>de</strong>l conocimiento<br />
especializado<br />
b) el trabajo terminológico orientado a la representación, clasificación y<br />
recuperación <strong>de</strong> la información<br />
c) el trabajo terminológico <strong>de</strong>stinado a la promoción lingüística, económica<br />
y social <strong>de</strong> las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s y naciones.<br />
— 93 —
— 94 —<br />
M. Teresa Cabré<br />
Las lenguas que <strong>de</strong>sean ser útiles en cualquier ámbito <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong>ben<br />
disponer <strong>de</strong> terminología no únicamente para la interacción entre los especialistas<br />
sino también para facilitar el trabajo regular sobre la información. Pero<br />
más aun, las lenguas, para ser consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s lenguas <strong>de</strong> cultura, requieren disponer<br />
<strong>de</strong> recursos terminológicos propios y no <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los recursos acuñados<br />
en otra lengua.<br />
Sin embargo, estas afirmaciones abren paso a un primer interrogante: ¿cómo<br />
se consigue que una lengua disponga <strong>de</strong> terminología? Porque es evi<strong>de</strong>nte que<br />
en to<strong>da</strong> situación en la que se produce conocimiento original nuevo este conocimiento<br />
se expresa inicialmente en la lengua <strong>de</strong> quien lo produce o en la que<br />
sirve <strong>de</strong> vehículo entre los pares que trabajan conjuntamente en el mismo círculo.<br />
Pero ¿y si no se produce conocimiento nuevo por parte <strong>de</strong> los especialistas<br />
hablantes <strong>de</strong> una lengua?<br />
Hay un hecho que parece fuera <strong>de</strong> to<strong>da</strong> du<strong>da</strong>: si existe un círculo <strong>de</strong> trabajo<br />
en el que se investiga sobre un tema, con in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> innovación<br />
que el trabajo <strong>de</strong>l grupo aporta, se produce discurso sobre el tema en la<br />
lengua <strong>de</strong> relación <strong>de</strong>l grupo. Este <strong>da</strong>to creo que es muy importante para po<strong>de</strong>r<br />
distinguir entre escenarios <strong>de</strong> naturaleza distinta en relación con las situaciones<br />
que requieren disponer <strong>de</strong> terminología para alguna función o activi<strong>da</strong>d relativa<br />
al conocimiento especializado:<br />
• Escenarios <strong>de</strong> producción y transmisión inmediata <strong>de</strong> conocimiento especializado<br />
nuevo (grupos en laboratorios <strong>de</strong> investigación, centros <strong>de</strong> innovación).<br />
• Escenarios <strong>de</strong> elaboración, profundización aplicación y transmisión <strong>de</strong>l<br />
conocimiento especializado producido por otros grupos (empresas <strong>de</strong>l<br />
sector productivo, administraciones públicas, grupos <strong>de</strong> especialistas <strong>de</strong><br />
nivel intermedio en cuanto a innovación).<br />
• Escenarios <strong>de</strong> trabajo sobre el conocimiento especializado producido<br />
(centros <strong>de</strong> información y documentación en los que la terminología es<br />
solo una herramienta para or<strong>de</strong>nar el conocimiento <strong>de</strong> un ámbito).<br />
• Escenarios <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong>l conocimiento nuevo <strong>de</strong> alto nivel entre pares<br />
(revistas indiza<strong>da</strong>s muy especializa<strong>da</strong>s y publicaciones <strong>de</strong> alta divulgación).<br />
• Escenarios <strong>de</strong> transmisión didáctica <strong>de</strong> este conocimiento (enseñanza<br />
especializa<strong>da</strong>, publicaciones didácticas).<br />
• Escenarios <strong>de</strong> amplia divulgación <strong>de</strong>l conocimiento especializado (periodismo<br />
científico-técnico y divulgación especializa<strong>da</strong> en general).<br />
Es obvio que una lengua mo<strong>de</strong>rna no únicamente apta sino susceptible <strong>de</strong> ser<br />
usa<strong>da</strong> en todo tipo <strong>de</strong> situación comunicativa requiere disponer <strong>de</strong> recursos<br />
terminológicos propios para po<strong>de</strong>r cubrir la plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los escenarios pre-
Terminología y lenguas minoritarias: necesi<strong>da</strong>d, universali<strong>da</strong>d y especifici<strong>da</strong>d<br />
sentados. Hasta hace relativamente pocas déca<strong>da</strong>s la concentración <strong>de</strong>l conocimiento<br />
específico en pocas manos <strong>da</strong>ba a la terminología una situación <strong>de</strong> facili<strong>da</strong>d<br />
<strong>de</strong> control, pero en el panorama actual en el que se ha multiplicado la<br />
producción y difusión <strong>de</strong>l conocimiento y se han diversificado sus posibles vías<br />
<strong>de</strong> transmisión, no únicamente el control <strong>de</strong> las uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>nominativas, sino<br />
incluso el trabajo <strong>de</strong> recopilación y <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> los términos, han entrado en<br />
un camino mucho más rico y complejo.<br />
Pero aun más, el conocimiento especializado y la tecnología crecen y se diversifican<br />
a un ritmo imparable en la época actual. La entra<strong>da</strong> <strong>de</strong> numerosos<br />
países en la <strong>de</strong>nomina<strong>da</strong> en la déca<strong>da</strong> anterior a la nuestra "socie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la información",<br />
y más recientemente "socie<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l conocimiento" (con los matices<br />
que este nuevo substantivo introduce), requiere necesariamente una actualización<br />
permanente <strong>de</strong> los recursos para expresar los conceptos <strong>de</strong> los ámbitos <strong>de</strong><br />
nuevo conocimiento. Por esta razón, los términos, que son las uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas<br />
que más prototípicamente con<strong>de</strong>nsan los conceptos especializados, <strong>de</strong>ben<br />
estar al día tanto en lo que se refiere a nuevas uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>nominación como<br />
a resemantización <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s cuyo contenido cambia con gran rapi<strong>de</strong>z.<br />
En los años sesenta el profesor Coseriu afirmaba que los términos no formaban<br />
parte <strong>de</strong> las lengua porque se trataba <strong>de</strong> simples nomenclaturas crea<strong>da</strong>s por<br />
los científicos. Si nuestro pensamiento estuviera en la misma línea no tendría<br />
sentido hoy yaquí, enesta VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong> lenguas minoritarias,<br />
hablar <strong>de</strong> la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> que to<strong>da</strong>s las lenguas dispongan <strong>de</strong> términos<br />
propios para subsistir y po<strong>de</strong>r afianzarse para el futuro.<br />
Los escenarios <strong>de</strong> comunicación especializa<strong>da</strong> forman parte <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong><br />
los contextos <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> las socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s, y por ello una lengua que<br />
<strong>de</strong>see para sí misma un uso normal en intensi<strong>da</strong>d y extensión necesita tener<br />
terminología disponible para los usos especializados <strong>de</strong> sus hablantes en tanto<br />
que profesionales o especialistas en temas y sectores concretos.<br />
3. El trabajo terminológico aplicado: producción y estan<strong>da</strong>rización <strong>de</strong> la<br />
terminología<br />
El trabajo terminológico aplicado que se <strong>de</strong>sarrolla en el marco <strong>de</strong> las lenguas<br />
minoritarias o minoriza<strong>da</strong>s tiene un gran objetivo básico: el <strong>de</strong> proveer a la<br />
comuni<strong>da</strong>d hablante <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s apropia<strong>da</strong>s para la expresión y transferencia<br />
<strong>de</strong> los conceptos especializados en situaciones <strong>de</strong> comunicación profesional.<br />
Este es el objetivo básico que conduce a una producción masiva <strong>de</strong> léxicos, glosarios,<br />
vocabularios o diccionarios, o a obras <strong>de</strong> gran difusión, como carteles y<br />
<strong>de</strong>splegables. Normalmente este trabajo se realiza en centros <strong>de</strong>pendientes <strong>de</strong> la<br />
administración o bajo la coordinación <strong>de</strong> la administración, y se financia en<br />
buena parte con fondos públicos por cuanto forma parte <strong>de</strong> una política <strong>de</strong> pro-<br />
— 95 —
— 96 —<br />
M. Teresa Cabré<br />
moción <strong>de</strong> la lengua propia <strong>de</strong> la comuni<strong>da</strong>d. Son estos centros que habilitan<br />
mecanismos para vali<strong>da</strong>r y normalizar la terminología produci<strong>da</strong> por ellos mismos.<br />
Y, a<strong>de</strong>más, estos mismos centros disponen <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> consulta que se<br />
proponen controlar la implantación y difusión <strong>de</strong> la terminología normaliza<strong>da</strong>,<br />
fun<strong>da</strong>mentalmente en aquellos casos en los que no coinci<strong>de</strong> la <strong>de</strong>nominación<br />
habitual con la forma <strong>de</strong> referencia estableci<strong>da</strong>.<br />
Pero el sentido <strong>de</strong>l trabajo terminológico en las lenguas minoritarias o minoriza<strong>da</strong>s<br />
no acaba aquí. Tan importante como su función pragmática es en estos<br />
casos su función simbólica. En efecto, mientras que en los contextos <strong>de</strong>l trabajo<br />
<strong>de</strong> empresa, en la administración, en la ciencia, en los ámbitos docentes, comerciales,<br />
artísticos o <strong>de</strong>portivos, la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> terminología sólo<br />
se justifica por el hecho <strong>de</strong> que es necesaria para usarla, <strong>de</strong> forma que un término<br />
acuñado y promovido, pero no usado, es una uni<strong>da</strong>d sin valor; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
punto <strong>de</strong> vista representativo, la disponibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> terminología se revela como<br />
argumento y garantía <strong>de</strong> que la lengua en cuestión sirve para realizar las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
antes menciona<strong>da</strong>s. Parece extraño, sí. Pero que una lengua minoritaria o<br />
minoriza<strong>da</strong> sea capaz y apta como cualquier otra no es en absoluto obvio para<br />
buena parte <strong>de</strong> los usuarios <strong>de</strong> lenguas que no se encuentran en condiciones <strong>de</strong><br />
minorización. Ello explica la enorme producción editorial <strong>de</strong> colecciones <strong>de</strong><br />
glosarios (y no únicamente <strong>de</strong> terminología disponible) en comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s como<br />
la quebequesa, la catalana, la vasca o la gallega (to<strong>da</strong>vía incipiente).<br />
Las lenguas pequeñas requieren una organización <strong>de</strong> la producción terminológica<br />
que las gran<strong>de</strong>s no necesitan. La razón es obvia. El uso <strong>de</strong> la lengua propia<br />
en escenarios en los que existen hablantes <strong>de</strong> una lengua <strong>de</strong> mayor circulación<br />
es muy restringido. Los hablantes ten<strong>de</strong>mos a cambiar <strong>de</strong> lengua en función<br />
<strong>de</strong> los participantes en una situación, y estos cambios siempre redun<strong>da</strong>n a<br />
favor <strong>de</strong> la lengua más po<strong>de</strong>rosa. En consecuencia, los usos lingüísticos especializados<br />
en la lengua propia se limitan <strong>de</strong> manera espontánea a las situaciones<br />
exclusivamente monolingües, pero no se <strong>da</strong>n en situaciones en las que hay<br />
hablantes <strong>de</strong> más <strong>de</strong> una lengua. En el campo <strong>de</strong>l comercio to<strong>da</strong>vía podríamos<br />
du<strong>da</strong>r <strong>de</strong> cuál sería la lengua <strong>de</strong> estos intercambios teniendo en cuenta que quizás<br />
usar la lengua <strong>de</strong>l cliente permite ven<strong>de</strong>r más y mejor. Pero en el campo <strong>de</strong><br />
la transacción científica, la batalla parece <strong>de</strong>finitivamente perdi<strong>da</strong>.<br />
Lo cierto es que si los especialistas <strong>de</strong> los distintos ámbitos y activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s no<br />
actúan en sus profesiones utilizando la lengua propia, tanto si producen conocimiento<br />
original como si importan conocimiento producido en otras partes, la<br />
posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> que exista una terminología acuña<strong>da</strong> <strong>de</strong> manera natural por sus<br />
usuarios pertinentes parece fuera <strong>de</strong> to<strong>da</strong> posibili<strong>da</strong>d. En consecuencia, el trabajo<br />
terminológico <strong>de</strong>scriptivo encuentra gran<strong>de</strong>s lagunas en los temas especializados<br />
y se plantea dón<strong>de</strong> recoger los términos para confeccionar diccionarios
Terminología y lenguas minoritarias: necesi<strong>da</strong>d, universali<strong>da</strong>d y especifici<strong>da</strong>d<br />
<strong>de</strong> especiali<strong>da</strong>d. Y solo en estos escenarios, tan frecuentes en las lenguas pequeñas,<br />
se toman (aunque hay que hacerlo con precaución) los textos <strong>de</strong> los<br />
traductores como una <strong>de</strong> las pocas fuentes existentes. Y sobre todo se establecen<br />
mecanismos <strong>de</strong> creación neológica para acuñar la terminología propia. Estos<br />
mecanismos suelen estar controlados por los organismos administrativos,<br />
que son quienes concentran la <strong>de</strong>cisiones en materia <strong>de</strong> normalización.<br />
Las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> neología y normalización son en el caso <strong>de</strong> las lenguas<br />
minoritarias mecanismos <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> estas lenguas que se proponen provocar<br />
un cambio en su situación. Por ello, cuando hablamos <strong>de</strong> normalización<br />
<strong>de</strong>bemos aclarar bien a qué tipo <strong>de</strong> activi<strong>da</strong>d nos referimos en función <strong>de</strong>l objeto<br />
<strong>de</strong> promoción:<br />
• La promoción <strong>de</strong> productos y servicios en contextos tecnológicamente<br />
<strong>de</strong>sarrollados<br />
• La promoción <strong>de</strong> la lengua propia <strong>de</strong> una comuni<strong>da</strong>d económicamente<br />
<strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong><br />
• La promoción <strong>de</strong> una comuni<strong>da</strong>d en vías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo a través <strong>de</strong> la afirmación<br />
<strong>de</strong> su lengua y cultura genuinas.<br />
En el primer caso se trata <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> estan<strong>da</strong>rización internacional <strong>de</strong>l<br />
que se ocupan organismos internacionales como ISO y estatales como AENOR<br />
para el español. Pero aunque la normalización en este sentido internacional es<br />
necesaria para aquellos países que <strong>de</strong>sean participar <strong>de</strong> la globalización y forman<br />
(o aspiran a formar) parte <strong>de</strong>l primer mundo, no es el mo<strong>de</strong>lo más a<strong>de</strong>cuado<br />
para la preservación y promoción <strong>de</strong> las lenguas minoriza<strong>da</strong>s, ya que no se<br />
trata <strong>de</strong> reducir varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>nominativas sino <strong>de</strong> dotar a la lengua propia <strong>de</strong><br />
uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>s y viables para los usos especializados. Lo más habitual es<br />
que las formas genuinas sean inexistentes, o si existen que sean insatisfactorias.<br />
Es en estos dos casos en los que actúan los organismos oficiales previstos para<br />
las lenguas en proceso <strong>de</strong> normalización, creando <strong>de</strong>nominaciones a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>s y<br />
viables o indicando <strong>de</strong> entre las existentes aquellas que mejor se a<strong>de</strong>cuan a la<br />
política <strong>de</strong> protección y promoción <strong>de</strong> una lengua. Y estas <strong>de</strong>cisiones se adoptan<br />
por consenso entre los agentes implicados y las difun<strong>de</strong>n los organismos<br />
oficiales.<br />
En este tipo <strong>de</strong> normalización, o se crean expresiones nuevas para <strong>de</strong>nominar<br />
conceptos hasta el momento no <strong>de</strong>nominados, o se crean <strong>de</strong>nominaciones para<br />
substituir a otras no satisfactorias, o bien se or<strong>de</strong>nan jerárquicamente las <strong>de</strong>nominaciones<br />
existentes a fin <strong>de</strong> orientar los usos prescriptivos. Pero en ningún<br />
caso las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s consisten en la reducción a uno.<br />
Finalmente, al lado <strong>de</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s industrializa<strong>da</strong>s para las que la<br />
normalización <strong>de</strong> la terminología se reduce a una actuación sobre la<br />
<strong>de</strong>nominación, existen otras comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s que, por la distancia cultural (y<br />
— 97 —
— 98 —<br />
M. Teresa Cabré<br />
también económica) con relación al sector <strong>de</strong> mundo dominante, <strong>de</strong>ben<br />
practicar un tipo distinto <strong>de</strong> normalización <strong>de</strong> la terminología. Se trata en este<br />
caso <strong>de</strong> recuperar una lengua propia (habitualmente selecciona<strong>da</strong> <strong>de</strong> entre las<br />
diferentes y múltiples varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s dialectales existentes) y <strong>de</strong> promoverla en las<br />
comunicaciones nacionales públicas y priva<strong>da</strong>s, con to<strong>da</strong>s sus consecuencias<br />
conceptuales y <strong>de</strong>nominativas. Pero al mismo tiempo, estas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
adoptan para sus usos especializados internacionales una lengua ajena,<br />
habitualmente la <strong>de</strong> sus ex-colonizadores. Se trata, dicen, <strong>de</strong> la única vía <strong>de</strong><br />
recuperación económica sin renunciar a la cultura genuina.<br />
4. ¿Qué terminología para las lenguas "minoritarias"?<br />
No se pue<strong>de</strong> negar, como hemos <strong>de</strong>fendido anteriormente, que la terminología,<br />
en tanto que conjunto <strong>de</strong> términos, es absolutamente necesaria en to<strong>da</strong>s las<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s implica<strong>da</strong>s en el conocimiento especializado, porque es a través <strong>de</strong><br />
los términos utilizados en discurso que el conocimiento especializado se representa<br />
y se consoli<strong>da</strong>, y porque es a través los términos que los especialistas<br />
transfieren en la mayoría <strong>de</strong> situaciones sus conocimientos y la comunicación<br />
especializa<strong>da</strong> alcanza su mayor nivel <strong>de</strong> eficiencia. No cabe du<strong>da</strong> pues <strong>de</strong> que la<br />
terminología, en tanto que conjunto <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s representativas <strong>de</strong>l conocimiento<br />
especializado, es necesaria para representar y comunicar las especiali<strong>da</strong><strong>de</strong>s,<br />
y que to<strong>da</strong> práctica relaciona<strong>da</strong> con la representación y/o transferencia<br />
<strong>de</strong> conocimiento especializado necesita terminología en mayor o menor proporción.<br />
Pero la formulación unánime <strong>de</strong> esta necesi<strong>da</strong>d no presupone que la terminología<br />
necesaria para las distintas aplicaciones sea la misma en su concepción,<br />
ni que los <strong>da</strong>tos que interesan sobre los términos coinci<strong>da</strong>n, ni tampoco presupone<br />
que la comunicación especializa<strong>da</strong>, sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> ser especializa<strong>da</strong>, <strong>de</strong>ba ser<br />
homogénea.<br />
La terminología cumple dos gran<strong>de</strong>s funciones, siempre presentes sea cual<br />
sea su uso y situación:<br />
• una función <strong>de</strong> representación <strong>de</strong>l conocimiento especializado<br />
• una función <strong>de</strong> transferencia <strong>de</strong> este conocimiento<br />
Sin embargo estas dos funciones no son uniformes en to<strong>da</strong>s las situaciones,<br />
por cuanto el conocimiento a representar y <strong>de</strong>nominar por los términos admite<br />
distintas versiones y enfoques y las situaciones <strong>de</strong> transferencia <strong>de</strong>l<br />
conocimiento especializado admiten también varie<strong>da</strong>d, y esta varie<strong>da</strong>d<br />
condiciona la selección, el grado y las posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> introducir variación <strong>de</strong><br />
las formas <strong>de</strong> <strong>de</strong>nominación.<br />
De acuerdo con estas posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s, el conocimiento especializado que<br />
representan las uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s terminológicas pue<strong>de</strong> ser el conocimiento real que los
Terminología y lenguas minoritarias: necesi<strong>da</strong>d, universali<strong>da</strong>d y especifici<strong>da</strong>d<br />
especialistas producen directamente o que ellos mismos y los traductores<br />
observan en los textos; o bien pue<strong>de</strong> tratarse <strong>de</strong> un conocimiento artificial,<br />
establecido por consenso entre expertos con el objetivo <strong>de</strong> ponerse <strong>de</strong> acuerdo<br />
sobre el concepto a representar y <strong>de</strong>nominar, aun a costa <strong>de</strong> su simplificación.<br />
El primer tipo <strong>de</strong> conocimiento admite distintos grados <strong>de</strong> precisión y muestra<br />
su poliedrici<strong>da</strong>d a todos los niveles; el segundo, que representan<br />
prototípicamente las nomenclaturas científicas en ciencias naturales, es estable<br />
en su evolución y nítido en su contenido. El primer conocimiento es el que<br />
manejan los traductores, intérpretes, re<strong>da</strong>ctores técnicos (entre ellos los propios<br />
científicos) y mediadores divulgativos. El segundo existe solo en los glosarios y<br />
publicaciones normaliza<strong>da</strong>s. En numerosos casos los usuarios <strong>de</strong>ben manejar<br />
ambas versiones <strong>de</strong>l conocimiento. Por ejemplo los documentalistas, que<br />
trabajan con el conocimiento real en la indización y representan uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
conocimiento estan<strong>da</strong>rizado en sus herramientas <strong>de</strong> clasificación y control <strong>de</strong> la<br />
información.<br />
Más explícita es to<strong>da</strong>vía la variación <strong>de</strong>termina<strong>da</strong> por las características <strong>de</strong><br />
las situaciones <strong>de</strong> comunicación. A mayor grado <strong>de</strong> especialización <strong>de</strong> los interlocutores<br />
menor variación <strong>de</strong>nominativa y conceptual, cuanto más gran<strong>de</strong> sea<br />
la distancia cognitiva entre emisor y <strong>de</strong>stinatario, mayor canti<strong>da</strong>d y varie<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
variación y dispersión <strong>de</strong>nominativa y conceptual.<br />
Hemos dicho que la promoción <strong>de</strong> las lenguas en el marco <strong>de</strong> una política <strong>de</strong><br />
normalización presupone que estas pue<strong>da</strong>n ser usa<strong>da</strong>s en to<strong>da</strong>s las situaciones<br />
<strong>de</strong> comunicación. En estas situaciones, la comunicación <strong>de</strong>l conocimiento<br />
especializado pue<strong>de</strong> realizarse a distintos niveles <strong>de</strong> abstracción y con distintas<br />
finali<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />
Si ello es así, la terminología que requieren las lenguas minoritarias no pue<strong>de</strong><br />
limitarse a una concepción uniforme y restrictiva <strong>de</strong> las uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s especializa<strong>da</strong>s,<br />
sino que <strong>de</strong>be abrirse a la variación comunicativa consi<strong>de</strong>rando las uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
terminológicas como uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s léxicas que forman parte <strong>de</strong>l vocabulario <strong>de</strong><br />
una lengua, y, aunque con especifici<strong>da</strong><strong>de</strong>s en cuanto al contenido y a su uso<br />
restrictivo, participan <strong>de</strong> las mismas propie<strong>da</strong><strong>de</strong>s que las uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s léxicas.<br />
5. Sugerencias para la promoción <strong>de</strong> la terminología en las lenguas minoritarias<br />
Hemos <strong>de</strong>fendido en esta exposición que la terminología es necesaria para<br />
<strong>da</strong>r respuesta a <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación. Siempre que sea<br />
preciso representar y comunicar un conocimiento <strong>de</strong> manera precisa, las uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
léxicas o lexicaliza<strong>da</strong>s se revelan como el medio más a<strong>de</strong>cuado. Y ello con<br />
in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l sistema político <strong>de</strong> una socie<strong>da</strong>d, <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> lengua que esa<br />
comuni<strong>da</strong>d habla, <strong>de</strong> la consi<strong>de</strong>ración social <strong>de</strong> una lengua en su comuni<strong>da</strong>d e<br />
— 99 —
— 100 —<br />
M. Teresa Cabré<br />
internacionalmente, <strong>de</strong> su grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo tecnológico o <strong>de</strong>l nivel económico.<br />
To<strong>da</strong>s las lenguas usan terminología (en el sentido <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lexicaliza<strong>da</strong>s<br />
precisas) cuando necesitan comunicar un conocimiento específico. Generar<br />
por lo tanto terminología en una lengua no parece un tema que <strong>de</strong>pen<strong>da</strong> ni<br />
<strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> lengua ni <strong>de</strong> la situación <strong>de</strong> la comuni<strong>da</strong>d que la usa para sus comunicaciones.<br />
Pero a pesar <strong>de</strong> ello, es evi<strong>de</strong>nte que existen comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s que disponen <strong>de</strong><br />
terminología actualiza<strong>da</strong> para los temas propios <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados ámbitos y<br />
otras que no disponen <strong>de</strong> ella. La disponibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> terminología para un tema y<br />
situación <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> presencia y necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> ca<strong>da</strong><br />
comuni<strong>da</strong>d en este ámbito <strong>de</strong> intercambio. La comuni<strong>da</strong>d que necesita representar<br />
y comunicar internamente una temática <strong>de</strong>sarrolla su propia terminología<br />
<strong>de</strong> manera natural. Si esta misma comuni<strong>da</strong>d sale al exterior y se propone difundir<br />
sus innovaciones requiere terminología para hacerlo. La cuestión es en<br />
qué lengua lo hace.<br />
Sabemos que en la actuali<strong>da</strong>d la innovación sobre <strong>de</strong>terminados temas está<br />
claramente concentra<strong>da</strong> en unos pocos puntos <strong>de</strong>l planeta. También sabemos<br />
que esta concentración en <strong>de</strong>terminados países ha impuesto el uso generalizado<br />
<strong>de</strong> una lengua para las transacciones. Y que la mayoría <strong>de</strong> usuarios aceptamos<br />
sin gran reflexión esta situación <strong>de</strong> monolingüismo para <strong>de</strong>terminados temas en<br />
nombre <strong>de</strong> la rentabili<strong>da</strong>d, la productivi<strong>da</strong>d y la eficacia.<br />
Pero existen voces que se pronuncian en otros sentidos. Así, al lado <strong>de</strong> los<br />
que sostienen que el uso <strong>de</strong> una sola lengua en los temas especializados es <strong>de</strong>seable<br />
porque solo mediante una lingua franca se asegura la comunicación sobre<br />
temas que requieren un alto nivel <strong>de</strong> control <strong>de</strong>l contenido, existen otras posiciones<br />
que consi<strong>de</strong>ran que —aparte <strong>de</strong> aclarar que no es trivial que esta lengua<br />
franca proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> una imposición sobre la base <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r económico— ce<strong>de</strong>r<br />
a la monolingüización en las situaciones <strong>de</strong> comunicación especializa<strong>da</strong> es<br />
eliminar la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> que ca<strong>da</strong> lengua <strong>de</strong>sarrolle sus <strong>de</strong>nominaciones <strong>de</strong><br />
acuerdo con su estructura y mecanismos <strong>de</strong> creativi<strong>da</strong>d, ya que los especialistas<br />
<strong>de</strong> la lengua que recibe el nuevo concepto ten<strong>de</strong>rán a usar directamente el<br />
préstamo —o como máximo a producir un calco— por su alta rentabili<strong>da</strong>d. Una<br />
tercera posición se sitúa en la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> abrir la puerta a los préstamos y<br />
utilizar a los usuarios naturales en ca<strong>da</strong> campo para difundir formas más acor<strong>de</strong><br />
con la estructura <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> recepción, haciendo circular así formas terminológicas<br />
propias sin negar <strong>de</strong> entra<strong>da</strong> la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> que los préstamos pue<strong>da</strong>n<br />
llegar a instalarse como <strong>de</strong>nominaciones <strong>de</strong> referencia.<br />
No podríamos negar que la acelera<strong>da</strong> internacionalización <strong>de</strong>l conocimiento<br />
especializado y la globalización <strong>de</strong> mercados requiere que aquella comuni<strong>da</strong>d<br />
que <strong>de</strong>sea participar <strong>de</strong> estos intercambios <strong>de</strong>ba utilizar los medios expresivos
Terminología y lenguas minoritarias: necesi<strong>da</strong>d, universali<strong>da</strong>d y especifici<strong>da</strong>d<br />
más a<strong>de</strong>cuados. Y para comunicar los conceptos especializados no hay du<strong>da</strong> <strong>de</strong><br />
que el medio más a<strong>de</strong>cuado son los términos, porque han sido acuñados precisamente<br />
para <strong>de</strong>nominar un concepto preciso que ha sido aceptado explícitamente<br />
(a veces no tanto) por la comuni<strong>da</strong>d experta que <strong>de</strong>be utilizarlo.<br />
Es evi<strong>de</strong>nte que las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s innovadoras en el campo industrial, tecnológico,<br />
científico o <strong>de</strong> servicios vehiculan la representación y difusión <strong>de</strong> esta<br />
innovación a través <strong>de</strong> terminología precisamente acuña<strong>da</strong> para ello. Disponer<br />
por lo tanto <strong>de</strong> terminología <strong>de</strong> manera natural en una lengua <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> inicialmente<br />
<strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> innovación <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d que la habla. Pero hay una hecho<br />
incontrovertible: únicamente el uso sistemático <strong>de</strong> una lengua para una temática<br />
pue<strong>de</strong> hacer actualizar los mecanismos <strong>de</strong> creación neológica, y aun así no es<br />
muy frecuente. Pero se trata <strong>de</strong> la única vía si confiamos en que los usuarios <strong>de</strong><br />
una lengua han <strong>de</strong> crear libremente los términos.<br />
Hemos dicho que la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> terminología para temas propios<br />
<strong>de</strong>l mundo industrializado es especialmente relevante en las comunicaciones<br />
internacionales entre o con comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s tecnológicamente <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>s. Si<br />
es así, las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s que quieren participar <strong>de</strong> este marco necesitan comunicar<br />
con él usando los medios vehiculares más convenientes. La terminología es,<br />
para la expresión <strong>de</strong> los conceptos especializados, uno <strong>de</strong> estos medios.<br />
Ahora bien, si hemos reafirmado una concepción <strong>de</strong> la terminología como<br />
componente <strong>de</strong> las lenguas naturales, aunque compartiendo con recursos <strong>de</strong><br />
sistemas artificiales la expresión <strong>de</strong>l conocimiento especializado, para po<strong>de</strong>r<br />
afirmar que una lengua es, no solo apta sino que posee los mecanismos necesarios<br />
para crear recursos a<strong>de</strong>cuados para la comunicación en todos los ámbitos,<br />
<strong>de</strong>be disponer <strong>de</strong> terminología propia en ca<strong>da</strong> campo.<br />
Y si a<strong>de</strong>más hemos subrayado el interés <strong>de</strong> numerosos países por usar sus<br />
lenguas propias en to<strong>da</strong>s las situaciones, sin por ello renunciar a un intercambio<br />
plurilingüe ni a una comunicación eficaz en <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s situaciones, es lógico<br />
que aboguemos por el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la terminología en ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> las lenguas,<br />
con in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los mecanismos que ca<strong>da</strong> lengua posea o se <strong>de</strong>ci<strong>da</strong> arbitrar<br />
en el marco <strong>de</strong> una política lingüística.<br />
En este panorama pues la terminología, en tanto que parte <strong>de</strong> las lenguas naturales<br />
y el recurso más representativo <strong>de</strong> la comunicación especializa<strong>da</strong>, creemos<br />
que juega un papel estratégico en la reafirmación <strong>de</strong>l plurilingüismo.<br />
Nuestra propuesta es el mantenimiento <strong>de</strong> las lenguas naturales para comunicar<br />
las especiali<strong>da</strong><strong>de</strong>s siempre en el interior <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> país y, cuando sea razonable,<br />
en la comunicación internacional. Para ello las lenguas <strong>de</strong>ben poseer terminología<br />
propia y actualizarla permanentemente.<br />
Renunciar a las lenguas propias y adoptar una lengua única para la ciencia y<br />
la técnica y las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s económicas implica renunciar al <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> las co-<br />
— 101 —
— 102 —<br />
M. Teresa Cabré<br />
muni<strong>da</strong><strong>de</strong>s a mantener sus lenguas plenamente actualiza<strong>da</strong>s y por tanto renunciar<br />
al plurilingüismo generalizado.<br />
Las lenguas <strong>de</strong>ben poseer recursos terminológicos en todos los ámbitos temáticos<br />
y <strong>de</strong> activi<strong>da</strong>d y estos recursos <strong>de</strong>ben ser variados e incluir alternativas<br />
distintas para las diferentes situaciones <strong>de</strong> comunicación. Las condiciones <strong>de</strong><br />
precisión, concisión y sistematici<strong>da</strong>d que la representación <strong>de</strong>l conocimiento<br />
especializado y su transferencia requieren obliga a centrar una mayor atención<br />
en el control <strong>de</strong> las <strong>de</strong>nominaciones según las características <strong>de</strong> los escenarios<br />
<strong>de</strong> comunicación.<br />
En escenarios <strong>de</strong> comunicación internacional o en situaciones <strong>de</strong> comunicación<br />
monolingüe que reclaman un alto grado <strong>de</strong> precisión, es necesaria una terminología<br />
normaliza<strong>da</strong> para ca<strong>da</strong> lengua y un control estricto <strong>de</strong> las equivalencias<br />
entre las lenguas.<br />
En escenarios <strong>de</strong> comunicación natural, las formas normaliza<strong>da</strong>s son solo<br />
una <strong>de</strong> las varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> la expresión especializa<strong>da</strong>, y en estos casos la noción<br />
<strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> las formas <strong>de</strong>nominativas pasa a tener un papel más central<br />
que la <strong>de</strong> corrección o normalización.<br />
Pero como ya hemos subrayado, ni la disponibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> recursos estables y<br />
a<strong>de</strong>cuados en las lenguas, ni la ubicación <strong>de</strong> estos recursos en soportes<br />
accesibles son condiciones suficientes para fomentar el plurilingüismo<br />
terminológico. Para hacerlo reali<strong>da</strong>d es necesario que los científicos<br />
intensifiquemos el uso <strong>de</strong> nuestras lenguas en todos los escenarios en que sea<br />
posible y aconsejable, y que los gobiernos tengan la i<strong>de</strong>a y la voluntad <strong>de</strong><br />
contribuir al plurilingüismo activo. Sin esta voluntad política la conservación<br />
<strong>de</strong>l patrimonio lingüístico nunca será una reali<strong>da</strong>d completa.<br />
Bibliografía<br />
Cabré, M. T. (2000): “Importancia <strong>de</strong> la terminología para la comunicación en<br />
las lenguas europeas”. Conferencia presenta<strong>da</strong> en el Congreso Le lingue di<br />
Europa. Bolonia, 2-4 Octubre 2000.<br />
Cabré, M. T. (2000): “Sobre la unitat i diversitat <strong>de</strong> les llengües”. Conferencia<br />
inaugural <strong>de</strong>l curso académico 2001-2002 <strong>de</strong> la Universitat Pompeu Fabra.<br />
Barcelona, 4 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2001.<br />
Jespersen, O. (1925): Menneskehed, Nasion og Individ i Sproget. Oslo. Traducción<br />
catalana <strong>de</strong> J. Argente: La llengua en la humanitat, la nació i l'individu.<br />
Barcelona: Edicions 62.
Lenguas Minoritarias y Lenguas Minoriza<strong>da</strong>s en<br />
Estados Unidos, con especial atención al castellano<br />
Concepción M. Vala<strong>de</strong>z, Ph.D. 1<br />
Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> California, Los Ángeles<br />
Resumen<br />
La diversi<strong>da</strong>d entre los grupos étnicos y la varie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas siguen aumentando<br />
en los Estados Unidos, tanto en número <strong>de</strong> hablantes como en número<br />
<strong>de</strong> grupos y lenguas. El grupo latino llegó a los 35 millones <strong>de</strong> habitantes en<br />
el Censo 2000. Sin embargo, los números no garantizan ni po<strong>de</strong>r político, ni<br />
sobrevivencia lingüística a través <strong>de</strong> las generaciones. Existen fuerzas sociopolíticas<br />
que limitan, que minorizan el potencial <strong>de</strong> algunas lenguas y <strong>de</strong> sus<br />
hablantes. Al mismo tiempo hay indicaciones <strong>de</strong> contrarresto a las ten<strong>de</strong>ncias<br />
actuales. Los hablantes <strong>de</strong> otros idiomas y la economía política están influenciando<br />
cambios en el carácter nacional <strong>de</strong> ese país. En este relatorio se propone<br />
un marco para estudiar las fuerzas sociales y políticas que apoyan o frenan la<br />
dinámica <strong>de</strong> la diversi<strong>da</strong>d lingüística en comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s plurilingües, como es el<br />
caso en los Estados Unidos.<br />
Este ensayo presenta el panorama lingüístico <strong>de</strong> los Estados Unidos, mostrando<br />
dón<strong>de</strong> radican los hablantes <strong>de</strong> castellano, la lengua más numerosa <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong>l inglés. Continuamos con el tema <strong>de</strong> minorización, ya que se trata <strong>de</strong><br />
una lengua con estatus mundial que en Estados Unidos se clasifica lengua minoritaria.<br />
Se indican las ten<strong>de</strong>ncias al abandono <strong>de</strong> la lengua materna a favor<br />
<strong>de</strong>l inglés al mismo tiempo que se muestran indicaciones que favorecen la retención<br />
y extensión <strong>de</strong> esas lenguas. Terminamos con un llamamiento para aumentar<br />
el reconocimiento y el consiguiente apoyo para el bilingüismo y plurilingüismo<br />
en un país que ahora se auto-<strong>de</strong>fine como monolingüe.<br />
Diversi<strong>da</strong>d lingüística en los Estados Unidos<br />
Al hablar <strong>de</strong> diversi<strong>da</strong>d lingüística en EE.UU. hay que comenzar por el castellano<br />
y sus hablantes. El castellano es el idioma con más hablantes, <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> inglés, en dicho país. Si tomamos en cuenta el número <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> origen<br />
latino, Estados Unidos viene siendo el quinto país latino en las Américas,<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> México, Brasil, Colombia, y Argentina.<br />
1 Se agra<strong>de</strong>ce la ayu<strong>da</strong> <strong>de</strong> J. Asato con la búsque<strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos <strong>de</strong>l Censo 2000 y <strong>de</strong> A.A. Amabisca<br />
con las referencias sobre la Proposición 209 <strong>de</strong> California.<br />
— 103 —
Tabla 1: Latinos en las Américas<br />
Millones <strong>de</strong> personas<br />
— 104 —<br />
Concepción M. Vala<strong>de</strong>z<br />
2000 2050<br />
1. Brasil 170.7 1. Brasil 241.0<br />
2. México 98.9 2. México 144.9<br />
3. Colombia 42.3 3. Latinos en EE.UU. 96.5<br />
4. Argentina 37.0 4. Colombia 71.6<br />
5. Latinos en EE.UU. 32.0 5. Argentina 54.5<br />
Fuente: CEPAL (UN), América Latina: Proyecciones <strong>de</strong> Población, 1970-2050.<br />
Boletín Demográfico 62 (julio 1998), citado en Davis (2000).<br />
El Censo 2000 nos ofrece cifras que apoyan, y hasta aumentan, tal <strong>de</strong>claración.<br />
La Tabla 1 es a<strong>da</strong>pta<strong>da</strong> <strong>de</strong>l libro Magical Urbanism, Latinos Reinvent the<br />
U.S. Big City American Big City, <strong>de</strong> Mike Davis 2 . Construi<strong>da</strong> sobre proyecciones<br />
hechas en 1997, dicha tabla subestima la población latina en Estados Unidos.<br />
En 1997 se pensó que habría 32 millones en el año 2000, mientras que el<br />
Censo 2000 encontró 35 millones <strong>de</strong> estos resi<strong>de</strong>ntes en la unión americana.<br />
La Tabla 2 muestra el reparto <strong>de</strong> la población total <strong>de</strong> EE.UU, <strong>de</strong> los<br />
281.421.906 habitantes contados en el Censo 2000. La población que se autoi<strong>de</strong>ntificó<br />
como blanca y no latina fue el 75%. La población latina/hispana fue<br />
el 12,5% con 35.305.818, como ya hemos señalado. Los otros grupos con números<br />
significativos son el afro-americano/negro con 12,3%, los <strong>de</strong> origen étnico<br />
asiático, con el 3,6%. A<strong>de</strong>más, encontramos al grupo amerindio y nativos<br />
<strong>de</strong> Alaska con 0,9%, 2.475.956 y los hawaianos y otros <strong>de</strong> las Islas <strong>de</strong>l Pacífico<br />
contando 0,1%, con 398.835. 3 Estos son los grupos étnicos <strong>de</strong> mayor número en<br />
los Estados Unidos. Hay un 5,5% compuesto por centenares <strong>de</strong> otros grupos.<br />
2 Davis, M. (2000). Urbanismo Mágico, Los Latinos Reinventan la Ciu<strong>da</strong>d Gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> los<br />
Estados Unidos. London / New York: Verso Publications.<br />
3 U.S. Census (2001). http//www.census.gov
Lenguas Minoritarias y Lenguas Minoriza<strong>da</strong>s en Estados Unidos<br />
Tabla 2. Población según raza y población <strong>de</strong> origen hispano o latino en los Estados<br />
Unidos: 2000 (Population by Race and Hispanic or Latino Origin, for the United<br />
States, 2000)<br />
Race<br />
Total Population …………….<br />
Number of race responses ……....<br />
White …………………………….<br />
Black or African American ……...<br />
American Indian and Alaska Native<br />
Asian ……………………………<br />
Native Hawaiian and Other Pacific<br />
Islan<strong>de</strong>r ……………………...<br />
Some other race ……………….<br />
Hispanic or Latino and Race<br />
Total Population ……………..<br />
Hispanic or Latino (of any race)…<br />
Not Hispanic or Latino ………….<br />
Number<br />
— 105 —<br />
281 421 906<br />
274 595 678<br />
211 460 626<br />
34 658 190<br />
2 475 956<br />
10 242 998<br />
398 835<br />
15 359 073<br />
281 421 906<br />
35 305 818<br />
246 116 088<br />
Percent of total<br />
Population<br />
100.0<br />
97.6<br />
75.1<br />
12.3<br />
0.9<br />
3.6<br />
0.1<br />
5.5<br />
100.0<br />
12.5<br />
87.5<br />
A<strong>da</strong>ptación <strong>de</strong> U.S. Census Bureau, Census 2000, Internet, 2 <strong>de</strong> abril, 2001<br />
Localización geográfica <strong>de</strong> la población latina<br />
¿Dón<strong>de</strong> radican los 35 millones <strong>de</strong> Latinos? El Censo 2000 nos indican que<br />
se encuentra esta población por los 50 estados <strong>de</strong> la unión americana, y en todos<br />
sus territorios. Hay latinos en Guam, en las Islas Hawaianas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la costa<br />
<strong>de</strong>l oeste hasta la <strong>de</strong>l este, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Alaska hasta el sur <strong>de</strong>l país y en Puerto Rico.<br />
Las concentraciones mayores en números absolutos se encuentran en cinco estados:<br />
California, Nueva York, Flori<strong>da</strong>, Texas, y Nuevo México. A<strong>de</strong>más, hay<br />
sesenta y un (61) con<strong>da</strong>dos en Estados Unidos don<strong>de</strong> ya radican más <strong>de</strong><br />
100,000 habitantes <strong>de</strong> origen latino.
Mapa <strong>de</strong> Estados Unidos<br />
— 106 —<br />
Concepción M. Vala<strong>de</strong>z<br />
El Censo 2000 nos indica los porcentajes <strong>de</strong> la diversi<strong>da</strong>d lingüística <strong>de</strong> la<br />
población en ca<strong>da</strong> estado. California encabeza la lista con casi el 40% <strong>de</strong> la población<br />
que habla otros idiomas. Esto no establece que el 40% <strong>de</strong> los resi<strong>de</strong>ntes<br />
<strong>de</strong> California hablan castellano, porque hay numerosos idiomas en ese estado.<br />
Sin embargo, si estudiamos la tabla vemos que hay una concor<strong>da</strong>ncia en cuatro<br />
casos entre los estados con porcentajes más altos <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ntes latinos y los que<br />
tienen mayores porcentajes hablantes <strong>de</strong> otras lenguas (que no sea el inglés).<br />
California, Nuevo México, Texas y Nueva York. Vemos que Hawaii, Arizona,<br />
y Nueva Jersey entran antes <strong>de</strong> Flori<strong>da</strong> en esta tabla.
Lenguas Minoritarias y Lenguas Minoriza<strong>da</strong>s en Estados Unidos<br />
Tabla 3: Lengua habla<strong>da</strong> en casa según estado, por la población <strong>de</strong> e<strong>da</strong><strong>de</strong>s 5 años y<br />
más. Porcentaje que habla otra lengua que no sea el inglés. Fuente: U.S. Census<br />
Bureau, Census 2000 Supplementary Survey<br />
El panorama expuesto por estas cifras y mapas nos manifiestan que la población<br />
estadouni<strong>de</strong>nse ha cambiado <strong>de</strong> una forma dramática en las últimas déca<strong>da</strong>s.<br />
Los centros urbanos, tanto como los pueblos más pequeños, reflejan la incorporación<br />
<strong>de</strong> personas recién inmigra<strong>da</strong>s <strong>de</strong> Asia, <strong>de</strong> Latinoamérica, <strong>de</strong> Eu-<br />
— 107 —
— 108 —<br />
Concepción M. Vala<strong>de</strong>z<br />
ropa, <strong>de</strong>l Medio-oriente, <strong>de</strong> la India -total, <strong>de</strong> todo el mundo. Esta incorporación<br />
se ve en los artículos comestibles que aparecen en los supermercados, en las facha<strong>da</strong>s<br />
<strong>de</strong> iglesias y templos con rótulos en otros idiomas y en alfabetos no románicos.<br />
Las iglesias han incluido misas en los idiomas <strong>de</strong> sus párrocos recién<br />
llegados. 4 Los Ángeles, California tiene ocho difusoras <strong>de</strong> radio en castellano.<br />
Hay radio en un mínimo <strong>de</strong> diez idiomas 5 a lo largo <strong>de</strong> California, incluyendo<br />
dos en portugués azoriano. Por las vecin<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s las urbes se ven anuncios<br />
gran<strong>de</strong>s (billboards) y pequeños (hasta en los autobuses) en distintos idiomas.<br />
Diversi<strong>da</strong>d lingüística en la población estudiantil<br />
En la población escolar es don<strong>de</strong> la presencia lingüística no-inglés hablante<br />
es más notable. Des<strong>de</strong> 1990, las 26 ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s más gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país han tenido<br />
una población estudiantil no-inglés hablante suficiente numerosa para que las<br />
escuelas se vean obliga<strong>da</strong>s a respon<strong>de</strong>r a esta situación, ya que Estados Unidos<br />
tiene escolarización obligatoria hasta los 16 años.<br />
Hemos visto que el aumento <strong>de</strong> los grupos llamados “minorías” ha sido superior<br />
al <strong>de</strong>l grupo “mayoritario”. El caso <strong>de</strong> California merece atención ya que el<br />
total <strong>de</strong>l aumento <strong>de</strong>mográfico en este estado ha sido entre estos grupos. La cifra<br />
<strong>de</strong> la población “minoría lingüística” creció por 40%, mientras que la población<br />
que sólo habla inglés disminuyó por uno por ciento (1%). La siguiente<br />
tabla muestra el aumento en la población <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d escolar que habla algún<br />
idioma que no sea inglés a través <strong>de</strong> dos déca<strong>da</strong>s, 1980--2000. Se comparan los<br />
porcentajes <strong>de</strong> EE.UU. con los <strong>de</strong> California.<br />
4 Veinte años atrás, en Canoga Park, California, don<strong>de</strong> radica la escritora <strong>de</strong> este ensayo, las<br />
iglesia católica <strong>de</strong> esa parroquia tenía tres misas en los domingos y las tres se <strong>da</strong>ban en inglés. En<br />
los domingos <strong>de</strong> tiempos actuales (2001) hay dos misas en castellano, dos en inglés, una en<br />
vietamés y una en tagalog, lengua franca <strong>de</strong> las Islas Filipinas.<br />
5 Castellano, coreano, portugués, armenio, japonés, cantonés, farsi, tagalog, vietnamés, ruso.
Lenguas Minoritarias y Lenguas Minoriza<strong>da</strong>s en Estados Unidos<br />
Tabla 4. Porcentajes <strong>de</strong> la población que <strong>de</strong>claró hablar una lengua que no fuera<br />
inglés en casa<br />
E<strong>da</strong>d<br />
1980 1990 2000<br />
5+ años<br />
EE. UU. 11.0 13.8 17.6<br />
California 22.6 31.5 39.5<br />
5-17 años<br />
EE.UU. 9.6 13.9 18.4<br />
California 23.0 35.0 42.6<br />
Fuente: U.S. Census 1980, 1990, 2000, a<strong>da</strong>ptación <strong>de</strong> Rumberger, 2001<br />
Competencia lingüística <strong>de</strong>l inglés<br />
Lo que los lectores <strong>de</strong> las cifras anteriores inmediatamente pi<strong>de</strong>n es el porcentaje<br />
<strong>de</strong> los hablantes <strong>de</strong> esas otras lenguas que también hablan inglés. El<br />
censo pregunta a qué nivel hablan esta lengua. La siguiente tabla nos muestra<br />
que el porcentaje <strong>de</strong> los que respondieron que hablan inglés menos <strong>de</strong> “muy<br />
bien”.<br />
Tabla 5. Porcentaje <strong>de</strong> la población que <strong>de</strong>claró hablar inglés menos <strong>de</strong> muy bien,<br />
1980, 1990, 2000<br />
1980 1990 2000<br />
E<strong>da</strong>d<br />
5+ años<br />
EE.UU. 4.8 6.1 7.7<br />
California<br />
5-17 años<br />
11.4 16.2 18.9<br />
EE.UU. 5.3 5.6<br />
California 14.9 13.6<br />
Fuente: U.S. Census 1980, 1990, 2000. A<strong>da</strong>ptación <strong>de</strong> Rumberger, 2001<br />
Notamos que todos los porcentajes son relativamente bajos. La gran mayoría<br />
<strong>de</strong> los habitantes indicados “minorías lingüísticas” se evalúan hablar inglés<br />
muy bien. 6<br />
6 Las escuelas <strong>de</strong> California i<strong>de</strong>ntifican el 25% <strong>de</strong> la población estudiantil como “English<br />
learners”. La discrepancia entre el 13.6% <strong>de</strong>l Censo y el 25% <strong>de</strong> las escuelas pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>bido a<br />
— 109 —
— 110 —<br />
Concepción M. Vala<strong>de</strong>z<br />
La presencia <strong>de</strong> estas poblaciones y sus lenguas ofrece la problemática <strong>de</strong> su<br />
coexistencia con el grupo inglés hablante y entre los distintos grupos etnolingüísticos<br />
mismos. Vemos el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l bilingüismo mediante la adquisición<br />
<strong>de</strong>l inglés por los que inmigrantes no-inglés hablantes. ¿Será un bilingüismo<br />
aditivo o subtractivo? Y los <strong>de</strong>l grupo mayoritario, o los ya inglés hablantes,<br />
¿estarán éstos aprendiendo algunas <strong>de</strong> las lenguas que se encuentran en sus vecin<strong>da</strong><strong>de</strong>s?<br />
Seguimos con la exploración <strong>de</strong> estas preguntas.<br />
Lenguas mundiales y lenguas indígenas minoriza<strong>da</strong>s<br />
Si uno ve sólo la presente manifestación <strong>de</strong> esta diversi<strong>da</strong>d lingüística y étnica,<br />
pensará que hay apoyo universal para el mantenimiento <strong>de</strong> esas lenguas y<br />
<strong>de</strong> las culturas <strong>de</strong> sus hablantes. Uno dirá que realmente Estados Unidos se ha<br />
convertido en un país multilingüe y multicultural.<br />
Sin embargo uno <strong>de</strong>be recor<strong>da</strong>r lo ocurrido con las lenguas que ya existían en<br />
Norte América a la llega<strong>da</strong> <strong>de</strong> los europeos a esa parte que ahora es Estados<br />
Unidos. De 1000 lenguas/dialectos y <strong>de</strong> 30 a 40 millones <strong>de</strong> hablantes que se<br />
calculan haber existido en esta zona, que<strong>da</strong>n 300 lenguas reconoci<strong>da</strong>s. De esas<br />
300 lenguas, un 55% tiene solo hablantes <strong>de</strong> avanza<strong>da</strong> e<strong>da</strong>d. Entre la población<br />
indígena, que hoy cuenta con 2 a 3 millones <strong>de</strong> personas, solamente que<strong>da</strong>n<br />
unos 300.000 hablantes (Molesky 1986; US Census 2000). También tenemos<br />
los estudios <strong>de</strong>l sociólogo Fishman <strong>de</strong> los años 1970 don<strong>de</strong> nos indicaba que en<br />
Estados Unidos en cuatro generaciones se cambiaba el idioma <strong>de</strong> un grupo al<br />
inglés (language shift) (1991). Ahora vemos ocurrir esa transición en una sola<br />
generación. ¿Cuáles son los factores que luchan contra el mantenimiento <strong>de</strong> la<br />
diversi<strong>da</strong>d lingüística?<br />
La política lingüística, i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> asimilación o marginación<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista lingüístico to<strong>da</strong>s las lenguas <strong>de</strong>ben tener iguales <strong>de</strong>rechos,<br />
<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>s y po<strong>de</strong>rse usar en todos los ámbitos. To<strong>da</strong>s son lógicas,<br />
complejas cognoscitivamente, capaces <strong>de</strong> expresar cualquier pensamiento,<br />
y si se les ofrece recursos para su cultivo, pue<strong>de</strong>n crear los nuevos términos<br />
léxicos necesitados por sus usuarios.<br />
Tove Skutnabb-Kangas usa el término linguacismo, un constructo que explica<br />
la discriminación contra las lenguas que no sean las oficiales/nacionales.<br />
Ella compara el linguacismo con otros -ismos negativos, como el racismo, clasismo,<br />
sexismo. Skutnabb-Kangas <strong>de</strong>clara que el monolingüismo, a nivel personal<br />
o bien a nivel <strong>de</strong> socie<strong>da</strong>d, no es tanto cuestión lingüística, aunque sí<br />
tiene que ver con lengua. Más bien es una isla psicológica, respal<strong>da</strong><strong>da</strong> por po-<br />
que las escuelas exigen lecto-escritura en inglés a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> competencia oral, mientras que el<br />
censo solo pregunta sobre la habili<strong>da</strong>d oral (Rumberger, 2001).
Lenguas Minoritarias y Lenguas Minoriza<strong>da</strong>s en Estados Unidos<br />
<strong>de</strong>r político. Para ella esto es un calambre i<strong>de</strong>ológico (An i<strong>de</strong>ological cramp).<br />
Es una enferme<strong>da</strong>d, dice Skutnabb-Kangas. “Si un país es un país oficialmente<br />
monolingüe, en la mayoría <strong>de</strong> los casos esto quiere <strong>de</strong>cir que ‘Todo las minorías<br />
son oprimi<strong>da</strong>s y don<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos lingüísticos <strong>de</strong> esas personas<br />
son violados’”. Skuatnabb-Kangas sigue “…el linguacismo se <strong>de</strong>fine por sus<br />
i<strong>de</strong>ologías e estructuras que se usan para legitimar, efectuar y reproducir una<br />
división <strong>de</strong>sigual <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y recursos (tanto materiales como no-materiales)<br />
entre los grupos que se <strong>de</strong>finen a bases <strong>de</strong> lengua (la lengua materna)”.<br />
(Skutnabb-Kangas 1995:42)<br />
Mike Davis en su libro Magical Urbanism, antes citado, nos recuer<strong>da</strong> la socio-política<br />
que <strong>de</strong>bilita el castellano y hasta ‘incapacita’ esta lengua: “The ultimate<br />
betrayal of Latino children is the <strong>de</strong>magoguery that asserts that their<br />
main handicap is speaking Spanish.” (La traición máxima contra los niños latinos<br />
es la <strong>de</strong>magogia que califica el hablar castellano su principal <strong>de</strong>sventaja.)<br />
(Davis 2000:119). En California tres iniciativas legislativas que limitan los <strong>de</strong>rechos<br />
<strong>de</strong> los inmigrantes fueron aproba<strong>da</strong>s entre el 1994 y 1998. 7 Las dos<br />
primeras, la 187 y la 209, atacan frontalmente a todos los inmigrantes documentados,<br />
8 ya to<strong>da</strong>s las minorías étnicas aunque la campaña para lograr la<br />
aprobación <strong>de</strong> los votantes se enfocó en los latinos. El refrendo con más fuerte<br />
impacto contra la lengua <strong>de</strong>l latino recién llegado y contra el potencial <strong>de</strong> los<br />
más jóvenes, es la tercera, la Proposición 227. Con esta ley, aproba<strong>da</strong> en 1998,<br />
se redujo en una manera severa la educación bilingüe en este estado. La campaña<br />
para esta iniciativa legal, encabeza<strong>da</strong> por el empresario Ron Unz, una persona<br />
que jamás había pisado un salón escolar bilingüe, se aferró a su lema, sin<br />
fun<strong>da</strong>mento, <strong>de</strong> que la razón por el fracaso escolar <strong>de</strong>l alumno latino era la educación<br />
bilingüe. El público que vota, una proporción <strong>de</strong> los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos, en la<br />
gran mayoría, sin hijos o hijas en las escuelas públicas, no se había convencido<br />
<strong>de</strong> la utili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> la lengua materna para la instrucción. Al contrario,<br />
sospechaban que las prácticas educativas que usen lenguas que no sean el inglés<br />
tienen algo antipatriótico, extensión <strong>de</strong>l linguacismo antes mencionado.<br />
Desafíos y oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> la diversi<strong>da</strong>d lingüística <strong>de</strong>l momento<br />
El abandono <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> origen <strong>de</strong> aquellos que llegan a Estados Unidos<br />
hablando otra lengua es común. La fuerza social ha exigido ese “language<br />
7<br />
En 1994 se aprobó la Proposicion 187, que intentaba expulsar <strong>de</strong> las escuelas públicas a los<br />
alumnos sin documentos <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia legal y negar servicios medicos a esas familias. En 1996,<br />
se aprobó la Proposición 209, “California Civil Rights Initiative” que anula los a<strong>de</strong>lantos<br />
promovidos por las leyes <strong>de</strong> acción afirmativa. En 1998, la Proposición 227, “English for the<br />
Children”, frena la instrucción en la lengua materna a los no-inglés hablantes.<br />
8<br />
Indocumentado es un término que evita la connotación <strong>de</strong>spectiva <strong>de</strong> la palabra ilegal o alien,<br />
que parece referirse a un extraterrestre.<br />
— 111 —
— 112 —<br />
Concepción M. Vala<strong>de</strong>z<br />
shift”. El monolingüismo (en inglés) entre los estadouni<strong>de</strong>nses es notorio. Y<br />
entre estos ya se encuentran no solo los anglosajones, pero también los amerindios,<br />
quienes estaban en estas tierras antes <strong>de</strong> los europeos y cuyas lenguas siguen<br />
en vía <strong>de</strong> extinción. En cuanto a las lenguas <strong>de</strong> otros países, indicamos<br />
anteriormente que en una generación pue<strong>de</strong> ocurrir ese abandono, ese cambio<br />
<strong>de</strong> la lengua materna por la segun<strong>da</strong> lengua, el inglés, y esta es la única lengua<br />
que una persona maneja bien. Hay gran<strong>de</strong>s números <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> origen latino,<br />
chino, persa, etc. don<strong>de</strong> no hay forma <strong>de</strong> comunicación entre nietos/nietas<br />
yabuelos/abuelas. Esto ya comienza aparecer hasta entre hijos/hijas y sus padres<br />
y madres.<br />
Principal entre los factores que han contribuido a ese rápido cambio <strong>de</strong> L1<br />
(lengua 1, primera lengua) a L2 (segun<strong>da</strong> lengua) se encuentra la i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong><br />
que el bilingüismo es algo <strong>de</strong>seable sólo para los <strong>de</strong> clase media, y si ya hablan<br />
inglés. Las escuelas han convencido a los alumnos <strong>de</strong> los hogares <strong>de</strong> la clase<br />
trabajadora que <strong>de</strong>jar esa L1 es necesaria para lograr L2 y para tener acceso las<br />
promesas que el país ofrece al inglés hablante. Esta política tiene la meta <strong>de</strong> un<br />
bilingüismo subtractivo. Hubo un corto periodo, <strong>de</strong> los años 1968 a los 1980,<br />
cuando la educación bilingüe, con subvención fe<strong>de</strong>ral, apoyaba el <strong>de</strong>sarrollo y<br />
mantenimiento <strong>de</strong>l bilingüismo para los alumnos no inglés hablantes, un bilingüismo<br />
aditivo (Padilla et al. 1990; Vala<strong>de</strong>z 2001). En los años más recientes,<br />
en la mayoría <strong>de</strong> los estados <strong>de</strong>l país la meta ha sido agregar inglés sin compromiso<br />
<strong>de</strong> mantener la L1. La Proposición 227, antes menciona<strong>da</strong>, abiertamente<br />
intenta impulsar el abandono <strong>de</strong> esas primeras lenguas, al no ser inglés 9 .<br />
Al mismo tiempo que hay ese pleito abierto contra el mantenimiento <strong>de</strong> L1,<br />
especialmente por el sistema escolar, vemos otras señas que muestran la fuerza<br />
ydinámica <strong>de</strong> la diversi<strong>da</strong>d lingüística en país. A<strong>de</strong>más un sector <strong>de</strong>l grupo<br />
mayoritario muestra reconocimiento <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong>l bilingüismo para su grupo.<br />
Des<strong>de</strong> los años 1970 ha habido familias <strong>de</strong> inglés hablantes que han pedido<br />
educación bilingüe para sus hijos e hijas. En dicho caso sí se reconoce el beneficio<br />
<strong>de</strong> un bilingüismo aditivo.<br />
Un resultado <strong>de</strong>l gran aumento <strong>de</strong> número <strong>de</strong> personas no-inglés hablantes ha<br />
sido el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> infraestructura social y económica para éstos que se ofrece<br />
en sus idiomas. Mencionamos ya que hay radio y televisión en una diversi<strong>da</strong>d<br />
<strong>de</strong> lenguas. Ca<strong>da</strong> centro urbano, y muchas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s suburbanas y rurales<br />
también, necesitan personas diestras (e.g. comerciantes, profesionales,) con<br />
competencias lingüísticas y conocimiento cultural para respon<strong>de</strong>r a las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> esas poblaciones. Este grupo <strong>de</strong> personas tiene el rol <strong>de</strong> “cultural<br />
broker” el traductor no solo <strong>de</strong>l contenido lingüístico, sino también <strong>de</strong>l aspecto<br />
9 El Sr. Ron Unz ha logrado la misma campaña en el estado <strong>de</strong> Arizona (2001) y al mismo tiempo<br />
está promoviendo esta iniciativa en el estado <strong>de</strong> Nueva York.
Lenguas Minoritarias y Lenguas Minoriza<strong>da</strong>s en Estados Unidos<br />
cultural. Regresaremos a este punto más a<strong>de</strong>lante. Comienza verse un acercamiento<br />
entre los latinos ya norteamericanizados -quienes en muchos casos casi<br />
no hablan castellano (español)- con la clase profesional recién inmigra<strong>da</strong> <strong>de</strong> los<br />
países español-hablantes. Fishman (1996) habla <strong>de</strong> la responsabili<strong>da</strong>d que el<br />
hablante tiene por su lengua. Declara que en muchos lugares don<strong>de</strong> ha habido<br />
discriminación lingüística, el hablante termina aceptando lo negativo que otros<br />
le otorgan a su lengua. Esta teoría indica que el hablante muy probablemente<br />
abandonará su lengua <strong>de</strong> origen. Quien haya vivido en semejantes situaciones<br />
sabrá lo difícil que es mantenerse fiel a tu lengua. Hay muchos ejemplos <strong>de</strong> la<br />
historia reciente <strong>de</strong> España, <strong>de</strong> Estados Unidos, <strong>de</strong> América <strong>de</strong>l Sur y <strong>de</strong> muchos<br />
otros lugares <strong>de</strong>l mundo don<strong>de</strong> ha habido, y aún, existe discriminación<br />
lingüística — el linguacismo.<br />
Alentador es estudiar la sociolingüística <strong>de</strong> Estados Unidos en estos tiempos.<br />
Igual que en otros lugares <strong>de</strong>l mundo, vemos el pleito oficial contra el bilingüismo<br />
-la política oficial- conviviendo con las políticas informales. En el siguiente<br />
cuadro po<strong>de</strong>mos marcar don<strong>de</strong> existen leyes oficiales, como en California,<br />
cual es un estado English Only, pero don<strong>de</strong> se encuentra amplio uso <strong>de</strong><br />
otros idiomas en lugares públicos.<br />
Políticas lingüísticas, ámbitos <strong>de</strong> aplicación / políticas oficiales y políticas informales<br />
10<br />
Ámbito <strong>de</strong> aplicación<br />
Sistema educativo<br />
Área Comercial<br />
Servicios <strong>de</strong> emergencia<br />
Servicios sociales<br />
Uso en público<br />
Uso a nivel personal<br />
Política lingüística oficial Política lingüística informal<br />
Uso oral<br />
Uso en forma<br />
escrita Uso oral<br />
— 113 —<br />
Uso en forma<br />
escrita<br />
Dinámica entre las leyes oficiales y el comportamiento <strong>de</strong> refuerzo o rechazo<br />
Mediante un análisis semejante <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> las lenguas en contacto po<strong>de</strong>mos<br />
observar el dinamismo entre esas lenguas y las políticas lingüísticas en una <strong>de</strong>termina<strong>da</strong><br />
comuni<strong>da</strong>d.<br />
10 Vala<strong>de</strong>z, C.M. (2000): La Política Lingüística, Definición y Funciones. Facultad <strong>de</strong> Lenguas<br />
Vivas, Instituto <strong>de</strong> Lingüística Guaraní <strong>de</strong>l Paraguay (IDELGUAP).
— 114 —<br />
Concepción M. Vala<strong>de</strong>z<br />
Enten<strong>de</strong>r el presente y preparación para el futuro.<br />
Sí hay una riqueza <strong>de</strong> diversi<strong>da</strong>d lingüística en Estados Unidos. También hay<br />
una ambivalencia entre el grupo mayoritario al ver los cambios <strong>de</strong>mográficos<br />
visibles a lo largo y ancho <strong>de</strong>l país. La minorización <strong>de</strong> las lenguas y grupos<br />
que no hablan inglés sigue fuerte. La sociología nos ayu<strong>da</strong> a enten<strong>de</strong>r la relación<br />
entre status <strong>de</strong> una lengua (o dialecto) y el status <strong>de</strong> sus hablantes. Una<br />
lengua pue<strong>de</strong> ser un idioma <strong>de</strong> prestigio mundial, pero si sus hablantes son <strong>de</strong><br />
condiciones económicas, políticas, o sociales precarias y están en contacto con<br />
otra cuyos hablantes tienen las condiciones favoreci<strong>da</strong>s, el prestigio mundial <strong>de</strong><br />
la lengua <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong>sfavorecido es muy probable que no exista en el nuevo<br />
contexto. En estos entornos, ni ellos, ni su lengua, por muy prestigiosa que sea<br />
en el foro mundial, tienen status comparable al <strong>de</strong>l inglés-hablante y al <strong>de</strong>l<br />
idioma inglés. A<strong>de</strong>más el hablar otra lengua que no sea la oficial/nacional ha<br />
resultado en golpes físicos y emocionales. A través <strong>de</strong>l globo terrestre, y a través<br />
<strong>de</strong> la historia, se encuentran <strong>de</strong>claraciones <strong>de</strong> insultos y heri<strong>da</strong>s recibi<strong>da</strong>s<br />
por el habla. (A la e<strong>da</strong>d <strong>de</strong> seis años, a la autora <strong>de</strong> este informe la exhibieron<br />
como una criminal por todos los salones <strong>de</strong> su escuela primaria en el estado <strong>de</strong><br />
Texas, con un rótulo colgando <strong>de</strong>l cuello, <strong>de</strong>clarando su <strong>de</strong>lito: “I spoke<br />
Spanish” (Hablé en Castellano). La efectivi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l insulto es <strong>de</strong>bido a que ese<br />
insulto ataca i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d y manera <strong>de</strong> vi<strong>da</strong>, no únicamente al habla.<br />
Sin embargo, en Estados Unidos, igual que en varios otros lugares <strong>de</strong>l<br />
mundo, vemos el movimiento <strong>de</strong> reconocer y valorar las lenguas que han sido<br />
margina<strong>da</strong>s. Este proceso incluye el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una conciencia etnolingüística<br />
positiva (Fishman 1996.)<br />
Según Fishman dicho <strong>de</strong>sarrollo comienza con el rechazo <strong>de</strong> las premisas o<br />
percepciones falsas que se habían aceptado anteriormente. Este sociólogo recomien<strong>da</strong><br />
que el proceso <strong>de</strong>be incluir el reconocimiento <strong>de</strong> ignorancia o <strong>de</strong> malicia<br />
entre los que imponen o practican esa discriminación. En el caso <strong>de</strong> lo segundo<br />
habrá que reconocer que hay personas que <strong>de</strong>sean que dicha lengua, sus<br />
hablantes o su estilo <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> <strong>de</strong>saparezcan. Por alguna razón su presencia en la<br />
forma actual les provoca una amenaza.<br />
En el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esa conciencia etnolingüística positiva tienen un rol fun<strong>da</strong>mental<br />
las elites <strong>de</strong> ese pueblo. En la mayoría <strong>de</strong> las situaciones don<strong>de</strong> encontramos<br />
este tipo <strong>de</strong> discriminación existe un grupo <strong>de</strong> personas que ha podido<br />
cruzar las fronteras entre las dos lenguas y las dos culturas. A estas personas<br />
se les ha <strong>de</strong>nominado en inglés cultural brokers -el que le representa una<br />
cultura a la otra, anteriormente nos referimos a este grupo. Estas personas son<br />
bilingües y conocen suficiente <strong>de</strong> ambas culturas para ser <strong>de</strong> confianza <strong>de</strong> ambos<br />
grupos. El profesor/ la profesora <strong>de</strong> aula pue<strong>de</strong>n ser ese puente, cuando son<br />
personas que tienen esa conciencia positiva hacia la cultura menosprecia<strong>da</strong>.
Lenguas Minoritarias y Lenguas Minoriza<strong>da</strong>s en Estados Unidos<br />
Los escritores, los periodistas, los locutores <strong>de</strong> radio y televisión tienen una<br />
fuerza po<strong>de</strong>rosa para formar opiniones y creencias por su foro al público.<br />
Don<strong>de</strong> hay prensa y radio bilingüe generalmente hay personas que tienen status<br />
alto <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su comuni<strong>da</strong>d y por su cargo profesional, tienen contacto con la<br />
socie<strong>da</strong>d general (el grupo <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r.) El papel que estas personas toman en ese<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la conciencia etnolingüística positiva es clave. En cuanto al grupo<br />
<strong>de</strong> origen latino en Estados Unidos, hay indicadores que esto comienza a ocurrir.<br />
Hay un grupo <strong>de</strong> Latinos en los escaños gubernamentales, se han ganado<br />
puestos profesionales e académicos. En proporción a la población que representan<br />
aún hay mucho que lograr. Sin embargo este grupo tiene a su alcance<br />
maneras <strong>de</strong> influenciar el discurso nacional sobre estos temas.<br />
Los acontecimientos <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> septiembre han sacudido al mundo. Los que<br />
estudiamos las formas <strong>de</strong> comunicación intercultural vemos más claro que<br />
nunca la importancia <strong>de</strong> conocer las lenguas y culturas <strong>de</strong> mundos distintos al<br />
nuestro. Estados Unidos, por muy po<strong>de</strong>roso que sea, tiene gran<strong>de</strong>s limitaciones<br />
en la valoración <strong>de</strong> la diversi<strong>da</strong>d lingüística y cultural (Lippi-Green 1997; Valdés<br />
2001). Esperemos que los golpes sufridos por el terrorismo ese día nos ayu<strong>de</strong>n<br />
a apreciar el potencial que existe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> nuestras fronteras en los nuevos<br />
inmigrantes, y a abandonar la política <strong>de</strong> etnocentrismo que ha marcado mucha<br />
<strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> este país.<br />
Referencias bibliográficas<br />
Davis, Mike (2000): Magical Urbanism, Latinos Reinvent the U.S. Big City.<br />
London / New York: Verso Publication.<br />
Fishman, J. (1991): Reversing Language Shift. Multilingual Matters.<br />
Fishman, J. A. (1996): In Praise of the Beloved Language, a comparative View<br />
of positive Ethnolinguistic Consciousness. Mouton <strong>de</strong> Gruyter.<br />
Lippi-Green, R. (1997): English with an Accent: Language, I<strong>de</strong>ology, and Discrimination<br />
in the United States. London / New York: Routledge Publishers<br />
Molesky, J. (1986): “Un<strong>de</strong>rstanding the American Linguistic Mosaic: A Historical<br />
Overview of Language Maintenance and Language Shift”, in McKay,<br />
S.L. / Wong, S.C. (eds.): Language Diversity, Problem or Resource? A Social<br />
and Educational Perspective on Language Minorities in the United<br />
States. Boston: Heinle / Heinle Publishers.<br />
Padilla, A. / Fairchild, H. / Vala<strong>de</strong>z, C.M. (1990): Bilingual Education, Issues<br />
and Strategies. Newbury Park, CA: Sage Publishers.<br />
Rumberger, R.W. (Fall 2001): “Language Minorities Account for California’s<br />
Entire Population Growth in the 1990s”. Santa Barbara, CA: University of<br />
California, Linguistic Minority Research Institute Newsletter, Vol. 10, Number<br />
5.<br />
— 115 —
— 116 —<br />
Concepción M. Vala<strong>de</strong>z<br />
Skutnabb-Kangas, T. (1995): “Multilingualism and the Education of Minority<br />
Children”, in García O./ Baker, C. (eds.): Policy and Practice in Bilingual<br />
Education, Extending the Foun<strong>da</strong>tions. Clevedon, UK / Phila<strong>de</strong>lphia, PA:<br />
Multilingual Matters.<br />
U.S. Census (2001): http//www.census.gov/<br />
Vala<strong>de</strong>z, C.M. (2000): “La Política Lingüística, Definición y Funciones”. Facultad<br />
<strong>de</strong> Lenguas Vivas, Instituto <strong>de</strong> Lingüística Guaraní <strong>de</strong>l Paraguay<br />
(IDELGUAP).<br />
Vala<strong>de</strong>z, C. M. (2001): “El Centro Escolar y la Política Lingüística: Fuentes <strong>de</strong><br />
Apoyo y Resistencia en las Escuelas”. Memorias <strong>de</strong> Simposio Internacional<br />
sobre Bilingüismo y Educación Bilingüe. Asunción, Paraguay.<br />
Valdés, G. (2001): Learning and Not Learning English, Latino Stu<strong>de</strong>nts in<br />
American Schools. New York: Teachers College, Columbia University.
Language Policy Implementation: Constraints and<br />
Feasibility Barriers<br />
Pádraig Ó Riagáin<br />
Linguistics Institute of Ireland, Dublin<br />
Introduction<br />
Ham and Hill (1993) point out that, <strong>de</strong>pending on how narrowly or broadly<br />
we un<strong>de</strong>rstand the concept of 'policy', it may refer to a range of things: from a<br />
specific <strong>de</strong>cision or action, to a course of action (including inaction), to a broad<br />
set of values and <strong>de</strong>cisions around goals and how to achieve them, to simply 'a<br />
stance' which shapes or provi<strong>de</strong>s the context for future <strong>de</strong>cision-making. There<br />
are also consi<strong>de</strong>rable difficulties in <strong>de</strong>termining who makes policy, in any given<br />
case. Answers may range from 'the state', to groups within the state, to elite<br />
groups or ruling classes outsi<strong>de</strong> the state, to corporatist networks enmeshing<br />
both state agents and social partners. Thus, the implementation of language<br />
policy may be found sites such as: constitutional and other legal enactments;<br />
general legislative provisions; non-legislative interventions; government practices<br />
and measures.<br />
The emergence of language issues on to the policy agen<strong>da</strong> of many states in<br />
the late twentieth century was accompanied by a simultaneous shift to the<br />
operational procedures of planning in governmental <strong>de</strong>cision-making.<br />
“Planning is an activity whereby goals are established, means are selected, and<br />
outcomes predicted in a systematic and explicit manner.. …The emphasis ....<br />
upon language as a resource promotes our consi<strong>de</strong>ration of how language, too,<br />
might be subject to planning'’ Rubin (1971: 218-221). However, when she<br />
returned to the topic a <strong>de</strong>ca<strong>de</strong> later, Rubin was questioning the planning mo<strong>de</strong>l:<br />
'Planning theory ten years ago was based on a mo<strong>de</strong>l which assumed that<br />
experts (and politicians) ma<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisions for an entire population (called<br />
mechanically the target population). That is, planning was based on the<br />
assumption that centralised <strong>de</strong>cision-making was the best way to achieve<br />
success’. Since that time, social planning has recognised ‘how important it is to<br />
inclu<strong>de</strong> specifications and constraints on the implementation process in policy<br />
formulation’. (Rubin 1981: 330). Majone and Wil<strong>da</strong>vsky also argue that the<br />
language planning mo<strong>de</strong>l does not recognise that ‘many, perhaps most,<br />
constraints remain hid<strong>de</strong>n in the planning stage, and are only discovered in the<br />
implementation process. Moreover, feasibility conditions keep changing over<br />
time: old constraints are overcome, while new ones emerge. The solution<br />
un<strong>de</strong>rgoes continuous transformations, shrinking in one direction, expanding in<br />
another. Consequently, the implementer’s left hand must be probing constantly<br />
— 117 —
— 118 —<br />
Pádraig Ó Riagáin<br />
the feasibility barrier, while his right hand tries to assemble the various<br />
program components’. (Majone / Wil<strong>da</strong>vsky 1979).<br />
It is with these questions in mind that I wish to examine the evolution of one<br />
aspect of language planning in Ireland – that of teaching Irish to children whose<br />
home language was, or is, English since Ireland became an in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt state. I<br />
look first at the relationship between the educational achievements (extent of<br />
full-time education, examination awards, etc.) of respon<strong>de</strong>nts in national<br />
surveys and their proficiency in Irish. The second section, examines the participation<br />
and performance of pupil cohorts in post-primary state examinations<br />
since about 1960. A concluding section investigates the factors un<strong>de</strong>rlying the<br />
changes which have been occurring in the education system as a source of Irish<br />
language production. It is argued that changes in the educational system, as it<br />
respon<strong>de</strong>d to <strong>de</strong>velopments in the government's economic strategy since the<br />
early 1960s, have adversely effected the capacity of schools to effectively<br />
generate ability in Irish.<br />
Historical Background<br />
By the end of the nineteenth century the assimilation of the Irish language<br />
community into the English-speaking world appeared to have entered its final<br />
phase. In the census of 1926, only 18% of the population were returned as Irishspeakers,<br />
of whom nearly half of were concentrated in scattered bilingual or<br />
monolingual areas along the western and southern coasts (collectively referred<br />
to as the Ghaeltacht). The remaining Irish-speakers, most of whom had learned<br />
the language at school, were scattered throughout largely English-speaking<br />
communities. Despite the well-established dynamic of language assimilation,<br />
the small <strong>de</strong>mographic base and rural character of Irish language communities,<br />
the new native government in l922 adopted a broad strategy to enhance the<br />
social and legal status of Irish, to maintain its use in areas where it was still<br />
spoken and to promote and revive its use elsewhere.<br />
Accordingly, the state looked to the educational system for an increase in the<br />
numbers of Irish-speakers in English-speaking areas. Actually, three different,<br />
although overlapping and mutually reinforcing, language policies are involved<br />
here. First, the <strong>de</strong>cision, initially taken in 1922 and still in operation, to place<br />
Irish on the curriculum of all recognised schools at first and second level.<br />
Between 1922 and about 1950, this policy also inclu<strong>de</strong>d the objective of<br />
introducing bilingual and immersion type programmes in all a schools. The<br />
second policy in question here is the related policy to make Irish a compulsory<br />
subject in state examinations. This policy was operative from about 1930 to<br />
1973. Thirdly, the policy, adopted by the National University of Ireland in<br />
1910, to make Irish an essential subject for matriculation.
Language Policy Implementation: Constraints and Feasibility Barriers<br />
Educational Achievements and Proficiency in Irish<br />
The three national language surveys conducted between 1973-93, (CILAR<br />
1975; Ó Riagáin / Ó Gliasáin 1984, 1994) asked a number of questions about<br />
speaking ability in Irish. The question, which was initially <strong>de</strong>vised by CILAR<br />
(1975: 116), asked respon<strong>de</strong>nts to rate their ability to cope with normal<br />
conversations in Irish on a six-point scale and the same question was used in all<br />
three surveys. The question asked if respon<strong>de</strong>nts knew 'No Irish', the 'Odd<br />
Word', a 'Few Simple Sentences', enough for 'Parts of Conversations', for 'Most<br />
Conversations' or finally, if they regar<strong>de</strong>d themselves as 'Native Speakers'.<br />
Table 1: Ability to speak Irish<br />
Ability level 1973 1983 1993<br />
— 119 —<br />
% % %<br />
1. No Irish 21 16 18<br />
2. The Odd Word 27 32 32<br />
3. A Few Simple Sentences 22 19 17<br />
4. Parts of Conversations 17 20 22<br />
5. Most Conversations 10 10 9<br />
6. Native speaker ability 3 3 2<br />
Total 100 100 100<br />
In each survey, about half of the sample said that they had little or no Irish,<br />
about 40% felt that they could manage a few simple sentences or parts of<br />
conversations, and just over 10% said that they could handle most or all<br />
conversational situations. It can be seen from the table that there has been little<br />
or no change in the twenty years since 1973.<br />
While the distribution of speaking abilities does not vary across time, it does<br />
vary with other social variables. The survey conducted by CILAR in 1973<br />
among the adult population conclu<strong>de</strong>d that 'the items most highly correlated<br />
with ability (to speak Irish) are items relating to education - particularly, the<br />
amount of Irish received while at school, and the level of education received by<br />
the respon<strong>de</strong>nt' (CILAR 1975: 142, 152).<br />
The <strong>da</strong>ta from the 1993 National Survey (Ó Riagáin / Ó Gliasáin 1994)<br />
confirms the findings of the earlier 1973 survey.
— 120 —<br />
Pádraig Ó Riagáin<br />
Table 2: Amount of Irish in Post-primary school by Current Ability to Speak Irish<br />
Current Ability<br />
to speak Irish<br />
No Irish Irish as<br />
Subject<br />
only<br />
Some<br />
Subjects<br />
Through<br />
Irish<br />
All<br />
Subjects<br />
through<br />
Irish<br />
% % % % %<br />
No Irish 56.7 7.2 2.1 3.2 34.3<br />
The odd word 20.0 27.1 27.7 0.0 46.0<br />
Few Simple Sentences 10.0 23.6 12.8 0.0 9.0<br />
Parts of Conversations 6.7 29.3 23.4 35.5 8.0<br />
Most Conversations 3.3 9.9 27.7 41.9 1.4<br />
Native Speaker 0.0 1.8 6.4 19.4 1.0<br />
Total 100 100 100 100 100<br />
N 30 543 47 31 289<br />
N as % of Sample 3.0 57.3 5.0 3.3 30.5<br />
Source: ITÉ National Language Survey 1993<br />
No Postprimary<br />
Schooling<br />
The second column in Table 2 may be discounted for present purposes. The<br />
very small proportion of respon<strong>de</strong>nts (3%) who studied no Irish in school are<br />
either very old Irish-born respon<strong>de</strong>nts, or immigrants. The main interest in the<br />
table lies in the contrast between those who received no post-primary<br />
education, those who studied Irish as a subject and, those who received partial<br />
or full immersion education through Irish.<br />
(a) Those who left school at the end of their primary education would appear to<br />
have retained little or no knowledge of Irish.<br />
(b) The overwhelming majority of those with post-primary education have<br />
studied Irish as a subject. The effect of this school programme of language<br />
teaching on adult speaking skills is mo<strong>de</strong>st. Just 60% of this group claim no<br />
more than the ability to speak a few simple sentences in Irish.<br />
(c) Finally, there are those who followed full or partial immersion programmes.<br />
These programmes appear to have been far more successful in imparting<br />
enduring speaking skills. If the percentages at the top two points on the<br />
scale are compared, the full immersion programme has been up to six times<br />
more efficient than the Irish-as-a -subject programme. It may also be
Language Policy Implementation: Constraints and Feasibility Barriers<br />
observed that while immersion-type programmes are more effective, they<br />
involved less than one tenth of these adult samples in their school years.<br />
Thus, the contribution of these programmes to the production of fluent<br />
bilinguals is limited.<br />
ÓRiagáin and Ó Gliasáin (1994) sought to relate the level of speaking ability<br />
more exactly to the aca<strong>de</strong>mic stan<strong>da</strong>rd in Irish reached by the respon<strong>de</strong>nt. For<br />
the majority of stu<strong>de</strong>nts in post-primary education in Ireland there are two<br />
public examinations. The firstis taken at about fifteen or sixteen years and is<br />
not discussed here. The second examination - The Leaving Certificate - is taken<br />
by stu<strong>de</strong>nts at about their seventeenth year. The stu<strong>de</strong>nt has (or had) a choice of<br />
following a Higher (formerly Honours) or Lower (formerly Pass) syllabus.<br />
Some statistics relating to this examination are discussed below. (Of course, it<br />
may be argued that these ratios, based as they are on a national adult sample,<br />
are as much measures of language retention as they are of programme<br />
effectiveness. While this is the case, cross-tabulations by age show that the<br />
relative effectiveness of the different programmes holds across all age-groups.)<br />
Although the programme is less effective, the majority of fluent bilinguals<br />
among current adult populations appear to have studied Irish only as a subject.<br />
In fact, nearly 60% of those with high levels of speaking ability in Irish<br />
followed this type of programme.<br />
Thus, it would be useful to disaggregate more finely the large group who<br />
study Irish as a subject only. This may be done by examining the achievements<br />
of respon<strong>de</strong>nts in the post-primary public examinations. In Table 3, the <strong>da</strong>ta<br />
relates only to the examination taken at the end of post-primary education - The<br />
Leaving Certificate.<br />
— 121 —
— 122 —<br />
Pádraig Ó Riagáin<br />
Table 3: Achievement in Irish in Leaving Certificate Examination by Current Ability to<br />
Speak Irish<br />
Achievement in Examination<br />
Current Ability to speak Irish Honours Pass Fail Exam<br />
Taken<br />
not<br />
% % % %<br />
No Irish 0.0 4.6 5.6 23.9<br />
The odd word 3.8 20.5 50.0 41.1<br />
Few Simple Sentences 3.8 27.4 33.3 15.0<br />
Parts of Conversations 38.5 34.2 11.1 15.2<br />
Most Conversations 36.5 11.9 0.0 3.3<br />
Native Speaker 16.3 0.5 0.0 0.7<br />
Total 100 100 100 100<br />
N 104 219 18 575<br />
N as % of Sample 11.0 23.1 1.9 60.5<br />
Source: ITÉ National Language Survey 1993<br />
Only 40% of the sample remained in full-time education long enough to take<br />
this examination (this ratio has, however, increased substantially in recent<br />
<strong>de</strong>ca<strong>de</strong>s: see below). It is important, therefore, to note that (a) 53% of the group<br />
achieving an Honours gra<strong>de</strong> in this examination now claim speaking ability at<br />
the top two levels, and (b) only 11% of the sample had achieved this aca<strong>de</strong>mic<br />
level.<br />
Participation in Post-primary Education<br />
Until the 1960s, a major constraint on the effectiveness of language policies<br />
concerned the small minorities of the school going population who remained in<br />
school until the age of seventeen or eighteen. In the 1920s, according entrants<br />
to secon<strong>da</strong>ry education seldom excee<strong>de</strong>d 10% of the age cohort and, as late as<br />
1961, only about 15% remained to Leaving Certificate level. These ratios only<br />
began to significantly change after 1967 when free post-primary education was<br />
introduced and again after 1972 when the minimum school leaving age was<br />
raised to 15 years. These changes – which were completely unrelated to<br />
language policy - led to a rapid increase in the rate of participation in the
Language Policy Implementation: Constraints and Feasibility Barriers<br />
post-primary education system. By 1991, over 93% of 16-year-olds and 75% of<br />
17-year-olds were in full-time education. Some 73% of those who enter secondlevel<br />
education complete the senior (i.e. Leaving Certificate) cycle. As a result,<br />
the numbers in post-primary Irish teaching programmes has expan<strong>de</strong>d very<br />
consi<strong>de</strong>rably over the period. The massive increase in participation rates has<br />
enabled over 50% of cohorts in the late 1970s (and more recently over 70%) to<br />
study Irish up to Leaving Certificate level.<br />
If the the different Irish teaching programme had remained as effective as<br />
shown by the surveys of adults in 1993 (Table 3) and achievement levels had<br />
remained steady there should have been an enormous improvement in the<br />
overall Irish language proficiency of successive cohorts of young people since<br />
the mid 1960s. However, a number of <strong>de</strong>velopments prevented this. First,<br />
policy changes in regard to Irish as a second level subject weakened the<br />
post-primary schools' capacity as a source of bilingual production. In 1973 the<br />
Minister for Education removed the requirement for stu<strong>de</strong>nts to pass Irish in all<br />
State examinations before they could be awar<strong>de</strong>d the certificate. For the first<br />
time since the early 1930s, pupils could be <strong>de</strong>emed to have passed State<br />
examinations without having passed a paper in Irish. The requirement that<br />
schools continue to teach Irish to all pupils (with the exception of those exempt<br />
for reasons of having been partially educated outsi<strong>de</strong> the state) in or<strong>de</strong>r to<br />
qualify for capitation grants, remains, but this is a far weaker requirement.<br />
Table 4: Leaving Certificate Examinations in Irish for selected years 1966-91<br />
(Percentages achieving honours, passing, failing or not taking the subject)<br />
Year Total<br />
Candi<strong>da</strong>tes<br />
Level of Achievement<br />
(000s) Honours Pass Fail Irish Exam<br />
not taken<br />
— 123 —<br />
Total<br />
% % % % %<br />
1960 8,676 39.9 56.7 3.1 0.3 100<br />
1970 18,975 25.0 68.4 5.6 2.0 100<br />
1980* 36,539 18.4 62.3 11.6 7.7 100<br />
1990 55,641 14.7 62.1 13.0 10.2 100<br />
Source: Department of Education Statistical Reports (Annual).
— 124 —<br />
Pádraig Ó Riagáin<br />
In the period 1960-1970, the main consequence of rising numbers was a<br />
substantial fall in the proportion achieving an Honours gra<strong>de</strong> and a rise of<br />
similar scale in the proportion achieving a Pass. The failure rates remained<br />
fairly stable. In the period 1970-80, the proportions taking the Higher paper in<br />
Irish continued to fall but more slowly. Most noticeably, however, after 1980, is<br />
the continuing trend for the combined proportions failing the examination or<br />
not taking the paper at all to increase. By 1990, this proportion accounted for<br />
nearly one quarter of all candi<strong>da</strong>tes.<br />
The pattern which has <strong>de</strong>veloped in the school system reveals the operation<br />
of two processes, the more significant being the increase in post-primary<br />
participation rates since 1966. This was able to compensate for the <strong>de</strong>cline in<br />
the proportions achieving honours gra<strong>de</strong>s in public examinations and for the<br />
combined increase in the proportions failing or not taking Irish. The education<br />
system, therefore, is producing larger numbers of graduates with high<br />
qualifications in Irish, but it is realising the potential of a smaller proportion of<br />
candi<strong>da</strong>tes than in former years. This appears particularly true of male stu<strong>de</strong>nts,<br />
whose representation among Honours Irish candi<strong>da</strong>tes has <strong>de</strong>clined in recent<br />
years while that of female stu<strong>de</strong>nts has increased.<br />
Education and Social Class<br />
In tan<strong>de</strong>m with the growth of second level education, the third-level sector<br />
has increased enormously since 1996. Numbers in third-level education have<br />
increased from 21,000 in 1965 to about 75,000 in 1991/2. Stu<strong>de</strong>nt intake in<br />
1991/2 was close to 26,000, representing almost 40% of the age-group. About<br />
half of the intake proceed to <strong>de</strong>gree-level programmes (DOE 1992: 183). Thus<br />
the continuing requirement to have a pass in Irish, at Leaving Certificate level,<br />
for entry to the constituent colleges of the National University of Ireland and<br />
the Teacher Training Colleges maintains some support for the language. In<br />
addition to the entrance requirement, note must be taken of the extremely<br />
competitive nature of the entry process to the third-level system. Applications<br />
greatly outnumber the available places. Places are allocated on the basis of the<br />
gra<strong>de</strong>s awar<strong>de</strong>d in the Leaving Certificate examinations, with more points<br />
being allocated for Higher level courses than Lower. As Irish must be inclu<strong>de</strong>d<br />
in the set of six subjects upon which the points score in calculated for entry to<br />
the national University and Teacher Colleges, it is obviously in the interests of<br />
those stu<strong>de</strong>nts seeking places to score highly on the Irish paper.<br />
The relationship between third-level education and achievement levels in<br />
Irish, which has worked to the advantage of Irish in the post-primary system<br />
has, however, certain socio-<strong>de</strong>mographic implications (APC 1986: 31, see also<br />
Ó Riagáin 1997).
Language Policy Implementation: Constraints and Feasibility Barriers<br />
Table 5: Father’s Social Class by Education<br />
Social Class* Level of Education Achieved<br />
Primary only Intermediate Leaving Third-level Total<br />
% % % % %<br />
I 11 18 32 39 100<br />
II 18 15 32 35 100<br />
III 30 20 37 13 100<br />
IV 44 25 24 8 100<br />
V 43 24 27 6 100<br />
VI 64 21 10 5 100<br />
Source: ITÉ National Survey 1993 (* for <strong>de</strong>tails of Social Class scale, see Ó Riagáin<br />
1997).<br />
Although only a minority of post-primary graduates proceed to third-level<br />
education, this minority is not randomly <strong>de</strong>termined. Access to education,<br />
particularly third-level e ducation, is in large part <strong>de</strong>termined by social class<br />
(Breen et al. 1990: 131), as can be seen from Table 5 .<br />
Whereas over one third of respon<strong>de</strong>nts in the top two classes procee<strong>de</strong>d to<br />
third-level education, this was true for only about one twentieth of those from<br />
the two lowest classes. The consequences of these inequalities for social policy<br />
are, of course, the subject of much political <strong>de</strong>bate but, as the foregoing<br />
analysis would suggest, they are also reflected in the class profile of those who<br />
study Irish at the most advanced level in the post-primary sector.<br />
Conclusions<br />
The educational system is a very complex one, comprising different levels<br />
(primary to third level) with different administrations and different sources of<br />
authority at each level. Furthermore, the functions of an educational system<br />
extend beyond a simple educational role. It is also an instrument of economic<br />
and social policy and obviously reflects many other besi<strong>de</strong>s purely educational<br />
consi<strong>de</strong>rations.<br />
In the past the relative priority attached to cultural and i<strong>de</strong>ological factors<br />
benefited the language by facilitating its inclusion on the curriculum as a<br />
cultural provision. But more recently State policy has moved away from its<br />
earlier i<strong>de</strong>ological orientation. Following the expansion of the post-primary<br />
— 125 —
— 126 —<br />
Pádraig Ó Riagáin<br />
curriculum in the late sixties, a <strong>de</strong>cision was taken to remove the compulsory<br />
requirement to pass Irish as a subject in all State examinations. These policy<br />
and curricular changes have occurred within the context of broa<strong>de</strong>r shifts in<br />
educational policy which also had less direct, but significant, consequences.<br />
The impact of the education system was conditioned by the linkages between<br />
the different elements of the system itself and the labour market. Until recent<br />
<strong>de</strong>ca<strong>de</strong>s, its influence on bilingual patterns was constrained by the low<br />
participation rates in post-primary education and the relatively weak and shortlived<br />
attempt to promote immersion education as the national norm (APC<br />
1986).<br />
It is clear, from the evi<strong>de</strong>nce just presented, that there has been a <strong>de</strong>cline in<br />
recent years in the levels of ability among post-primary pupils. The <strong>de</strong>cline in<br />
the percentage of pupils receiving an all-Irish education has been rapid. More<br />
significantly, perhaps, increasing percentages of candi<strong>da</strong>tes in State<br />
examinations either fail in Irish or do not present themselves for examination in<br />
the subject at all. Currently, for example, over 25% of Leaving Certificate<br />
candi<strong>da</strong>tes do not take or fail the Irish examinations. The corresponding<br />
proportion in 1970 was around 15 per cent. The position is even worse if the<br />
statistics for boys is consi<strong>de</strong>red separately.<br />
While it is true that there has been an increase in the proportion of all young<br />
people (the total numbers in successive age cohorts) receiving some<br />
certification in Irish at the post-primary stage, this has been due exclusively to<br />
the increasing rates of educational participation since the 1960s. What has been<br />
happening is that <strong>de</strong>clining performance in Irish examinations is being<br />
concealed by the impact of the greater numbers coming into second-level<br />
schools. However, now that the major expansion in post-primary education<br />
participation has run its course, the continued reliance on current schooling<br />
procedures as a means of generating competence in Irish places the language in<br />
a very vulnerable position.<br />
The trends cannot be explained simply by reference to the increases in the<br />
numbers of low-ability pupils entering the second level as a result of the<br />
introduction of free post-primary education. Declining performance in Irish<br />
examinations is not confined to the aca<strong>de</strong>mically weaker pupils. Rather, pupils<br />
in general now adopt a very calculating attitu<strong>de</strong> towards school subjects. The<br />
manner in which Irish is brought into this calculation has had serious<br />
implications for the language. The process of subject selection is dictated by a<br />
complex set of consi<strong>de</strong>rations which inclu<strong>de</strong> the removal of the Irish<br />
requirement in State examinations, the <strong>de</strong>clining saliency of the language for<br />
career purposes, the pressure to secure University entrance points and the<br />
expansion of higher education opportunities outsi<strong>de</strong> the University sector.
Language Policy Implementation: Constraints and Feasibility Barriers<br />
In a wi<strong>de</strong>r context, the educational system increasingly plays a central role in<br />
reproducing the social class structure. Access to valued occupations together<br />
with the corresponding prestige and privilege is <strong>de</strong>termined largely by<br />
educational attainment (Breen et al. 1990). The structure of, and access to,<br />
education itself is highly class differentiated. This factor has, in the past,<br />
limited the numbers who could achieve a high level of aca<strong>de</strong>mic attainment in<br />
Irish and introduced a class dimension into the reproduction of the language<br />
(APC 1986). A highly structured relationship still exists between pupils' class<br />
background, the duration of their education and, consequently, their <strong>de</strong>gree of<br />
exposure to Irish. As a result, low abilities in Irish, possibly coupled with<br />
negative experiences of the language, are disproportionately concentrated in<br />
certain social classes.<br />
As stated in the beginning, ‘feasibility conditions keep changing over time:<br />
old constraints are overcome, while new ones emerge. The solution un<strong>de</strong>rgoes<br />
continuous transformations, shrinking in one direction, expanding in<br />
another.’(Majone / Wil<strong>da</strong>vsky 1979).<br />
References<br />
Advisory Planning Committee (1986): Irish and the Education System: An<br />
Analysis of Examination Results. Dublin: Bord na Gaeilge.<br />
Breen R. / Hannan D.F. / Rottman D.B. / C.T. Whelan (1990): Un<strong>de</strong>rstanding<br />
Contemporary Ireland: State, Class and Development in the Republic of<br />
Ireland. Dublin: Gill & Macmillan.<br />
Education in a Changing World (Green Paper) (1992). Dublin: Government<br />
Publications Office.<br />
Committee on Irish Language Attitu<strong>de</strong>s Research (CILAR) (1975) Report.<br />
Dublin: The Stationery Office.<br />
HAM, C. / Hill, M. (1993): The Policy Process in the Mo<strong>de</strong>rn Capitalist State.<br />
Hemel Hempstead: Harvester Wheatsheaf.<br />
O Riagain, Padraig (1997): Language Policy and Social Reproduction in<br />
Ireland 1893-1993. Oxford: Clarendon Press.<br />
Ó Riagáin P. / Ó Gliasáin, M. (1984): The Irish Language in the Republic of<br />
Ireland 1983: Preliminary Report of a National Survey. Dublin: Institiúid<br />
Teangeolaíochta Eireann.<br />
Ó Riagáin, P. / Ó Gliasáin, M. (1994): National Survey on Languages 1993:<br />
Preliminary Report. Research Report 18. Dublin: Institiuid Teangeolaiochta<br />
Éireann.<br />
Rubin, J. (1971): "Evaluation and language planning" in Rubin, J. / Jernudd, B.<br />
(eds)(1971): Can Language Be Planned? University Press of Honolulu. 217-<br />
52.<br />
— 127 —
— 128 —<br />
Pádraig Ó Riagáin<br />
Rubin, J. (1983): "Evaluating status planning: what has the past <strong>de</strong>ca<strong>de</strong><br />
accomplished?", in Cobarrubias, J. / Fishman, J.A. (eds): Progress in<br />
Language Planning. The Hague: Mouton.<br />
Pressman, J.L. / Wil<strong>da</strong>vsky, A. (1983): Implementation: The Oakland Project.<br />
Berkeley: University of California Press. 3 rd Ed.
A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />
Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />
Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística <strong>da</strong> RAG. USC.<br />
A natureza e os límites <strong>de</strong>sta exposición obríganme a tratar só algúns dos trazos<br />
máis salientables e característicos <strong>da</strong> situación sociolingüística do galego <strong>de</strong><br />
cara ó milenio que acabamos <strong>de</strong> estrear. Son consciente <strong>da</strong> parciali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>sta<br />
reducción e do risco que implica, cando nos faltan tantos referentes fiables sobre<br />
o futuro <strong>da</strong> humani<strong>da</strong><strong>de</strong> e cando nos movemos en medio <strong>de</strong> tanto paradoxo<br />
social sen albiscar outra solución que non sexa a incerteza. O papel <strong>da</strong>s linguas<br />
rexionais nun mundo que parece irremediablemente abocado á globalización é<br />
o gran<strong>de</strong> enigma que ningunha mente cauta se atreve por agora a <strong>de</strong>scifrar.<br />
1. O respaldo lexislativo e os ámbitos prioritarios <strong>da</strong> normalización. A<br />
mellora nos usos formais e na imaxe pública do galego<br />
Éindiscutible que, a partir <strong>da</strong> promulgación <strong>da</strong> Constitución Española <strong>de</strong><br />
1978 e dos respectivos Estatutos <strong>de</strong> Autonomía <strong>da</strong>s Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s históricas, as<br />
chama<strong>da</strong>s linguas rexionais <strong>de</strong> España recibiron un importante respaldo legal<br />
que repercutiu nunha mellora do seu status social.<br />
Apartir <strong>de</strong>ste novo or<strong>de</strong>namento institucional a masa social empeza concienciarse<br />
<strong>de</strong> que tamén o galego po<strong>de</strong> ser unha lingua apta para lexislar, ensinar<br />
ou emiti-lo telexornal. Na historia sociolingüística do galego hai un antes e<br />
un <strong>de</strong>spois <strong>de</strong>ste feito. Velaí, polo tanto, a importancia <strong>de</strong> contar non só cunha<br />
base legal, senón a transcen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que esta sexa un instrumento eficaz para a<br />
promoción <strong>da</strong> lingua. Nun idioma que, como logo se verá, ten que basear boa<br />
parte <strong>da</strong> súa continui<strong>da</strong><strong>de</strong> en factores <strong>de</strong> natureza social coma a conciencia e a<br />
vonta<strong>de</strong> dos seus falantes para mantelo, usalo e transmitilo, o respaldo legal é<br />
un piar central do seu porvir e unha certa garantía <strong>da</strong> súa continui<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Non obstante, este or<strong>de</strong>namento legal indica certas eivas se se consi<strong>de</strong>ra que<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> a perspectiva histórica e social, as linguas obxecto <strong>de</strong> regulamento amosan<br />
situacións sociolingüísticas ben diferentes. O castelán posuía un status superior,<br />
froito dunha consi<strong>de</strong>ración que arranca xa <strong>de</strong> séculos; pola contra, o galego<br />
era lingua sen normalizar e con menor prestixio social, polo que non<br />
abon<strong>da</strong> con que ó idioma máis débil se lle recoñeza a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> dunha maior<br />
protección, (Estatuto <strong>de</strong> Autonomía, 5. 3) senón que cómpre un tratamento legal<br />
equitativo <strong>de</strong> <strong>de</strong>reitos e <strong>de</strong>beres por igual, do contrario, as forzas que actúan<br />
sobre a dinámica social e por extensión nos idiomas como construccións sociais,<br />
acabarán reforzando as funcións prestixia<strong>da</strong>s <strong>da</strong> lingua máis forte en <strong>de</strong>trimento<br />
<strong>da</strong> máis feble.<br />
— 129 —
— 130 —<br />
Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />
1.1. Unha cala na Administración, un dos tres piares <strong>da</strong> normalización<br />
Parto do suposto <strong>de</strong> que o coñecemento e o uso do galego polo persoal <strong>da</strong><br />
Administración son dous bos referentes <strong>da</strong> situación do idioma neste ámbito e<br />
<strong>de</strong> que o primeiro constitúe para o ci<strong>da</strong>dán un sinal <strong>da</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> galega.<br />
Este persoal, do que se excluíu o docente e o <strong>da</strong> seguri<strong>da</strong><strong>de</strong>, posúe unha notoria<br />
capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> nas <strong>de</strong>strezas orais, especialmente na <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>-lo galego<br />
(media = 3,53 sobre 4) mantendo así a característica xeral do conxunto <strong>da</strong> poboación<br />
galega. Así mesmo, cómpre <strong>de</strong>staca-lo aumento <strong>da</strong> <strong>de</strong>streza 'falar' a<br />
medi<strong>da</strong> que se <strong>de</strong>scen<strong>de</strong> na escala, ten<strong>de</strong>ncia parella ó maior emprego do galego<br />
nas categorías baixas.<br />
Respecto <strong>da</strong>s escritas, cómpre indicar que melloran nas escalas superiores,<br />
como era <strong>de</strong> esperar, <strong>da</strong>do o maior contacto coa escrita que require a súa función.<br />
Tamén convén recor<strong>da</strong>r que, coma no total <strong>da</strong> xuventu<strong>de</strong> galega, estas<br />
habelencias son mellores canto menor é a i<strong>da</strong><strong>de</strong> dos entrevistados: media = 2,91<br />
sobre 4 para escribir no persoal menor <strong>de</strong> 26 anos; 2,01 nos maiores <strong>de</strong> 55 anos.<br />
Táboa 1. Competencia lingüística do persoal <strong>da</strong> Administración en <strong>Galicia</strong> en medias<br />
(1= na<strong>da</strong>, 4=moito). MSG-92.<br />
COMPETENCIA EN GALEGO<br />
(en medias; mínimo 1, máximo 4)<br />
CATEGORÍA Entend. Falar Ler Escribir N<br />
Altos cargos 4,00 3,75 4,00 3,75 4<br />
Persoal técnico titulación superior 3,58 2,97 3,05 2,31 139<br />
Persoal técnico titulación media 3,54 3,12 2,96 2,41 193<br />
Persoal administrativo 3,56 3,23 2,86 2,37 383<br />
Persoal subalterno 3,48 3,32 2,60 2,15 363<br />
Pers non especializado 3,53 3,30 2,21 1,73 70<br />
MEDIA XERAL 3,53 3,21 2,78 2,27 1152<br />
Non obstante, on<strong>de</strong> o perfil lingüístico do persoal <strong>da</strong> Administración se<br />
aparta máis do común en <strong>Galicia</strong> é no uso laboral. A clara instalación <strong>de</strong>ste persoal<br />
no bilingüismo (65,8%), 15 puntos por riba do <strong>da</strong> poboación xeral<br />
(50,7%), en boa parte <strong>de</strong>bi<strong>da</strong> ó contacto cun público heteroxéneo, e as fortes<br />
distancias (22,7 puntos) no emprego monolingüe en galego, indican un distanciamento<br />
consi<strong>de</strong>rable respecto á lingua do administrado, non sempre beneficioso<br />
se consi<strong>de</strong>ramos que a Administración é un dos piares nos que se asenta o<br />
proceso normalizador e un referente, como que<strong>da</strong> dito, para o ci<strong>da</strong>dán.
A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />
Gráfico 1. Lingua habitual en <strong>Galicia</strong> e lingua do persoal<br />
<strong>da</strong> Administración en <strong>Galicia</strong> o no seu traballo. MSG-92<br />
L. habit en <strong>Galicia</strong> e l. do persoal <strong>da</strong> Admón. no traballo<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Só castelán Máis castelán Máis galego Só galego<br />
Total <strong>Galicia</strong> 10,8 20,8 29,9 38,7<br />
Persoal <strong>da</strong> Admón. 18,2 35,9 29,9 16<br />
Total <strong>Galicia</strong> Persoal <strong>da</strong> Admón.<br />
En segundo lugar, importa subliñar que a distribución no traballo (moi semellante<br />
á do uso habitual) varía coa categoría do interlocutor. Cos superiores<br />
xerárquicos aumenta o monolingüísmo en castelán ata o 38,4% (+22,5 puntos)<br />
en prexuízo dos usos bilingües que <strong>de</strong>caen en 24,1 puntos. Cos compañeiros <strong>de</strong><br />
traballo medran os usos monolingües tanto do galego (9,2 puntos) coma o do<br />
castelán (9 puntos).<br />
No relativo á implantación do galego nestes ámbitos <strong>de</strong>staca, como que<strong>da</strong><br />
dito, a mellora <strong>da</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong> escrita, pero parece <strong>de</strong>ficitaria no emprego <strong>da</strong> oral.<br />
As consecuencias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>saxuste son importantes: por unha ban<strong>da</strong>, a varie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
escrita, ó ter unha consi<strong>de</strong>ración superior contribúe á dignificación do<br />
idioma e a fixación dun están<strong>da</strong>r; pero por outra, cando eclipsa ó uso oral acaba<br />
reforzando a esfera <strong>da</strong> formali<strong>da</strong><strong>de</strong> co risco <strong>de</strong> transmitir unha imaxe <strong>de</strong> rituali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
no uso lingüístico, percepción pouco favorable para o <strong>de</strong>senvolvemento<br />
natural <strong>de</strong> calquera lingua. Así pois, un dos labores que se <strong>de</strong>bería afrontar é o<br />
<strong>de</strong> promove-los usos orais, procurando que o emprego do galego amose unha<br />
face <strong>de</strong> maior naturali<strong>da</strong><strong>de</strong> e espontanei<strong>da</strong><strong>de</strong>. Parecería menos artificioso e no<br />
administrado que<strong>da</strong>ría a sensación <strong>de</strong> se-lo vehículo <strong>de</strong> comunicación habitual<br />
na súa Administración. Potenciar e xeneralizar todos estes factores no ámbito<br />
<strong>da</strong>s administracións Autonómica e Local contribuiría a que o ci<strong>da</strong>dán asociase<br />
o emprego <strong>da</strong> lingua a sectores que simbolizan a i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> galega e nos que en<br />
boa medi<strong>da</strong> se <strong>de</strong>be sentir representado.<br />
1.2. Algo sobre o sistema educativo, outro dos centros <strong>da</strong> normalización<br />
Hai máis <strong>de</strong> vinte anos que a Administración autonómica galega (AAG) lle<br />
confiou á escola a tarefa <strong>de</strong> forma-lo alumnado no idioma propio do país, con-<br />
— 131 —
— 132 —<br />
Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />
verténdoa así nun dos tres actores principais do proceso <strong>de</strong> normalización lingüística<br />
en <strong>Galicia</strong>. O obxectivo principal, segundo as previsións <strong>da</strong> lei para o<br />
final dos ciclos obrigatorios do ensino, é proporcionar ó estudiantado un coñecemento<br />
do galego equivalente ó que <strong>de</strong>bía alcanzar en castelán. Para iso, a<br />
AAG realizou fortes investimentos en formar previamente o profesorado co fin<br />
<strong>de</strong> que contase coa competencia axeita<strong>da</strong> non só para po<strong>de</strong>r imparti-la súa docencia<br />
en galego, senón para dispor <strong>de</strong> docentes especialistas no ensino <strong>da</strong>s<br />
materias <strong>de</strong> lingua e literatura galegas. O elevado número <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> capacitación<br />
do profesorado, dá pé para pensar que, polo menos, se dispón dun dos<br />
requisitos básicos para po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>senvolve-lo proxecto.<br />
Por outra ban<strong>da</strong>, cómpre subliñar que a iniciativa, emana<strong>da</strong> <strong>da</strong> lexislación<br />
correspon<strong>de</strong>nte, <strong>de</strong> prestar gran<strong>de</strong> atención ó ámbito escolar é lau<strong>da</strong>ble porque<br />
se supón que, á parte <strong>de</strong> cumpri-lo necesario obxectivo <strong>de</strong> instruír para po<strong>de</strong>r<br />
usar posteriormente a lingua, se está cooperando co proceso <strong>de</strong> normalización<br />
do galego e, por tratarse dunha aprendizaxe tan temperá, contribuiría a<strong>de</strong>mais a<br />
mellora-lo futuro status do idioma. Os fun<strong>da</strong>mentos son axeitados e a escola é a<br />
institución propia para <strong>de</strong>senvolvelos. Cuestión á parte son os seus po<strong>de</strong>res<br />
nunha socie<strong>da</strong><strong>de</strong> tan mediática.<br />
Sen embargo, on<strong>de</strong> quizais non se atinou tanto foi na aplicación dos principios<br />
se se pensa que a peculiar situación sociolingüística do galego (lingua sen<br />
normalizar, pouco usa<strong>da</strong> no ámbito docente, e en consecuencia con menor<br />
prestixio) requiría un tratamento distinto do que se previra para outros idiomas,<br />
aín<strong>da</strong> que neles se amosase efectivo, e un tipo <strong>de</strong> docente capaz <strong>de</strong> compren<strong>de</strong>r<br />
que o labor que se lle encomen<strong>da</strong>ba necesitaba non só unha axeita<strong>da</strong> formación<br />
instrumental no galego, senón unha sensibili<strong>da</strong><strong>de</strong> cara á situación <strong>da</strong> lingua e o<br />
que esta representa para i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> galega. De feito se se observa o corpus<br />
lexislativo referido ó galego no ensino pó<strong>de</strong>nse apreciar cambios lexislativos<br />
importantes que supoñen unha evolución progresiva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />
disciplina <strong>de</strong> estudio ata unha certo status, compartido co castelán, <strong>de</strong> lingua<br />
instrumental <strong>da</strong> docencia. É obvio que <strong>de</strong> continuar este proceso a prol do ensino<br />
en galego, a mellora é consi<strong>de</strong>rable, non só canto ó coñecemento <strong>de</strong>ste<br />
idioma, senón a súa estimación docente e social.<br />
Os <strong>da</strong>tos recollidos no gráfico 2, aín<strong>da</strong> que se refiren á superación <strong>de</strong> materias<br />
lingüísticas específicas, indican unha competencia en galego aceptable<br />
(agás en FP, consonte a ten<strong>de</strong>ncia común neste nivel) e sobre todo progresiva,<br />
semellante á logra<strong>da</strong> en castelán, concor<strong>de</strong> cos obxectivos xerais marcados pola<br />
lexislación.
A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />
Gráfico 2. Porcentaxe <strong>de</strong> alumnado que superou as materias <strong>de</strong> Lingua/Literatura<br />
castelás ou galegas no curso 94-95. Fonte: CEG, 1997.<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
100<br />
Ren<strong>de</strong>mento escolar. Aptos en castelán e galego. 94-95.<br />
Castelán Galego Med. cast. Med. gal.<br />
8ºEXB FP1 FP2 1ºBUP 3ºBUP COU 4ºPRM 2ºESO 4ºESO 1ºBCH<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
Gráfico 3. Usos lingüísticos do profesorado na clase. Fonte: CEG, 1997.<br />
Lingua usa<strong>da</strong> (moito+bast.) na clase polo profesorado.<br />
Castelán Galego Med. cast. Med. gal.<br />
PRM-EXB FP BUP-COU ESO BACHRL GLOBAL<br />
— 133 —
— 134 —<br />
Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />
Sen embargo, se se comparan estes resultados cos referidos ó uso nestes niveis,<br />
cabe pensar que os <strong>da</strong>tos <strong>da</strong> competencia débense en boa medi<strong>da</strong> a unha<br />
aprendizaxe formal do galego, resultado dun estudio disciplinar, e non instrumental,<br />
porque o grao <strong>de</strong> emprego <strong>de</strong>ste idioma na aula, tanto polo profesorado<br />
coma polo alumnado, é bastante inferior ó uso do castelán<br />
Deste cotexo dos resultados <strong>da</strong> competencia lingüística e do uso <strong>de</strong>dúcese así<br />
mesmo que o influxo <strong>da</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> formativa nesta lingua sobre a súa práctica<br />
lingüística parece feble (Bouza<strong>da</strong> / Lorenzo 1997: 139), co que se está <strong>de</strong>saproveitando<br />
un dos principais recursos na aprendizaxe dos idiomas: o <strong>de</strong> que o uso<br />
dunha lingua contribúe a mellora-la súa competencia.<br />
Esta comparanza confirma a hipótese, <strong>de</strong>fendi<strong>da</strong> a miúdo polos críticos co<br />
ensino do galego, <strong>da</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> dunha docencia en galego e non só do galego.<br />
Os <strong>da</strong>tos do MSG indican que a escola contribuíu á mellora <strong>da</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong> están<strong>da</strong>r<br />
(ou para sermos máis precisos, <strong>da</strong> normativa) sobre todo na súa manifestación<br />
escrita. Os resultados son ben elocuentes. A capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para escribir<br />
en galego medrou 1,28 puntos (nunha escala <strong>de</strong> 1 a 4) nas xeracións novas (media<br />
= 2,82) respecto <strong>da</strong> dos seus avós (media = 1,54); en cambio, apréciase<br />
unha ten<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>nte entre os novos na competencia para fala-lo galego.<br />
En síntese, a AAG investiu copiosos recursos na formación en galego, tanto<br />
do profesorado, coma <strong>da</strong>s sucesivas promocións que concorren ás aulas. O<br />
proceso, moi orientado cara a unha instrucción formal, sobre todo no están<strong>da</strong>r,<br />
produciu importantes melloras nas <strong>de</strong>strezas relaciona<strong>da</strong>s coa escrita. En<br />
cambio, a menor atención á orali<strong>da</strong><strong>de</strong> e a eiva <strong>de</strong> que o galego non fose a lingua<br />
instrumental do ensino, <strong>de</strong>u lugar a unha menor capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> no emprego <strong>da</strong>s<br />
varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s propias <strong>da</strong> interacción cotiá e en consecuencia do uso, co que o<br />
coñecemento adquirido non parece te-lo correlato esperado na práctica natural<br />
do idioma (Fernán<strong>de</strong>z 1993: 51), motor <strong>da</strong> súa vitali<strong>da</strong><strong>de</strong> e cerne do seu porvir.<br />
1.3. Unhas notas sobre o idioma nos medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> titulari<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
pública.<br />
Non é este o lugar para analiza-la po<strong>de</strong>rosa maquinaria <strong>de</strong> construcción e<br />
manipulación <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> que son hoxe en día os medios <strong>de</strong> comunicación.<br />
Bastaría só con recor<strong>da</strong>-la vixencia do coñecido aforismo 'o que non está nos<br />
medios non existe' por non aludir á súa capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para recrear mundos. Tal<br />
potencial para articula-lo real e o virtual e para chegar a tantas audiencias crea<br />
na mente do ci<strong>da</strong>dán unha i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> po<strong>de</strong>río sen prece<strong>de</strong>ntes na historia do universo.<br />
Por iso, calquera ingrediente <strong>de</strong>ste monstro convértese nun símbolo <strong>de</strong><br />
po<strong>de</strong>r e en maior medi<strong>da</strong> se, coma a lingua, é un dos imprescindibles. Para o<br />
falante común, a presencia dun idioma nestes santuarios <strong>da</strong> peregrinación cotiá,<br />
constitúe un dos elementos simbólicos máis tanxibles do prestixio <strong>de</strong> tal lingua.
A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />
Velaí a loita <strong>de</strong> calquera idioma en proceso <strong>de</strong> normalización por unha cota <strong>de</strong><br />
participación nesta galaxia.<br />
En 1984 apróbase a constitución <strong>da</strong> Compañía <strong>de</strong> RTV <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> <strong>da</strong> que naceron<br />
a Radio galega e a Televisión <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> co obxecto, entre outros, <strong>de</strong><br />
promover e difundi-la cultura e a lingua galega e <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>-la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> nacionali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
galega, segundo se recolle nos Principios Xerais <strong>da</strong> Programación<br />
(1988: 33). Consonte estes principios, e segundo os resultados <strong>de</strong> emisión, case<br />
a totali<strong>da</strong><strong>de</strong> (99%) dos seus contidos <strong>de</strong> expresión están en galego; en cambio<br />
noutros <strong>de</strong> forte impacto audiovisual, como é o publicitario, a presencia é inferior.<br />
Na TVG a cota <strong>de</strong> emisión <strong>de</strong> publici<strong>da</strong><strong>de</strong> en galego en 1996 supoñía só un<br />
44% do total, porcentaxe na que parece manterse actualmente.<br />
A síntese que require este traballo obrígame a referirme só a dous aspectos<br />
<strong>da</strong> TV transcen<strong>de</strong>ntais para as linguas. Este medio convértese para moitos falantes<br />
nun mo<strong>de</strong>lo i<strong>de</strong>alizado <strong>de</strong> lingua, polo que, para o porvir dun idioma sen<br />
normaliza-la varie<strong>da</strong><strong>de</strong> que transmite a TV adquire un valor singular, tanto polo<br />
que implica <strong>de</strong> normativización coma polo grao <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación ou distanciamento<br />
que poi<strong>da</strong> provocar nos seus auditorios. Con todo, o prestixio que se lle<br />
atribúe está en moitos casos por riba <strong>de</strong>stes factores co que se po<strong>de</strong> asegurar<br />
que no relativo ó corpus, a TV sempre será un referente cardinal do uso prestixiado.<br />
No caso galego foron notorias as voces puristas que reclamaron unha<br />
maior atención á ortofonía <strong>da</strong> lingua na procura <strong>de</strong> que se ofrecese ó auditorio<br />
un mo<strong>de</strong>lo máis auténtico e acor<strong>de</strong> co galego tradicional, quizais na espera <strong>de</strong><br />
que así se reforzasen os vínculos entre a gran mo<strong>de</strong>rni<strong>da</strong><strong>de</strong> que aín<strong>da</strong> supón<br />
para moitos galegofalantes o medio audiovisual e a tradición que eles encarnan.<br />
A TVG amosa ser un excelente recurso para a difusión do idioma, cumprindo<br />
así un dos obxectivos para os que foi crea<strong>da</strong>. A súa contribución a esten<strong>de</strong>r e<br />
dignifica-la lingua galega en tódolos sectores sociais é indiscutible, na que<br />
cómpre <strong>de</strong>staca-la atención presta<strong>da</strong> ó mundo infantil polo que este representa<br />
para o porvir do idioma. Bastaría recor<strong>da</strong>-lo éxito <strong>de</strong> programas coma o Xabarín<br />
ou algúns outros <strong>de</strong> <strong>de</strong>buxos animados e, aín<strong>da</strong> que non saibamos con to<strong>da</strong> a<br />
certeza o pouso que puido que<strong>da</strong>r <strong>de</strong>stes éxitos <strong>de</strong> audiencia entre a xente<br />
miú<strong>da</strong>, a súa contribución ó coñecemento <strong>da</strong> lingua e o seu achegamento ós fogares<br />
é altamente plausible.<br />
Con todo, o feito máis <strong>de</strong>stacado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a perspectiva sociolingüística é a entra<strong>da</strong><br />
na ci<strong>da</strong><strong>de</strong>, tanto polo que implica <strong>de</strong> anovado na historia do galego, como<br />
por ser unha <strong>da</strong>s poucas vías <strong>de</strong> acceso a moitos fogares urbanos, dominio tradicional<br />
do castelán. Non obstante, convén non magnifica-lo feito porque en<br />
<strong>Galicia</strong> o espectador non acostuma elixir unha programación por motivos lingüísticos,<br />
senón pola bon<strong>da</strong><strong>de</strong> do producto e porque a penetración <strong>da</strong> canle<br />
autonómica é aín<strong>da</strong> relativa. Aín<strong>da</strong> así, non se <strong>de</strong>be esquecer que diante <strong>da</strong>l-<br />
— 135 —
— 136 —<br />
Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />
gunhas emisións <strong>de</strong> cali<strong>da</strong><strong>de</strong> coma a proxección <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s filmes, os espectáculos<br />
<strong>de</strong>portivos ou mesmo algunhas series, a oferta foi abondo tentadora para<br />
aumenta-la audiencia <strong>de</strong>ste medio.<br />
Polo <strong>de</strong>mais, algúns programas <strong>de</strong> producción galega promovidos can<strong>da</strong> a<br />
iniciativa priva<strong>da</strong> están proporcionando éxitos <strong>de</strong> audiencia ata hai pouco <strong>de</strong>scoñecidos<br />
na canle autonómica. Series coma Mareas vivas, Pratos combinados<br />
ou a recente Terra <strong>de</strong> Miran<strong>da</strong>, que na súa primeira emisión acadou, nun tramo<br />
<strong>de</strong> forte competencia, unha cota <strong>de</strong> audiencia do 29%, equivalente a unha media<br />
<strong>de</strong> 266.000 espectadores, son un horizonte para o galego. Non obstante, non se<br />
po<strong>de</strong> esquecer que a cali<strong>da</strong><strong>de</strong> dos programas é o mellor pe<strong>de</strong>stal do idioma.<br />
Neste capítulo é obriga<strong>da</strong> unha breve alusión ós medios impresos, non pola<br />
súa <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia orgánica <strong>da</strong> Administración, senón pola axu<strong>da</strong> que <strong>de</strong>sta recibiu<br />
para promove-lo galego. A presencia <strong>da</strong> lingua galega na prensa escrita é<br />
aín<strong>da</strong> feble, está pouco articula<strong>da</strong> e moi supedita<strong>da</strong> ás axu<strong>da</strong>s públicas. O feito<br />
<strong>de</strong> que se publique en galego só un xornal, O correo galego; un semanario, A<br />
Nosa Terra, e algunha outra revista mensual, coma Tempos novos, e <strong>de</strong> que algunhas<br />
publicacións <strong>de</strong>ixasen <strong>de</strong> ve-la luz é indicio <strong>da</strong> escasa rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sta clase <strong>de</strong> edición, polo que se se busca promove-lo idioma por este medio<br />
cómpre recorrer a novos sistemas, máis atractivos e eficaces. A edición simultánea<br />
dun mesmo xornal en galego e castelán, basea<strong>da</strong> nun sistema <strong>de</strong> traducción<br />
automática que permita aumentar ou diminuí-la edición nunha <strong>da</strong>s linguas<br />
segundo as previsións <strong>de</strong> mercado, po<strong>de</strong>ría ser un punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> máis efectivo<br />
e probablemente menos custoso.<br />
2. Unha lingua con tódolos requisitos internos, sedimenta<strong>da</strong> na orali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
Canto ó status lingüístico interno, o galego actual non só é resultado dun<br />
longo proceso <strong>de</strong> formación e sedimentación semellante ó <strong>de</strong> calquera outro<br />
idioma histórico, senón que hoxe en día posúe tódolos ingredientes necesarios<br />
para consi<strong>de</strong>ralo lingua mo<strong>de</strong>rna e funcional. Sempre se sostivo que o grao <strong>de</strong><br />
madurez dun idioma, e mesmo se usou como criterio para diferencialo dun<br />
dialecto, se manifestaba na posesión <strong>de</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Para o galego, lingua<br />
tradicionalmente con escasa diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> diastrática e diafásica, e, en cambio,<br />
moi abun<strong>da</strong>nte variación diatópica (Regueira 1999), contar cunha gama <strong>de</strong><br />
varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s sociais é un claro síntoma <strong>de</strong> ter aca<strong>da</strong><strong>da</strong> unha presencia en tódolos<br />
estratos e un sinal evi<strong>de</strong>nte do grao <strong>de</strong> madurez conseguido nos últimos tempos.<br />
Por sorte ca<strong>da</strong> idioma, coma ca<strong>da</strong> pobo, ten o seu discorrer particular no<br />
tempo, <strong>de</strong> xeito que os procesos sociais van <strong>de</strong>ixando pega<strong>da</strong>s que son<br />
testemuños do seu pasado e que serven para singularizala no (<strong>de</strong>s)concerto<br />
lingüístico mundial. O galego era ata hai pouco lingua sen normativizar polo<br />
que cumpría procurar un están<strong>da</strong>r que o aglutinase e nivelase entre tanta
A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />
riqueza formal, o homoxeneizase e lle proporcionase os trazos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
para que os usuarios o recoñecesen coma algo propio. Se se me permite a<br />
metáfora enolóxica, o galego era un fino caldo <strong>de</strong> crianza sen <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong><br />
orixe.<br />
No relativo á estan<strong>da</strong>rización, a lingua galega conta coa codificación<br />
axeita<strong>da</strong>, como se <strong>de</strong>duce <strong>da</strong> existencia <strong>de</strong> numerosos diccionarios (varios <strong>de</strong>les<br />
académicos), léxicos especializados e gramáticas (actualmente na RAG<br />
trabállase na re<strong>da</strong>cción dunha gramática académica) e posúe unha institución<br />
que guía o <strong>de</strong>senvolvemento interno do idioma, á parte doutras coma o ILG que<br />
contribúen ó labor académico.<br />
Canto á pureza lingüística, necesaria para preserva-los sinais <strong>de</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
dunha lingua, o galego ten un léxico <strong>de</strong> seu e o índice <strong>de</strong> préstamos non parece<br />
distanciarse dos que toman outras linguas <strong>da</strong> súa familia ou <strong>da</strong> súa área<br />
xeográfica, se ben, como é común hoxe nas linguas mo<strong>de</strong>rnas por motivos <strong>de</strong><br />
sobra coñecidos, sofre unha crecente presión <strong>da</strong>s gran<strong>de</strong>s linguas. Neste<br />
sentido, os idiomas que amosan similitu<strong>de</strong>s formais e proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> estructural<br />
con outras linguas en contacto e que basean boa parte <strong>da</strong> súa i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> en<br />
trazos <strong>de</strong> natureza externa (histórica, sociolóxica ou política, isto é <strong>de</strong><br />
elaboración), <strong>de</strong>ben coi<strong>da</strong>r especialmente a conservación dos seus caracteres<br />
diferenciais porque o risco <strong>de</strong> 'pidginización' é sempre alto. Este factor adquire<br />
especial relevancia en <strong>Galicia</strong> on<strong>de</strong> o contacto dos dous idiomas <strong>da</strong> mesma<br />
familia é frecuente non só por compartiren territorio, senón pola crecente e<br />
eleva<strong>da</strong> taxa <strong>de</strong> bilingüismo social, resultado dunha morea <strong>de</strong> factores (Silva-<br />
Valdivia 2000: 63) que favorecen os intercambios bilingües e con eles os<br />
correspon<strong>de</strong>ntes efectos <strong>de</strong> interferencia. Parece remota a formación dun<br />
contino lectal con elementos <strong>de</strong> ámbolos dous idiomas que chegue a afectar á<br />
esencia do galego, porque o grao <strong>de</strong> conciencia lingüística diferencial nos<br />
falantes é elevado, pero <strong>de</strong> ocorrer, a lingua prexudica<strong>da</strong> sería a galega que<br />
que<strong>da</strong>ría fortemente priva<strong>da</strong> <strong>da</strong> súa i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>. Neste sentido, o están<strong>da</strong>r <strong>de</strong>be<br />
<strong>de</strong>sempeñar un papel principal cumprindo tó<strong>da</strong>las funcións diferenciadoras,<br />
pero tamén aglutinando <strong>de</strong> xeito que reforce a i<strong>de</strong>ntificación nos seus falantes.<br />
3. A competencia no idioma: <strong>da</strong> naturali<strong>da</strong><strong>de</strong> do oral á formali<strong>da</strong><strong>de</strong> do están<strong>da</strong>r<br />
O primeiro requisito para falar unha lingua é saber usala no maior número <strong>de</strong><br />
circunstancias e situacións. Esta habelencia estaba moi <strong>de</strong>senvolvi<strong>da</strong> no falante<br />
do galego tradicional porque o apren<strong>de</strong>ra coa vi<strong>da</strong>, ou sexa, coma a vi<strong>da</strong><br />
mesma, resultado <strong>da</strong> práctica diaria, a mellor e máis completa escola <strong>da</strong> linguaxe,<br />
latente, informal pero efectiva, e reforza<strong>da</strong> polo pracer <strong>da</strong> conversa veciñal.<br />
Quen foi socializado en galego hai máis <strong>de</strong> medio século, sobre todo no<br />
— 137 —
— 138 —<br />
Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />
campo, tiña o sau<strong>da</strong>ble hábito <strong>de</strong> falar coa xente porque, como é habitual nas<br />
socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s rurais, compartía vivencias, labores e inque<strong>da</strong>nzas mediante o<br />
idioma. A mo<strong>de</strong>rni<strong>da</strong><strong>de</strong> (tan mecánica e automática ela) diversificou e ampliou<br />
o capital lingüístico coa penetración dos novos universos do audiovisual, pero<br />
tamén restrinxiu os intercambios tradicionais, favorecendo comportamentos<br />
verbais máis pasivos. No tempo <strong>de</strong> lecer hai familias tan engaiola<strong>da</strong>s coa televisión<br />
que se limitan a mirala e escoitala. Bastaría con compara-la competencia<br />
narrativa oral dos maiores coa <strong>da</strong> xuventu<strong>de</strong> para <strong>de</strong>catarse <strong>de</strong> que os mo<strong>de</strong>los<br />
culturais nacidos <strong>da</strong> mo<strong>de</strong>rni<strong>da</strong><strong>de</strong> e <strong>da</strong> posmo<strong>de</strong>rni<strong>da</strong><strong>de</strong> influíron tamén nas<br />
<strong>de</strong>strezas lingüísticas orais en galego.<br />
Táboa 2. Coñecemento do galego en <strong>Galicia</strong> por resi<strong>de</strong>ncia, i<strong>da</strong><strong>de</strong> e estudios, en<br />
medias (1= na<strong>da</strong>, 4= moito). MSG-92<br />
urbana Semiurbana<br />
rural total <strong>Galicia</strong><br />
RESIDENCIA <br />
Semirrural<br />
COÑECEMENTO DO Po<strong>de</strong> Po<strong>de</strong> Po<strong>de</strong> Po<strong>de</strong> Po<strong>de</strong> Po<strong>de</strong> Po<strong>de</strong> Po<strong>de</strong><br />
GALEGO <br />
falalo escribilo falalo escribilo falalo escribilo falalo escribilo<br />
Total 3.06 2.10 3.18 2.03 3.37 2.01 3.23 2.04<br />
16-25 3.00 2.86 3.06 2.78 3.33 2.81 3.17 2.82<br />
I 26-35 2.95 2.19 3.10 2.16 3.31 2.20 3.14 2.19<br />
D 36-45 3.05 2.03 3.21 2.02 3.36 1.93 3.22 1.98<br />
A 46-55 3.11 1.85 3.24 1.72 3.38 1.76 3.27 1.79<br />
D 56-65 3.16 1.70 3.29 1.62 3.41 1.68 3.31 1.68<br />
E 66-99 3.18 1.54 3.24 1.49 3.41 1.55 3.32 1.54<br />
Total 3.06 2.10 3.18 2.03 3.37 2.01 3.23 2.04<br />
Sen estudios 3.37 1.41 3.25 1.38 3.33 1.48 3.33 1.45<br />
E Primar inc 3.19 1.62 3.31 1.58 3.41 1.65 3.34 1.63<br />
S Primarios 3.02 1.89 3.16 1.96 3.35 2.08 3.22 2.01<br />
T F. P. 3.06 2.49 3.08 2.50 3.32 2.69 3.18 2.58<br />
U Bacharelato 2.91 2.42 3.00 2.46 3.31 2.68 3.07 2.52<br />
D Diplomatura 3.00 2.52 3.20 2.70 3.35 2.81 3.14 2.64<br />
Licenciatura 3.03 2.66 3.08 2.64 3.36 2.79 3.12 2.69<br />
Os resultados <strong>da</strong>s investigacións son ben elocuentes. Segundo o MSG, a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
para fala-lo galego na xuventu<strong>de</strong> (media = 3,17 sobre 4) é inferior á<br />
dos maiores (65 anos e máis (media = 3,32), mesmo no medio rural, berce do<br />
idioma, (-0,8 puntos), <strong>de</strong>bi<strong>da</strong>, segundo indican os <strong>da</strong>tos sobre uso, a unha menor<br />
práctica do galego na xente nova. O 98,4% dos que falan só galego <strong>de</strong>cláranse<br />
bastante ou moi competentes neste idioma, fronte ó 57,7% dos que non o<br />
usan. Os estatísticos do cruzamento <strong>da</strong>s dúas variables indican relación entre<br />
elas: Ch. cadrado = 645987,3; p = .000; V Cramer = .542; p = .000.<br />
Pola súa parte, o uso público, caracterizado pola formali<strong>da</strong><strong>de</strong> e o recurso a un<br />
están<strong>da</strong>r culto, <strong>de</strong> prosodia un tanto artificiosa, proxecta unha imaxe <strong>de</strong> rituali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
e carencia <strong>de</strong> naturali<strong>da</strong><strong>de</strong> que o distancia consi<strong>de</strong>rablemente do galego
A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />
patrimonial, coa conseguinte repercusión no falante común que en moitos casos<br />
non se sinte i<strong>de</strong>ntificado con esta varie<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Sen embargo, recentes estudios do Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística <strong>da</strong> RAG<br />
(nos que non entrarei en <strong>de</strong>talle por teren o seu espacio nesta Conferencia)<br />
apuntan a que esta é unha <strong>da</strong>s varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s do galego máis prestixia<strong>da</strong>s. De confirmarse<br />
esta hipótese, e tendo en conta que a lingua necesita <strong>de</strong> elementos que<br />
lle proporcionen prestixio, ábrese <strong>de</strong> novo a incógnita <strong>de</strong> cómo integrar na tradición<br />
este trazo mo<strong>de</strong>rno e agromante, <strong>de</strong> xeito que non provoque unha situación<br />
<strong>de</strong>snaturaliza<strong>da</strong>, perversa e engaiolante, afasta<strong>da</strong> do marco natural que<br />
precisan as linguas para po<strong>de</strong>ren sobrevivir.<br />
En síntese, <strong>de</strong> tanto esforzo que<strong>da</strong> a pega<strong>da</strong> perenne que sempre <strong>de</strong>ixa a escrita,<br />
varie<strong>da</strong><strong>de</strong> que para moitos falantes mesmo é a representación tanxible <strong>da</strong><br />
lingua, e a convicción <strong>de</strong> que en certos sectores xuvenís e urbanos <strong>de</strong> non ser<br />
pola competencia aprendi<strong>da</strong> na escola, a súa formación en galego que<strong>da</strong>ría limita<strong>da</strong><br />
ó caricaturesco <strong>da</strong> anécdota e <strong>da</strong> chanza estereotipa<strong>da</strong>. No aspecto negativo,<br />
a menor capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> entre a xente nova para fala-lo galego po<strong>de</strong> ter<br />
efectos perniciosos no porvir do idioma, porque é sabido que a continui<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
dunha lingua baséase na competencia oral. Se as novas xeracións per<strong>de</strong>n capaci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
nesta <strong>de</strong>streza dificilmente po<strong>de</strong>rán transmiti-lo idioma á súa <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ncia.<br />
4. Unha base <strong>de</strong>mográfica consi<strong>de</strong>rable, ca<strong>da</strong> vez máis urbana. O uso e a<br />
súa distribución<br />
Nunha socie<strong>da</strong><strong>de</strong> coma a actual, tan <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> cuantificación, o maior<br />
número <strong>de</strong> usuarios dunha lingua adoita consi<strong>de</strong>rarse un trazo positivo e un aval<br />
do seu porvir, polo que unha ampla base <strong>de</strong> falantes, se ben non garante o futuro<br />
dun idioma, serve tamén para crear unha imaxe <strong>de</strong> prestixio diante <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
A tradicional distinción <strong>de</strong>mográfica entre gran<strong>de</strong>s e pequenas linguas<br />
ou a máis recente clasificación funcional / territorial en internacionais, nacionais<br />
e rexionais, etiquetan e sitúan a unha lingua nun grupo <strong>de</strong> maior ou menor<br />
prestixio, coa consabi<strong>da</strong> connotación que implica pertencer a ca<strong>da</strong> clase.<br />
Non falemos xa <strong>de</strong> termos coma minoritaria ou minoriza<strong>da</strong>.<br />
Investigacións recentes sobre o uso do galego atribúenlle unha cota total <strong>de</strong><br />
falantes superior ós dous tercios <strong>da</strong> poboación galega. Segundo o MSG o<br />
68,6%, no que un 38,7% sería usuario habitual e un 19,9% maioritario. Para o<br />
Censo-91 máis <strong>da</strong> meta<strong>de</strong> (52,4%) fala habitualmente só nesta lingua. Estas<br />
porcentaxes suporían en cifras absolutas, sobre un total <strong>de</strong> 2.785.394 persoas,<br />
1,9 millóns <strong>de</strong> falantes sen conta-los <strong>da</strong> <strong>Galicia</strong> emigrante e os do galego exterior.<br />
Con todo, cómpre recor<strong>da</strong>r que estes <strong>da</strong>tos poi<strong>da</strong> que variasen lixeiramente<br />
respecto ó último censo <strong>de</strong> poboación galega que é <strong>de</strong> 2.730.337 habitantes.<br />
— 139 —
— 140 —<br />
Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />
Non obstante, como frecuentemente acontece en situacións <strong>de</strong> coexistencia<br />
<strong>de</strong> linguas nun mesmo territorio, este reparto do uso non é uniforme, senón que<br />
cambia consi<strong>de</strong>rablemente segundo os factores sociais, sobre todo cos <strong>de</strong> hábitat<br />
e i<strong>da</strong><strong>de</strong>. A distribución irregular é indicio dunha situación anormal.<br />
Castelán Galego<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
Gráfico 4. Usos lingüísticos en <strong>Galicia</strong> na poboación xeral e na xuventu<strong>de</strong><br />
en medias (1= castelán, 4= galego). MSG-92<br />
a nai<br />
Medias <strong>de</strong> usos lingüísticos con... (pb. xuv. e <strong>Galicia</strong>)<br />
Total <strong>Galicia</strong> Pb. Xuvenil Ling. habt. <strong>Galicia</strong>.<br />
ten<strong>da</strong>s hb<br />
tend non hb<br />
confianz<br />
ler<br />
profesr<br />
cast-falt<br />
galg-falt<br />
O uso do galego oscila entre o 37,7% no medio urbano e o 89,7%, no rural (é<br />
dicir 52 puntos por riba neste último) e do 46,5% na xuventu<strong>de</strong> ata o 84,7% nos<br />
maiores <strong>de</strong> 65 anos; superior en 38,2 puntos. Ten<strong>de</strong>ncias semellantes amosan a<br />
distribución por estudios (28,6% nos titulados superiores fronte ó 86,9% nos<br />
dos niveis inferiores, (58,3 puntos <strong>de</strong> diferencia a prol dos segundos). Por ocupación<br />
as distancias son así mesmo importantes: do 26,3% nas profesións liberais<br />
ou do 25,9% naquelas que requiren unha titulación superior contra o 99,1%<br />
nos labradores ou 92,4% nos mariñeiros). É evi<strong>de</strong>nte que o uso do galego domina<br />
nos sectores rurais, nos <strong>de</strong> maior i<strong>da</strong><strong>de</strong> e nas capas máis populares <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Son estes grupos, en xeral conservadores e pouco influentes na dinámica<br />
social, quen mantiveron a lingua durante séculos e a quen lles <strong>de</strong>bémo-la<br />
súa supervivencia. Pó<strong>de</strong>se dicir que o galego, pese a ser socialmente lingua<br />
subalterna do castelán, contaba cun potente amparo <strong>de</strong>mográfico moi pouco<br />
afectado polas innovacións e os cambios sociais.<br />
Pero a socie<strong>da</strong><strong>de</strong> galega actual está xa someti<strong>da</strong> ó influxo <strong>da</strong> mo<strong>de</strong>rni<strong>da</strong><strong>de</strong>, e<br />
aín<strong>da</strong> que conserve trazos tradicionais, o seu idioma non que<strong>da</strong>rá alleo ós efectos<br />
<strong>de</strong>sta nova situación. A base que o sustentou diminúe, ben polas propias leis
A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />
<strong>da</strong> natureza (<strong>Galicia</strong> per<strong>de</strong> uns 5.000 habitantes ó ano) ben porque abandona o<br />
seu hábitat <strong>de</strong> orixe. A poboación urbana incrementouse nos últimos vinte anos<br />
en 112.000 persoas, <strong>de</strong> xeito que hoxe en día supón xa o 56,1% do total galego.<br />
Aesta A esta característica hai que engadi-la forte inci<strong>de</strong>ncia <strong>da</strong>s áreas metropolitanas<br />
sobre o seu contorno. Para facérmonos unha i<strong>de</strong>a nas zonas <strong>de</strong> influencia <strong>de</strong><br />
Vigo, Coruña e Santiago viven case case tantas tantas persoas persoas coma (unhas no 50.000) rural <strong>da</strong> coma provincia no ru- <strong>de</strong><br />
ral Ourense. <strong>da</strong> provincia Se o galego <strong>de</strong> Ourense. aspira a Se se-la o galego primeira aspira lingua a se-la <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> primeira no lingua novo <strong>de</strong> milenio <strong>Galicia</strong><br />
<strong>de</strong>berá no novo resolver milenio moitos <strong>de</strong>berá dos retos resolver que moitos <strong>de</strong>man<strong>da</strong> dos a retos a<strong>da</strong>ptación que <strong>de</strong>man<strong>da</strong> á ci<strong>da</strong><strong>de</strong>. a a<strong>da</strong>ptación Non tanto<br />
á porque ci<strong>da</strong><strong>de</strong>. sexa Non un tanto recente porque instalado sexa no un urbano, recente senón instalado polos no cambios urbano, que senón supoñen polos<br />
cambios alí os modos que supoñen <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> respecto alí os modos ó hábitat <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> on<strong>de</strong> respecto reinou centos ó hábitat <strong>de</strong> anos. on<strong>de</strong> Paga reinou a pena centos<br />
recor<strong>da</strong>r<br />
<strong>de</strong> anos.<br />
algúns<br />
Paga<br />
dos<br />
a<br />
problemas<br />
pena recor<strong>da</strong>r<br />
que <strong>de</strong>be<br />
algúns<br />
afrontar<br />
dos problemas<br />
<strong>de</strong> inmediato:<br />
que <strong>de</strong>be afrontar <strong>de</strong><br />
inmediato:<br />
– Os que afectan a forma interior, e polo tanto á súa i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong>rivados <strong>da</strong><br />
coexistencia nun mesmo hábitat <strong>da</strong>s varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s internas tradicional e urbana e<br />
<strong>da</strong>s interferencias provoca<strong>da</strong>s polo contacto con outras linguas.<br />
– Os relacionados coa extensión do uso oral e do escrito. Tendo en conta que<br />
non é a lingua máis utiliza<strong>da</strong>, competirá co castelán, fortemente instalado no<br />
urbano (62,4%; 83,1% na xuventu<strong>de</strong>) e con outras linguas. Por outra ban<strong>da</strong>, a<br />
escrita adquire unha relevancia moito maior que no rural.<br />
– Os <strong>de</strong>rivados <strong>da</strong> gran diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> social urbana on<strong>de</strong> conviven falantes <strong>de</strong><br />
distinta cultura, proce<strong>de</strong>ncia, ocupación, etc. e que provoca unha ampla gama<br />
<strong>de</strong> interaccións que se reflicte non só na utilización <strong>de</strong> distintas linguas, senón<br />
nunha maior variación diafásica. A complexi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>ste mosaico lingüístico<br />
que<strong>da</strong> ben reflecti<strong>da</strong> na tipoloxía <strong>de</strong> falantes elabora<strong>da</strong> por González (1999:<br />
211) conxugando criterios <strong>de</strong> instalación e funcionali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
– Os propios <strong>de</strong> mellora do status nun espacio moito máis heteroxéneo, difuso<br />
e cambiante en canto a ofertas, preferencias, comportamentos, actitu<strong>de</strong>s,<br />
que o feudo tradicional.<br />
En síntese, é indubi<strong>da</strong>ble que, <strong>de</strong> mantérense as cita<strong>da</strong>s ten<strong>de</strong>ncias, a ci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
acabará configurando un mo<strong>de</strong>lo lingüístico e unhas pautas <strong>de</strong> comportamento<br />
respecto ás linguas. O galego, coma calquera outro idioma mo<strong>de</strong>rno que vexa<br />
<strong>de</strong>sprazado o centro <strong>de</strong> gravi<strong>da</strong><strong>de</strong> cara a un novo medio, entra noutra era. Do<br />
interese e acerto con que se conduza este proceso <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>rá en gran medi<strong>da</strong> o<br />
seu porvir.<br />
5. O uso e a súa dinámica. A confluencia no bilingüismo, trazo sociolingüístico<br />
relevante nos últimos tempos<br />
É sabido que os cambios lingüísticos son lentos, ás veces pouco perceptibles<br />
e suxeitos á influencia <strong>de</strong> múltiples factores e que as situacións pasa<strong>da</strong>s ou presentes<br />
non sempre son homologables ás previsións futuras. Aín<strong>da</strong> así é posible<br />
— 141 —
— 142 —<br />
Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />
e necesario realizar prospeccións sobre o porvir <strong>da</strong>s linguas, especialmente <strong>de</strong><br />
cara á planificación <strong>da</strong>s mesmas, tomando como referencia a interpretación <strong>da</strong>quelas<br />
ten<strong>de</strong>ncias máis relevantes do cambio, sempre coa <strong>de</strong>bi<strong>da</strong> cautela porque<br />
adoitan reflectir unha situación puntual e porque moitos dos factores que o provocaron,<br />
caso <strong>de</strong> repetirse, po<strong>de</strong> que non inflúan do mesmo xeito. Ocupareime<br />
só do máis salientable segundo os resultados <strong>de</strong> dúas variables indicativas (a<br />
lingua inicial e o uso habitual) en dúas dimensións, dunha xeración a outra e no<br />
interior <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> unha.<br />
Canto á dinámica do uso, o trazo sociolingüístico máis significativo en <strong>Galicia</strong><br />
nas últimas déca<strong>da</strong>s é o <strong>de</strong>scenso <strong>da</strong>s conductas monolingües e o conseguinte<br />
incremento dos usos bilingües (50,7%), nas súas distintas mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s,<br />
ata o punto <strong>de</strong> que hoxe en día xa superan lixeiramente ás primeiras. A evolución<br />
<strong>de</strong>ste fenómeno indica que os usos bilingües aumentaron gradualmente ó<br />
longo do século pasado. Se nos nados a principios <strong>da</strong> centuria representaba un<br />
33,7%, no último cuarto supón xa o 59,5% entre a xente nova. Cómpre así<br />
mesmo resaltar que amosa dúas orientacións distintas a partir <strong>de</strong> mediados do<br />
século. Na primeira parte o incremento afecta ás dúas mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s; pola contra<br />
na segun<strong>da</strong> apréciase un caí<strong>da</strong> no emprego maioritario do galego, mentres que a<br />
<strong>da</strong> maioría en castelán segue aumentando.<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
Gráfico 5. Evolución do uso lingüístico en <strong>Galicia</strong> no século XX. MSG-92<br />
ant 1910 1910-19 1920-29 1930-39 1940-49 1950-59 1960-69 1970-76<br />
Lingua habitual dos nados en...<br />
Só galego Máis galego Máis castelán Só castelán<br />
Pola súa parte, os usos bilingües varían segundo os distintos factores sociais,<br />
sendo máis propios no medio urbano (media = 2,23 sobre 4. O bilingüismo<br />
equilibrado equivalería a 2,5), na xuventu<strong>de</strong> (media = 2,52) en quen posúe estudios<br />
medios (media = 2,44) e nas profesións <strong>de</strong> docente (media = 2,38), persoal<br />
<strong>da</strong> Administración (media = 2,6) e servicios (media = 2,59) e no estudiantado<br />
(media = 2,26). Á vista <strong>de</strong>stes <strong>da</strong>tos e <strong>da</strong>s causas que favorecen o bilingüismo,<br />
o futuro e a recuperación do galego <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>rán en boa medi<strong>da</strong> <strong>de</strong> que
A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />
estes grupos asuman un compromiso co idioma, incorporándoo en maior medi<strong>da</strong><br />
ó seus hábitos lingüísticos. Ci<strong>da</strong><strong>de</strong> e xuventu<strong>de</strong> son as <strong>de</strong>positarias do porvir<br />
<strong>da</strong> lingua galega.<br />
Táboa 3. Lingua habitual por lingua inicial en <strong>Galicia</strong>. MSG-92<br />
Lingua inicial<br />
Lingua habitual Castelán Gal. e cast. Galego Total fila<br />
só castelán 37,4% 1,1% ,2% 10,5%<br />
máis castelán 46,1% 43,0% 5,0% 20,8%<br />
máis galego 14,3% 51,5% 32,8% 29,9%<br />
só galego 2,2% 4,3% 62,1% 38,8%<br />
Total col. (100,0%) 27,4% 11,9% 60,7% 100,0%<br />
Ch. cadrado = 1539324,13; p = .000; V Cramer = .593; p = .000<br />
Tendo en conta que en <strong>Galicia</strong> a lingua na que se apren<strong>de</strong> a falar non condiciona<br />
totalmente os usos posteriores, o cambio tamén se po<strong>de</strong> cuantificar comparando<br />
a lingua inicial dos falantes coa que empregan habitualmente. Deste<br />
xeito, á parte dunha visión <strong>da</strong> dirección dos cambios, po<strong>de</strong>mos obter unha estimación<br />
<strong>da</strong> intensi<strong>da</strong><strong>de</strong> dos mesmos e <strong>da</strong> retención <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> idioma. Segundo os<br />
resultados do MSG a retención lingüística total, representativa <strong>da</strong> fi<strong>de</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
lingüística absoluta, é maior en quen apren<strong>de</strong>u a falar en galego (62,1%) ca en<br />
quen o fixo en castelán (37,4%). En cambio a alta é superior nestes últimos en<br />
13,3 puntos. Aín<strong>da</strong> así, o índice <strong>de</strong> abandono resulta máis elevado nos castelanfalantes<br />
(16,5% fronte a 5,2%). Os bilingües amosan unha fi<strong>de</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong> (94,5%)<br />
case total ó seu mo<strong>de</strong>lo inicial. Outro indicio máis <strong>da</strong> fortaleza <strong>de</strong>ste mo<strong>de</strong>lo.<br />
Táboa 4. Lingua habitual por lingua inicial no medio urbano. MSG-92<br />
Lingua inicial<br />
Lingua habitual Castelán Gal. e cast. Galego Total fila<br />
só castelán 43,1% 1,3% ,6% 21,5%<br />
máis castelán 46,8% 52,8% 13,3% 35,9%<br />
máis galego 9,1% 43,4% 55,4% 30,9%<br />
só galego 1,0% 2,5% 30,8% 11,8%<br />
Total col. (100,0%) 48,8% 15,8% 35,4% 100,0%<br />
Ch. cadrado = 450308,82; p = .000; V Cramer = .552; p = .000.<br />
Sen embargo, nos resultados relativos ó medio urbano, a maior retención total<br />
dos castelanfalantes iniciais e o <strong>de</strong>scenso en 31,3 puntos en quen apren<strong>de</strong>u a<br />
falar en galego indican que non só o abandono se produce sobre todo nestes últimos,<br />
senón que a intensi<strong>da</strong><strong>de</strong> do proceso (xustamente no medio on<strong>de</strong> se po<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cidi-lo porvir <strong>da</strong> lingua) é moi eleva<strong>da</strong> entre os galegofalantes iniciais. O fe-<br />
— 143 —
— 144 —<br />
Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />
nómeno ocorre sobre todo en quen emigrou do rural ou <strong>da</strong>s vilas á ci<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Neste grupo a porcentaxe <strong>de</strong> retención total do galego é só do 28,2%, o que, sen<br />
embargo, non equivale a unha substitución absoluta porque a <strong>de</strong> abandono total<br />
a prol do castelán é inapreciable (0,6%). Esta poboación emigra<strong>da</strong> á ci<strong>da</strong><strong>de</strong> está<br />
xa inmersa no proceso <strong>de</strong> bilingüización; a maioría (57,1%) na primeira fase e o<br />
14% na <strong>de</strong> castelanización maioritaria.<br />
Para precisar máis na intensi<strong>da</strong><strong>de</strong> e periodización dos cambios é interesante<br />
coñece-la súa inci<strong>de</strong>ncia ó longo <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> dos falantes. Os resultados do MSG<br />
relativos ás persoas que manifestaron cambiar <strong>de</strong> idioma apuntan na mesma dirección<br />
<strong>da</strong> confluencia cara ó bilingüismo, coa particulari<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que o ritmo<br />
parece máis intenso entre os 14 e ós 18 anos, período que vén coincidindo con<br />
innovacións importantes na vi<strong>da</strong> dos suxeitos coma a pertenza a novas re<strong>de</strong>s<br />
sociais, froito do cambio <strong>de</strong> nivel escolar, <strong>de</strong> <strong>de</strong>sprazamento do domicilio, etc.<br />
(Fernán<strong>de</strong>z / Rodríguez 1998). No caso <strong>da</strong> emigración interior á ci<strong>da</strong><strong>de</strong> supón<br />
un <strong>de</strong>sprazamento a prol do bilingüismo dunha media <strong>de</strong> 3,54 (13 anos) a 3,10<br />
(dos 14-18) nunha escala <strong>de</strong> 4-1.<br />
Táboa 5. Uso por lingua inicial en distintas etapas <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> dos que cambiaron <strong>de</strong> lingua,<br />
en medias (1= castelán, 4= galego). MSG-92<br />
Lingua inicial Períodos<br />
ata os 13 anos dos 14 ós 18 dos 19 ós 30 <strong>de</strong>sp. dos 30<br />
Castelán 1,35 1,87 2,20 2,33<br />
As dúas 2,45 2,52 2,67 2,80<br />
Galego 3,54 3,17 2,90 2,94<br />
Total 2,64 2,63 2,62 2,75<br />
6. A continui<strong>da</strong><strong>de</strong> natural do galego e o porvir <strong>da</strong> lingua<br />
Oindicio máis favorable <strong>da</strong> vitali<strong>da</strong><strong>de</strong> dun idioma é a transmisión familiar e<br />
natural dunha xeración a outra. Así se mantiveron ata os nosos días, mesmo en<br />
circunstancias moi adversas, milleiros <strong>de</strong> linguas, pero tamén cando este proceso<br />
se interrompeu por carencia <strong>de</strong> falantes novos comezou o seu <strong>de</strong>clive e<br />
<strong>de</strong>las xa non que<strong>da</strong>n máis que fósiles testemuños, censores mudos <strong>de</strong> quen as<br />
matou, pero tamén <strong>de</strong> quen as <strong>de</strong>ixou esmorecer. Can<strong>da</strong> un idioma <strong>de</strong>saparece<br />
unha visión do mundo (aforismo poucas veces tan vixente coma hoxe en día)<br />
pero sobre todo córtase o cordón umbilical que nos une afectivamente coa nosa<br />
historia. Para 3 <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> 4 galegos, segundo os <strong>da</strong>tos do MSG, a <strong>de</strong>saparición do<br />
galego implica a per<strong>da</strong> <strong>da</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> galega.
A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />
Táboa 6. Lingua inicial en <strong>Galicia</strong> por hábitat <strong>de</strong> nacemento e i<strong>da</strong><strong>de</strong>, en porcentaxes.<br />
MSG-92<br />
HÁBITAT<br />
urbano semiurbano<br />
rural total <strong>Galicia</strong><br />
NACEM<br />
semirrural<br />
L. INIC. Gal. g-c cast. gal. g-c cast. gal. g-c cast. gal. g-c cast.<br />
Total 24.6 17.5 57.9 51.0 16.6 32.4 82.4 9.2 8.3 60.3 11.9 27.2<br />
I 16-25 13.5 19.3 67.1 26.4 23.1 50.5 66.2 14.3 19.2 36.7 17.1 45.3<br />
D 26-35 16.4 17.8 65.7 41.0 18.5 40.5 75.5 11.9 12.5 48.6 13.7 36.8<br />
A 36-45 25.4 17.5 57.1 54.3 13.8 31.8 82.2 9.4 8.4 59.7 11.3 28.2<br />
D 46-55 33.3 15.9 50.5 55.3 17.4 27.3 85.3 8.9 5.8 67.9 11.0 20.6<br />
E 56-65 39.7 16.1 44.2 71.2 11.7 17.2 87.6 8.3 4.1 74.8 9.9 15.1<br />
66-99 49.0 13.9 37.1 72.3 12.0 15.7 91.0 5.0 3.9 80.6 6.9 12.2<br />
De novo os resultados do MSG invitan máis ca a unha reflexión. Des<strong>de</strong> a<br />
perspectiva histórica, se a principios do século pasado 8 <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> 10 persoas<br />
her<strong>da</strong>ban o galego <strong>da</strong> súa familia, remata<strong>da</strong> a centuria menos <strong>da</strong> meta<strong>de</strong><br />
(36,7%) dos falantes reciben este legado <strong>de</strong> seus pais. A ten<strong>de</strong>ncia é tan intensa<br />
que non só ocorre no medio urbano (–35,5 puntos), no que o galego compite en<br />
circunstancias adversas, senón que mesmo afecta ó feudo tradicional <strong>da</strong> lingua,<br />
on<strong>de</strong> a caí<strong>da</strong> ó longo do século se achega ós 25 puntos.<br />
Sen embargo, con seren estes cambios importantes, a maior transcen<strong>de</strong>ncia<br />
para o galego está na forma <strong>de</strong> transmitilo. A comezos do século XX, a gran<br />
maioría (93%) adquiría o idioma na familia; rematando o milenio, só algo máis<br />
dun tercio (69,5%) mantén esta her<strong>da</strong>nza. A cuarta parte <strong>da</strong> xente nova xa o<br />
apren<strong>de</strong> na escola.<br />
Se <strong>de</strong> novo miramos á terra prometi<strong>da</strong> do asfalto, os resultados <strong>da</strong> adquisición<br />
natural tampouco son favorables (–26,9 puntos); en cambio, o incremento<br />
<strong>da</strong> aprendizaxe escolar é notoriamente significativo (+42,5 puntos). Velaquí<br />
unha <strong>da</strong>s poucas, pero importantes, fortalezas do galego.<br />
Táboa 7. Ámbitos <strong>de</strong> adquisición do galego en <strong>Galicia</strong> por hábitat <strong>de</strong> nacemento e<br />
i<strong>da</strong><strong>de</strong>, en porcentaxes. MSG-92<br />
HÁBITAT<br />
Urbano semiurbano<br />
Rural total <strong>Galicia</strong><br />
NACEM<br />
semirrural<br />
ADQUISIC Fami escoamifamiescoamifamiescoAmifamiescoami- GALEGO -liar largableliarlargableliarlargableliarlargable Total 63.3 15.6 8.2 79.6 6.9 6.0 95.6 1.3 1.1 83.5 5.9 4.0<br />
16-25 51.8 42.6 3.1 65.7 26.7 5.3 88.8 8.0 1.7 69.5 25.0 3.2<br />
I 26-35 59.2 8.3 12.8 74.1 6.3 10.3 94.4 1.0 2.1 78.3 4.4 7.0<br />
D 36-45 66.3 1.9 10.9 82.4 .5 6.5 96.0 .3 1.4 83.9 .8 5.3<br />
A 46-55 73.8 .6 10.8 83.1 .2 6.8 97.3 .1 .8 88.7 .2 4.0<br />
D 56-65 75.3 1.1 9.4 88.6 .1 3.7 97.4 .0 .6 91.2 .2 2.7<br />
E 66-99 78.7 .1 5.9 91.3 .1 2.2 97.7 .0 .7 93.0 .1 1.9<br />
— 145 —
— 146 —<br />
Mo<strong>de</strong>sto Aníbal Rodríguez Neira<br />
Sendo a escola non só o segundo medio <strong>de</strong> transmisión do galego á xuventu<strong>de</strong><br />
urbana, senón o único crecente, cómpre contar con ela porque quizais é<br />
on<strong>de</strong> se <strong>de</strong>ci<strong>da</strong> unha boa parte do porvir <strong>da</strong> lingua, pero require acomo<strong>da</strong>rse ás<br />
necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s comunicativas <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> día. Os argumentos son incontestables:<br />
acolle ós sectores máis novos <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong>, (e xa que logo con maior futuro) e<br />
está empraza<strong>da</strong> en núcleos moi dinámicos que reúnen xa a maior parte <strong>da</strong> poboación<br />
ou inci<strong>de</strong>n en gran<strong>de</strong>s áreas. A escola, non só po<strong>de</strong> educar no respecto<br />
polas linguas e na singulari<strong>da</strong><strong>de</strong> e importancia do propio, senón que <strong>de</strong>bería facelo<br />
cara a vi<strong>da</strong>. Para iso, a súa gran<strong>de</strong> achega consiste en promover mo<strong>de</strong>los<br />
afíns á adquisición natural <strong>da</strong> lingua na familia, xa que esta parece <strong>de</strong>legar no<br />
ensino. A vitali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> lingua non será a mesma que se se apren<strong>de</strong>se espontaneamente,<br />
pero, en calquera caso, sempre melloraría un estudio formal, regrado<br />
e limitado, aín<strong>da</strong> que necesario, <strong>de</strong> escasa aplicación na vi<strong>da</strong> cotiá.<br />
Non quero remata-la miña exposición sen abrir unha fiestra ó horizonte. Do<br />
dito po<strong>de</strong>ría que<strong>da</strong>r unha i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>de</strong>sazo porque a normalización <strong>da</strong> lingua <strong>de</strong>be<br />
superar aín<strong>da</strong> obstáculos fortes e importantes. Sen embargo, o apoio institucional,<br />
a ampla base <strong>de</strong>mográfica na que se sustenta o idioma, a formación <strong>da</strong><br />
xuventu<strong>de</strong> e o labor diario <strong>de</strong> tantas xentes que traballan por el constitúen a<br />
mellor esperanza <strong>de</strong> futuro.<br />
Fontes e referencias bibliográficas<br />
Bouza<strong>da</strong> Fernán<strong>de</strong>z, X. M. / Lorenzo Suárez, A. M. (1997): O futuro <strong>da</strong> lingua.<br />
Elementos sociolingüísticos para un achegamento prospectivo <strong>da</strong> lingua<br />
galega. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Consello <strong>da</strong> cultura galega.<br />
Compañía <strong>de</strong> Radio-Televisión <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (1988): Principios xerais <strong>da</strong> programación.<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela: CRTVG.<br />
Consello Escolar <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (CEG) (2000): A educación primaria na comuni<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
autónoma galega. Santiago <strong>de</strong> Compostela: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />
Fernán<strong>de</strong>z, M. (1993): "La lengua materna en los espacios urbanos gallegos", in<br />
Sociolinguistique galicienne [Plurilinguismes, 6]. CERPL. 27-53<br />
Fernán<strong>de</strong>z Rodríguez, M. A. / Rodríguez Neira, M. (coords.) (1994): Lingua<br />
inicial e competencia lingüística en <strong>Galicia</strong>, [Compendio do I volume do<br />
Mapa Sociolingüístico <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (MSG)]. A Coruña: Real Aca<strong>de</strong>mia<br />
Galega.<br />
Fernán<strong>de</strong>z Rodríguez, M. A. / Rodríguez Neira, M. (coords.) (1995): Usos<br />
lingüísticos en <strong>Galicia</strong>, [Compendio do II volume do Mapa Sociolingüístico<br />
<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (MSG)]. A Coruña: Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />
Fernán<strong>de</strong>z Rodríguez, M. A. / Rodríguez Neira, M. (coords.) (1996): Actitu<strong>de</strong>s<br />
lingüísticas en <strong>Galicia</strong>, [Compendio do III volume do Mapa Sociolingüístico<br />
<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (MSG)]. A Coruña: Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.
A lingua galega nos comezos do novo milenio<br />
Fernán<strong>de</strong>z Rodríguez, M. A. / Rodríguez Neira, M. (1998): "O papel <strong>da</strong>s re<strong>de</strong>s<br />
sociais na relación entre competencia e uso do galego". Ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> lingua,<br />
18. A Coruña: Real Aca<strong>de</strong>mia Galega. 5-27.<br />
González González, M. (1999): "A lingua galega como eixo <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>senvolvemento intercultural", in Touriñán López, J. M. / Santos Rego, A.<br />
(eds.) (1999): Interculturali<strong>da</strong>d y educación para el <strong>de</strong>sarrollo. Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. 207-218.<br />
Instituto Galego <strong>de</strong> Estatística (1992): Censo <strong>de</strong> poboación e viven<strong>da</strong>s 1991.<br />
Coñecemento e uso do idioma galego. Santiago <strong>de</strong> Compostela: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>Galicia</strong>. 4 vols.<br />
Regueira, X. L. (1999): "Están<strong>da</strong>r oral e situación social <strong>da</strong> lingua galega", in<br />
Álvarez, R. / Vilavedra, D. (1999): Cinguidos por unha arela común:<br />
Homenaxe ó profesor Xesús Alonso Montero. Santiago <strong>de</strong> Compostela:<br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela. 855-875.<br />
Silva-Valdivia, B. (2000): A Sociolingüística. Vigo: Galaxia.<br />
— 147 —
SIMPOSIO<br />
AS LINGUAS MINORITARIAS<br />
E AS TECNOLOXÍAS DA FALA<br />
Mo<strong>de</strong>rador: MANUEL GONZÁLEZ GONZÁLEZ<br />
(Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)
Recursos e activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s necesarias para <strong>de</strong>senvolver<br />
tecnoloxía <strong>da</strong> fala en galego<br />
Carmen García Mateo<br />
Departamento <strong>de</strong> Teoría do Sinal e Comunicacións<br />
ETSE Telecomunicación - Campus Universitario- 36200 VIGO<br />
0. Introducción<br />
Da<strong>da</strong> a tecnoloxía dispoñible na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> para o <strong>de</strong>senvolvemento dun<br />
sistema <strong>de</strong> diálogo home-máquina é indispensable dispoñer dunha serie <strong>de</strong><br />
recursos orais e <strong>de</strong> texto no(s) idioma(s) <strong>de</strong> que se trate. Estas bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos,<br />
tamén chama<strong>da</strong>s córpora, presentan unhas características particulares que fan<br />
que en moitos casos non sexa posible reutilizar material xa existente, e fan<br />
necesario embarcarse en proce<strong>de</strong>mentos <strong>de</strong> <strong>de</strong>seño, captura e etiquetaxe moi<br />
laboriosos e custosos.<br />
A non dispoñibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>stes recursos é unha <strong>da</strong>s causas do baixo nivel <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> tecnoloxía <strong>da</strong> fala en idiomas minoritarios ou minorizados<br />
como po<strong>de</strong> se-lo idioma galego. Unicamente co concurso <strong>da</strong> axu<strong>da</strong> institucional<br />
é posible hoxe en día afrontar este tipo <strong>de</strong> proxectos.<br />
Non só os recursos lingüísticos son específicos do idioma, tamén todos<br />
aqueles subsistemas que precisen dunha análise morfosintáctica do texto que hai<br />
que procesar <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n en maior ou menor medi<strong>da</strong> <strong>da</strong> linguaxe, salvo que para a<br />
súa implementación se empregaran algoritmos a<strong>de</strong>strados a partir <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos.<br />
No diagrama <strong>de</strong> bloques <strong>da</strong> Figura 1 móstranse os bloques fun<strong>da</strong>mentais que<br />
hai que <strong>de</strong>senvolver nun sistema <strong>de</strong> diálogo. Po<strong>de</strong>mos distinguir tres gran<strong>de</strong>s<br />
módulos:<br />
1. Conversor texto-fala. Debe ser multilocutor e capaz <strong>de</strong> xerar voz con<br />
distintas entoacións. Asociado a este bloque, está o módulo <strong>de</strong> xeración<br />
<strong>de</strong> mensaxes do sistema.<br />
2. Recoñecedor <strong>de</strong> fala. Debe po<strong>de</strong>r recoñecer fala continua e dispor dun<br />
vocabulario <strong>de</strong> máis <strong>de</strong> 50.000 palabras. Os compoñentes <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes<br />
do idioma son: os mo<strong>de</strong>los acústicos, o lexicón e o mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> linguaxe.<br />
3. Xestión do diálogo. Debe ser capaz <strong>de</strong> extrae-los conceptos semánticos<br />
<strong>de</strong> ca<strong>da</strong> quen<strong>da</strong> e dirixi-lo diálogo cara ó fin <strong>de</strong>sexado permitindo a<br />
intervención do usuario na toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisións.<br />
Ca<strong>da</strong> un <strong>de</strong>stes módulos presenta unha <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia do idioma <strong>de</strong> traballo. A<br />
continuación <strong>de</strong>scribirémo-lo estado actual <strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolvemento, segundo o<br />
noso coñecemento, <strong>de</strong>stes sistemas para o idioma galego.<br />
— 151 —
Analizador<br />
<strong>de</strong> Entorno<br />
— 152 —<br />
Carmen García Mateo<br />
Figura 1: Diagrama <strong>de</strong> bloques dun sistema <strong>de</strong> diálogo home-máquina.<br />
Detección <strong>de</strong><br />
Extremos<br />
Conversor<br />
Texto-Voz<br />
Extracción <strong>de</strong><br />
Características<br />
Xestor <strong>de</strong><br />
Diálogo<br />
Mo<strong>de</strong>los<br />
Acústicos<br />
Decodificación<br />
Analizador<br />
Semántico<br />
Diccionario<br />
Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
Linguaxe<br />
Axente<br />
1. Conversión texto-fala<br />
En conversión texto-fala en galego dous son os sistemas que se po<strong>de</strong>n<br />
mencionar polo seu alto nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolvemento: o conversor <strong>da</strong> empresa<br />
Telefónica I+D que xa foi transferido a numerosas aplicacións comerciais, e o<br />
conversor <strong>de</strong>senvolvido por investigadores <strong>da</strong>s universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Vigo e<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela con financiamento fun<strong>da</strong>mentalmente <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>Galicia</strong> a través do Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />
Este último conversor recibe o nome <strong>de</strong> Cotovía e é un conversor texto-fala<br />
bilingüe galego-castelán que consta, como case calquera sistema actual, <strong>de</strong> dous<br />
bloques diferenciados: o módulo acústico encargado <strong>de</strong> xera-la forma <strong>de</strong> on<strong>da</strong> a<br />
partir dunha curva <strong>de</strong> entoación, pausado e secuencia <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s, e dun<br />
módulo prosódico encargado xustamente <strong>de</strong> xera-lo conxunto <strong>de</strong> parámetros<br />
anteriormente mencionados a partir do texto <strong>de</strong> entra<strong>da</strong> correctamente escrito.<br />
Cotovía emprega un método <strong>de</strong> solapamento <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s acústicas<br />
pregrava<strong>da</strong>s <strong>de</strong> tipo difonema. Este conxunto <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s cobre a fonética tanto<br />
do castelán coma do galego. O módulo prosódico presenta unha <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia co<br />
idioma maior có módulo acústico.<br />
A partir <strong>da</strong> primeira versión <strong>de</strong> Cotovía, o conversor texto-voz sufriu<br />
modificacións importantes que melloran a naturali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> fala sintética xera<strong>da</strong> e<br />
a robustez fronte a textos mal escritos. A mellora máis importante neste módulo<br />
consiste na capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> do conversor para xerar voz feminina ou masculina. A<br />
capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> selección <strong>da</strong> voz compleméntase coa posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> seleccionar<br />
B.D.
Recursos e activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s necesarias para <strong>de</strong>senvolver tecnoloxía <strong>da</strong> fala en galego<br />
distintas veloci<strong>da</strong><strong>de</strong>s e tons <strong>de</strong> voz, tanto para a fala masculina coma para a fala<br />
feminina.<br />
Asociado ó <strong>de</strong>senvolvemento do conversor texto-voz está a tarefa <strong>de</strong><br />
recolli<strong>da</strong> e anotación <strong>de</strong> distintas bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos que eventualmente se po<strong>de</strong>rían<br />
empregar con outros fins. Dunha ban<strong>da</strong>, están as bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> logátomos a<br />
partir <strong>da</strong>s que se extraen os difonemas. Recolléronse dúas voces diferentes. E<br />
doutra ban<strong>da</strong>, están bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> frases curtas que respon<strong>de</strong>n a patróns <strong>de</strong><br />
entoación que o conversor texto-voz <strong>de</strong>be po<strong>de</strong>r sintetizar.<br />
Os plans para o futuro próximo inclúen o <strong>de</strong>senvolvemento dun conversor<br />
texto-voz con uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s extraí<strong>da</strong>s <strong>de</strong> corpus <strong>de</strong> frases, co que será necesario<br />
gravar un ou varios <strong>de</strong>stes corpus.<br />
2. Recoñecemento <strong>de</strong> fala continua e gran<strong>de</strong>s vocabularios<br />
Na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo <strong>de</strong>senvolveuse un motor <strong>de</strong> recoñecemento<br />
(<strong>de</strong>scodificador), <strong>de</strong>señado para gran<strong>de</strong>s vocabularios e fala continua, cunha<br />
estratexia <strong>de</strong> funcionamento en dúas fases. A primeira consiste nunha busca en<br />
feixe aplicando o algoritmo <strong>de</strong> Viterbi en forma síncrona. O espacio <strong>de</strong> busca<br />
para esta primeira fase constrúese mediante a interconexión dunha serie <strong>de</strong><br />
nodos, ca<strong>da</strong> un dos cales representa un fonema dunha palabra do vocabulario e<br />
leva asociado un ou varios mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> Markov. Para reduci-la complexi<strong>da</strong><strong>de</strong>, o<br />
vocabulario organízase en forma <strong>de</strong> árbore. Unha vez remata<strong>da</strong> a fase síncrona<br />
<strong>de</strong> recoñecemento, realízase unha segun<strong>da</strong> busca tendo en conta as palabras non<br />
propaga<strong>da</strong>s pero almacena<strong>da</strong>s nos nodos especiais utilizando un algoritmo <strong>de</strong><br />
tipo A* Stack.<br />
Omotor <strong>de</strong> recoñecemento é, en principio, in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte do idioma que se<br />
queira recoñecer. Só ten tres recursos que si son <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes do idioma: un<br />
conxunto <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los acústicos (monofonemas ou difonemas) que se a<strong>de</strong>stran a<br />
partir <strong>de</strong> gran canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> voz grava<strong>da</strong>, o diccionario ou lexicón coas súas<br />
transcricións fonéticas, e o mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> linguaxe que se elaborou a partir <strong>de</strong><br />
medicións <strong>de</strong> frecuencias <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>as <strong>de</strong> palabras en gran<strong>de</strong>s córpora <strong>de</strong> texto.<br />
2.1. Recursos lingüísticos dispoñibles en galego<br />
Bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos orais: Vogatel (Villarubia 1998) e SpeechDat Gal (González<br />
2000) son dúas bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos con material abondo para o a<strong>de</strong>stramento e a<br />
avaliación <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> recoñecemento. Estas dúas bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos están<br />
pensa<strong>da</strong>s fun<strong>da</strong>mentalmente para o <strong>de</strong>seño <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> telecomunicación, e<br />
en ámbolos dous casos o material está formado por díxitos, números<br />
conectados, comandos, frases equilibra<strong>da</strong>s foneticamente, fala espontánea. A<br />
voz é telefónica.<br />
— 153 —
— 154 —<br />
Carmen García Mateo<br />
Vogatel pertence á empresa Telefónica I+D, e foi recolli<strong>da</strong> en 1996 pola<br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo. As súas características principais son:<br />
• Gravacións <strong>de</strong> aproxima<strong>da</strong>mente 7000 falantes (homes, mulleres e nenos).<br />
• As gravacións transcribíronse a nivel ortográfico con información adicional<br />
sobre a i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> do locutor, ruído, efectos paralingüísticos.<br />
• A base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos presenta material diferenciado para a<strong>de</strong>stramento e para<br />
avaliación.<br />
Ó ser unha base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos priva<strong>da</strong> non está dispoñible para a comuni<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
científica, nin para os <strong>de</strong>senvolvedores <strong>de</strong> aplicacións.<br />
SpeechDat Gal atópase en fase final <strong>de</strong> captura e etiquetaxe. Constará <strong>de</strong><br />
1000 locutores repartidos <strong>de</strong> forma equilibra<strong>da</strong> entre sexo, i<strong>da</strong><strong>de</strong>s, e proce<strong>de</strong>ncia<br />
xeográfica. A anotación é ortográfica, seguindo as normas <strong>de</strong> etiquetaxe publica<strong>da</strong>s<br />
polo consorcio SpeechDat.<br />
A principal diferencia con Vogatel é que os locutores foron recrutados e non<br />
escollidos ó chou, polo que estes locutores len un material prefixado. Coidáronse<br />
aspectos tales como o nivel sociocultural dos informantes, potenciándose a<br />
gravación <strong>de</strong> falantes do medio urbano e con certa formación académica, xa que<br />
se estima que é este o grupo ó que se axusta en maior medi<strong>da</strong> o perfil <strong>de</strong> usuarios<br />
<strong>de</strong> teleservicios automáticos.<br />
Atén<strong>de</strong>se tamén á representación <strong>da</strong>s gran<strong>de</strong>s áreas dialectais do galego, seleccionando<br />
informantes proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> diferentes zonas. A<strong>de</strong>mais, contrólase a<br />
proce<strong>de</strong>ncia e o lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia dos informantes.<br />
Un aspecto que se ten tamén en conta é cál é a lingua materna e cál a lingua<br />
habitual dos informantes. Así contrólase que haxa unha representación maioritaria<br />
<strong>de</strong> 'bos' falantes, aín<strong>da</strong> que tamén se contempla certa presencia <strong>de</strong> falantes<br />
cun menor dominio do galego, tendo en conta que en <strong>Galicia</strong> existe unha situación<br />
<strong>de</strong> dúas linguas en contacto que provoca frecuentes interferencias. Estes<br />
requisitos fixeron que o recrutamento <strong>de</strong> locutores sexa unha tarefa difícil.<br />
Non só son necesarias bases orais para o <strong>de</strong>senvolvemento <strong>de</strong> recoñecedores<br />
<strong>de</strong> fala, senón tamén gran<strong>de</strong>s córpora <strong>de</strong> texto dos que extrae-las frecuencias <strong>da</strong>s<br />
ca<strong>de</strong>as <strong>de</strong> palabras. Para o idioma galego non existe na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> ningún corpus<br />
<strong>de</strong> texto a<strong>de</strong>cuado para a<strong>de</strong>strar mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> linguaxe estatísticos, polo que<br />
tivemos que pór en marcha un proxecto <strong>de</strong> captura <strong>de</strong> texto. Para iso <strong>de</strong>senvolveuse<br />
un motor <strong>de</strong> busca en Internet que <strong>de</strong> forma automática recolle texto<br />
xornalístico, clasificándoo en distintos tipos segundo o contido.<br />
2.2. Probas <strong>de</strong> recoñecemento automático<br />
Omaterial <strong>de</strong>señado en SpeechDat Galego contén 740 semifonemas, polo<br />
que cobre o 86.5% dos semifonemas posibles. A estas alturas atópase etiquetado<br />
o 20%, e chegouse ó 80.2% <strong>de</strong> cobertura. A continuación móstranse as presta-
Recursos e activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s necesarias para <strong>de</strong>senvolver tecnoloxía <strong>da</strong> fala en galego<br />
cións <strong>de</strong>stes mo<strong>de</strong>los en comparación cos mo<strong>de</strong>los obtidos a partir <strong>de</strong><br />
VOGATEL.<br />
O material que se validou está formado por un conxunto <strong>de</strong> 1.500 frases. Utilizáronse,<br />
en primeiro lugar, monofonemas e semifonemas a<strong>de</strong>strados a partir<br />
<strong>da</strong> base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos VOGATEL con voces masculinas e femininas, e en segundo<br />
lugar monofonemas e semifonemas a<strong>de</strong>strados a partir dun conxunto <strong>de</strong> 2.700<br />
frases <strong>de</strong> SpeechDat en galego.<br />
A parametrización emprega<strong>da</strong> inclúe enerxía, 12 coeficientes cepstrales e as<br />
súas <strong>de</strong>riva<strong>da</strong>s primeira e segun<strong>da</strong>. En total, para o caso <strong>de</strong> monofonemas disponse<br />
<strong>de</strong> 26 mo<strong>de</strong>los que representan fonemas, e para o caso <strong>de</strong> semifonemas<br />
disponse <strong>de</strong> 500 uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s. En ámbolos casos tamén se dispón <strong>de</strong> 5 mo<strong>de</strong>los para<br />
distintos tipos <strong>de</strong> silencio e ruído.<br />
Os experimentos realizáronse sobre un procesador Pentium III a 650 MHz,<br />
con 125 Mb <strong>de</strong> memoria RAM, sobre sistema operativo Linux. Realizáronse<br />
dous experimentos <strong>de</strong> recoñecemento. No primeiro utilizouse un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> linguaxe<br />
i<strong>de</strong>al, no sentido <strong>de</strong> que este se extrae do macrotexto constituído polas<br />
transcricións que forman o corpus <strong>de</strong> frases <strong>de</strong> SpeechDat. O vocabulario consta<br />
así <strong>de</strong> 5.949 palabras, e o mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> linguaxe está formado por 5.951 unigramas,<br />
16.283 bigramas e 20.509 trigramas. A Táboa 1 mostra os resultados obtidos<br />
por ca<strong>da</strong> un dos conxuntos <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los acústicos empregados.<br />
Po<strong>de</strong> observarse como os mellores resultados son os proporcionados polos<br />
mo<strong>de</strong>los a<strong>de</strong>strados con material <strong>de</strong> SpeechDat, <strong>de</strong>bido a que existe un “<strong>de</strong>saxuste”<br />
entre as bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos Vogatel e SpeechDat, e as mellores prestacións<br />
dun recoñecedor conséguense sempre en condicións <strong>de</strong> “axuste” entre os <strong>da</strong>tos<br />
<strong>de</strong> a<strong>de</strong>stramento e <strong>de</strong> avaliación. A<strong>de</strong>mais, obsérvase como os semifonemas<br />
funcionan apreciablemente mellor para o caso <strong>de</strong> “axuste”, mentres que non se<br />
aprecia un mellor comportamento no caso <strong>de</strong> “<strong>de</strong>saxuste”.<br />
Para o segundo experimento creouse un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> linguaxe <strong>de</strong> texto xornalístico,<br />
ó que se lle engadiron as transcricións do corpus para reduci-la perplexi<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
O resultado foi un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> linguaxe formado por 22.395 unigramas,<br />
198.953 bigramas e 154.470 trigramas. Neste caso a perplexi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> tarefa resulta<br />
bastante baixa (120.75), aín<strong>da</strong> que como contraparti<strong>da</strong> hai un 29% <strong>de</strong> palabras<br />
fóra <strong>de</strong> vocabulario. A Táboa 2 mostra os resultados obtidos por ca<strong>da</strong> un<br />
dos conxuntos <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los acústicos utilizados.<br />
— 155 —
Vogatel SpeechDat Gal Vogatel SpeechDat Gal<br />
— 156 —<br />
Carmen García Mateo<br />
Monof. Semif. Monof. Semif. Monof. Monof. Semif.<br />
89.52% 89.26% 90.71 % 96.5% 47.63% 53.19% 66.78%<br />
Táboa 1: Resultados <strong>de</strong> recoñecemento<br />
empregando diferentes mo<strong>de</strong>los<br />
acústicos e un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> linguaxe<br />
axustado á tarefa.<br />
Táboa 2: Resultados <strong>de</strong> recoñecemento<br />
empregando diferentes<br />
mo<strong>de</strong>los acústicos e un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
linguaxe xeral.<br />
Obsérvase como, ó igual que no anterior experimento, os semifonemas<br />
superan en prestacións ós monofonemas, e como os mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> Vogatel se ven<br />
superados polos <strong>de</strong> SpeechDat <strong>de</strong>bido ó “<strong>de</strong>saxuste” existente entre as bases <strong>de</strong><br />
<strong>da</strong>tos Vogatel e SpeechDat. Tamén se comproba, a partir <strong>da</strong>s taxas <strong>de</strong> recoñecemento<br />
logra<strong>da</strong>s, como esta tarefa é moito máis “difícil” a consecuencia <strong>da</strong><br />
lonxitu<strong>de</strong> do vocabulario e do mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> linguaxe “xeral”.<br />
Referencias<br />
González Rei, B.; García Mateo, C. (2000): “Diseño <strong>de</strong> una base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos tipo<br />
SpeechDat para el idioma gallego”. Procesamiento <strong>de</strong>l Lenguaje Natural, 24.<br />
Villarrubia, L. / León, P. / Hernán<strong>de</strong>z, L. / Elvira, J.M. / Na<strong>de</strong>u, C. / Esquerra, I.<br />
/ Hernando, J. / García Mateo, C. / Docío, L. (1998): “VOCATEL AND<br />
VOGATEL: Two Telephone Speech Databases of Spanish Minority Languages<br />
(Catalan and <strong>Galicia</strong>n)” en Workshop on Language Resources for European<br />
Minority Languages. Grana<strong>da</strong> (Spain).
El euskera y las tecnologías <strong>de</strong>l habla<br />
Inmacula<strong>da</strong> Hernaez<br />
Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea<br />
Introducción<br />
Según <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> 1996 1 , el euskera se habla por más <strong>de</strong> un millón <strong>de</strong> personas,<br />
consi<strong>de</strong>rando tanto vasco-parlantes activos como pasivos, sólo en las zonas <strong>de</strong><br />
la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Vasca (con un 50,6% <strong>de</strong> vasco-parlantes) y Navarra<br />
(con un 16,5% <strong>de</strong> vasco-parlantes). Todo ello excluyendo las zonas francesas.<br />
Siempre según las mismas fuentes oficiales cita<strong>da</strong>s, <strong>de</strong> entre los vasco-parlantes<br />
<strong>de</strong> la CAV (es <strong>de</strong>cir, sin consi<strong>de</strong>rar Navarra y las zonas francesas), un 24%<br />
hablan su lengua materna, mientras que el resto han aprendido el euskera batua<br />
o euskera están<strong>da</strong>r en la enseñanza primaria o ya <strong>de</strong> adultos.<br />
En el último mapa <strong>de</strong> dialectos publicado por Koldo Zuazo se distinguen actualmente<br />
6 dialectos, y <strong>de</strong> acuerdo con la clasificación <strong>de</strong> Bonaparte realiza<strong>da</strong><br />
en 1869, 25 subdialectos y 50 varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s dialectales. Consi<strong>de</strong>rando a<strong>de</strong>más que<br />
el euskera están<strong>da</strong>r normaliza y reglamenta únicamente la escritura <strong>de</strong> la lengua,<br />
la reali<strong>da</strong>d habla<strong>da</strong> <strong>de</strong>l euskera presenta una enorme diversi<strong>da</strong>d.<br />
El impacto <strong>de</strong> esta diversi<strong>da</strong>d en el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las tecnologías <strong>de</strong>l habla<br />
pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dos puntos <strong>de</strong> vista: el fonético, y el prosódico. Con el<br />
respecto al primero, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar la dificultad para generar un sistema <strong>de</strong><br />
transcripción fonética automática que satisfaga a todos los usuarios, y las consecuencias<br />
<strong>de</strong> ello en el campo <strong>de</strong> la conversión <strong>de</strong> texto a voz, y en el reconocimiento<br />
<strong>de</strong> voz, con las dificulta<strong>de</strong>s asocia<strong>da</strong>s para la elaboración <strong>de</strong> las bases<br />
<strong>de</strong> <strong>da</strong>tos. Con respecto a la prosodia, los mo<strong>de</strong>los existentes distan mucho entre<br />
sí. Así, por ejemplo, el acento, tan estudiado por los lingüistas, no está tampoco<br />
reglamentado, por lo que se realiza por los individuos en función <strong>de</strong> sus experiencias<br />
y educación personal.<br />
En el resto <strong>de</strong> apartados <strong>de</strong> este artículo ser presentan <strong>de</strong> forma breve los recursos<br />
orales disponibles y las aplicaciones informáticas, así como algunos <strong>de</strong><br />
los productos y servicios en el mercado.<br />
Recursos orales<br />
Uno <strong>de</strong> los pilares <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las tecnologías <strong>de</strong>l habla para una lengua<br />
son los recursos orales o bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos conteniendo voz <strong>de</strong>bi<strong>da</strong>mente etiqueta<strong>da</strong><br />
y segmenta<strong>da</strong> en función <strong>de</strong> la finali<strong>da</strong>d para la que se <strong>de</strong>see <strong>de</strong>sarrollar. En<br />
este apartado se <strong>de</strong>scriben brevemente los recursos actualmente existentes para<br />
el euskera, así como aquellos que se encuentran en fase <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />
1<br />
Datos <strong>de</strong>l Instituto Vasco <strong>de</strong> Estadística y <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Estadística <strong>de</strong> Navarra, basados en el<br />
censo <strong>de</strong> 1996.<br />
— 157 —
— 158 —<br />
Inmacula<strong>da</strong> Hernaez<br />
• Bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos para síntesis <strong>de</strong> voz<br />
En los laboratorios <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> investigación TSR <strong>de</strong> la UPV/EHU se han<br />
generado <strong>de</strong> una forma progresiva recursos orientados a obtener los <strong>da</strong>tos necesarios<br />
para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> conversión <strong>de</strong> texto a voz. Los recursos<br />
orales disponibles pue<strong>de</strong>n clasificarse en dos grupos: aquellos que permiten<br />
realizar el mo<strong>de</strong>lado prosódico <strong>de</strong> la lengua (mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong> la entonación, la duración<br />
y el ritmo) y por otra parte, las bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s para la síntesis<br />
por concatenación <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Las bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos están <strong>de</strong>scritas con más <strong>de</strong>talle<br />
en Etxebarria et al. (2000), y la Tabla 1 muestra un resumen <strong>de</strong> las características<br />
<strong>de</strong> las mismas.<br />
Data Base Locutor Dominio #frases #palabras<br />
Julen-uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s H(*) U.S. (*) 1758 12351<br />
Julen-prosodia H Prosodia 1096 11136<br />
Ion H U.S. - 1403<br />
Amaia M U.S. - 1228<br />
Juanjo H U.S. - 1228<br />
Euskadi-irratia H Noticias 1633 9776<br />
Jokin H Prosodia 343 2499<br />
Bermeo M Prosodia 348 1376<br />
Varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s vascas H&Me Prosodia 120 * 25 -<br />
Tabla 1. Características <strong>de</strong> las bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos para síntesis <strong>de</strong> voz en los laboratorios<br />
<strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> la ESIB. (*)Locutor: H: Hombre, M. Mujer. Dominio:<br />
U.S.:Uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Síntesis<br />
Las tres primeras bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos se <strong>de</strong>sarrollaron <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> contratos <strong>de</strong> investigación<br />
con enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s priva<strong>da</strong>s (las dos primeras para Telefónica I+D, y la<br />
tercera para Euskaltel, S.A.). To<strong>da</strong>s las <strong>de</strong>más se encuentran disponibles en los<br />
laboratorios mencionados.<br />
• Bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos para Reconocimiento <strong>de</strong> Voz<br />
La base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos para el reconocimiento <strong>de</strong> la lengua vasca probablemente <strong>de</strong><br />
mayor volumen existente hoy en día es propie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Telefónica I+D. Es una<br />
base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos telefónica (8kHz), constitui<strong>da</strong> por unas 19000 llama<strong>da</strong>s, aunque<br />
sólo una parte <strong>de</strong> ella se encuentra etiqueta<strong>da</strong>. Esta base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos se <strong>de</strong>sarrolló
El euskera y las tecnologías <strong>de</strong>l habla<br />
en el contexto <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong> colaboración entre la UPV/EHU 2 y Telefónica<br />
I+D, con la participación <strong>de</strong> EITB 3 y UZEI 4 . A<strong>de</strong>más, existen otras bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos<br />
<strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>s en la UPV/EHU, véase por ejemplo (López <strong>de</strong> Ipiña 1995).<br />
En la actuali<strong>da</strong>d, en el laboratorio TSR <strong>de</strong> la UPV/EHU estamos elaborando<br />
una base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos SpeechDat 5 para el euskera <strong>de</strong> 1000 locutores. Para su<br />
<strong>de</strong>sarrollo se han consi<strong>de</strong>rado las zonas <strong>de</strong> habla vasca ubica<strong>da</strong>s en la Comuni<strong>da</strong>d<br />
Autónoma Vasca y Navarra.<br />
• Otras bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos: Bizkaifon<br />
Bizkaifon es una base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos constitui<strong>da</strong> por archivos sonoros <strong>de</strong>l euskera<br />
vizcaíno accesible por web. Es to<strong>da</strong>vía un proyecto en <strong>de</strong>sarrollo 6 , pero un<br />
prototipo <strong>de</strong> ella pue<strong>de</strong> visitarse en http://bips.bi.ehu.es/fonoteka.<br />
El objetivo <strong>de</strong>l proyecto Bizkaifon es recoger, preservar y clasificar material<br />
sonoro existente y <strong>de</strong>sarrollar una arquitectura <strong>de</strong> software abierta en la que<br />
pue<strong>da</strong>n ser integrados diferentes sonoros. La principal motivación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> este proyecto la constituyeron las más <strong>de</strong> 5000 horas <strong>de</strong> grabaciones realiza<strong>da</strong>s<br />
por el lingüista Iñaki Gamin<strong>de</strong> a lo largo <strong>de</strong> los últimos 20 años <strong>de</strong> trabajo<br />
<strong>de</strong> campo por las zonas <strong>de</strong>l habla <strong>de</strong> euskera vizcaíno. Las grabaciones se encontraban<br />
en diferentes estados <strong>de</strong> conservación, clasificación y formatos: <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
las cintas <strong>de</strong> casete <strong>de</strong> los primeros años a las más mo<strong>de</strong>rnas realiza<strong>da</strong>s en Minidisk,<br />
y algunas <strong>de</strong> ellas digitaliza<strong>da</strong>s y ya etiqueta<strong>da</strong>s con transcripciones, e<br />
incluso publica<strong>da</strong>s en formatos digitales (Gamin<strong>de</strong> 1999-2001). El proyecto<br />
unificaría formatos, y criterios y métodos <strong>de</strong> clasificación y etiquetado <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s<br />
esas grabaciones, constituyendo al mismo tiempo la estructura <strong>de</strong> base que permitiera<br />
la integración <strong>de</strong> otros recursos, nuevos o existentes. Creemos que las<br />
aplicaciones y usos que una base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> este tipo pue<strong>de</strong> generar (aparte <strong>de</strong><br />
la propia aplicación web <strong>de</strong> acceso a los <strong>da</strong>tos) son muchas y muy varia<strong>da</strong>s: en<br />
los campos <strong>de</strong> la educación, la investigación sociolingüística, la dialectología<br />
etc.<br />
La información <strong>de</strong> las señales se encuentra almacena<strong>da</strong> en ficheros <strong>de</strong> texto<br />
con formato SGML. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> incluir diversos <strong>da</strong>tos sobre el origen y proce<strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong> la grabación, estos ficheros contienen transcripciones <strong>de</strong> las señales<br />
sonoras, realiza<strong>da</strong>s a varios niveles. Así, en función <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> documento sonoro<br />
(palabras sueltas, frases, textos diversos, literatura popular), se incluyen las<br />
transcripciones al euskera euskera batúa y al euskera vizcaíno, junto con enlaces<br />
que asocian la trascripción los instantes <strong>de</strong> tiempo en que se producen, sopor-<br />
2<br />
Dpto. <strong>de</strong> Electrici<strong>da</strong>d y Electrónica y Dpto. <strong>de</strong> Filología Vasca<br />
3<br />
Euskal Irrati Telebista<br />
4<br />
Centro <strong>de</strong> terminología y lexicografía. http://www.uzei.com<br />
5<br />
http://www.speech<strong>da</strong>t.org<br />
6<br />
Desarrollado en el grupo TSR, Dpto. <strong>de</strong> Electrónica y Telecomunicaciones <strong>de</strong> la UPV/EHU.<br />
Proyecto financiado por la Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia /Bizkaiko Foru Aldundia.<br />
— 159 —
— 160 —<br />
Inmacula<strong>da</strong> Hernaez<br />
tando el sistema diferentes niveles <strong>de</strong> transcripción o etiquetado en general y<br />
segmentación.<br />
Reconocimiento <strong>de</strong> voz<br />
Los trabajos más importantes en el campo <strong>de</strong> reconocimiento <strong>de</strong> voz para el<br />
euskera se han <strong>de</strong>sarrollado en la UPV/EHU, véase por ejemplo López <strong>de</strong> Ipiña<br />
(1995; 2000).<br />
Cabe citar también los trabajos <strong>de</strong>sarrollados en el <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Ing. <strong>de</strong><br />
Sistemas y Automática en Escuela <strong>de</strong> Ing. Técnica <strong>de</strong> Vitoria para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> aplicaciones basa<strong>da</strong>s en el SDK <strong>de</strong> ViaVoice <strong>de</strong> IBM (Anega 2001).<br />
Conversión <strong>de</strong> texto a voz<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> conversión <strong>de</strong> texto a voz que se <strong>de</strong>scribirá a continuación,<br />
cabe citar al grupo <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> la UPNA 7 , en el cual se han realizado<br />
trabajos basados en las técnicas <strong>de</strong> síntesis por concatenación PSOLA.<br />
El primer sistema <strong>de</strong> conversión <strong>de</strong> texto a voz para el euskera fue bautizado<br />
Ahozka (Hernaez 1994) y está basado en un sintetizador <strong>de</strong> formantes. Des<strong>de</strong><br />
entonces, el sistema ha evolucionado consi<strong>de</strong>rablemente, hasta convertirse en<br />
AhoTTS, un sistema modular <strong>de</strong> conversión <strong>de</strong> texto a voz, multiplataforma,<br />
multilingüe y multihilo. AhoTTS pue<strong>de</strong> ser utilizado bien como plataforma <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> síntesis, o como una API (Aplication Program Interface) para ser<br />
llama<strong>da</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cualquier aplicación. La arquitectura modular <strong>de</strong>l sistema permite<br />
trabajar <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>pendiente con ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> los bloques que forman el<br />
conversor: el módulo normalizador, el módulo <strong>de</strong> análisis lingüístico, el módulo<br />
<strong>de</strong> conversión a uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> síntesis y finalmente el motor <strong>de</strong> síntesis. Es por<br />
tanto muy flexible, y pue<strong>de</strong> ser configurado con diferentes lenguajes, voces (bases<br />
<strong>de</strong> <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s), mo<strong>de</strong>los prosódicos (mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> entonación, duraciones,<br />
pausado) y motores <strong>de</strong> síntesis (Formantes, PSOLA, MBROLA). Una<br />
<strong>de</strong>scripción más <strong>de</strong>talla<strong>da</strong> pue<strong>de</strong> encontrarse en Hernaez (2001).<br />
Productos y servicios<br />
Dejando a un lado los conocidos sistemas <strong>de</strong> audiotext que emiten mensajes<br />
pregrabados, el único servicio que utiliza tecnologías <strong>de</strong> síntesis y reconocimiento<br />
en euskera lo ofrece Telefónica S.A.. El servicio ofrece básicamente la<br />
posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> leer el correo electrónico a través <strong>de</strong>l teléfono, y es ofertado en<br />
las cuatro lenguas oficiales (castellano, gallego, catalán y euskera). Las tecnologías<br />
<strong>de</strong> síntesis y reconocimiento que utiliza han sido <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>s por Telefó-<br />
7<br />
Grupo <strong>de</strong> Procesado <strong>de</strong> Señal, microelectrónica e instrumentación, Dpto. Ing. Eléctrica y<br />
Electrónica
El euskera y las tecnologías <strong>de</strong>l habla<br />
nica I+D, en proyectos <strong>de</strong> colaboración con diferentes universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, y para el<br />
caso <strong>de</strong>l euskera con la UPV/EHU 8 .<br />
A<strong>de</strong>más, se han ofertado algunos servicios (por ejemplo, el servicio <strong>de</strong> cita<br />
previa <strong>de</strong> la Diputación Foral <strong>de</strong> Bizkaia para la realización <strong>de</strong> la <strong>de</strong>claración <strong>de</strong><br />
la renta) que empleando sistemas <strong>de</strong> reconocimiento <strong>de</strong>sarrollados para el castellano,<br />
se han a<strong>da</strong>ptado para el reconocimiento <strong>de</strong> algunas palabras en euskera.<br />
Conclusiones<br />
El euskera dispone actualmente <strong>de</strong> aplicaciones y recursos suficientes para el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> servicios en el campo <strong>de</strong> las tecnologías <strong>de</strong>l habla. El interés <strong>de</strong> las<br />
empresas locales por este tipo <strong>de</strong> tecnologías es actualmente bajo y no parecen<br />
ver un mercado interesante en el público <strong>de</strong> habla vasca. Por eso, es imprescindible<br />
contar con el apoyo <strong>de</strong> las instituciones para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los recursos y<br />
aplicaciones <strong>de</strong> base. Afortuna<strong>da</strong>mente, la ingeniería lingüística se ha <strong>de</strong>clarado<br />
como una <strong>de</strong> las líneas prioritarias en el último Plan <strong>de</strong> Ciencia y Tecnología<br />
<strong>de</strong>l Gobierno Vasco, y esperamos que con este nuevo impulso, en poco tiempo<br />
el euskera presente un <strong>de</strong>sarrollo en este campo tecnológico al nivel <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong><br />
las lenguas europeas.<br />
Referencias<br />
Anega, I. / Juguete, Juan José (2001): Ahots bi<strong>de</strong>z kontrolaturiko etxe domotikoa.<br />
Proyecto Fin <strong>de</strong> Carrera. Escuela Ingeniería Técnica <strong>de</strong> Vitoria<br />
(UPV/EHU).<br />
Etxebarria B. / Navas, E. / Armenta, A. / Ma<strong>da</strong>riaga, I. / Gamin<strong>de</strong>, I. / Hernaez,<br />
I. (2000): “Tools and Basque language <strong>da</strong>tabases <strong>de</strong>veloped in the AhoLab<br />
laboratory” Second International Conference on Language Resources and<br />
Evaluation. Workshop Proceedings. Atenas 2000. 62-70<br />
Gamin<strong>de</strong>, I. (1999-2001): Serie “Berbarik Berba”: Ayuntamientos <strong>de</strong> Bakio,<br />
Zamudio, Meñaka, Leioa, Mungia, Arrieta, Jatabe.<br />
Hernáez, I. / Olabe, J. C. / Etxeberria, P. / Etxebarria, B. / Cuesta, A. (1994):<br />
“AHOZKA: Un sistema <strong>de</strong> conversión <strong>de</strong> texto a voz para el euskara”.<br />
SEPLN, Boletín nº 14.<br />
Hernaez, I. / Navas, E. / Murugarren, J. L. / Etxebarria, B. (2001): “Description<br />
of the AhoTTS Conversión System for the Basque Language”. Proc. of the<br />
4th Speech Synthesis Workshop.<br />
López <strong>de</strong> Ipiña, K. / Torres, I. / Oñe<strong>de</strong>rra, L. (1995): “Design of a phonetic corpus<br />
for a speech <strong>da</strong>tabase in Basque language”. Proc. of the EUROSPEECH’<br />
95. Madrid. Vol.1. 8541-854.<br />
8 Con el Dpto. <strong>de</strong> Electrici<strong>da</strong>d y Electrónica, y Filología Vasca para el caso <strong>de</strong> reconocimiento <strong>de</strong><br />
voz, y con el Dpto. <strong>de</strong> Electrónica y Telecomunicaciones para la conversión <strong>de</strong> texto a voz.<br />
— 161 —
— 162 —<br />
Inmacula<strong>da</strong> Hernaez<br />
López <strong>de</strong> Ipiña, K. / Torres, I. / Oñe<strong>de</strong>rra, L. / Ezeiza, N. / Hernán<strong>de</strong>z, M. /<br />
Peñagarikano, M. / Varona, A. / Rodríguez, L. J. (2000): “First Selection of<br />
Lexical Units for Continuous Speech Recognition of Basque”. Proc. of the<br />
ICSLP. Pekín.Vol.2. 531-535.
Las tecnologías <strong>de</strong>l habla en lengua catalana<br />
Joaquim Llisterri<br />
Grup <strong>de</strong> Fonética, Seminari <strong>de</strong> Filologia i Informática, Departament <strong>de</strong><br />
Filologia Espanyola, Universitat Autònoma <strong>de</strong> Barcelona<br />
La lengua catalana dispone en la actuali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> aplicaciones,<br />
prototipos y productos en el campo <strong>de</strong> las tecnologías <strong>de</strong>l habla, fruto <strong>de</strong> los esfuerzos<br />
<strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> investigación universitarios, <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong>l sector y <strong>de</strong><br />
iniciativas institucionales. Este trabajo preten<strong>de</strong> ofrecer una panorámica, necesariamente<br />
no exhaustiva, <strong>de</strong> los trabajos recientemente llevados a cabo en un<br />
ámbito que, como reconoce, por ejemplo, el III Pla <strong>de</strong> Recerca <strong>de</strong> Catalunya<br />
(2001-2004), es <strong>de</strong> una importancia fun<strong>da</strong>mental tanto para favorecer el acceso<br />
a la Socie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la Información y <strong>de</strong>l Conocimiento a todos los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos<br />
como para la plena normalización <strong>de</strong> la lengua.<br />
El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estas tecnologías se ha llevado a cabo, predominantemente,<br />
en el marco <strong>de</strong> las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s catalanas: el Grup <strong>de</strong> Tractament <strong>de</strong> la Parla<br />
<strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong> Teoría <strong>de</strong> la Señal y Comunicaciones <strong>de</strong> la Universitat<br />
Politècnica <strong>de</strong> Catalunya (UPC), -integrante <strong>de</strong>l centro TALP, Centre <strong>de</strong> Tecnologia<br />
i Aplicacions <strong>de</strong>l Llenguatge i <strong>de</strong> la Parla, junto con el Grup <strong>de</strong><br />
Processat <strong>de</strong>l Llenguatge Natural <strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong> Lenguajes y Sistema Informáticos<br />
<strong>de</strong> la UPC- el Grup <strong>de</strong> Tractament <strong>de</strong> Veu <strong>de</strong> la Escola Universitària<br />
Politècnica <strong>de</strong> Mataró (EUPM), y el Àrea <strong>de</strong> Tecnologies <strong>de</strong> la Parla <strong>de</strong> la sección<br />
<strong>de</strong> Teoría <strong>de</strong> la Señal <strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong> Comunicaciones y Teoría <strong>de</strong> la<br />
Señal <strong>de</strong> Enginyeria La Salle en la Universitat Ramon Llull (URL) orientan sus<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva <strong>de</strong> la ingeniería <strong>de</strong> telecomunicaciones, mientras<br />
que grupos como el Grup <strong>de</strong> Fonètica <strong>de</strong>l Seminario <strong>de</strong> Filología e Informática<br />
<strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong> Filología Española <strong>de</strong> la Universitat Autònoma <strong>de</strong><br />
Barcelona (UAB) se centran en el conocimiento fonético y lingüístico que se<br />
incorpora a las tecnologías <strong>de</strong>l habla 9 .<br />
Las tecnologías <strong>de</strong>l habla en catalán se han <strong>de</strong>sarrollado especialmente, en lo<br />
que a la empresa se refiere, en Telefónica I+D (Madrid), con el fin <strong>de</strong> ofrecer<br />
servicios telefónicos automáticos en esta lengua. Más recientemente, empresas<br />
como ATLAS, Applied Technologies on Language and Speech, estrechamente<br />
9 Grup <strong>de</strong> Tractament <strong>de</strong> la Parla: http://gps-tsc.upc.es/veu/; TALP: http://www.talp.upc.es; Grup<br />
<strong>de</strong> Tractament <strong>de</strong> Veu: http://www.eupmt.es/imesd/telematica/veu/; Àrea <strong>de</strong> Tecnologies <strong>de</strong> la<br />
Parla: http://www.salleurl.edu/Eng/elsDCTS/tsenyal/tsenyal_areaparla.html; Grup <strong>de</strong> Fonética:<br />
http://liceu.uab.es<br />
— 163 —
— 164 —<br />
Joaquim Llisterri<br />
vincula<strong>da</strong> al grupo <strong>de</strong> la UPC, ofrecen soluciones tecnológicas para la creación<br />
<strong>de</strong> aplicaciones que incorporen el tratamiento <strong>de</strong>l habla 10 .<br />
En el ámbito <strong>de</strong> las iniciativas institucionales cabe mencionar el CREL, Centre<br />
<strong>de</strong> Referència en Enginyeria Lingüística, creado en 1996 como parte <strong>de</strong> la<br />
red <strong>de</strong> Centros <strong>de</strong> Referencia en Investigación y Desarrollo <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong><br />
Catalunya. Este centro, cuya finali<strong>da</strong>d es la coordinación e integración <strong>de</strong> los<br />
trabajos <strong>de</strong> diversos grupos universitarios 11 en torno a un conjunto <strong>de</strong> proyectos<br />
comunes, tiene como objetivo la creación <strong>de</strong> recursos, herramientas y prototipos<br />
que favorezcan el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la ingeniería lingüística en catalán.<br />
Tradicionalmente las tecnologías <strong>de</strong>l habla se divi<strong>de</strong>n entre las que proporcionan<br />
una sali<strong>da</strong> vocal –síntesis-, las que permiten la entra<strong>da</strong> <strong>de</strong> información<br />
-reconocimiento- y las que facilitan la interacción con un sistema informático<br />
-sistemas <strong>de</strong> diálogo-. Entre las primeras, la aplicación más <strong>de</strong>staca<strong>da</strong> es tal vez<br />
la conversión <strong>de</strong> texto en habla, que hace posible la transformación automática<br />
<strong>de</strong> un texto escrito en su equivalente sonoro.<br />
Para el catalán, existen al menos tres sistemas <strong>de</strong> conversión <strong>de</strong> texto en habla,<br />
<strong>de</strong>sarrollados respectivamente por la Universitat Politècnica <strong>de</strong> Catalunya,<br />
la Universitat Ramon Llull y por Telefónica I+D. El conversor <strong>de</strong> texto a habla<br />
<strong>de</strong> la UPC, comercializado a través <strong>de</strong> ATLAS, ha contado con el apoyo <strong>de</strong>l<br />
CREL y, en este marco, con la participación <strong>de</strong> la UAB. Se trata <strong>de</strong> un sistema<br />
que actualmente se presenta en dos versiones -una convencional basa<strong>da</strong> en difonemas<br />
y otra más avanza<strong>da</strong> utilizando técnicas <strong>de</strong> selección <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s a partir<br />
<strong>de</strong> un corpus-, para el que se dispone <strong>de</strong> voz masculina y femenina; el sistema<br />
permite también, a través <strong>de</strong> la incorporación <strong>de</strong> marcas en el texto <strong>de</strong> entra<strong>da</strong>,<br />
intercalar enunciados sintetizados en castellano (Bonafonte et al. 1997, 1999) 12 .<br />
El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este conversor ha conllevado el diseño <strong>de</strong> herramientas como<br />
SEGRE, un transcriptor fonético automático para el catalán que cubre las cuatro<br />
principales variantes geográficas, utiliza SAMPA (SAM Phonetic Alphabet)<br />
para representar la transcripción 13 y se caracteriza por un entorno que permite<br />
10<br />
Telefónica I+D: http://www.tid.es/trabajo/nuestrosproductos/telefonia/home.html; ATLAS:<br />
http://www.atlas-cti.com<br />
11<br />
Equip <strong>de</strong>l Diccionari <strong>de</strong>l Català Contemporani y Equip <strong>de</strong> les Oficines Lexicogràfiques <strong>de</strong>l<br />
Institut d’Estudis Catalans, Grup <strong>de</strong> Gramàtica Teòrica y Seminari <strong>de</strong> Filologia i Informàtica <strong>de</strong><br />
la Universitat Autònoma <strong>de</strong> Barcelona, Grup <strong>de</strong> recerca <strong>de</strong> Variació en el Llenguatge <strong>de</strong> la<br />
Universitat <strong>de</strong> Barcelona, Grup <strong>de</strong> Lingüística Aplica<strong>da</strong> <strong>de</strong> la Universitat <strong>de</strong> Girona, Grup <strong>de</strong><br />
Processat <strong>de</strong>l Llenguatge Natural y Grup <strong>de</strong> Tractament <strong>de</strong> la Parla <strong>de</strong> la Universitat Politécnica<br />
<strong>de</strong> Catalunya y Grup <strong>de</strong> recerca en Lingüística Aplica<strong>da</strong> al Tractament <strong>de</strong>l Llenguatge <strong>de</strong> la<br />
Universitat Pompeu Fabra. La enti<strong>da</strong>d gestora <strong>de</strong>l centro es el Institut d’Estudis Catalans. Más<br />
información sobre el CREL se encuentra en http://www.crel.net<br />
12<br />
Pue<strong>de</strong> escucharse una <strong>de</strong>mostración en http://gps-tsc.upc.es/veu/soft/<strong>de</strong>mos/tts.php3 y en<br />
http://www.atlas-cti.com/ca/<strong>de</strong>mos.htm<br />
13<br />
En http://liceu.uab.es/~joaquim/research/Language_Resources/SAMPA_Catalan.html se<br />
propone una a<strong>da</strong>ptación <strong>de</strong> SAMPA al catalán.
Las tecnologías <strong>de</strong>l habla en lengua catalana<br />
una fácil edición <strong>de</strong> las reglas (Pachès et al. 2000). La versión actual <strong>de</strong> SEGRE<br />
es el resultado, en el marco <strong>de</strong>l CREL, <strong>de</strong>l esfuerzo conjunto <strong>de</strong> la UPC (Febrer<br />
2000), la UAB (Riera / <strong>de</strong> la Mota 2000) y la Universitat <strong>de</strong> Barcelona (UB)<br />
(Perea 2000).<br />
También en el contexto <strong>de</strong>l CREL se dispone <strong>de</strong> un corpus <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s fonéticas<br />
para la síntesis, en el cual se han segmentado y etiquetado casi 800 difonemas,<br />
preparado por la UPC y la UAB (Bonafonte / Febrer 2000), y <strong>de</strong> un corpus<br />
prosódico parcialmente etiquetado orientado al mo<strong>de</strong>lado <strong>de</strong> la duración<br />
segmental, <strong>de</strong> las pausas y <strong>de</strong> los movimientos tonales en la conversión <strong>de</strong> texto<br />
a habla, realizado en colaboración entre la UAB (Riera / Jiménez, 2000), la<br />
Universitat <strong>de</strong> Girona (Palma<strong>da</strong> 2000) y la UPC.<br />
En la antigua Escuela <strong>de</strong> Ingeniería <strong>de</strong> Telecomunicación La Salle, actualmente<br />
Enginyeria La Salle en la URL, surgieron los primeros trabajos sobre<br />
conversión <strong>de</strong> texto a habla en catalán que, a finales <strong>de</strong> los años 80, dieron lugar<br />
a SinCat (Martí 1987) y a Ciber232, comercializado tanto en catalán como en<br />
castellano por la empresa Ciberveu, primordialmente para uso <strong>de</strong> invi<strong>de</strong>ntes<br />
(Llisterri et al. 1993). En esta misma universi<strong>da</strong>d se llevan a cabo también en la<br />
actuali<strong>da</strong>d trabajos en el ámbito <strong>de</strong> la conversión <strong>de</strong> texto a habla en catalán<br />
(Guaus / Iriondo 2000 a, b) 14 .<br />
La empresa Telefónica I+D dispone <strong>de</strong> un conversor multilingüe en castellano,<br />
catalán, gallego y vasco (Rodríguez et al. 1998), cuya versión catalana se<br />
<strong>de</strong>sarrolló a partir <strong>de</strong> 1997 en colaboración con la UAB. Este sistema se orienta<br />
especialmente a los servicios telefónicos.<br />
En el campo <strong>de</strong>l reconocimiento <strong>de</strong>l habla, tanto los grupos como las empresas<br />
anteriormente menciona<strong>da</strong>s cuentan con sistemas que permiten el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> aplicaciones basa<strong>da</strong>s en un vocabulario específico -por ejemplo, hasta 4000<br />
palabras en el caso <strong>de</strong>l reconocedor <strong>de</strong> Telefónica I+D 15 -para ofrecer servicios<br />
<strong>de</strong> información o <strong>de</strong> atención al cliente a través <strong>de</strong>l teléfono.<br />
Los sistemas <strong>de</strong> reconocimiento requieren también la creación <strong>de</strong> recursos<br />
lingüísticos para su entrenamiento. Cabe <strong>de</strong>stacar el corpus catalán SpeechDat,<br />
realizado por la UPC en colaboración con la UAB en el marco <strong>de</strong>l CREL 16 . Este<br />
corpus, diseñado según los están<strong>da</strong>res europeos actuales, consta <strong>de</strong> 1.005 locutores,<br />
con 40 elocuciones para ca<strong>da</strong> locutor, y contiene tanto el vocabulario necesario<br />
para el diseño <strong>de</strong> aplicaciones como enunciados que permiten aumentar<br />
la cobertura fonética <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> reconocimiento (Hernando / Esquerra<br />
2000; Ezquerra / Hernando 2000; Mariño et al. 2000). Por su parte, Telefónica<br />
I+D ha <strong>de</strong>sarrollado, conjuntamente con la UPC, Vocatel, una base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos en<br />
14 Pue<strong>de</strong>escucharse una <strong>de</strong>mostración en http://www.salleURL.edu/~iriondo/<br />
15 Reconocedor universal multilingüe. Telefónica Investigación y Desarrollo. http://www.tid.es<br />
/trabajo/nuestrosproductos/pdfs/servtelefonicos/IV/habla/rec_mult.pdf<br />
16 Una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>talla<strong>da</strong> se presenta en http://gps-tsc.upc.es/veu/LR/LR_SPD_CAT.php3<br />
— 165 —
— 166 —<br />
Joaquim Llisterri<br />
catalán -existente también en gallego- para el reconocimiento <strong>de</strong> habla en aplicaciones<br />
telefónicas (Villarrubia et al. 1998; Ezquerra et al., 1998).<br />
El dictado automático -es <strong>de</strong>cir, la transformación <strong>de</strong>l habla a texto escrito- es<br />
quizás una <strong>de</strong> las aplicaciones que mayor interés <strong>de</strong>spierta en el campo <strong>de</strong>l reconocimiento.<br />
Con el apoyo <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong> Catalunya 17 y la colaboración<br />
<strong>de</strong> la UPC para el <strong>de</strong>sarrollo técnico y <strong>de</strong> la UAB y la UB en los aspectos lingüísticos,<br />
la empresa Philips lanzó al mercado a finales <strong>de</strong> 1999 la versión catalana<br />
<strong>de</strong> FreeSpeech 2000, un sistema multilingüe <strong>de</strong> dictado automático que<br />
incorpora, a<strong>de</strong>más, vocabularios específicos en los ámbitos legal, médico y <strong>de</strong><br />
los seguros 18 .<br />
La síntesis y el reconocimiento <strong>de</strong>l habla se integran en los sistemas <strong>de</strong> diálogo<br />
o sistemas conversacionales, que permiten avanzar un paso más en la automatización<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados servicios, ofreciendo la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> una interacción<br />
entre el usuario y el sistema. Este es tal vez el objetivo al que más esfuerzos<br />
se está <strong>de</strong>dicando hoy en día en el ámbito <strong>de</strong> las tecnologías <strong>de</strong>l habla y<br />
por ello, tanto en las iniciativas institucionales como en las líneas <strong>de</strong> investigación<br />
<strong>de</strong> los grupos anteriormente mencionados, se han planteado proyectos para<br />
el catalán este campo.<br />
Citaremos como ejemplo el prototipo <strong>de</strong>sarrollado conjuntamente por la UPC<br />
y la UAB en el contexto <strong>de</strong>l CREL, diseñado para ofrecer un servicio <strong>de</strong> información<br />
telefónica automática a los viajeros <strong>de</strong> los Ferrocarrils <strong>de</strong> la Generalitat<br />
(Na<strong>de</strong>u et al. 2000; Machuca et al. 2000a). El primer paso ha consistido en<br />
el análisis <strong>de</strong> un corpus real <strong>de</strong> 108 llama<strong>da</strong>s al servicio <strong>de</strong> información <strong>de</strong> los<br />
Ferrocarrils yen la recogi<strong>da</strong> <strong>de</strong> un corpus <strong>de</strong> 200 llama<strong>da</strong>s a un sistema <strong>de</strong><br />
diálogo simulado -técnica conoci<strong>da</strong> como “Mago <strong>de</strong> Oz”- (Machuca et al.<br />
2000b), con el fin <strong>de</strong> conocer las estrategias más a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>s para la puesta en<br />
práctica <strong>de</strong>l sistema, que próximamente empezará a evaluarse. Entre otras iniciativas<br />
recientes <strong>de</strong>staca el proyecto ACIMET, promovido por la Secretaria<br />
per a la Societat <strong>de</strong> la Informació <strong>de</strong>l gobierno catalán, cuyo objetivo es ofrecer<br />
un servicio telefónico <strong>de</strong> información meteorológica para el Servei <strong>de</strong> Meteorologia<br />
<strong>de</strong> Cataluña, en el que participan el centro TALP <strong>de</strong> la UPC, la UAB y<br />
la empresa Mensatec Software.<br />
Con esta panorámica que, como se indicaba al principio, no es ni mucho menos<br />
completa, hemos pretendido, haciendo hincapié en los proyectos surgidos<br />
<strong>de</strong> la colaboración entre diferentes grupos <strong>de</strong> I+D, mostrar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las<br />
tecnologías <strong>de</strong>l habla en lengua catalana. Al igual que en otras lenguas, los futu-<br />
17 Según los <strong>da</strong>tos recogidos en el capítulo XII <strong>de</strong>l Informe sobre política lingüística 2000<br />
elaborado por la Direcció General <strong>de</strong> Política Lingüística <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong> Catalunya, la<br />
aportación <strong>de</strong>l gobierno catalán fue <strong>de</strong> 98 millones <strong>de</strong> pesetas (http://cultura.gencat.<br />
es/llengcat/informe/).<br />
18 http://www.gencat.es/csi/cat/noticies/arxiu/1999/setembre/freespeech.htm
Las tecnologías <strong>de</strong>l habla en lengua catalana<br />
ros trabajos se encaminarán, muy probablemente, a la mejora <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong><br />
síntesis y <strong>de</strong> reconocimiento y a la creación <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> diálogo que favorezcan<br />
la creación <strong>de</strong> nuevos servicios -especialmente telefónicos y a través <strong>de</strong><br />
la web- integrados en una Socie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la Información y <strong>de</strong>l Conocimiento ca<strong>da</strong><br />
vezmás accesible en la lengua propia <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no.<br />
Bibliografía<br />
Bonafonte, A. / Esquerra, I. / Febrer, A. / Vallverdú, F. (1997): “A Bilingual<br />
Text-to-Speech System in Spanish and Catalan”, in Eurospeech'97. 5th<br />
European Conference on Speech Communication and Technology. Rho<strong>de</strong>s,<br />
22-25 September 1997. Vol. 5. 2455 - 2458.<br />
Bonafonte, A. / Esquerra, I. / Febrer, A. / Fonollosa, J.A. / Vallverdú, F. (1999):<br />
“The UPC Text-to-Speech System for Spanish and Catalan”, in Proceedings<br />
of the 5th International Conference on Spoken Language Processing,<br />
ICSLP'98. Sydney, Australia, 30th November-4th December 1998. Vol.5.<br />
1667-1670. http://gps-tsc.upc.es/veu/research/pubs/download/Bon98c.pdf<br />
Bonafonte, A. / Febrer, A. (2000): Eines <strong>de</strong> conversió text-parla, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />
Centre <strong>de</strong> Referència en Enginyeria Lingüística (CREL), Institut d'Estudis<br />
Catalans, Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000. http://www.crel.net/Jorna<strong>de</strong>s/<br />
upc/tts.zip<br />
Esquerra, I. / Hernando, J. (2000): SpeechDat: disseny <strong>de</strong>l corpus en català, I<br />
Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong> Referència en Enginyeria Lingüística (CREL), Institut<br />
d'Estudis Catalans, Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000. http://www.crel.net/<br />
Jorna<strong>de</strong>s/upc/speech<strong>da</strong>t.zip<br />
Esquerra, I. / Na<strong>de</strong>u, C. / Villarrubia, L. / León, P. (1998): “Design of a phonetic<br />
corpus for speech recognition in Catalan”, in Workshop on Language<br />
Resources for Minority Languages (LREC'98). 27 May 1998, Grana<strong>da</strong>. 89-<br />
92.<br />
Febrer, A. (2000): Segre: eina <strong>de</strong> transcripció fonètica, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong><br />
Referència en Enginyeria Lingüística (CREL), Institut d'Estudis Catalans,<br />
Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000. http://www.crel.net/Jorna<strong>de</strong>s/upc/segre.zip<br />
Guaus, R. / Iriondo, I. (2000): “Diphone based Unit Selection for Catalan Textto-Speech<br />
Synthesis”, in TSD 2000, Workshop on Text, Speech and Dialogue.<br />
Brno, September 2000. http://www.salleURL.edu/~iriondo/publicacions/<br />
tsd2000.ps<br />
Guaus, R. / Iriondo, I. (2000): “Unit Selection based on Diphones for Catalan<br />
Text-to-Speech Conversion”, in Proceedings of the Workshop on Developing<br />
Language Resources for Minority Languages: Reusability and Strategic<br />
Priorities (LREC-2000). Athens, 30 May 2000.<br />
Hernando, J. / Esquerra, I. (2000): SpeechDat Catalan Database for Fixed Telephone<br />
Network, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong> Referència en Enginyeria Lin-<br />
— 167 —
— 168 —<br />
Joaquim Llisterri<br />
güística (CREL), Institut d'Estudis Catalans, Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000.<br />
http://www.crel.net/Jorna<strong>de</strong>s/upc/speech<strong>da</strong>t.zip<br />
Llisterri, J. / Fernán<strong>de</strong>z, N. / Gu<strong>da</strong>yol, F. / Poyatos, J.J. / Martí, J. (1993):<br />
“Testing user's acceptance of Ciber232, a text to speech system used by blind<br />
persons”, in Speech and Language Technology for Disabled Persons.<br />
Proceedings of an ESCA Workshop. Stockholm, May 31-June 2, 1993. 203-<br />
206.<br />
http://liceu.uab.es/~joaquim/publicacions/Stockholm_93/stockholm_93.html<br />
Machuca, M.J. / Bueno, L. / Calonge, R. / Estruch, M. / Riera, M. (2000a):<br />
Eines <strong>de</strong> reconeixement i prototip <strong>de</strong> conversa oral, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong><br />
Referència en Enginyeria Lingüística (CREL), Institut d'Estudis Catalans,<br />
Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000. http://liceu.uab.es/~joaquim/teaching/<br />
speech_technology/tecnol_parla/dialogue/CREL_dialeg/SFI_UAB_Disseny_<br />
prototip_.htm<br />
Machuca, M.J. / Bueno, L. / Calonge, R. / Estruch, M. / Riera, M. (2000b):<br />
Corpus <strong>de</strong> diàleg, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong> Referència en Enginyeria Lingüística<br />
(CREL), Institut d'Estudis Catalans, Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000.<br />
http://liceu.uab.es/~joaquim/teaching/speech_technology/tecnol_parla/dialog<br />
ue/CREL_dialeg/SFI_UAB_Corpus_Dialeg.htm<br />
Mariño, J.B. / Padrell, J. / Moreno, A. / Na<strong>de</strong>u, C. (2000): “Monolingual and<br />
bilingual Spanish-Catalan speech recognizers <strong>de</strong>veloped from SpeechDat<br />
<strong>da</strong>tabases”, in Proceedings of the International Workshop on Very Large<br />
Telephone Speech Databases (LREC-2000). Athens, May 2000. 57-61.<br />
http://gps-tsc.upc.es/veu/research/pubs/download/Mar00a.pdf<br />
Martí, J. (1987): “Un conversor text-veu en català: Sistema SINCAT<br />
(SINtetitzador <strong>de</strong> CATalà)”, in Martín Vi<strong>de</strong>, C. (ed.): Lenguajes naturales y<br />
lenguajes formales II. Barcelona: PPU. 197-209.<br />
Na<strong>de</strong>u, C. / Padrell, J. / Nogueiras, A. / Mariño, J.B. / Bonafonte, A. / Hernando,<br />
J. / Rodríguez, A. / Esquerra, I. / Sesma, A. / Oliver, J. (2000): Eines<br />
<strong>de</strong> reconeixement i prototip <strong>de</strong> conversa oral, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong> Referència<br />
en Enginyeria Lingüística (CREL), Institut d'Estudis Catalans, Barcelona,<br />
4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000. http://www.crel.net/Jorna<strong>de</strong>s/upc/prototipconv.zip<br />
Pachès, P. / De La Mota, C. / Riera, M. / Perea, P. / Febrer, A. / Estruch, M. /<br />
Garrido, J.M. / Machuca, M.J. / Ríos, A. / Llisterri, J. / Esquerra, I. / Hernando,<br />
J. / Padrell, J. / Na<strong>de</strong>u, C. (2000): “SEGRE: An Automatic Tool for<br />
Grapheme-to-Allophone Transcription in Catalan”, in Proceedings of the<br />
Workshop on Developing Language Resources for Minority Languages:<br />
Reusability and Strategic Priorities (LREC-2000). Athens, 30 May 2000. 52-<br />
61. http://liceu.uab.es/~joaquim/publicacions/Paches_et_al_2000.pdf
Las tecnologías <strong>de</strong>l habla en lengua catalana<br />
Palma<strong>da</strong>, B. (2000): Corpus prosòdic. Etiquetatge ToBI, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre<br />
<strong>de</strong> Referència en Enginyeria Lingüística (CREL), Institut d'Estudis Catalans,<br />
Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000. http://www.crel.net/Jorna<strong>de</strong>s/UdG/<br />
ToBI_CREL.zip<br />
Perea, P. (2000): SEGRE: una eina <strong>de</strong> transcripció aplica<strong>da</strong> a las varietats<br />
dialectals <strong>de</strong>l català, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong> Referència en Enginyeria Lingüística<br />
(CREL), Institut d'Estudis Catalans, Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000.<br />
http://www.crel.net/Jorna<strong>de</strong>s/UB/segre-p.zip<br />
Riera, M. / De La Mota, C. (2000): El transcriptor automàtic SEGRE, I Jorna<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong> Referència en Enginyeria Lingüística (CREL), Institut<br />
d'Estudis Catalans, Barcelona, 4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000. http://liceu.uab.es/<br />
~joaquim/teaching/speech_technology/tecnol_parla/synthesis/transcription/C<br />
REL/SFI_UAB_Transcriptor.pdf<br />
Riera, M. / Jiménez, E. (2000): Corpus prosòdic, I Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Centre <strong>de</strong> Referència<br />
en Enginyeria Lingüística (CREL), Institut d'Estudis Catalans, Barcelona,<br />
4 i 5 d'abril <strong>de</strong> 2000. http://liceu.uab.es/~joaquim/teaching/<br />
Language_resources/spoken_res/CREL/SFI_UAB_Corpus_Prosodic.pdf<br />
Rodríguez, M.A. / Escala<strong>da</strong>, J.G. / Torre, D. (1998): “Conversor texto-voz multilingüe<br />
para español, catalán, gallego y euskera”, Procesamiento <strong>de</strong>l Lenguaje<br />
Natural 23: 16-23.<br />
Villarrubia, L. / León, P. / Hernán<strong>de</strong>z, L. / Na<strong>de</strong>u, C. / Esquerra, I. / Hernando,<br />
J. /García Mateo, C. / Docío, L. (1998):”VOCATEL and VOGATEL: Two<br />
Telephone Speech Databases of Spanish Minority Languages (Catalan and<br />
<strong>Galicia</strong>n)”, in Proceedings of the Workshop on Language Resources for<br />
European Minority Languages (LREC -98). Grana<strong>da</strong>, 27 May 1998. 1-4.<br />
— 169 —
O ES-GA, o valor dun sistema <strong>de</strong> Traducción Automática<br />
nunha lingua minoriza<strong>da</strong><br />
Mª Liliana Martínez Calvo<br />
Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
O ES-GA, sistema <strong>de</strong> TA 19 aplicado ó galego<br />
Asección <strong>de</strong> Lingüística do Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en<br />
Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s (CRPIH) baixo a dirección <strong>de</strong> Guillermo Rojo está a traballar no<br />
<strong>de</strong>senvolvemento <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> enxeñería lingüística básicos que permitan que<br />
o galego se incorpore ás vangar<strong>da</strong>s tecnolóxicas. Deste xeito, non só cubrímolas<br />
lagoas existentes hoxe no ámbito dos recursos computacionais en galego senón<br />
que garantímo-la presencia <strong>da</strong> nosa lingua na nova socie<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> información<br />
competindo en igual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> condicións coas linguas-estado. O reto para<br />
calquera lingua é o <strong>de</strong> ser capaz <strong>de</strong> se a<strong>da</strong>ptar ás novas circunstancias que xor<strong>de</strong>n;<br />
pero esta necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> in<strong>da</strong> se ve incrementa<strong>da</strong>, se nos atopamos ante unha<br />
lingua minoriza<strong>da</strong> coma a nosa.<br />
Na socie<strong>da</strong><strong>de</strong> do século XXI, <strong>de</strong>bemos ser quen <strong>de</strong> recibir textos doutras linguas<br />
e pasalos ó galego e viceversa cunha certa inmediateza. A<strong>de</strong>mais, o crecemento<br />
<strong>de</strong> Internet e o continuo intercambio <strong>de</strong> información que as novas tecnoloxías<br />
<strong>de</strong>man<strong>da</strong>n supón que, en ocasións, non poi<strong>da</strong>mos recorrer a un traductor<br />
humano, ou mesmo que a canti<strong>da</strong><strong>de</strong> para traducir sexa tal que atrasara en<br />
exceso o proceso <strong>de</strong> obtención do texto en galego. Neste marco é on<strong>de</strong> xor<strong>de</strong> a<br />
necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> investigar e <strong>de</strong>senvolver un sistema <strong>de</strong> Traducción Automática<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> o Español ó Galego (ES-GA) 20 . Este proxecto foi iniciado a finais <strong>de</strong><br />
1998 e levado a cabo no CRPIH. O seu obxectivo era a elaboración dun programa<br />
que traducira automaticamente textos escritos en español para o galego.<br />
Está dirixido por Guillermo Rojo, responsable <strong>da</strong> sección <strong>de</strong> lingüística do centro,<br />
en colaboración coa empresa catalana Incyta, a cal se insire, á súa vez, en<br />
Sail Labs S.L. Den<strong>de</strong> o comezo contouse cun equipo humano 21 formado por tres<br />
persoas traballando a tempo completo, unha <strong>de</strong>dica<strong>da</strong> a formalización <strong>da</strong>s distintas<br />
gramáticas e as outras dúas <strong>de</strong>dica<strong>da</strong>s á elaboración dos distintos lexicóns.<br />
19 TA será en diante a abreviatura emprega<strong>da</strong> para o termo Traducción Automática.<br />
20 Éa abreviatura pola que coñecémo-lo sistema <strong>de</strong> Traducción Automática Español-Galego.<br />
21 Os investigadores que participaron ó longo <strong>de</strong>ste tempo foron Inés Diz Gamallo, Xoán Carlos<br />
Rodríguez, Cristina Blanco, Fernando Castro, Xosé Antón Rodríguez, Elena Villar, Antonio<br />
Sayáns e Liliana Martínez.<br />
— 171 —
— 172 —<br />
Mª Liliana Martínez Calvo<br />
Características do ES-GA<br />
O sistema é her<strong>de</strong>iro do primixenio METAL 22 , baséase nos sistemas <strong>de</strong><br />
transferencia; pero a<strong>da</strong>ptándoo á reali<strong>da</strong><strong>de</strong> concreta do galego. O núcleo do sistema<br />
funciona <strong>de</strong>s<strong>de</strong> estacións <strong>de</strong> traballo Sun OS co sistema operativo Sun<br />
Solaris; sen embargo, os textos po<strong>de</strong>n ser enviados e recibidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> or<strong>de</strong>nadores<br />
persoais. Hai dúas opcións <strong>de</strong> traballo: <strong>de</strong>n<strong>de</strong> unha re<strong>de</strong> local, ou vía internet<br />
seguindo unha configuración cliente-servidor.<br />
O sistema dispón <strong>de</strong> diversos compoñentes lingüísticos que pormenorizaremos<br />
sucintamente a continuación. Elaboráronse tres diccionarios:<br />
• Un monolingüe castelán que contén información morfolóxica, sintáctica e<br />
semántica <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> termo, contendo 50.000 palabras.<br />
• Un diccionario bilingüe castelán-galego on<strong>de</strong> a ca<strong>da</strong> entra<strong>da</strong> castelá correspón<strong>de</strong>lle<br />
a súa equivalente galega habendo 45.000 termos; cando existe<br />
máis dunha correspon<strong>de</strong>ncia segundo os contextos, artellamos un segundo<br />
vocabulario bilingüe que se <strong>de</strong>nomina Léxico <strong>de</strong> Test, on<strong>de</strong> o que se fai é<br />
indicarlle ó sistema cómo discriminar cando ten que optar por un termo ou<br />
polo outro segundo a información lingüística que nós lle proporcionamos.<br />
• Un diccionario monolingüe galego que ten 45.000 entra<strong>da</strong>s, con información<br />
morfosintáctica e semántica a semellanza co que ocorre co diccionario<br />
monolingüe castelán.<br />
Para face-las análises diferentes que se precisan implementáronse tres gramáticas:<br />
• Unha que posibilita a análise <strong>da</strong> estructura sintáctica <strong>da</strong> frase castelán. Esta<br />
foinos cedi<strong>da</strong> pola empresa Incyta, que xa a <strong>de</strong>senvolvera para o seu sistema<br />
Español-Catalán.<br />
• Unha <strong>de</strong> transferencia (<strong>de</strong> aí o nome do sistema) que converte as estructuras<br />
lingüísticas do castelán nas correspon<strong>de</strong>ntes galegas.<br />
• Por último, unha gramática <strong>de</strong> xeración con 7500 liñas <strong>de</strong> codificación<br />
escritas en linguaxe <strong>de</strong> programación LISP que <strong>de</strong>termina a estructura final<br />
en galego.<br />
Cómo funciona o ES-GA<br />
Para vermos cómo é o funcionamento <strong>de</strong>ste sistema <strong>de</strong> TA, <strong>de</strong>bemos aten<strong>de</strong>r<br />
a tres fases <strong>de</strong> traballo graduais e fun<strong>da</strong>mentais que <strong>de</strong>limitaremos do seguinte<br />
xeito.<br />
Un proceso <strong>de</strong> preedición que resulta importante posto que a cali<strong>da</strong><strong>de</strong> do<br />
texto recibido inci<strong>de</strong> directamente na cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> traducción. O noso sistema<br />
admite textos electrónicos en tres formatos: só texto, RTF ou HTM; para po<strong>de</strong>r<br />
rendibilizar ó máximo o sistema é moi importante que o texto sexa correcto e<br />
22 Sistema <strong>de</strong> TA introducido no mercado pola empresa alemana Siemens en 1989 para a<br />
traducción <strong>de</strong> textos do alemán ó inglés.
Recursos O ES-GA, e o activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s valor dun sistema necesarias <strong>de</strong> traducción para <strong>de</strong>senvolver Automática nunha tecnoloxía lingua <strong>da</strong> minoriza<strong>da</strong><br />
fala en galego<br />
que non conteña grallas, porque, entre outras cousas, non posúe un <strong>de</strong>tector <strong>de</strong><br />
erros <strong>de</strong> escaneado, a máquina analiza lingua ortograficamente correcta, se hai<br />
faltas non vai ser quen <strong>de</strong> face-la análise correcta e a posterior traducción, non<br />
sendo culpa do sistema senón <strong>de</strong> cali<strong>da</strong><strong>de</strong> do texto <strong>de</strong> entra<strong>da</strong>. Unha vez<br />
preeditado o texto, corrixido e verificados os formatos, só resta introducilo na<br />
cola <strong>de</strong> entra<strong>da</strong> do sistema por medio dun explorador <strong>de</strong> Windows .<br />
No procesado do texto atopamos distintas fases consecutivas. O primeiro<br />
paso que dá o sistema é <strong>de</strong>sformata-lo texto entrante, segmentalo en oracións<br />
facendo unha análise morfolóxica e tamén semántica <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> termo. Posteriormente,<br />
realiza unha análise sintáctica ascen<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> frase. Mediante o cotexo<br />
<strong>da</strong>s gramáticas do castelán e o galego transfire o texto castelán ó galego. Por último,<br />
valéndose <strong>da</strong> gramática <strong>de</strong> xeración créase a lingua meta (o galego), culmina<br />
o proceso co reformatado do texto.<br />
Por último, chegamos á postedición do texto. A figura do posteditor é fun<strong>da</strong>mental<br />
para o óptimo funcionamento do sistema, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> se-lo factor humano<br />
necesario <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> todo o proceso. Este non ten necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> traballar<br />
directamente sobre o sistema, senón que <strong>de</strong>n<strong>de</strong> un or<strong>de</strong>nador persoal en re<strong>de</strong><br />
po<strong>de</strong> levar a cabo o seu labor.<br />
O posteditor agar<strong>da</strong>rá a que o propio sistema <strong>de</strong>volva a versión en galego<br />
(aparecerá coa extensión -gal). Xa traducido o texto, irá á cola <strong>de</strong> saí<strong>da</strong> on<strong>de</strong> o<br />
recollerá, levándoo para o directorio <strong>de</strong> traballo. Den<strong>de</strong> un procesador <strong>de</strong> texto<br />
comercial e coa axu<strong>da</strong> dunha barra <strong>de</strong> ferramentas complementaria comezará o<br />
labor <strong>de</strong> postedición.<br />
Osistema ten unha serie <strong>de</strong> aplicacións que permiten que o texto saia cunha<br />
serie <strong>de</strong> marcas para facilita-la corrección. Deste modo, visualizamos en distintas<br />
cores erros <strong>de</strong> tipo gramatical, a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> dunha traducción equivoca<strong>da</strong><br />
dun nome propio ou falta <strong>de</strong> vocabulario nos diferentes diccionarios. Así tamén<br />
é quen <strong>de</strong> advertir erros na traducción <strong>de</strong> estructuras <strong>de</strong> relativo con cuyo, problemas<br />
<strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong> complementos indirectos do castelán que resultan<br />
directos en galego, alerta <strong>de</strong> posibles contraccións incorrectas dos pronomes<br />
átonos <strong>de</strong> complemento directo e indirecto <strong>de</strong> terceira persoa do tipo<br />
-LLO/-LLELO máquina, algunhas veces, o que fai é dárno-las dúas opcións<br />
para que escolla o posteditor, igualmente indica a revisión <strong>da</strong> traducción <strong>da</strong>lgún<br />
tempo verbal. Do mesmo xeito, ó sistema incluso se lle po<strong>de</strong> indicar que manexe<br />
linguaxes específicas e, en concreto, po<strong>de</strong> traballar coa linguaxe administrativa,<br />
estando na man do posteditor se quere barallar estas opcións.<br />
As posibles aplicacións do ES-GA<br />
Este sistema <strong>de</strong> traducción automática é apropiado para gran<strong>de</strong>s empresas,<br />
axencias <strong>de</strong> traducción e <strong>de</strong> prensa, xornais e organismos oficiais que teñan<br />
— 173 —
Mª Liliana Martínez Calvo<br />
unha <strong>de</strong>man<strong>da</strong> crecente <strong>de</strong> documentación multilingüe que cumpra ser traduci<strong>da</strong><br />
nun curto espacio <strong>de</strong> tempo.<br />
En principio, outro cliente potencial po<strong>de</strong>ría se-la propia Administración<br />
<strong>da</strong>do que ten que <strong>da</strong>r resposta a innumerables <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s <strong>de</strong> traducción <strong>de</strong> textos<br />
<strong>de</strong> carácter técnico. Así como tamén sería o organismo capaz <strong>de</strong> asumi-lo custo<br />
económico e humano que supón o <strong>de</strong>senvolmento e mantemento <strong>de</strong>ste sistema.<br />
Por outra ban<strong>da</strong>, ten a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> e a infraestructura informática para ofertalo<br />
vía internet <strong>de</strong>n<strong>de</strong> unha páxina que se crearía para este fin. Dese modo, o organismo<br />
competente po<strong>de</strong>ría ofrecer unha traducción individualiza<strong>da</strong> a un particular<br />
que o <strong>de</strong>sexara, todo aquel que quixese te-la súa documentación en galego<br />
tería a oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> satisface-lo seu <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong>ste xeito.<br />
Concluímos que necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>ste sistema <strong>de</strong> TA ou doutro parece evi<strong>de</strong>nte<br />
en calquera lingua que queira subir ó carro <strong>da</strong> mo<strong>de</strong>rni<strong>da</strong><strong>de</strong>; sen embargo, no<br />
caso do galego, a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> vese incrementa<strong>da</strong> polo feito <strong>de</strong> que estamos contribuíndo<br />
<strong>de</strong> xeito contun<strong>de</strong>nte á normalización dunha lingua minoriza<strong>da</strong>, asegurándolle<br />
un posto competitivo no eido <strong>da</strong>s novas tecnoloxías.<br />
— 174 —
SIMPOSIO<br />
A ADQUISICIÓN DE SEGUNDAS LINGUAS<br />
NUN CONTEXTO PLURILINGÜE<br />
E PLURICULTURAL<br />
Mo<strong>de</strong>rador: AGUSTÍN DOSIL MACEIRA<br />
(Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)
Nuevas perspectivas en la enseñanza/aprendizaje <strong>de</strong> las<br />
lenguas minoriza<strong>da</strong>s: el caso <strong>de</strong>l catalán<br />
Joaquim Arnau<br />
Departament <strong>de</strong> Psicologia Evolutiva i <strong>de</strong> l’Educació - Universitat <strong>de</strong> Barcelona<br />
Introducción<br />
En Catalunya, los escolares <strong>de</strong> lengua mayoritaria (castellanoparlantes) han<br />
aprendido el catalán en el contexto <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> inmersión.<br />
Diversos estudios, basados en la evaluación <strong>de</strong> este programa, avalan la cali<strong>da</strong>d<br />
<strong>de</strong>l mismo y lo <strong>de</strong>finen como el más óptimo para conseguir escolares competentes<br />
en catalán y con una cierta sensibili<strong>da</strong>d por los valores <strong>de</strong> nuestra cultura<br />
(Arnau 2001).<br />
Pue<strong>de</strong> afirmarse que la escuela en catalán y los programas <strong>de</strong> inmersión, en<br />
tanto que versión específica <strong>de</strong> ésta, han hecho una importante contribución a la<br />
normalización lingüística <strong>de</strong>l catalán.<br />
Antes <strong>de</strong>l año 1978, momento en el que se incorpora el catalán en la enseñanza<br />
y se ponen en marcha los primeros programas <strong>de</strong> inmersión, más <strong>de</strong> la<br />
mitad <strong>de</strong> la población no hablaba ni escribía el catalán.<br />
El año 1996, el 87´5% <strong>de</strong> la población <strong>de</strong> 15 a 19 años afirmaba que lo sabía<br />
hablar y escribir (Strubell 1999). Hoy día el porcentaje sería sin du<strong>da</strong> más elevado,<br />
pudiéndose afirmar ya que las nuevas generaciones <strong>de</strong> catalanes serán bilingües.<br />
Pero si bien es cierto que los hablantes consi<strong>de</strong>ran, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su propia perspectiva<br />
subjetiva, que saben hablar y escribir en esta lengua, también lo es que ello<br />
no equivale a afirmar que todos tengan una buena competencia alfabetiza<strong>da</strong> en<br />
la misma, es <strong>de</strong>cir, que dispongan <strong>de</strong> unas capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s óptimas <strong>de</strong> lectura y escritura<br />
ni que la usen habitualmente.<br />
La competencia lectora en catalán <strong>de</strong> alumnos castellanoparlantes, <strong>de</strong> enseñanza<br />
Secun<strong>da</strong>ria que han asistido a programas <strong>de</strong> inmersión en la Primaria no<br />
és satisfactoria en términos absolutos y aquellos que leen más son los que escriben<br />
mejor (Morera / Teberosky 1998).<br />
Han pasado 23 años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la incorporación <strong>de</strong>l catalán al sistema educativo.<br />
Durante todo este tiempo los maestros, sobre todo <strong>de</strong> los primeros cursos escolares,<br />
han incorporado estrategias efectivas <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua basados<br />
en los principios <strong>de</strong> adquisición natural (garantizar la comprensión <strong>de</strong> los mensajes,<br />
respeto a los recursos lingüísticos <strong>de</strong> los niños, vivir y enseñar en la lengua<br />
y no enseñar la lengua, etc.).<br />
Y se ha hecho sin du<strong>da</strong> un consi<strong>de</strong>rable esfuerzo en la “extensión” <strong>de</strong> la enseñanza<br />
<strong>de</strong>l catalán a todos los centros hasta el punto <strong>de</strong> que hoy dia, al menos<br />
— 177 —
Joaquim Arnau<br />
al nivel <strong>de</strong> la Educación Infantil y Primaria, el catalán es la lengua predominante<br />
y preferente <strong>de</strong> instrucción.<br />
Pero en la situación actual, y ya superado el problema <strong>de</strong> la “canti<strong>da</strong>d”, <strong>de</strong>be<br />
plantearse el <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> la “cuali<strong>da</strong>d” <strong>de</strong> la enseñanza teniendo en cuenta a<strong>de</strong>más<br />
que por el hecho <strong>de</strong> ser el catalán una lengua minoriza<strong>da</strong> ofrece espacios <strong>de</strong> uso<br />
limitado fuera <strong>de</strong>l recinto escolar.<br />
Una <strong>de</strong> las preocupaciones <strong>de</strong> muchos docentes es efectivamente el efecto<br />
que pue<strong>de</strong> tener la escuela en el uso <strong>de</strong> la lengua más allá <strong>de</strong> sus propias pare<strong>de</strong>s,<br />
es <strong>de</strong>cir, si una enseñanza en la lengua crea sujetos no sólo que son capaces<br />
<strong>de</strong> usarla sino que la usan efectivamente.<br />
El punto <strong>de</strong> vista que yo <strong>de</strong>fiendo aquí es que ello no <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> tanto <strong>de</strong> la escuela<br />
como <strong>de</strong>l peso e influencia que tiene la lengua en el contexto sociolingüístico.<br />
Pero la escuela tiene una influencia importante en la alfabetización <strong>de</strong><br />
los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos y probablemente un ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no bien alfabetizado en nuestra lengua<br />
adquirirá mejor el hábito <strong>de</strong> usarla y servirse <strong>de</strong> ella (por ejemplo <strong>de</strong> leer)<br />
que si lo está <strong>de</strong>ficientemente.<br />
El <strong>de</strong>bate por la preocupación <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua hay<br />
que trasla<strong>da</strong>rlo también a las propias aulas en don<strong>de</strong> muchas veces se crean usos<br />
estériles <strong>de</strong> la lengua al no ser ésta enseña<strong>da</strong> <strong>de</strong> manera óptima.<br />
En esta presentación me parece interesante proponer una reflexión sobre nuevas<br />
perspectivas en la enseñanza <strong>de</strong> la lengua, nuevas perspectivas dirigi<strong>da</strong>s a<br />
promover una enseñanza <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d. Y una reflexión que tendrá en cuenta<br />
orientaciones <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>s tanto en el contexto catalán como en el no catalán.<br />
Articularé mi presentación en torno a cinco principios que configuran a mi<br />
enten<strong>de</strong>r esta nueva perspectiva. Son principios generales que se refieren a to<strong>da</strong><br />
la escolari<strong>da</strong>d y que no se limitan, por tanto, a un <strong>de</strong>terminado período escolar.<br />
Estos principios proponen que se apren<strong>de</strong> la lengua:<br />
-a la vez y en la medi<strong>da</strong> en que se apren<strong>de</strong>n a hablar los contenidos <strong>de</strong>l currículum<br />
escolar,<br />
-integrando la práctica <strong>de</strong> las cuatro habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas (hablar, escuchar,<br />
leer y escribir),<br />
-relacionando la lengua con las emociones,<br />
-utilizando las nuevas tecnologías y<br />
-creando espacios <strong>de</strong> aprendizaje autónomo.<br />
Apren<strong>de</strong>r un contenido es apren<strong>de</strong>r a hablar este contenido<br />
Este es un principio muy pertinente propuesto por un profesor canadiense, <strong>de</strong><br />
inmersión que enseña Ciencias. “Apprendre en sciencies c’est apprendre a parler<br />
sciences” (Laplante 2000).<br />
Observar y <strong>de</strong>scribir, por ejemplo, una reacción química quiere <strong>de</strong>cir hacer<br />
predicciones antes <strong>de</strong> la <strong>de</strong>mostración, <strong>de</strong>scribir oralmente las observaciones,<br />
— 178 —
Nuevas perspectivas en la enseñanza/aprendizaje <strong>de</strong> las lenguas minoriza<strong>da</strong>s: el caso <strong>de</strong>l catalán<br />
escribirlas, discutir si son a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>s precisando el léxico y la sintaxis que se ha<br />
empleado. Hablar y escribir sobre las reacciones químicas es comunicar como<br />
lo hace un científico. Y al hacerlo con este enfoque se apren<strong>de</strong> a hablar la ciencia<br />
lo que es lo mismo que <strong>de</strong>cir que se apren<strong>de</strong> simultáneamente la lengua y<br />
este contenido.<br />
Apren<strong>de</strong>r una lengua no es sólo apren<strong>de</strong>r unas habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s básicas <strong>de</strong> conversación.<br />
Apren<strong>de</strong>r una lengua es <strong>de</strong>sarrollar formas ca<strong>da</strong> vez más precisas <strong>de</strong> expresarse<br />
y <strong>de</strong> conceptualizar el mundo y <strong>de</strong> aquel que la tiene <strong>de</strong>cimos que posee<br />
un pensamiento alfabetizado.<br />
La lengua es un instrumento cultural <strong>de</strong>l cual se apropian los estudiantes gracias<br />
a que van interiorizando las formas <strong>de</strong> discurso que ha elaborado la cultura<br />
que son los discursos <strong>de</strong> los contenidos curriculares.<br />
Por eso la enseñanza a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> <strong>de</strong> una lengua, y en este caso la minoritaria,<br />
no pue<strong>de</strong> que<strong>da</strong>r relegado a activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> corte popular o folklórico sino que<br />
<strong>de</strong>be invadir los diferentes campos <strong>de</strong> pensamiento (los que proporciona el curriculum<br />
en sentido amplio).<br />
Pero, aún consi<strong>de</strong>rando esta posibili<strong>da</strong>d, lo cierto es que esta enseñanza y este<br />
aprendizaje no es in<strong>de</strong>pendiente <strong>de</strong> la aproximación pe<strong>da</strong>gógica <strong>de</strong> los profesores.<br />
Estudios realizados en el contexto canadiense (Day / Shapson 1996) y en el<br />
catalán (Arnau 1999) muestran que hay profesores que al enseñar en la segun<strong>da</strong><br />
lengua diferentes contenidos escolares, promueven espacios comunicativos en<br />
los que ellos y los alumnos crean un discurso óptimo <strong>de</strong> participación y <strong>de</strong> generación<br />
<strong>de</strong> comprensiones, con un uso variado <strong>de</strong> funciones <strong>de</strong>l lenguaje y <strong>de</strong><br />
estructuras lingüísticas. En esas clases se <strong>de</strong>sarrolla el pensamiento a la vez que<br />
la competencia lingüística y comunicativa <strong>de</strong> los alumnos. Por contra también,<br />
profesores <strong>de</strong> los mismos contextos crean pocas ocasiones para el uso rico y<br />
significativo <strong>de</strong>l lenguaje a la vez que pocas condiciones para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />
pensamiento.<br />
No es lo mismo <strong>de</strong>sarrollar un tema <strong>de</strong> Ciencias teniendo a los alumnos sentados<br />
y buscando la respuesta correcta para tomar nota escrita <strong>de</strong> la misma, con<br />
ausencia total <strong>de</strong> discusión y exploración, que <strong>de</strong>sarrollarlo trabajando los<br />
alumnos por grupos, explorando, realizando observaciones, justificando las<br />
mismas y sentando las bases para la discusión.<br />
En este segundo caso, y tomando las palabras dichas anteriormente por Laplante,<br />
se apren<strong>de</strong> a pensar y a hablar a la vez.<br />
La enseñanza <strong>de</strong> la lengua y la enseñanza <strong>de</strong>l contenido van <strong>de</strong> la mano y no<br />
se pue<strong>de</strong> hablar <strong>de</strong> una mejora <strong>de</strong> la pe<strong>da</strong>gogía <strong>de</strong> la lengua sin una mejora <strong>de</strong> la<br />
pe<strong>da</strong>gogía <strong>de</strong> los contenidos.<br />
— 179 —
Joaquim Arnau<br />
La integración <strong>de</strong> las cuatro habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas<br />
La práctica <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> las cuatro habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas (escuchar, hablar,<br />
leer y escribir) tiene un efecto sobre las otras, to<strong>da</strong>s las cuales estimulan el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la lengua.<br />
Pero estas cuatro habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s básicas se apren<strong>de</strong>n mejor si se enseñan <strong>de</strong> manera<br />
integra<strong>da</strong>, si se crean situaciones que a la vez las incluyen: si uno se ve<br />
obligado a leer, a escuchar lo que le leen, a hablar <strong>de</strong> lo que ha leído, si lee y escribe<br />
para editar un texto, etc. (Moll 1989).<br />
Todos los contenidos curriculares ofrecen un marco para la integración <strong>de</strong> las<br />
cuatro habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Hemos hecho referencia a las Ciencias (Laplante 1996,<br />
ob.cit.). También las Matemáticas, incluso en niños pequeños (Arnau 1999, ob.<br />
cit.) y el área <strong>de</strong>l Conocimiento <strong>de</strong>l Medio, a través <strong>de</strong>l trabajo por proyectos,<br />
permiten esta posibili<strong>da</strong>d.<br />
Tanto en Cataluña (Carcel / Giol 1998) como en el País Vasco (Sainz /<br />
Bilbatua 1999) se han <strong>de</strong>sarrollado procedimientos para la enseñanza <strong>de</strong> la lengua<br />
<strong>de</strong> acuerdo con este principio. La metodología <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong>l País Vasco<br />
está diseñado a<strong>de</strong>más para una enseñanza integra<strong>da</strong> <strong>de</strong> la lengua minoritaria<br />
(euskera) y <strong>de</strong> la mayoritaria (el castellano).<br />
Existe una conciencia generaliza<strong>da</strong> <strong>de</strong> que los escolares no leen ni se expresan<br />
bien por escrito pero quizá es <strong>de</strong>bido, entre otras razones, a que no se les<br />
proporcionan usos funcionales <strong>de</strong> la lengua en el contexto escolar.<br />
La lengua y las emociones<br />
La enseñanza <strong>de</strong>be dirigirse a crear una relación emocional positiva entre la<br />
lengua minoritaria y los aprendices.<br />
La relación emocional positiva se establece en nuestros programas en los<br />
primeros cursos gracias a que la vi<strong>da</strong> <strong>de</strong> la escuela se vehicula a través <strong>de</strong> la<br />
misma (la relación afectiva con los maestros y maestras, la satisfacción <strong>de</strong> las<br />
necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s básicas, las celebraciones) Pero, a medi<strong>da</strong> que avanzan los cursos<br />
escolares, esta relación emocional es muchas veces negativa cuando se enseña<br />
una versión estéril <strong>de</strong> la lengua, una enseñanza basa<strong>da</strong> en el código y lo que es<br />
peor en el puro análisis gramatical.<br />
La lengua no es sólo un instrumento <strong>de</strong> cognición, como hemos venido explicando,<br />
es también un instrumento para la comprensión y expresión <strong>de</strong> las emociones.<br />
Estas emociones se expresan sobre todo en los productos literarios creados en<br />
esa lengua. Los cuentos, las novelas, las poesías, las canciones, los films y el<br />
teatro hablan directamente a la mente emocional (Yeoman 1996).<br />
Utilizar la literatura en sentido amplio como parte <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> leer y escribir<br />
en la lengua proporciona contextos significativos que estimularán a los<br />
escolares a comparar y contrastar las experiencias y emociones <strong>de</strong> los autores<br />
— 180 —
Nuevas perspectivas en la enseñanza/aprendizaje <strong>de</strong> las lenguas minoriza<strong>da</strong>s: el caso <strong>de</strong>l catalán<br />
con las suyas propias y a observar mo<strong>de</strong>los efectivos <strong>de</strong> buena escritura (Arnau<br />
/ Teberosky / Tolchinsky / Valeta 1993; Pérez / Torres Guzmán 1996).<br />
Una aproximación <strong>de</strong> este tipo requiere una seleccion <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> la literatura<br />
a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> a las diferentes e<strong>da</strong><strong>de</strong>s, por géneros o por autores y <strong>de</strong> acuerdo<br />
con tópicos <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> los alumnos.<br />
Pero más importante que eso es la aproximación pe<strong>da</strong>gógica que se utilize,<br />
una aproximación que tenga en cuenta el trabajo activo que los estudiantes realizarán<br />
con los textos: las preguntas que se formularán, el análisis <strong>de</strong> los personajes<br />
y <strong>de</strong> las acciones, la conexión con sus sentimientos o i<strong>de</strong>as y el trabajo <strong>de</strong><br />
“extensión” <strong>de</strong> los textos (la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> incorporar el texto a través <strong>de</strong> la representación,<br />
<strong>de</strong> la recreacíón a situaciones próximas o <strong>de</strong> la ilustración (Pérez /<br />
Torres Gómez 1996, ob. cit.).<br />
En contextos <strong>de</strong> fuera existen propuestas pe<strong>da</strong>gógicas centra<strong>da</strong>s en la enseñanza<br />
<strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> los grupos minoritarios, como la “aproximación creativa a<br />
la lectura” /A<strong>da</strong> 1990) o propuestas generales para cualquier lengua como la<br />
“enseñanza dialoga<strong>da</strong> <strong>de</strong> la literatura” a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> para cursos superiores<br />
(Nystrand 1997).<br />
El Servei d’Ensenyament <strong>de</strong>l Català (SEDEC, 2001) <strong>de</strong>sarrolla un programa<br />
<strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la literatura para profesores <strong>de</strong> Secun<strong>da</strong>ria (El gust per la Lectura),<br />
basa<strong>da</strong> en los principios anteriores, a través <strong>de</strong> la interpretación <strong>de</strong> textos<br />
literarios a<strong>de</strong>cuados para este nivel escolar.<br />
También en nuestro contexto, la experiencia <strong>de</strong> representar una obra <strong>de</strong> teatro<br />
(Vives 2001) o <strong>de</strong> introducir a los alumnos en las técnicas teatrales (Pujol<br />
2001), son recursos <strong>de</strong>sarrollados para los programas <strong>de</strong> inmersión que se han<br />
mostrado muy efectivos para la enseñanza <strong>de</strong> la lengua.<br />
Utilización <strong>de</strong> las nuevas tecnologías<br />
Nuestros escolares viven en un mundo tecnológico muy diferente al que los<br />
mayores hemos conocido. En este mundo las nuevas tecnologías se convierten<br />
en un nuevo e importante canal <strong>de</strong> comunicación el cual crea a su vez nuevas<br />
maneras <strong>de</strong> compren<strong>de</strong>r y expresarse.<br />
La escuela no pue<strong>de</strong> olvi<strong>da</strong>r esta revolución <strong>de</strong> las nuevas tecnologías, <strong>de</strong>be<br />
incorporarlas y convertirlas en un instrumento más <strong>de</strong> aprendizaje <strong>de</strong> la lengua.<br />
Las nuevas tecnologías son diversas y to<strong>da</strong>s ellas pue<strong>de</strong>n ser utiliza<strong>da</strong>s. Las<br />
cámaras fotográficas y los ví<strong>de</strong>os captan aspectos y <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> temas sobre los<br />
que se pue<strong>de</strong> conversar. Y también la televisión a través <strong>de</strong> la valoración y selección<br />
<strong>de</strong> sus propuestas (Pujol 1999).<br />
La red <strong>de</strong> computadoras para exten<strong>de</strong>r la comunicación entre clases, entre<br />
hablantes nativos y no nativos a través <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> trabajo o <strong>de</strong> objetivos <strong>de</strong><br />
comunicación personal, son también un importante elemento para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> la lectura y <strong>de</strong> la escritura.<br />
— 181 —
Joaquim Arnau<br />
Las computadoras permiten a<strong>de</strong>más, como ahora comentaremos, espacios <strong>de</strong><br />
aprendizaje autónomo <strong>de</strong> la lengua.<br />
Creación <strong>de</strong> espacios <strong>de</strong> aprendizaje autónomo <strong>de</strong> la lengua<br />
Amedi<strong>da</strong> que avanzan los cursos escolares es muy útil crear espacios <strong>de</strong><br />
aprendizaje autónomo <strong>de</strong> la lengua, espacios en los que los alumnos pue<strong>da</strong>n<br />
elegir entre una serie <strong>de</strong> recursos para trabajar <strong>de</strong> manera individual o en pequeños<br />
grupos.<br />
Pujol (1999, ob. cit.) ha <strong>de</strong>sarrollado todo un conjunto <strong>de</strong> recursos para la enseñanza<br />
<strong>de</strong> la lengua en Secun<strong>da</strong>ria, <strong>de</strong> acuerdo con estos principios.<br />
Los programas informatizados para la enseñanza <strong>de</strong> la lengua (procesadores<br />
<strong>de</strong> textos y programas sobre enseñanza <strong>de</strong> aspectos específicos lengua) son un<br />
importante instrumento para fomentar la práctica individualiza<strong>da</strong>.<br />
Las lenguas minoritarias <strong>de</strong>ben <strong>de</strong>sarrollar recursos para que eso sea posible.<br />
El servicio <strong>de</strong> informática educativa <strong>de</strong>l Departament d’Ensenyament <strong>de</strong> la<br />
Generalitat <strong>de</strong> Catalunya dispone <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> programas en los que el<br />
catalán es a la vez objeto e instrumento <strong>de</strong> aprendizaje. A través <strong>de</strong> internet los<br />
alumnos pue<strong>de</strong>n “recoger información” (consultas a enciclopedias, diccionarios,<br />
prensa, ví<strong>de</strong>os, literatura, música, juegos educativos), disponen <strong>de</strong> Cdroms (juegos,<br />
cuentos, novelas, temas específicos <strong>de</strong> lengua), pue<strong>de</strong>n participar en<br />
“forums <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate” intercambiando preguntas e información sobre diversos temas<br />
y disponen <strong>de</strong> un “servivio <strong>de</strong> consultoría” a través <strong>de</strong>l que pue<strong>de</strong>n pedir<br />
información sobre cualquier materia a un profesor para que les ayu<strong>de</strong> a resolver<br />
las du<strong>da</strong>s que tengan.<br />
Conclusiones<br />
En este symposium hemos presentado nuevas perspectivas para la enseñanza<br />
<strong>de</strong> la lengua minoritaria, perspectivas que hemos articulado en torno a un conjunto<br />
<strong>de</strong> principios que hemos <strong>de</strong>sarrollado <strong>de</strong> manera muy breve: apren<strong>de</strong>r un<br />
contenido es apren<strong>de</strong>r a hablar este contenido, la integración <strong>de</strong> las cuatro habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
lingüísticas, la lengua y las emociones, la utilización <strong>de</strong> las nuevas tecnologías<br />
y la creación <strong>de</strong> espacios <strong>de</strong> aprendizaje autónomo <strong>de</strong> la lengua.<br />
Si estos principios son válidos para la enseñanza <strong>de</strong> la lengua mayoritaria, en<br />
el caso <strong>de</strong> la lengua minoritaria se convierten en elementos más críticos y <strong>de</strong>cisivos.<br />
Estos principios no agotan ni muchos menos el campo <strong>de</strong> las preocupaciones<br />
educativas en nuestro contexto. Es necesario el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un programa integrado<br />
para la enseñanza <strong>de</strong> las tres lenguas <strong>de</strong>l curriculum: la mayoritaria, la<br />
minoritaria y la extranjera. También <strong>de</strong>ben <strong>de</strong>sarrollarse recursos para la enseñanza<br />
<strong>de</strong> la lengua a los ca<strong>da</strong> vez más numerosos inmigrantes <strong>de</strong> origen extracomunitario.<br />
— 182 —
Nuevas perspectivas en la enseñanza/aprendizaje <strong>de</strong> las lenguas minoriza<strong>da</strong>s: el caso <strong>de</strong>l catalán<br />
Referencia bibliográfica<br />
A<strong>da</strong>, A. F. (1990): A magical encounter: Spanish language literature in the<br />
classroom. Compton, CA: Santillana.<br />
Arnau, J. (1999): “Aproximaciones pe<strong>da</strong>gógicas a la enseñanza <strong>de</strong> una segun<strong>da</strong><br />
lengua a través <strong>de</strong> las matemáticas en la inmersión temprana”. Infancia y<br />
Aprendizaje, 86. 41-56.<br />
Arnau, J. (2001): “Els programes d’immersió: un marc <strong>de</strong> qualitat”. Primeres<br />
Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong> l’Institut Europeu d’Immersió, Alacant, junio, 1999 (en prensa).<br />
Arnau, J. / Teberobsky, A. / Tolchinsky, L. / Valeta, A. (1993): “Composición<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>scripciones: qué imitan los niños <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los literarios”. En M.<br />
Siguan (coord.) (1993).<br />
Carcel, E. / Giol, M. (1998): “Aprendre una nova llengua usant-la com instrument<br />
per aprendre”, in Arnau, J. / Artigal, J. M. (eds.) (1998): Els programes<br />
d’immersió: una perspectiva europea. Barcelona: Publicacions Universitat <strong>de</strong><br />
Barcelona. 182-192.<br />
Day, E. M. / Shapson, S. M. (1996): Studies in Immersion Education. Clevedon:<br />
Multilingual Matters.<br />
Laplante, B. (2000): “Apprendre en sciences c’est apprendre à “parler<br />
sciences”: <strong>de</strong>s élèves d’immersion nous parlen <strong>de</strong>s réactions chimiques”. The<br />
Canadian Mo<strong>de</strong>rn Language Review, 57, 2. 245-271.<br />
Sainz, M. / Bilbatua, M. (1999): “Proyectos, géneros textuales y modos <strong>de</strong> intervención<br />
en ca<strong>da</strong> ciclo <strong>de</strong> Educación Primaria: una experiencia en mo<strong>de</strong>los<br />
<strong>de</strong> inmersión”. Infancia y Aprendizaje, 86. 57-71.<br />
Moll. L. C. (1989): “Teaching Second Language Stu<strong>de</strong>nts: A Vygotskian<br />
Perspective”, in Johnson, D.M. / Roen, D. H. (eds.) (1989): Richness in<br />
Writing. Empowering ESL Stu<strong>de</strong>nts. New York: Longman. 55-69.<br />
Morera, M. / Teberobsky, A. (1998): “Les experiències lletra<strong>de</strong>s a Secundària<br />
en un context bilingüe”, in Arnau, J. / Artigal, J. M. (eds.) (1998): Els programes<br />
d’immersió: una perspectiva europea. Barcelona: Publicacions Universitat<br />
<strong>de</strong> Barcelona. 238-256.<br />
Nystrand, M. (1997): Opening Dialogue. New York: Teachers College, Columbia<br />
University.<br />
Pérez, B. / Torres-Guzmán, M. E. (1996): Learning in Two Worlds. New York:<br />
Longman.<br />
Pujol. A. (1999): Organització <strong>de</strong> l’Aula <strong>de</strong> Llengües per espais <strong>de</strong> treball<br />
autònom.. Primer cicle <strong>de</strong> l’Educació Secundària Obligatòria. Barcelona: Departament<br />
d’Ensenyament (no publicado).<br />
Pujol, A. (2001): “Dramatització i teatre: eines per a la participació activa”.<br />
Immersió Lingüística, 3. 41-46.<br />
— 183 —
Joaquim Arnau<br />
SEDEC (2001): Pla d’Ácció <strong>de</strong>l Servei d’Ensenyament <strong>de</strong>l Català. Curs 2000-<br />
2001. Barcelona: Departament d’Ensenyament, Generalitat <strong>de</strong> Catalunya<br />
Strubell, M. (1999): “Da<strong>de</strong>s <strong>de</strong>molingüístiques”, in Informe per a la Catalunya<br />
<strong>de</strong>l 2000. Barcelona: Ed. Mediterrània. 731-753.<br />
Vives, J. (2001): “El teatre afavoridor <strong>de</strong> la llengua oral en el programa<br />
d’immersió lingüística”. Comunicación presenta<strong>da</strong> a las II Jorna<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
l’Institut Europeu <strong>de</strong> Programes d’Immersió, Ciutat <strong>de</strong> Palma, setembre (in<br />
press).<br />
Yeoman, E. (1996): “The Meaning of Meaning: Affective Engagement and<br />
Dialogue in a Second Language”. The Canadian Mo<strong>de</strong>rn Language Review,<br />
52, 4. 596-510.<br />
— 184 —
Trilingual Education & Language Minorities in Europe<br />
Hugo Baetens Beardsmore<br />
Vrije Universiteit Brussel / Université Libre <strong>de</strong> Bruxelles<br />
The education system of the Grand Duchy of Luxembourg illustrates how to<br />
reconcile maintenance of a minority language with the acquisition of a second<br />
and third language via education. It represents a unique western example where<br />
the entire school population is put through a trilingual school programme. Need<br />
for languages is primarily <strong>de</strong>termined by the small size of the country.<br />
Luxemburgish is the symbol of national i<strong>de</strong>ntity and in 1938 naturalisation was<br />
ma<strong>de</strong> <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt on its knowledge. It became a compulsory subject in<br />
elementary schools in 1912, with an official spelling and textbook, and was<br />
<strong>de</strong>clared the national language in 1983, although its use remains optional.<br />
French and German are <strong>de</strong>veloped as languages of wi<strong>de</strong>r impact, due to the<br />
need for ties with neighbouring states, and because of the country's<br />
cosmopolitan aspect, particularly the capital, Luxembourg City, as the seat of<br />
several European institutions and a major banking centre.<br />
The celebration of the Grand Duchy's 150 years of in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce in 1989<br />
revealed that Luxemburgish represents what Smolicz (1979) has termed a "core<br />
value" of cultural i<strong>de</strong>ntity. This was stressed by the Prime Minister (L'Avenir du<br />
Luxembourg), as the language is the only symbol to distinguish the citizens<br />
from their neighbours, and it has served particularly as a <strong>de</strong>fence from invasion<br />
and threats of absorption.<br />
Luxemburgish is a Germanic language related to Low German. To some<br />
people it is a dialect, given its lack of stan<strong>da</strong>rdisation, with only a limited<br />
written tradition. It comprises many loanwords from German and French and<br />
lacks stan<strong>da</strong>rdised vocabulary for technological concepts. Given its nature it is<br />
difficult to <strong>de</strong>fine clearly the status of Luxemburgish. According to Siguan and<br />
Mackey (1987) it is a partially stan<strong>da</strong>rdised language, according to Spolsky<br />
(1977) a "local vernacular" in that it lacks styles to handle significant areas of<br />
technology in mo<strong>de</strong>rn life. Fishman (1977) refers to Luxemburgish as a<br />
neglected minority mother tongue.<br />
Although the language is only taught for 125 hours of the curriculum it<br />
nevertheless represents the medium of communication for all social categories<br />
and is used at all levels of education when speakers find themselves at a loss.<br />
Why it is not promoted further is <strong>de</strong>termined by the language community's<br />
small size, together with the general consensus on the advantages of possessing<br />
three languages.<br />
A 1986 survey (Enquête etc.), showed that Luxemburgish was most<br />
frequently used for oral exchanges in private life, but only 53% of respon<strong>de</strong>nts<br />
— 185 —
Hugo Baetens Beardsmore<br />
claimed to use it exclusively when talking to relatives or friends. In oral<br />
communication the or<strong>de</strong>r of preference was Luxemburgish, French, German,<br />
while in written private communications the or<strong>de</strong>r of frequency was German,<br />
French and Luxemburgish. In official life the or<strong>de</strong>r is different. Parliamentary<br />
<strong>de</strong>bates, for example, occur predominantly in French or Luxemburgish, but are<br />
printed in German. On the other hand, government texts are published in<br />
French.<br />
Table 1. Preferred language use in Luxembourg<br />
Sphere Nature of Use Luxemburgish German French<br />
Private Life Oral Most Often (71%)<br />
Exclusively (53%)<br />
Least Often Often<br />
Private Life Written Least Often Most Often Often<br />
Work Sphere Oral Most Often (74%) Least Often Often (59%)<br />
Work Sphere Written Often Most Often<br />
Administration Written Often Most Often<br />
(50%)<br />
Administration Oral Most Often (62%) Often (18%) Often<br />
Parliament<br />
Debate<br />
Oral Often Never Often<br />
Parliament<br />
Report<br />
Written Exclusively<br />
Legal<br />
Procedures<br />
Written Exclusively<br />
Religious<br />
Services<br />
Oral Most Often Often Least Often<br />
The law <strong>de</strong>fines Luxemburgish as a “national” but not an “official” language,<br />
a subtle distinction. An official language is one used for administration (French<br />
and German), whereas a national language (Luxemburgish) is one used within<br />
the national territory in all places and by all classes of citizens (Report of the<br />
Special Commission of July 1983, in Kraemer 1993: 76). Citizens have the right<br />
to use any of the three languages with the administration, and where possible<br />
(there are occasions where it is not possible to use Luxemburgish) the<br />
administration is expected to reply in whichever of the three used by the citizen.<br />
The goals of education in the Grand Duchy are to bring everyone in the<br />
country to some level of trilingual proficiency.<br />
In nursery schools and the first year of primary education Luxemburgish is<br />
used as the medium of instruction. Luxemburgish is progressively replaced by<br />
German and by the end of gra<strong>de</strong> 6 the transition to the almost exclusive use of<br />
German must be completed. German is taught as a subject in gra<strong>de</strong>1 of primary<br />
— 186 —
Trilingual Education & Language Minorities in Europe<br />
school, while in the second semester of gra<strong>de</strong> 2 French is introduced as a<br />
subject.<br />
The process operates on the principle of introducing the child to schooling in<br />
the home L1 (Luxemburgish), followed by a related but distinct L2 (German) as<br />
a subject, but not a medium of instruction in gra<strong>de</strong> 1, prior to a gradual<br />
elimination of the L1 in favour of the related L2 as a medium of instruction.<br />
The L3 (French) is introduced as a subject in the second year of primary<br />
education, to prepare for its use as a medium in secon<strong>da</strong>ry education.<br />
In primary school approximately one third of the timetable is <strong>de</strong>voted to the<br />
study of three languages as a subject. It is impossible to calculate accurately the<br />
percentage of time taken up by each language as a medium of instruction, due to<br />
(a) individual variations within the classroom according to each teacher's<br />
perceptions of comprehension, (b) personal preferences and (c) use of co<strong>de</strong>switching.<br />
The sequencing and time <strong>de</strong>voted to languages is not based on linguistic or<br />
cultural criteria but is a clear political choice (Kraemer 1993: 80).<br />
Table 2. Luxembourg Primary School Syllabus (Kraemer 1993).<br />
Lessons by year I II III IV V VI<br />
1 st semester 2 nd semester<br />
Luxemburgish 1 1 1 1 1 1 1<br />
German 8 9 8 5 5 5 5<br />
French - - 3 7 7 7 7<br />
Religion 3 3 3 3 3 3 3<br />
Arithmetic 6 6 6 5 5 5 5<br />
Science awareness 3 4 2 2 2 - -<br />
History - - - - - 1 1<br />
Geography - - - - - 1 1<br />
Natural sciences - - - - - 1 1<br />
Art 1 1 1 1 1 1 1<br />
Manual activities 1 1 1 1 1 1 1<br />
Music 1 1 1 1 1 1 1<br />
Sport 3 3 3 3 3 3 3<br />
Varied options 1 1 1 1 1 - -<br />
Directed activities 2 - - - - - -<br />
Total per week 30 30 30 30 30 30 30<br />
In secon<strong>da</strong>ry education most classes are taught through German in the first<br />
three gra<strong>de</strong>s, except for French as a subject, and mathematics, now taught<br />
through the medium of French. The further a pupil progresses in secon<strong>da</strong>ry<br />
education the more lessons are taught through French.<br />
Three types of secon<strong>da</strong>ry programmes account for differences in levels of<br />
— 187 —
Hugo Baetens Beardsmore<br />
proficiency attained in the three languages by the end of compulsory schooling.<br />
In technical education the time <strong>de</strong>voted to languages takes account of pupil<br />
capacities and the needs according to the nature of the job being trained for.<br />
Languages take up one third of the curriculum in the first three years. In the<br />
fourth and fifth years language contact varies according to orientation. Pupils<br />
training for industrial jobs get between 12% and 18% of the programme<br />
<strong>de</strong>voted to language lessons, whereas those aiming for commercial and<br />
administrative jobs get between 27% and 35% of the curriculum <strong>de</strong>voted to<br />
language.<br />
In non-technical secon<strong>da</strong>ry education the first three years <strong>de</strong>vote between a<br />
third and half of the curriculum to languages. From then on the weight of<br />
languages varies according to specialisation; in the last year, for example, for<br />
sciences only 6/28 lessons are <strong>de</strong>voted to language learning, whereas in the<br />
humanities this may be 10/28. On top of the above distribution of lessons<br />
focussed on language as a subject, German or French are used as a medium for<br />
non-language subjects.<br />
Table 3. Number of contact hours per language for the entire curriculum (Nontechnical<br />
Education)<br />
Subject Primary Secon<strong>da</strong>ry Total<br />
Luxemburgish subject 125 - 125<br />
Luxemburgish medium ? ? ?<br />
German subject 1224 720-990 1944-2214<br />
German medium ? 1331-2159 ?<br />
French subject 1080 954-1350 2034-2430<br />
French medium - 2106-3744 2106-3744<br />
N.B.? Indicates it has not been possible to calculate the amount of time German<br />
and Luxemburgish has been used as a medium of instruction (For <strong>de</strong>tails cf.<br />
Lebrun / Baetens Beardsmore 1993).<br />
This complex system results in a working knowledge of three languages for<br />
the entire population. Proficiency in French <strong>de</strong>pends on the length of time<br />
pupils stay on in school, those progressing into the higher classes having a<br />
better knowledge of French than those who leave younger.<br />
For the heterogeneous population of immigrants, nursery-school teachers find<br />
themselves teaching Luxemburgish to aid integration into the primary school<br />
network, with mitigated results. Special reception classes have been created for<br />
foreign children of school age who cannot follow the normal school programme<br />
because of lack of knowledge of Luxemburgish.<br />
— 188 —
Trilingual Education & Language Minorities in Europe<br />
The programme in the Grand Duchy <strong>de</strong>velops biliterate trilingualism but does<br />
not clearly fit into stan<strong>da</strong>rd categorisation. In Luxembourg the L1 is a majority<br />
language, since it is the common language used by the entire population, but<br />
literacy skills are <strong>de</strong>veloped in German and French, with a transfer of literacy<br />
from German to Luxemburgish, facilitated by the genetic relationship between<br />
the two languages. Hence the programme subsumes Cummins' (1984)<br />
inter<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce hypothesis as well as his common un<strong>de</strong>rlying proficiency<br />
hypothesis which accounts for successful transfer from one language to another<br />
in literacy. The <strong>de</strong>arth of printed matter in the L1 makes it difficult to <strong>de</strong>velop<br />
literacy in Luxemburgish.<br />
According to Fishman (1976), most bilingual education programmes promote<br />
one of three options; language maintenance (for small and threatened<br />
languages), transition to a different language (for temporary bilingual provision<br />
till proficiency in the second language is consi<strong>de</strong>red a<strong>de</strong>quate) or enrichment<br />
(when a second language is ad<strong>de</strong>d at no cost to <strong>de</strong>velopment of the first<br />
language). In Luxembourg the system is a combination of all three. Although<br />
Luxemburgish plays a limited role in the curriculum this does not lead to<br />
language shift. On the other hand transition clearly operates by the stepwise<br />
nature of the introduction and replacement of each language as pupils get ol<strong>de</strong>r.<br />
Further, the programme represents an enrichment type in that both oral and<br />
literacy skills in the L2 and L3 are pushed to their maximum capacity so as to<br />
become complete vehicles for further education if necessary, and for full usage<br />
in all aspects of professional life.<br />
Table 4. Amount of time in the secon<strong>da</strong>ry stan<strong>da</strong>rd curriculum <strong>de</strong>voted to each<br />
language expressed in percentages<br />
Subject Gra<strong>de</strong>s<br />
1 2 3 4 5 6 7<br />
Lux. subject 3% - - - - - -<br />
Lux. medium ? ? ? ? ? ? ?<br />
Fr. subject 30% 20% 15% 13-16% 10-16% 10-16% 0-17%<br />
Fr. medium 13% 10-13% 26% 40-60% 40-66% 43-70% 38-83%<br />
Ger. subject 13% 13% 10% 10-13% 1-13% 10% 0-17%<br />
Ger. medium 50% 36% 36% 0-13% 0-13% 0-20% 0-27%<br />
Research comparing the results on French proficiency tests in Luxembourg<br />
and Canadian immersion programmes revealed interesting <strong>da</strong>ta, as can be seen<br />
from Table 5 (for <strong>de</strong>tails, cf. Lebrun / Baetens Beardsmore 1993)<br />
— 189 —
Hugo Baetens Beardsmore<br />
Table 5. Achievement Scores on Three Stan<strong>da</strong>rdised Tests for Luxembourg and<br />
Canadian Pupils<br />
Luxembourg Stan<strong>da</strong>rd Cana<strong>da</strong> Stan<strong>da</strong>rd<br />
Deviation<br />
Deviation<br />
N= 179 N = 80<br />
Total class contact<br />
hours<br />
1450 4450<br />
Written comprehension<br />
0/22<br />
15.26 3.4 14.6 4.2<br />
Auditory<br />
comprehension 0/22<br />
14.84 3.5 14.9 3.7<br />
Cloze 0/41 21.3 4.3 19.9 4.3<br />
The similarity in scores between the populations can be explained by<br />
reference to differences in use of French. In Luxembourg pupils use the target<br />
language outsi<strong>de</strong> the classroom, which is not the case in Cana<strong>da</strong><br />
Another explanation could be found in the methodology used to bring pupils<br />
up to high productive skills. Ministry of Education regulations clearly state that<br />
oral skills represent the principle goal for the L3 in the primary syllabus. This<br />
has led to the <strong>de</strong>velopment of computer assisted materials, known as TEO<br />
(Texte Oral Éditeur), which are used in primary classrooms with remarkable<br />
results.<br />
Teachers are encouraged to envisage oral skills as representing a goal in<br />
themselves, with recommen<strong>da</strong>tions to be fairly tolerant about oral mistakes<br />
(TEO Rapport 1995, 25). So as not to inhibit the child in communication the<br />
teacher is encouraged to avoid interrupting the flow of oral communication.<br />
How is this achieved? In the TEO programme children work in small groups<br />
via peer tuition on the creation of their own stories which will later be presented<br />
orally to the class. This is done on a computer where icons replace script, and<br />
where the microphone registers production. The initial stage is the build up of<br />
the story line with no interference from the teacher. The computer dispenses<br />
with the need for any written support. Once the story has been completed it is<br />
presented to the class. The author of each text controls for class comprehension<br />
of content. By getting the author to control for comprehension there is<br />
automatically less focus on structure and more on genuine communication<br />
about the story (TEO Rapport 1995, 29). But this does not imply that focus on<br />
structure is completely ignored. It is during this listening to the finished product<br />
that suggestions, improvements and corrections may be given, usually by the<br />
children themselves, less often by the teacher. Once the final text has been<br />
agreed upon, the teacher, in the early stages, transcribes it into a written form,<br />
— 190 —
Trilingual Education & Language Minorities in Europe<br />
which is finally placed in the class fol<strong>de</strong>r. This written version and its saving in<br />
the records was produced at the specific request of the children.<br />
One objective in TEO is to create situations where conditions naturally arise<br />
for genuine oral communication. But in no way does diversity of levels of<br />
competence insi<strong>de</strong> the class represent a handicap (TEO Rapport 1995: 67). This<br />
can be seen from the responses to questions on the use of TEO by the children.<br />
When asked if they enjoyed working in small groups the following responses<br />
were provi<strong>de</strong>d:<br />
1. The others help me to talk and judge what I produce.<br />
2. We can make things up together and you learn a lot from the others.<br />
3. I like to talk with the others about how to do the work.<br />
4. When I don’t know a word I can ask another child and I can get<br />
something out of what the others know.<br />
When asked if the group worked well in spite of mixed ability levels in French<br />
few children talked about major difficulties. Some of their comments were<br />
striking;<br />
5. You can explain to the others who don’t un<strong>de</strong>rstand very well.<br />
6. When there are several of us we know more.<br />
7. It’s not so difficult for everybody, somebody else knows how to say it.<br />
8. If you work by yourself all you do is repeat the same thing.<br />
When asked what they learnt from each other they gave responses like the<br />
following;<br />
9. Phrases and new words.<br />
10. How to help the others.<br />
As to why they felt they learnt this way, children said:<br />
11. I can ask the others questions.<br />
12. You talk about things and afterwards you un<strong>de</strong>rstand.<br />
13. I learn from the children who know more.<br />
14. Sentences I don’t know, I get them anyway.<br />
What these responses reveal is the breakthrough in creating situations where<br />
conditions naturally arise for genuine negotiation.<br />
In later gra<strong>de</strong>s written skills are activated based on TEO. Once oral capacities<br />
have been built up the natural bridge to written skills has been prepared. After a<br />
story has been produced children will use it in the writing workshop to turn it<br />
into a written text. Here again there is much discussion, with the teacher and<br />
amongst the children themselves, around the preparation of the final product.<br />
The editing conference (conférence <strong>de</strong> ré<strong>da</strong>ction ) is the key piece insi<strong>de</strong> the<br />
writing workshop - it is thanks to the editing conference that a genuine oral<br />
communicative situation arises. Correction of texts only takes place just before<br />
— 191 —
Hugo Baetens Beardsmore<br />
publication in the class journal. Oral work, even in the second language,<br />
becomes necessary and unavoi<strong>da</strong>ble in or<strong>de</strong>r to produce the written text (TEO<br />
Rapport 1995: 69).<br />
Other characteristics of this programme are also significant. Co<strong>de</strong>-switching<br />
occurs naturally in the search for i<strong>de</strong>as, in metalinguistic analysis and as the<br />
build-up of the story line proceeds. In<strong>de</strong>ed, in Luxembourg co<strong>de</strong>-switching is a<br />
normal and integral part of the entire programme, particularly in the more<br />
technical subjects, where, for instance, a German manual may be used to train<br />
electricians but Luxemburgish may be the language the teacher uses to explain<br />
concepts and techniques. It is this tolerance for co<strong>de</strong>-switching, at appropriate<br />
<strong>de</strong>velopmental levels and in circumstances well-controlled by teachers, that<br />
even the weakest children gain enough confi<strong>de</strong>nce to speak, discuss, negotiate<br />
and produce their own target language efforts. This tolerance towards co<strong>de</strong>switching<br />
reflects one of the major preoccupations of the Ministry of Education<br />
in response to the question: “To what extent is bilingual education responsible<br />
for a certain mutism in pupils, a tense attitu<strong>de</strong>, a lack of self-assurance and<br />
personality, an inability to produce personal and creative work ?” (Oestreicher<br />
1996).<br />
What the Luxembourg case shows is that a three-language policy in<br />
education can be successful if certain conditions are met. These are a<br />
combination of curricular and extra-curricular elements, similar to those found<br />
in the European School system where equal success is present (Housen /<br />
Baetens Beardsmore 1987), together with a long-term commitment in the<br />
programme to enhancing both language as a subject and language as a medium<br />
of instruction.<br />
Select Bibliography<br />
Baetens Beardsmore, H. (1993): “The European School Mo<strong>de</strong>l”, in Baetens<br />
Beardsmore, H. (ed.) (1993): European Mo<strong>de</strong>ls of Bilingual Education.<br />
Clevedon-Phila<strong>de</strong>lphia: Multilingual Matters.<br />
Bildung und Migration in Luxemburg (1. Teil: Vorschul- und<br />
Primärschulunterricht), (1985) Luxembourg: Ministère <strong>de</strong> l'Education<br />
Nationale et <strong>de</strong> la Jeunesse.<br />
Enquête sur les habitu<strong>de</strong>s et besoins langagiers au Grand-Duché <strong>de</strong><br />
Luxembourg, 1986 Luxembourg: Ministère <strong>de</strong> l'Education Nationale et <strong>de</strong> la<br />
Jeunesse.<br />
Fishman, J. (1976): Bilingual Education: An International Sociological<br />
Perspective. Rowley: Newbury House.<br />
Fishman, J. (1977): “The Establishment of Language Education Policy in<br />
Multilingual Societies”, in Spolsky, B. / Cooper, R. (eds.) (1977): Frontiers<br />
of Bilingual Education. Rowley: Newbury House. 94-106.<br />
— 192 —
Trilingual Education & Language Minorities in Europe<br />
Kraemer, Jean-Pierre (1993): “Une école plurilingue <strong>da</strong>ns un pays<br />
multiculturel”, in Don<strong>de</strong>linger / Wengler (eds.) (1993): Plurilinguisme et<br />
i<strong>de</strong>ntité culturelle: Actes <strong>de</strong>s assises européennes pour une éducation<br />
plurilingue (Luxembourg, 3-6 novembre 1993). Louvain-la-Neuve: Peeters.<br />
74-83.<br />
Lebrun, N. / Baetens Beardsmore, H. (1993): “Trilingual Education in the<br />
Grand Duchy of Luxembourg”, in Baetens Beardsmore, H (ed.) (1993):<br />
European Mo<strong>de</strong>ls of Bilingual Education. Clevedon-Phila<strong>de</strong>lphia-A<strong>de</strong>lai<strong>de</strong>:<br />
Multilingual Matters. 101-120.<br />
Siguan, M. / Mackey, W. (1987): Education and Bilingualism. Paris: UNESCO.<br />
Smolicz, J. (1979): “Language as a Core Value of Culture”, in Baetens<br />
Beardsmore, H. (ed.) (1979): Elements of Bilingual Theory. Brussel: Vrije<br />
Universiteit Brussel. 104-124.<br />
Spolsky, B. (1977): “The Establishment of Language Education Policy in<br />
Multilingual Societies”, in Spolsky, B. / Cooper, R. (eds.) (1977): Frontiers<br />
of Bilingual Education. Rowley: Newbury House. 1-22.<br />
TEO Rapport (1995): Développement et évaluation d’un traitement <strong>de</strong> texte<br />
oral. Luxembourg: Ministère <strong>de</strong> l’Éducation Nationale.<br />
— 193 —
El futuro <strong>de</strong> la Educación bilingüe en el País Vasco<br />
Félix Etxeberría<br />
Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea<br />
hdpetbaf@sc.ehu.es<br />
Es difícil pronosticar el futuro <strong>de</strong> la educación bilingüe en cualquier país, y<br />
mucho más en el País Vasco, en don<strong>de</strong> los ritmos, las zonas, los mo<strong>de</strong>los, los territorios<br />
históricos y otros aspectos están influyendo en una medi<strong>da</strong> muy intensa.<br />
Es también difícil acertar por don<strong>de</strong> irán las opciones <strong>de</strong> las familias y las<br />
<strong>de</strong>cisiones políticas en el futuro, pero a tenor <strong>de</strong> lo que hemos ido analizando y<br />
si es que las ten<strong>de</strong>ncias no varían <strong>de</strong> modo sustancial, y no parece que vayan a<br />
hacerlo aparentemente, podríamos a<strong>de</strong>lantar algunas <strong>de</strong> las líneas <strong>de</strong> evolución<br />
<strong>de</strong>l sistema educativo bilingüe en nuestro país.<br />
Aunque no falta entre nosotros quien afirma que el proceso va “<strong>de</strong>masiado<br />
<strong>de</strong>prisa”, y quien asegura que no se ha avanzado na<strong>da</strong> en materia <strong>de</strong> bilingüismo<br />
escolar, en general la buena marcha <strong>de</strong>l bilingüismo educativo vasco es un<br />
hecho reconocido por la mayoría <strong>de</strong> las familias y expertos <strong>de</strong> todo el mundo<br />
como una experiencia eficaz para la recuperación <strong>de</strong> la lengua en riesgo <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>saparición.<br />
En el momento actual, po<strong>de</strong>mos afirmar que nos encontramos al final <strong>de</strong> una<br />
etapa, porque se muestran síntomas claros <strong>de</strong> que en algunos aspectos hemos<br />
tocado techo y en otros no se a<strong>de</strong>lanta suficientemente.<br />
1. Problemas en fase <strong>de</strong> superación<br />
Veinte años <strong>de</strong> bilingüismo escolar a la carta<br />
Des<strong>de</strong> la puesta en marcha <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> los tres mo<strong>de</strong>los, a comienzos <strong>de</strong><br />
los años 80 se han cumplido muchos <strong>de</strong> sus objetivos iniciales. Hay que tener en<br />
cuenta que no han existido conflictos importantes y el sistema <strong>de</strong> libre elección<br />
<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los ha funcionado bien <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> la oferta a las familias<br />
y la elección <strong>de</strong> las mismas. Durante casi 20 años los padres han podido optar<br />
para el nivel <strong>de</strong> euskera en el aula <strong>de</strong> sus hijos e hijas <strong>de</strong>cantándose por las razones<br />
que hemos expuesto hacia los mo<strong>de</strong>los más intensivos (B y D). En la actuali<strong>da</strong>d,<br />
hay una mayor oferta que <strong>de</strong>man<strong>da</strong> en los tres mo<strong>de</strong>los, ya que para el<br />
curso 2000-2001 se han ofertado más <strong>de</strong> 900 plazas en el mo<strong>de</strong>lo A y se han<br />
cubierto solamente el 39 % <strong>de</strong> las mismas. En el mo<strong>de</strong>lo D se han ofertado casi<br />
7000 plazas y se han cubierto el 91 % <strong>de</strong> las mismas. Todo esto hay que enten<strong>de</strong>rlo<br />
a<strong>de</strong>más en una ten<strong>de</strong>ncia estable a lo largo <strong>de</strong> los últimos años.<br />
En el ámbito <strong>de</strong> la CAPV, en la enseñanza preescolar y primaria, la escolarización<br />
avanza hacia los mo<strong>de</strong>los más intensivos en euskera (B y D) y tien<strong>de</strong> a<br />
— 195 —
Félix Etxeberría<br />
<strong>de</strong>saparecer el mo<strong>de</strong>lo A. Si el proceso actual continúa en esa misma dirección,<br />
en pocos años el mo<strong>de</strong>lo A pasará a ser mucho más minoritario en los centros<br />
escolares <strong>de</strong>l País Vasco. Se pue<strong>de</strong> afirmar, por tanto, que la opción <strong>de</strong> los padres<br />
y la incorporación <strong>de</strong>l profesorado cualificado en euskera han confluido <strong>de</strong><br />
una manera armoniosamente aceptable en el sistema educativo vasco.<br />
La gran transformación <strong>de</strong>l profesorado<br />
La formación <strong>de</strong>l profesorado y la cualificación <strong>de</strong>l mismo en euskera ha sido<br />
uno <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s logros <strong>de</strong>l periodo que estamos analizando, al haber pasado<br />
<strong>de</strong> un 5 % a un 70 % en tan solo 20 años. Sin embargo, a pesar <strong>de</strong> que se ha<br />
avanzado enormemente, existe to<strong>da</strong>vía un gran <strong>de</strong>safío por superar. Si en la enseñanza<br />
infantil y primaria <strong>de</strong> los centros públicos, el nivel <strong>de</strong> cualificación lingüística<br />
ron<strong>da</strong> en torno al 70 % <strong>de</strong> los profesores, en la enseñanza secun<strong>da</strong>ria y<br />
en los centros privados la situación es bastante menos optimista y los retos <strong>de</strong><br />
cara al futuro son to<strong>da</strong>vía muy fuertes. Por lo que respecta a la Universi<strong>da</strong>d, po<strong>de</strong>mos<br />
afirmar que la cualificación lingüística <strong>de</strong>l profesorado está to<strong>da</strong>vía lejos<br />
<strong>de</strong> aproximarse a la <strong>de</strong>man<strong>da</strong> <strong>de</strong>l alumnado.<br />
Apren<strong>de</strong>r en dos lenguas<br />
En lo que afecta al rendimiento escolar, la mayoría <strong>de</strong> las investigaciones,<br />
estudios, estadísticas escolares, calificaciones en selectivi<strong>da</strong>d, etc. no indican diferencias<br />
importantes entre los alumnos <strong>de</strong> los diferentes mo<strong>de</strong>los lingüísticos.<br />
Apren<strong>de</strong>r en dos lenguas no parece ser un problema para la mayoría <strong>de</strong> los escolares<br />
vascos, al igual que ocurre en otros países con programas similares. Sin<br />
embargo, en algunos estudios parece observarse una pequeña diferencia en el<br />
conocimiento <strong>de</strong>l lenguaje castellano entre algunos alumnos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A y <strong>de</strong>l<br />
mo<strong>de</strong>lo D, ligeramente inferior para estos últimos. Así mismo se <strong>de</strong>tectan algunas<br />
pequeñas diferencias en las ciencias sociales/naturales. Será necesario realizar<br />
nuevos estudios para <strong>de</strong>limitar esas apreciaciones y establecer las correcciones<br />
a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>s en su caso, pero es preciso subrayar que el rendimiento escolar es<br />
similar en los alumnos <strong>de</strong> los diferentes mo<strong>de</strong>los, lo cual constituye un éxito <strong>de</strong><br />
los programas <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo D (y en menor medi<strong>da</strong> el B), puesto que los alumnos<br />
que estudian en dicho mo<strong>de</strong>lo no se ven perjudicados, respecto a los alumnos<br />
monolingües, en los aprendizajes escolares y a<strong>de</strong>más consiguen el dominio <strong>de</strong><br />
dos lenguas.<br />
2. Aspectos que merecen ser revisados o problemas bloqueados<br />
La crisis <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A<br />
Si bien es cierto que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> la elección <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo lingüístico<br />
para los padres, el sistema ha cumplido sus fines, si examinamos los re-<br />
— 196 —
El futuro <strong>de</strong> la Educación bilingüe en el País Vasco<br />
sultados obtenidos en ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los, y especialmente en el mo<strong>de</strong>lo<br />
A, el balance no es todo lo positivo que se podía esperar y presenta serias contradicciones<br />
en lo relativo al nivel <strong>de</strong> euskera logrado:<br />
• Los resultados que se obtienen en euskera son muy <strong>de</strong>ficientes y se pone en<br />
entredicho el cumplimiento <strong>de</strong> la legislación existente en materia <strong>de</strong> educación,<br />
porque los alumnos que estudian en este mo<strong>de</strong>lo no consiguen el nivel<br />
<strong>de</strong> competencia prevista.<br />
• Aunque minoritario, el mo<strong>de</strong>lo A sigue siendo la opción elegi<strong>da</strong> por el 9 %<br />
<strong>de</strong> las familias <strong>de</strong> la CAPV cuando tienen que inscribir a sus hijos <strong>de</strong> 3<br />
años. A<strong>de</strong>más, este mo<strong>de</strong>lo ocupa al profesorado que no está cualificado en<br />
euskera en un buen número <strong>de</strong> centros públicos y privados.<br />
• Este mo<strong>de</strong>lo es el mo<strong>de</strong>lo elegido y al que se orienta en una proporción<br />
relativamente importante cuando se trata <strong>de</strong> escolarizar a niños y niñas inmigrantes,<br />
gitanos o pertenecientes a otros grupos minoritarios, para quienes<br />
el aprendizaje a fondo <strong>de</strong>l euskera podría, supuestamente, constituir una<br />
mayor dificultad añadi<strong>da</strong>. No obstante, esta concentración <strong>de</strong> alumnos pertenecientes<br />
a minorías <strong>de</strong>sfavoreci<strong>da</strong>s en los pocos centros públicos que tienen<br />
mo<strong>de</strong>lo A pue<strong>de</strong> estar provocando el riesgo <strong>de</strong> convertir a estas aulas en<br />
gueto para alumnos marginales.<br />
Una lengua y tres futuros<br />
En primer lugar, haciendo una referencia a los tres territorios en los que se<br />
emplea la lengua vasca, po<strong>de</strong>mos afirmar que el proceso <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong>l<br />
euskera va a seguir siendo muy diferente en la CAPV, Navarra y el País Vasco<br />
Norte. Mientras que la mejoría <strong>de</strong> la situación en la CAPV es evi<strong>de</strong>nte, a pesar<br />
<strong>de</strong> las dificulta<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>l camino que falta por recorrer, el estado <strong>de</strong> la lengua en<br />
el País Vasco Norte es dramático siendo necesarias medi<strong>da</strong>s urgentes para po<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong>tener el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro. La reali<strong>da</strong>d en Navarra ocupa un lugar intermedio,<br />
<strong>de</strong>mostrando que las razones históricas, políticas y administrativas tienen<br />
un peso importantísimo en la evolución <strong>de</strong> las lenguas.<br />
Los primeros meses <strong>de</strong>l año 2001 han sido un ejemplo <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> influencias.<br />
Mientras en Navarra se ha publicado un <strong>de</strong>creto para restringir aun<br />
más el uso <strong>de</strong>l euskara en la administración y en la enseñanza, en el sentido<br />
opuesto el Gobierno francés ha aprobado un plan para favorecer la enseñanza <strong>de</strong><br />
las lenguas regionales, aunque to<strong>da</strong>vía no reconoce la oficiali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> estas lenguas<br />
ni ratifica la Carta Europea <strong>de</strong> las Lenguas Minoritarias y Regionales.<br />
La enseñanza secun<strong>da</strong>ria y las dos veloci<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
En cuanto a la enseñanza secun<strong>da</strong>ria, la situación varía notablemente. Mientras<br />
que en la Enseñanza Secun<strong>da</strong>ria Obligatoria el mo<strong>de</strong>lo A cubre en torno al<br />
38 %, en la Formación Profesional dicho mo<strong>de</strong>lo llega hasta el 84 %. La ense-<br />
— 197 —
Félix Etxeberría<br />
ñanza secun<strong>da</strong>ria, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l euskera, plantea difíciles retos en<br />
cuanto al equilibrio <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los en los distintos itinerarios formativos. El reciclaje<br />
<strong>de</strong>l profesorado, y la a<strong>da</strong>ptación <strong>de</strong> los textos escolares y <strong>de</strong> los programas<br />
<strong>de</strong>ben ser priori<strong>da</strong><strong>de</strong>s principales <strong>de</strong> esta etapa. Si la utili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l euskera se<br />
pone en entredicho en la etapa secun<strong>da</strong>ria, la motivación en la enseñanza primaria<br />
no pue<strong>de</strong> ser todo lo fuerte que <strong>de</strong>searíamos, puesto que el esfuerzo realizado<br />
en los primeros niveles no tiene continui<strong>da</strong>d posterior. Particularmente<br />
grave es la situación en la que se encuentra la Formación Profesional, en don<strong>de</strong><br />
el alumnado se escolariza mayoritariamente en el mo<strong>de</strong>lo A (84%), lo que significa<br />
que llevamos déca<strong>da</strong>s formando chicos y chicas que van directamente al<br />
mercado laboral sin tener una mínima formación en euskera. Da la impresión <strong>de</strong><br />
que el diseño educativo supone que la recuperación <strong>de</strong>l euskera <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> únicamente<br />
<strong>de</strong> los jóvenes que ingresan en la Universi<strong>da</strong>d y estudian en lengua vasca<br />
sus carreras.<br />
Querer y no po<strong>de</strong>r en la Universi<strong>da</strong>d<br />
A pesar <strong>de</strong> los evi<strong>de</strong>ntes avances, to<strong>da</strong>vía que<strong>da</strong> mucho por recorrer, porque,<br />
aunque el 55 % <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> las asignaturas <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d se impartan en<br />
euskera, esto se correspon<strong>de</strong> en la práctica con que solamente el 20 % <strong>de</strong> los<br />
alumnos <strong>de</strong> la universi<strong>da</strong>d estudian en esa lengua. Las posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> capacitar<br />
al profesorado para la impartición <strong>de</strong> clases en lengua vasca ya fracasaron en<br />
el I Plan <strong>de</strong> Normalización Universitario. Y <strong>de</strong> todos modos, las probabili<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> que algunas carreras vayan a ser alguna vez en euskera parecen muy lejanas<br />
(medicina, etc.). El número <strong>de</strong> estudiantes que estudian en euskera es inferior a<br />
la <strong>de</strong>man<strong>da</strong> <strong>de</strong> estudiantes que quieren acce<strong>de</strong>r a la enseñanza en esa lengua y<br />
los planes <strong>de</strong> futuro para la Universi<strong>da</strong>d se enfrentan al reto <strong>de</strong> conseguir la<br />
cualificación lingüística a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> <strong>de</strong>l profesorado.<br />
El euskera en la calle<br />
Existe un gran <strong>de</strong>sfase entre el conocimiento <strong>de</strong>l euskera y el uso real <strong>de</strong> la<br />
lengua en la calle. El i<strong>de</strong>alismo y el optimismo pe<strong>da</strong>gógico que hizo pensar en<br />
la recuperación <strong>de</strong>l euskera <strong>de</strong> la mano <strong>de</strong> la educación han <strong>da</strong>do paso a otra visión<br />
más realista. La esperanza <strong>de</strong> que las nuevas generaciones emplearan en<br />
mayor medi<strong>da</strong> la lengua vasca, una vez escolarizados en euskera, no ha tenido<br />
una respuesta satisfactoria y el hecho <strong>de</strong> que únicamente la mitad <strong>de</strong> quienes saben<br />
euskera lo utilicen habitualmente lleva a replantearse la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> otro<br />
tipo <strong>de</strong> iniciativas y <strong>de</strong> refuerzos para que la lengua no que<strong>de</strong> reduci<strong>da</strong> al ámbito<br />
escolar y académico. El papel <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación, la administración,<br />
las empresas, etc. es fun<strong>da</strong>mental para que el uso real <strong>de</strong> la lengua vasca<br />
supere los niveles en los que se encuentra actualmente.<br />
— 198 —
El futuro <strong>de</strong> la Educación bilingüe en el País Vasco<br />
La educación no formal y el euskera<br />
Respecto a la educación no formal, la Animación Sociocultural, alfabetización<br />
<strong>de</strong> adultos, etc. se está haciendo un gran esfuerzo, con multitud <strong>de</strong> iniciativas<br />
institucionales y populares a favor <strong>de</strong> la creación <strong>de</strong> un ambiente y un entorno<br />
lo más natural y atractivo para que los vascoparlantes pue<strong>da</strong>n verse estimulados<br />
a utilizar el euskera y el uso <strong>de</strong> dicha lengua se realice en un contexto<br />
favorable. Es en este terreno en el que se observa un mayor déficit respecto al<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las condiciones en las que la vi<strong>da</strong> en euskera se haga más normaliza<strong>da</strong>.<br />
Pensemos que el cine, por ejemplo, no cuenta con ninguna sala en la que<br />
se pue<strong>da</strong>n ver películas en lengua vasca. El fun<strong>da</strong>mental problema se centra en<br />
la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> crear ese ambiente, lo más natural posible, en el que <strong>de</strong>senvolverse<br />
en euskera sea algo habitual<br />
¿Don<strong>de</strong> caben dos caben tres?<br />
La experiencia <strong>de</strong> plurilingüismo precoz, con el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua inglesa<br />
a partir <strong>de</strong> los 4 años, ha tenido una muy favorable acogi<strong>da</strong> en los centros<br />
públicos y privados y los resultados parecen ser positivos respecto al rendimiento<br />
en dicha lengua y en el resto <strong>de</strong> las materias escolares. Se hacen planes<br />
para implantar el mo<strong>de</strong>lo a todos los centros educativos <strong>de</strong> la CAPV, con lo que<br />
a medio plazo nuestros alumnos y alumnas utilizarán el euskera, castellano e inglés<br />
como lenguas <strong>de</strong> trabajo en el aula.<br />
Sin embargo, es necesaria una evaluación rigurosa (que en las ikastolas ya se<br />
está llevando a cabo) para saber si realmente se están consiguiendo mejores resultados<br />
en lengua inglesa y si el sistema <strong>de</strong> educación conforme a los mo<strong>de</strong>los<br />
lingüísticos no sufre <strong>de</strong>terioro alguno en la parte relativa al aprendizaje <strong>de</strong>l euskera<br />
y las otras lenguas.<br />
Existen razonables du<strong>da</strong>s respecto a la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> generalizar semejante<br />
plan <strong>de</strong> plurilingüismo a todos los centros, públicos y privados en to<strong>da</strong>s las ocasiones,<br />
con alumnos inmigrantes y otras minorías o colectivos en dificultad. Ya<br />
sabemos que es posible apren<strong>de</strong>r dos, tres o cuatro lenguas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la escuela, en<br />
<strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s circunstancias <strong>de</strong> motivación, origen lingüístico, metodología y<br />
condiciones sociofamiliares, pero tenemos du<strong>da</strong>s sobre la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> generalizar<br />
ese aprendizaje en la enseñanza bilingüe euskera-castellano. Sobre todo,<br />
cuando sabemos que una buena parte <strong>de</strong> los alumnos no tienen asegurado su nivel<br />
<strong>de</strong> euskera (los <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo A y algunos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo B), y tememos que otros<br />
no vean garantizado su nivel <strong>de</strong> castellano (algunos alumnos <strong>de</strong> origen vascófono<br />
en el mo<strong>de</strong>lo D); a<strong>de</strong>más, tenemos que consi<strong>de</strong>rar a los alumnos <strong>de</strong> origen<br />
inmigrante con otra lengua distinta (magrebíes, portugueses, centro-europeos…).<br />
Por otra parte, las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> un nuevo profesorado y las a<strong>da</strong>ptaciones<br />
que habría que realizar nos obligan a ser pru<strong>de</strong>ntes, evaluar la experiencia que<br />
— 199 —
Félix Etxeberría<br />
se está llevando a cabo y examinar <strong>de</strong>teni<strong>da</strong>mente el tema antes <strong>de</strong> poner en<br />
marcha su generalización, por mucho “atractivo natural” que tenga la enseñanza<br />
<strong>de</strong>l inglés y a pesar <strong>de</strong> la fuerte <strong>de</strong>man<strong>da</strong> que existe por parte <strong>de</strong> los padres. En<br />
una educación en la que to<strong>da</strong>vía no se garantiza la adquisición <strong>de</strong>l euskera, y a<br />
veces el castellano, pue<strong>de</strong> ser un error grave preten<strong>de</strong>r generalizar programas<br />
plurilingües que quizás solamente funcionen bajo <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s condiciones<br />
metodológicas y organizativas o en circunstancias favorables.<br />
3. Nuevos <strong>de</strong>safíos<br />
Los planes integrales. El lento proceso <strong>de</strong> la normalización<br />
La existencia <strong>de</strong> dos planes integrales (Kontseilua y Euskera Biziberritzeko)<br />
para la revitalización y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l euskera en la socie<strong>da</strong>d vasca es una buena<br />
noticia puesto que por primera vez nos permiten hacer una análisis <strong>de</strong> las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
y <strong>de</strong>l problema en su globali<strong>da</strong>d, superando anteriores planteamientos<br />
más i<strong>de</strong>alistas según los cuales la recuperación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l euskera sería<br />
consecuencia <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> escolarización en euskera o <strong>de</strong> la puesta en marcha<br />
<strong>de</strong> la televisión vasca. Hoy sabemos que esta solución, a pesar <strong>de</strong> ser necesaria,<br />
no es suficiente y que la actuación <strong>de</strong>be ser mucho más firme y más global,<br />
abarcando todos los ámbitos <strong>de</strong> la vi<strong>da</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>na. El diagnóstico que los<br />
planes integrales hacen <strong>de</strong> la situación actual es aceptable y las propuestas globales<br />
<strong>de</strong> actuación también parecen acerta<strong>da</strong>s, aunque el <strong>de</strong>safío más importante<br />
en este terreno es el <strong>de</strong> intensificar la puesta en marcha <strong>de</strong> dichos planes y a su<br />
seguimiento y evaluación.<br />
Bilingüismo e inmigrantes ¿Don<strong>de</strong> caben tres caben cuatro?<br />
Ante el incremento <strong>de</strong> niños y niñas <strong>de</strong> origen extranjero, proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />
muy diversos países y culturas (portugueses, magrebíes, su<strong>da</strong>mericanos, chinos,<br />
centro y este <strong>de</strong> Europa, etc.) es obligatorio también hacer una revisión para<br />
analizar la idonei<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la aplicación convencional <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los lingüísticos<br />
existentes en nuestro sistema educativo, con alumnos <strong>de</strong> nivel socioeconómico<br />
<strong>de</strong>sfavorecido y lengua familiar diferente. ¿Es sensato preten<strong>de</strong>r que alumnos <strong>de</strong><br />
origen extranjero, que no conocen ninguna <strong>de</strong> las dos lenguas oficiales <strong>de</strong> la<br />
CAPV, apren<strong>da</strong>n castellano y euskera, y que también estudien inglés, y acaso su<br />
lengua <strong>de</strong> familia? Este último es el caso, por poner un ejemplo, <strong>de</strong> los alumnos<br />
<strong>de</strong> origen portugués que participan en el Programa <strong>de</strong> Lengua y Cultura Portuguesa.<br />
Pue<strong>de</strong> que estemos pidiendo a los alumnos con mayores dificulta<strong>de</strong>s la<br />
superación <strong>de</strong> unos niveles <strong>de</strong> competencia en tres o cuatro lenguas, teniendo en<br />
cuenta que este asunto constituye ya un importante <strong>de</strong>safío para aquellos alumnos<br />
que gozan <strong>de</strong> mejores condiciones. Será necesario repensar este tema y<br />
analizar a fondo los resultados que se están consiguiendo, buscando el equili-<br />
— 200 —
El futuro <strong>de</strong> la Educación bilingüe en el País Vasco<br />
brio entre el aprendizaje <strong>de</strong> las lenguas y la inserción escolar, cultural, social y<br />
profesional <strong>de</strong> los alumnos <strong>de</strong> origen inmigrante y otras minorías, o poner los<br />
medios necesarios para que estos alumnos pue<strong>da</strong>n llegar a alcanzar el nivel exigible<br />
a todos los estudiantes.<br />
Educación bilingüe, Educación intercultural y Educación para la Paz<br />
Una vez analizado en su conjunto el problema <strong>de</strong>l bilingüismo educativo, con<br />
el funcionamiento <strong>de</strong> los tres mo<strong>de</strong>los lingüísticos y la <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong> sus principales<br />
obstáculos, es necesario plantearse un nuevo mo<strong>de</strong>lo educativo que<br />
acoja las <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s que se vienen proyectando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otros ángulos <strong>de</strong> la educación<br />
bilingüe, es <strong>de</strong>cir, el plurilingüismo temprano, la lengua y cultura <strong>de</strong> los<br />
inmigrantes y el bilingüismo castellano-euskera propio <strong>de</strong> la CAPV. De cara al<br />
futuro será necesario hacer una reflexión para intentar integrar estos aspectos<br />
que en la actuali<strong>da</strong>d están presentes en nuestras aulas pero que reciben un tratamiento<br />
diferenciado e inconexo. La socie<strong>da</strong>d vasca está conociendo importantes<br />
transformaciones, con la veni<strong>da</strong> <strong>de</strong> nuevos inmigrantes extranjeros, con<br />
los cambios inducidos en la escuela, en don<strong>de</strong> la presencia <strong>de</strong> tres y cuatro lenguas<br />
<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser algo especial para convertirse en el plan <strong>de</strong> trabajo para el futuro.<br />
Una escuela que <strong>de</strong>be respon<strong>de</strong>r también a la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> cohesionar e<br />
integrar a los distintos colectivos presentes en la socie<strong>da</strong>d y en el aula buscando<br />
favorecer la convivencia y la cooperación entre ellos, y luchando contra el racismo,<br />
la xenofobia y la exclusión. Y también una escuela que respon<strong>da</strong> a la necesi<strong>da</strong>d<br />
<strong>de</strong> cohesión interna entre los alumnos y alumnas <strong>de</strong> los diferentes mo<strong>de</strong>los<br />
A, B y D.<br />
Educación para la paz<br />
Po<strong>de</strong>mos afirmar que, en la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma <strong>de</strong>l País Vasco, el problema<br />
<strong>de</strong>l bilingüismo está “técnicamente resuelto”, que sabemos cómo educar<br />
en un sistema bilingüe y que disponemos <strong>de</strong> programas, personal y medios necesarios<br />
para hacerlo bien. Sabemos qué es lo que funciona y qué es lo que tenemos<br />
que corregir y cuáles son los principales problemas en ca<strong>da</strong> nivel. Sabemos<br />
que vamos por el buen camino, aunque to<strong>da</strong>vía faltan muchos años para<br />
llegar a una situación <strong>de</strong> normalización. Tenemos un sistema educativo bilingüe<br />
que en to<strong>da</strong> Europa es valorado positivamente, a pesar <strong>de</strong> quienes <strong>de</strong>sprecian<br />
esta reali<strong>da</strong>d o <strong>de</strong> quienes la consi<strong>de</strong>ran excesiva.<br />
Pero una vez dicho esto, es preciso señalar que tenemos un importante <strong>de</strong>safío<br />
intercultural. Necesitamos una escuela que enseñe a convivir en paz a los<br />
alumnos <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s las culturas y opciones, a los nacidos fuera y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l país, a<br />
los nacionalistas y no nacionalistas, a los que hablan euskara y los que hablan<br />
castellano. Una escuela que respon<strong>da</strong> en primer lugar a la grave situación en la<br />
que se encuentra la convivencia en nuestra socie<strong>da</strong>d y facilite la integración <strong>de</strong><br />
— 201 —
Félix Etxeberría<br />
niños y niñas <strong>de</strong> distintas opciones lingüísticas, culturales y religiosas. Una educación<br />
que siga los pasos <strong>de</strong> los más <strong>de</strong> 70 proyectos y experiencias que en los<br />
centros escolares <strong>de</strong> la CAPV se están llevando a cabo en materia <strong>de</strong> educación<br />
para la convivencia, los valores y la resolución <strong>de</strong> conflictos, tal y como se ha<br />
puesto <strong>de</strong> manifiesto en el reciente I Congreso Internacional <strong>de</strong> Educación para<br />
la Convivencia celebrado en el País Vasco.<br />
— 202 —
Adquisición dunha segun<strong>da</strong> lingua no sistema educativo<br />
galego<br />
Miguel Pérez Pereira<br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />
1. Bases que rexen a adquisición dunha lingua minoritaria no sistema<br />
educativo<br />
A experiencia <strong>de</strong> organiza-lo ensino dunha lingua minoritaria como se dunha<br />
materia escolar se tratase <strong>de</strong>u como resultado un fondo sentimento <strong>de</strong> fracaso<br />
nos axentes educativos. Ese <strong>de</strong>scontento coa situación (que non difería en na<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> <strong>de</strong> ensinanza dunha lingua estranxeira) foi o xermolo <strong>da</strong>s anovadoras<br />
experiencias que xurdiron no Canadá francófono (Quebec), e que tanta<br />
repercusión tiveron sobre do mundo educativo. Por efecto <strong>da</strong> experiencia<br />
cana<strong>de</strong>nse, implantáronse diferentes sistemas <strong>de</strong> ensinanza <strong>da</strong>s linguas que<br />
tiveron resultados <strong>de</strong>siguais por mor <strong>da</strong> influencia <strong>de</strong> diferentes variables<br />
(Siguán 2001). Os factores que meiran<strong>de</strong> peso tiveron á hora <strong>de</strong> explica-los<br />
resultados <strong>da</strong>s <strong>de</strong>vanditas experiencias foron o status social <strong>da</strong> lingua coa que se<br />
encetaba o proceso educativo, se esa era a lingua inicial ou non dos alumnos, e<br />
o estatua sociocultural <strong>da</strong>s familias.<br />
Un aspecto básico <strong>de</strong>sa nova xeira <strong>de</strong> experiencias foi a adopción dun<br />
enfoque comunicativo para a ensinanza-aprendizaxe <strong>da</strong>s linguas minoritarias.<br />
Consi<strong>de</strong>rábase que a adquisición dunha segun<strong>da</strong> lingua <strong>de</strong>bíase asemellar, o<br />
máis posible, á situación <strong>de</strong> adquisición <strong>da</strong> primeira lingua. Os bebés apren<strong>de</strong>n<br />
a falar sen un a<strong>de</strong>stramento especial, só por convivir coas súas familia e<br />
compartir situacións que son significativas para eles. Nesas situacións os nenos<br />
chegan a adquirir significados compartidos cos adultos. Os bebés están<br />
motivados para comezar a falar porque a linguaxe lles é útil; serve para<br />
consegui-los seus propósitos. Crear contextos motivadores constitúe tamén un<br />
obxectivo do enfoque comunicativo para a ensinanza-aprendizaxe dunha L2.<br />
O enfoque comunicativo <strong>da</strong> ensinanza <strong>da</strong>s linguas esixe que a lingua a<br />
apren<strong>de</strong>r sexa emprega<strong>da</strong> como lingua vehicular, é dicir, como lingua <strong>de</strong><br />
transmisión dos coñecementos escolares, e que sexa utiliza<strong>da</strong> polos alumnos na<br />
realización <strong>da</strong>s tarefas escolares e na interacción entre os alumnos para a<br />
realización <strong>da</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s escolares. Só co uso <strong>da</strong> lingua en situacións que<br />
teñen un significado po<strong>de</strong>rán os alumnos chegar a apropiarse <strong>de</strong> e interiorizar<br />
esa lingua (Vila 1998). O cal non quer dicir que a ensinanza dos aspectos<br />
gramaticais <strong>da</strong> lingua sexa inútil (Krashen 1981; Ellis 1992). É evi<strong>de</strong>nte que os<br />
nenos en i<strong>da</strong><strong>de</strong> escolar, e particularmente a partires dos 5-6 anos, po<strong>de</strong>n, a<br />
diferencia dos bebés, reflexionar sobre <strong>da</strong> lingua, po<strong>de</strong>n apreciar aspectos do<br />
seu funcionamento e o seu uso, é dicir, po<strong>de</strong>n facer <strong>da</strong> lingua o obxecto <strong>da</strong>s súas<br />
— 203 —
Miguel Pérez Pereira<br />
reflexións e análises conscientes. Indubi<strong>da</strong>blemente esta activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
coñecemento consciente <strong>da</strong>s peculiari<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> lingua que están a apren<strong>de</strong>r<br />
tamén contribúe positivamente ao proceso <strong>de</strong> adquisición, se ben por si soa<br />
resulta insuficiente.<br />
2. O Decreto que regula o uso do galego no ensino non universitario<br />
No ano 1995 a Consellería <strong>de</strong> Educación <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> dicta un<br />
Decreto polo que se regula o uso do galego no ensino non universitario, que é o<br />
que está actualmente en vigor. Dito <strong>de</strong>creto <strong>de</strong>senvolve aspectos <strong>da</strong> Lei <strong>de</strong><br />
Normalización lingüística. Hai dous artigos <strong>da</strong> Lei <strong>de</strong> Normalización que son<br />
especialmente relevantes para comprendérmo-las características do Decreto <strong>de</strong><br />
1995. En primeiro lugar, a Lei 3/1983, do 15 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> Normalización<br />
lingüística especifica no seu Título III artigo 13 que “os nenos teñen <strong>de</strong>reito a<br />
recibi-lo primeiro ensino na súa lingua materna. O Goberno Galego arbitrará as<br />
medi<strong>da</strong>s necesarias para facer efectivo este <strong>de</strong>reito.” En segundo lugar, a Lei di<br />
no seu artigo 14. 3. que “as autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s educativas <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma<br />
garantirán que ó remate dos ciclos en que o ensino do galego é obrigatorio, os<br />
alumnos coñezan este, nos seus niveis oral e escrito, en igual<strong>da</strong><strong>de</strong> co castelán.”<br />
Consonte eses principios legais, o Decreto <strong>de</strong>senvolve un programa que<br />
po<strong>de</strong>ría ser <strong>de</strong>nominado bilingüismo <strong>de</strong> mantemento, pois parte do principio <strong>da</strong><br />
ensinanza inicial (educación infantil e primeiro ciclo <strong>de</strong> 1ª) na lingua materna<br />
dos alumnos e alumnas, para posteriormente introduci-la ensinanza <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s áreas <strong>de</strong> coñecemento na outra lingua oficial (L2), e “manter un<br />
equilibrio entre as dúas linguas oficiais” (art. 9º), co fin <strong>de</strong> aca<strong>da</strong>-lo obxectivo<br />
xeral establecido la Lei <strong>de</strong> Normalización lingüística que non é outro que o <strong>de</strong><br />
lograr un coñecemento oral e escrito do galego semellante ao do castelán ao<br />
remate dos ciclos educativos. O obxectivo é o <strong>de</strong> lograr que os alumnos sexan<br />
competentes nas dúas linguas oficiais sen que se produza abandono <strong>da</strong> súa L1<br />
pola introducción dunha L2.<br />
Unha característica do sistema educativo galego, que o diferencia do sistema<br />
establecido noutras CCAA, é que “os alumnos e alumnas non po<strong>de</strong>rán ser<br />
separados en centros nin aulas diferentes por razón <strong>de</strong> lingua” (art. 7º, e art. 13.1<br />
<strong>da</strong> Lei <strong>de</strong> normalización). Esto quer dicir que o sistema educativo é homoxéneo,<br />
sen que nel poi<strong>da</strong>n coexistir diferentes mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> uso <strong>da</strong>s linguas. ¿Como se<br />
resolve, logo, a diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> existente entre os alumnos e alumnas en canto á súa<br />
lingua inicial ou lingua materna?<br />
Na etapa <strong>de</strong> educación infantil e no primeiro ciclo <strong>da</strong> educación primaria, o<br />
Decreto 247/1995 <strong>de</strong>termina que os profesores usarán na clase a lingua materna<br />
‘predominante’ entre alumnos e alumnas (art. 4º.1). Nembargante, a<br />
consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> cál é a lingua predominante dos alumnos non é doa<strong>da</strong> naquelas<br />
zonas nas que existe un reparto no uso familiar <strong>da</strong>s linguas. E eso po<strong>de</strong> ocorrer<br />
— 204 —
Adquisición dunha segun<strong>da</strong> lingua no sistema educativo galego<br />
ata o punto <strong>de</strong> que existan discrepancias na consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> cál é a lingua<br />
predominante entre dúas persoas diferentes. Non existen, a este respecto,<br />
criterios claros para unha toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión acerta<strong>da</strong>, e eso po<strong>de</strong> mesmo ata <strong>da</strong>r<br />
lugar a <strong>de</strong>cisións acomo<strong>da</strong>ticias ou cómo<strong>da</strong>s por parte dos profesores.<br />
Nas seguintes etapas e ciclos educativos o Decreto establece que materias ou<br />
áreas <strong>de</strong> coñecemento <strong>de</strong>berán ser imparti<strong>da</strong>s necesariamente en galego. Así, no<br />
2º e 3º ciclos <strong>de</strong> educación primaria impartiranse en galego dúas áreas <strong>de</strong><br />
coñecemento, cando menos, sendo unha <strong>de</strong>las a área <strong>de</strong> coñecemento do medio<br />
natural, social e cultural. Na ESO, bacharelato tamén se especifican que<br />
materias obrigatorias e optativas <strong>de</strong>berán ser imparti<strong>da</strong>s en galego. Nas materias<br />
obrigatorias imparti<strong>da</strong>s en galego “procurarase” que os alumnos utilicen esta<br />
lingua nas manifestacións oral e escrita. (art. 8º).<br />
Oartigo 3º especifica que as clases <strong>de</strong> lingua e literatura galega e castelán<br />
<strong>da</strong>ranse en galego e castelán, respectivamente, e terán un mesmo número <strong>de</strong><br />
horas.<br />
A<strong>de</strong>mais, impartiranse en galego as áreas ou materias que o claustro do<br />
centro teña establecido no seu proxecto educativo <strong>de</strong> centro. “En todo caso –di<br />
o <strong>de</strong>creto- no proxecto educativo <strong>de</strong> centro coi<strong>da</strong>rase e respectarase o equilibrio<br />
entre as dúas linguas oficiais e nel constarán as oportunas medi<strong>da</strong>s <strong>de</strong> apoio e<br />
reforzo para un correcto uso lingüístico escolar e educativo co fin <strong>de</strong> aca<strong>da</strong>-lo<br />
obxectivo xeral establecido na Lei <strong>de</strong> normalización lingüística (art. 14.3).” (art.<br />
9º).<br />
3. A aplicación do <strong>de</strong>creto. Datos dun estudio exploratorio<br />
O propio <strong>de</strong>creto establece que “a inspección educativa velará polo<br />
cumprimento do establecido no presente <strong>de</strong>creto” (art. 11).<br />
Non obstante, ata on<strong>de</strong> chega o meu coñecemento, non existe ningún estudio<br />
realizado pola Consellería <strong>de</strong> Educación sobre do grao <strong>de</strong> cumprimento dos<br />
preceptos do <strong>de</strong>vandito Decreto. Eso quer dicir que non se sabe cál é a situación<br />
actual <strong>de</strong> uso do galego e do castelán no sistema educativo non universitario.<br />
Algúns autores, como Iglesias Álvarez (1999:16), teñen comentado que “a<br />
presencia do galego como lingua vehicular no ensino é aín<strong>da</strong> hoxe moi<br />
minoritaria (só unhas poucas materias), incumpríndose mesmo nalgúns casos os<br />
mínimos legais establecidos. Deste xeito non temos programas <strong>de</strong> mantemento<br />
para os alumnos galegofalantes, senón <strong>de</strong> submersión, e tampouco programas<br />
<strong>de</strong> inmersión para falantes do español”.<br />
Fronte a esa situación <strong>de</strong> carencia <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos, realicei xunto cos meus alumnos<br />
<strong>da</strong> materia Bilingüismo e educación (1999-2000-2001) <strong>da</strong> titulación <strong>de</strong><br />
Psicope<strong>da</strong>goxía na USC un estudio exploratorio sobre do grao <strong>de</strong> cumprimento<br />
do Decreto. Para eso aplicamos a alumnos <strong>de</strong> 5º e 6º <strong>de</strong> educación primaria <strong>de</strong><br />
24 centros espallados por <strong>Galicia</strong> unha pequena enquisa sobre o uso <strong>da</strong> lingua<br />
— 205 —
Miguel Pérez Pereira<br />
galega e castelá. Nun dos apartados preguntábase pola lingua que usaban os<br />
profesores <strong>da</strong>s diferentes materias na clase. Sen preten<strong>de</strong>r en absoluto que estes<br />
<strong>da</strong>tos sexan representativos, si que son indicativos <strong>da</strong> situación actual. Na<br />
Figura 1 móstranse os resultados achados, agrupando os centros en 3 grupos. 1º)<br />
Aqueles nos que, claramente, se incumpre o <strong>de</strong>creto, pois non existe un<br />
equilibrio no uso <strong>da</strong>s linguas, nin se imparten dúas materias, a<strong>de</strong>mais do galego,<br />
en galego. O número <strong>de</strong> centros nos que se imparten menos <strong>de</strong> 3 materias en<br />
galego é <strong>de</strong> 6 (25% do total). 2º) Centros nos que, máis ou menos, cúmprese a<br />
normativa. Hai entre 3 e 6 materias (<strong>de</strong> 9 obrigatorias) que se imparten en<br />
galego (a media sería 4,5). Houbo 13 centros nesa situación, o cal representa un<br />
54% do total. 3º) Finalmente atopamos 5 centros (21%) nos que o número <strong>de</strong><br />
materias imparti<strong>da</strong>s en galego era superior a 6.<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
Lingua que empregan os profesores na clase<br />
(3º ciclo <strong>de</strong> Prim aria)<br />
Nº <strong>de</strong> centros<br />
25%<br />
54%<br />
21%<br />
6 materias<br />
Figura 1<br />
Estes <strong>da</strong>tos queren dicir, que non existe homoxenei<strong>da</strong><strong>de</strong> no uso do galego no<br />
sistema educativo, e que, a situación ocorre como se non existira unha<br />
lexislación ao respecto, ou, cando menos, que esa lexislación non chega a graos<br />
razoables <strong>de</strong> cumprimento. A dispari<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s situacións é insospeita<strong>da</strong>, dándose<br />
casos <strong>de</strong> uso do galego claramente por <strong>de</strong>baixo <strong>da</strong> norma, en contextos nos que<br />
a totali<strong>da</strong><strong>de</strong> dos nenos eran galegoparlantes. Situación que non é xustificable<br />
baixo ningún punto <strong>de</strong> vista e que nos retrotrae ás épocas do antigo Réxime.<br />
Pola contra, noutras situacións, o uso do galego era masivo, incluso dándose o<br />
paradoxo <strong>de</strong> que as clases <strong>de</strong> Lingua Castelá eran en galego, a pesares do<br />
Decreto. Noutras situacións, os profesores usaban tanto o galego como o<br />
castelán, o que producía que unha parte dos alumnos consi<strong>de</strong>rasen que o seu<br />
profesor ou a súa profesora <strong>da</strong>ba a clase en castelán, mentres que outros crían<br />
que era en galego.<br />
— 206 —
Adquisición dunha segun<strong>da</strong> lingua no sistema educativo galego<br />
O que a min me interesa salientar, é que a situación actual non parece ser<br />
consecuencia <strong>da</strong> aplicación dunha política lingüística <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>. Ou, dito<br />
doutra maneira, semella que non existe política lingüística, agás nos textos<br />
legais.<br />
Esto non quita que nos últimos anos se producise un avance meritorio no uso<br />
do galego no ensino infantil, ensino primaria e secun<strong>da</strong>ria, si comparámo-los<br />
<strong>da</strong>tos recén presentados cos proporcionados por Rubal (1991) nun estudio<br />
realizado en 1988, no que un 44,5% dos profesores usaban o castelán como<br />
lingua vehicular, mentres que a penas un 10% usaban o galego, repartíndose a<br />
restante porcentaxe entre os que usaban máis o castelán (30.94%) e os que<br />
usaban máis o galego (14,56%).<br />
Outro aspecto claramente mellorable <strong>da</strong> situación actual está relacionado coa<br />
inexistencia dunha avaliación dos resultados escolares e do grao <strong>de</strong> dominio <strong>da</strong>s<br />
linguas polos alumnos e alumnas. Esto, que xa se fai en Cataluña <strong>de</strong>n<strong>de</strong> a<br />
déca<strong>da</strong> dos 80 (Gabinete Técnico do SEDEC, 1983; Vila, 1998), parece<br />
absolutamente necesario se queremos avalia-lo grao <strong>de</strong> consecución dos<br />
obxectivos dun <strong>de</strong>terminado programa (neste caso <strong>de</strong> bilingüismo <strong>de</strong><br />
mantemento). Os únicos <strong>da</strong>tos que ofrece a Dirección Xeral <strong>de</strong> Política<br />
lingüística ao respecto son os que aparecen na Figura 2, que non son senón a<br />
comparación dos resultados obtidos sobre do grao <strong>de</strong> coñecemento <strong>da</strong> lingua<br />
galega en dous estudios realizados en distintos momentos no tempo, o do CIS<br />
(Siguán 1999), e o do chamado Mapa Sociolingüístico <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (Rojo 1994).<br />
Deses <strong>da</strong>tos <strong>de</strong>sprén<strong>de</strong>se un importante avance no dominio <strong>da</strong> lingua escrita nos<br />
últimos 5 anos.<br />
Niveis <strong>de</strong> coñecemento <strong>da</strong> lingua galega: Resultados<br />
<strong>da</strong> enquisa do MSG (1993) e do CIS (1998)<br />
Porcentaxes<br />
100 97 99<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
86<br />
89<br />
Enten<strong>de</strong>n Falan Len Escriben<br />
Nivel<strong>de</strong> coñecemento<br />
46<br />
— 207 —<br />
68<br />
27<br />
53<br />
Figura 2<br />
MSG<br />
CIS
Miguel Pérez Pereira<br />
O problema con eses <strong>da</strong>tos proce<strong>de</strong>ntes <strong>da</strong> autoavaliación é que son pouco<br />
fiables, e, <strong>de</strong>n<strong>de</strong> logo, escasamente precisos. Do dominio dos diferentes<br />
aspectos <strong>da</strong> expresión oral (vocabulario, comprensión, morfosintaxe...), <strong>da</strong><br />
lectura e <strong>da</strong> escrita (veloci<strong>da</strong><strong>de</strong>, comprensión...) non sabemos absolutamente<br />
na<strong>da</strong>. Tampouco <strong>da</strong> posible relación que exista entre esas dimensións <strong>da</strong><br />
linguaxe e os coñecementos adquiridos.<br />
4. Conclusións<br />
Da situación actual, se queremos ser serios e non nos chega cunha postura<br />
autocomplaciente, <strong>de</strong>sprén<strong>de</strong>se a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> realizar estudios rigorosos sobre<br />
do uso do galego e o castelán no sistema educativo non universitario, ou, dito<br />
doutra maneira, sobre do grao <strong>de</strong> cumprimento <strong>da</strong> lexislación vixente. Asema<strong>de</strong>,<br />
semella necesario realizar estudios rigorosos sobre do grao <strong>de</strong> coñecemento <strong>da</strong>s<br />
dúas linguas ao remate do proceso educativo, para comprobar se se logran os<br />
obxectivos fixados na lei <strong>de</strong> normalización lingüística e no <strong>de</strong>creto, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong><br />
sobre <strong>da</strong> adquisición <strong>de</strong> coñecementos nas diferentes materias.<br />
Referencias bibliográficas<br />
Ellis, R. (1992): Second language acquisition & language pe<strong>da</strong>gogy. Clevedon:<br />
Multilingual Matters.<br />
Gabinet d’Estudis <strong>de</strong>l SEDEC (1983). Quatre anys <strong>de</strong> Catalá a l’Escola.<br />
Barcelona. Departament d’Ensenyament <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong> Catalunya.<br />
Iglesias Álvarez, A. (1999): “Os estudios empíricos sobre a situación<br />
sociolingüística do galego”. Ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Lingua, 19. 5-42.<br />
Krashen, S. (1981): Second language acquisition and second language<br />
teaching. Oxford: Pergamon Press.<br />
Rojo, G. (dir) (1994): Lingua inicial e competencia lingüística en <strong>Galicia</strong>. A<br />
Coruña: Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />
Rubal, X. (1991): Estudio-invetario <strong>de</strong> carácter censal sobre a situación e<br />
perspectivas do galego no ensino non universitario. Santiago <strong>de</strong> Compostela:<br />
<strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />
Siguán, M. (1999): Conocimiento y uso <strong>de</strong> las lenguas. Madrid: Centro <strong>de</strong><br />
Investigaciones sociológicas.<br />
Siguán, M. (2001): Bilingüismo y lenguas en contacto. Madrid: Alianza<br />
Editorial.<br />
Vila, I. (1998): Bilingüisme i educació. Barcelona: OAC/Proa.<br />
— 208 —
La adquisición <strong>de</strong> segun<strong>da</strong>s lenguas en un contexto<br />
plurilingüe y pluricultural<br />
Celia Ruiz<br />
Facultad <strong>de</strong> Formación <strong>de</strong> Profesorado y Educación. Universi<strong>da</strong>d Autónoma <strong>de</strong><br />
Madrid<br />
Resumen<br />
Si hay un contexto que en la actuali<strong>da</strong>d merezca el calificativo <strong>de</strong> plurilingüe<br />
y pluricultural es el <strong>de</strong> los centros educativos y, en particular, las escuelas <strong>de</strong><br />
Educación Primaria y, en menor proporción, los Institutos <strong>de</strong> Enseñanza Secun<strong>da</strong>ria.<br />
Ni uno ni otro <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> centros mencionados, bien si los consi<strong>de</strong>ramos<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito <strong>de</strong> las Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Autónomas o en el más amplio espectro<br />
<strong>de</strong>l Estado, carecen <strong>de</strong> una nutri<strong>da</strong> representación <strong>de</strong> alumnos inmigrados,<br />
cuya diversificación etno-cultural y lingüística es notoria. Esta reali<strong>da</strong>d<br />
viene suscitando en los últimos años reacciones muy diversas, pero sobre to<strong>da</strong>s<br />
ellas consi<strong>de</strong>ramos <strong>de</strong> especial relieve la que atañe a las autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s académicas<br />
y<strong>de</strong> modo especial por lo que les concierne <strong>de</strong> planificación y or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> las<br />
enseñanzas, en general, y <strong>de</strong> la enseñanza <strong>de</strong> las lenguas y la cultura en particular.<br />
El estatuto <strong>de</strong> que gozan las lenguas y cultura <strong>de</strong> las minorías, por su escasa<br />
presencia, dista mucho <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r contribuir a su a<strong>de</strong>cuado conocimiento y,<br />
en consecuencia, a un merecido reconocimiento y valoración.<br />
Introducción<br />
La incorporación <strong>de</strong> alumnos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> otros países con lenguas y culturas<br />
distintas, ha <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> ser nove<strong>da</strong>d en nuestras escuelas. También sabemos<br />
que su distribución geográfica presenta un cierto sesgo y que, incluso, parece<br />
previsible que la amplia concentración <strong>de</strong> los mismos que está representa<strong>da</strong> en<br />
<strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s zonas o ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s, se mantenga o incluso se acreciente.<br />
Sin embargo, no por ello po<strong>de</strong>mos afirmar que nos encontramos con un fenómeno<br />
localista, ni mucho menos transitorio. Más bien lo que, sin du<strong>da</strong>, ya<br />
po<strong>de</strong>mos afirmar es que, la ten<strong>de</strong>ncia migratoria hacia el territorio que conforman<br />
las distintas regiones que disponen <strong>de</strong> un cierto grado <strong>de</strong> bienestar, aumentará,<br />
como lo hará la propia diversificación <strong>de</strong> los grupos humanos que la<br />
integran: la muestra, pues, <strong>de</strong> lenguas y culturas <strong>de</strong> la que son portadores es,<br />
ciertamente, <strong>de</strong> una varie<strong>da</strong>d y riqueza notables.<br />
También se han alzado voces sobre la posibili<strong>da</strong>d o no <strong>de</strong> que se produzca<br />
una progresiva incorporación-integración en la socie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> acogi<strong>da</strong>, aunque las<br />
más autoriza<strong>da</strong>s <strong>de</strong>fien<strong>de</strong>n la razonable tesis <strong>de</strong> hacerla <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>r <strong>de</strong> nuestra capaci<strong>da</strong>d<br />
para ofrecer un sistema educativo realmente permeable y, por tanto, capaz<br />
<strong>de</strong> respetar, <strong>de</strong> reconocer y valorar las LENGUAS y CULTURAS <strong>de</strong> ori-<br />
— 209 —
Celia Ruiz<br />
gen, mientras brin<strong>da</strong> -porque es obvio que no pue<strong>de</strong> renunciar- los valores <strong>de</strong> la<br />
propia. En todo caso, sin recelo a los mestizajes que pudieran <strong>de</strong>rivarse. Los docentes<br />
<strong>de</strong> los lugares aludidos ya afrontan en los últimos años esta “novedosa”<br />
situación y las respuestas educativas que se están <strong>da</strong>ndo a la misma, ofrecen, a<br />
su vez, to<strong>da</strong> una gama <strong>de</strong> ingeniosas propuestas.<br />
Al mismo tiempo, se ha producido una ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ra proliferación <strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong><br />
investigación, tanto psico como socio-educativos, por no mencionar la abun<strong>da</strong>ncia<br />
<strong>de</strong> conocimientos históricos, sociológicos, políticos, e incluso económicos,<br />
<strong>de</strong> los que se dispone. Esta abun<strong>da</strong>ncia <strong>de</strong> información, sin du<strong>da</strong>, merece<br />
una sistematización por parte <strong>de</strong> estudiosos, no exenta <strong>de</strong> dificultad, <strong>da</strong><strong>da</strong> su<br />
atomización en ámbitos tan variados, pero que parece ineludible hacerla y<br />
mantenerla actualiza<strong>da</strong>.<br />
Pero lo que, a nuestro juicio, parece doblemente urgente es su inexcusable<br />
conocimiento por aquellos a quienes compete la formación <strong>de</strong>l profesorado, y<br />
tanto la formación inicial como la permanente. Es en este sentido en el que centraremos<br />
nuestra reflexión: en la escasa presencia <strong>de</strong> lo que genéricamente po<strong>de</strong>mos<br />
calificar <strong>de</strong> otras lenguas y culturas y su implementación en los actuales<br />
planes <strong>de</strong> estudio en los centros <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l profesorado en general, y <strong>de</strong>l<br />
profesorado <strong>de</strong> infantil y primaria en particular.<br />
El punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong><br />
Mi propósito es compartir con uste<strong>de</strong>s mis inquietu<strong>de</strong>s sobre este asunto, surgi<strong>da</strong>s<br />
<strong>de</strong> mi doble condición personal: colaboradora en proyectos <strong>de</strong> investigación<br />
centrados, entre otros objetivos, en el análisis <strong>de</strong> la reali<strong>da</strong>d socio-educativa<br />
y lingüística <strong>de</strong> una muestra <strong>de</strong> centros <strong>de</strong> Madrid y Barcelona con amplia<br />
incorporación <strong>de</strong> alumnos inmigrantes y copartícipe en otra investigación, entre<br />
cuyos objetivos se ha contemplado el seguimiento <strong>de</strong>l abandono escolar temprano<br />
por parte <strong>de</strong> alumnos inmigrantes y autóctonos, a partir <strong>de</strong> la reconstrucción<br />
<strong>de</strong> sus trayectorias biográficas.<br />
Es <strong>de</strong> lesa majestad reconocer que, ambas investigaciones, fueron proyecta<strong>da</strong>s<br />
y coordina<strong>da</strong>s por el profesor Siguán, financia<strong>da</strong>s con fondos <strong>de</strong> la Fun<strong>da</strong>ción<br />
La Caixa, (<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un macro-proyecto <strong>de</strong> investigación: “Inmigración,<br />
ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nía e integración social”) y a quien aprovecho para agra<strong>de</strong>cerle su<br />
confianza y apoyo intelectual. Sin su clari<strong>da</strong>d <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as y oportunas sugerencias,<br />
el éxito <strong>de</strong> las mismas habría sido otro. El resultado <strong>de</strong> tales tareas que, en Madrid,<br />
he compartido con la profesora A<strong>de</strong>la Franze, quedó magistralmente sintetizado<br />
por el propio Profesor Siguán y dio lugar al libro La escuela y los inmigrantes.<br />
La segun<strong>da</strong> <strong>de</strong> las investigaciones menciona<strong>da</strong>s, ha sido comparti<strong>da</strong> con otro<br />
equipo <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Barcelona, las profesoras Laura Torraba<strong>de</strong>lla y Elisabet<br />
Tejero.<br />
— 210 —
La adquisición <strong>de</strong> segun<strong>da</strong>s lenguas en un contexto plurilingüe y pluricultural<br />
La otra <strong>de</strong> mis condiciones personales aludi<strong>da</strong>s hace referencia a mi papel <strong>de</strong><br />
profesora, precisamente <strong>de</strong> la Faculad <strong>de</strong> Formación <strong>de</strong> Profesorado y Educación<br />
<strong>de</strong> la UAM. Pues bien, esta duplici<strong>da</strong>d <strong>de</strong> roles permitió que, a través <strong>de</strong><br />
estas aproximaciones a la reali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las escuelas, me brin<strong>da</strong>ra la oportuni<strong>da</strong>d<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar el <strong>de</strong>sasosiego y la, permítanme que lo exprese <strong>de</strong> este modo, “sensación<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>svalimiento” que, con frecuencia, manifestaban los profesores con<br />
los que entrábamos en contacto. En reali<strong>da</strong>d, no podía ser <strong>de</strong> otro modo, pues, si<br />
bien la Administración educativa -vía los Centros <strong>de</strong> Profesores y Recursos-, y<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la propia Subdirección <strong>de</strong> Formación <strong>de</strong>l Profesorado, ponía a disposición<br />
<strong>de</strong> los mismos una más que abun<strong>da</strong>nte oferta <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> formación permanente,<br />
no parecía suficiente para eliminar tal impresión. Es más, se podría incluso<br />
afirmar que se producía una cierta “saturación” <strong>de</strong> propuestas, ante las que<br />
el profesorado apenas si podía aten<strong>de</strong>r. No hay que olvi<strong>da</strong>r que, en la mayor<br />
parte <strong>de</strong> los casos, esta formación <strong>de</strong>bía realizarse fuera <strong>de</strong> la jorna<strong>da</strong> escolar.<br />
La constatación <strong>de</strong> esta reali<strong>da</strong>d que, aunque en mayor o menor grado, afectaba<br />
al profesorado <strong>de</strong> todos los niveles educativos <strong>de</strong> la enseñanza pública<br />
obligatoria, a mi juicio, era especialmente representativa en las etapas <strong>de</strong> Infantil<br />
y Primaria.<br />
¿Cómo están representa<strong>da</strong>s las lenguas <strong>de</strong> las minorías en nuestros centros<br />
educativos? ¿Cómo se abor<strong>da</strong> su enseñanza? ¿Cómo contribuye esta representación<br />
al modo en que son percibidos los alumnos?<br />
Des<strong>de</strong> hace algunos años, España se ha sumado a la corriente a favor <strong>de</strong> estas<br />
enseñanzas, y ha firmando convenios con Portugal y con el Reino <strong>de</strong> Marruecos<br />
para la implementación en las escuelas <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> lengua y cultura portuguesa<br />
y arabo-marroquí, respectivamente.<br />
Las enseñanzas <strong>de</strong> las lenguas y culturas <strong>de</strong> origen (ELCO) en la Unión<br />
Europea, parten <strong>de</strong> una Directiva <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Europa <strong>de</strong> 1977. Esta Directiva,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> reconocer a los hijos <strong>de</strong> inmigrados el <strong>de</strong>recho a recibir enseñanza<br />
gratuita que incluya la lengua <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> acogi<strong>da</strong>, establece para los<br />
Estados miembros, la obligación <strong>de</strong> promover -en cooperación con los países <strong>de</strong><br />
proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los inmigrantes y en coordinación con la enseñanza normaliza<strong>da</strong>-,<br />
la enseñanza <strong>de</strong> la lengua materna y <strong>de</strong> la cultura <strong>de</strong> origen <strong>de</strong> los niños.<br />
Como es sabido, inicialmente la enseñanza <strong>de</strong> la ELCO se concibió como un<br />
dispositivo orientado a favorecer la reinserción <strong>de</strong> los niños pertenecientes a<br />
familias inmigrantes en los países y sistemas educativos <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia. Es <strong>de</strong>cir,<br />
estaba orientado a favorecer el retorno. Pero, a medi<strong>da</strong> que las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
inmigrantes se asientan y que las llama<strong>da</strong>s “segun<strong>da</strong>s” y “terceras” generaciones<br />
perciben su futuro en los países <strong>de</strong> acogi<strong>da</strong> <strong>de</strong> sus padres, las ELCO <strong>de</strong>jarían<br />
<strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a esos objetivos iniciales. En los 80 comienza a reconocerse el<br />
hecho <strong>de</strong> que el retorno a los países <strong>de</strong> origen era poco más que un mito, y que<br />
— 211 —
Celia Ruiz<br />
las familias tendían a reagruparse en “<strong>de</strong>stino”, y sus hijos y los hijos <strong>de</strong> éstos,<br />
estaban naciendo y crecido en los países <strong>de</strong> “acogi<strong>da</strong>”.<br />
Des<strong>de</strong> entonces, las recomen<strong>da</strong>ciones europeas en materia <strong>de</strong> educación <strong>de</strong><br />
los hijos <strong>de</strong> inmigrantes experimentan ciertas transformaciones. Transformaciones<br />
que se concretan en un cambio <strong>de</strong> priori<strong>da</strong><strong>de</strong>s educativas. Así, <strong>de</strong> las medi<strong>da</strong>s<br />
orienta<strong>da</strong>s a favorecer el rápido aprendizaje <strong>de</strong> las lenguas <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino, en<br />
clases <strong>de</strong> acogi<strong>da</strong>, y a la creación <strong>de</strong> dispositivos para la enseñanza <strong>de</strong> las lenguas<br />
maternas, se pasa, en los años 80, a la formulación <strong>de</strong> medi<strong>da</strong>s ten<strong>de</strong>ntes a<br />
la integración <strong>de</strong> los inmigrantes en la enseñanza normaliza<strong>da</strong>, con el objetivo<br />
<strong>de</strong> promover la igual<strong>da</strong>d <strong>de</strong> oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s, la lucha contra la exclusión social y<br />
contra la segregación por razones étnicas, religiosas, culturales, etc.<br />
En este sentido, por ejemplo, las clases “<strong>de</strong> acogi<strong>da</strong>” separa<strong>da</strong>s <strong>de</strong> la enseñanza<br />
normaliza<strong>da</strong>, <strong>de</strong>stina<strong>da</strong>s a garantizar un aprendizaje rápido <strong>de</strong> la lengua<br />
<strong>de</strong> acogi<strong>da</strong>, van disminuyendo. En esta ten<strong>de</strong>ncia influyen razones <strong>de</strong> principio,<br />
junto a las <strong>de</strong>riva<strong>da</strong>s <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> la investigación educativa: lo que se<br />
tendrá en cuenta es la importancia <strong>de</strong> evitar to<strong>da</strong> separación <strong>de</strong> los alumnos basa<strong>da</strong><br />
en criterios <strong>de</strong> nacionali<strong>da</strong>d o <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia lingüística, por los efectos<br />
segregadores que conlleva esa separación. A<strong>de</strong>más, se reconoce que la adquisición<br />
<strong>de</strong> una lengua es un proceso largo y gradual; así como el hecho <strong>de</strong> que el<br />
aumento <strong>de</strong> la cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la enseñanza y la competitivi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la fuerza <strong>de</strong> trabajo<br />
es un objetivo que <strong>de</strong>be beneficiar a todos los alumnos in<strong>de</strong>pendientemente<br />
<strong>de</strong> su origen; y que para que esto sea posible es <strong>de</strong>seable flexibilizar y diversificar<br />
la enseñanza a través <strong>de</strong> la transformación <strong>de</strong> los sistemas educativos vigentes.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, un objetivo básico <strong>de</strong> la Unión será, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> entonces (años 80),<br />
el integrar a los hijos <strong>de</strong> inmigrantes en los sistemas <strong>de</strong> educación y <strong>de</strong> formación<br />
profesional normalizados. Paralelamente, se recomien<strong>da</strong> adoptar una perspectiva<br />
“intercultural”, dirigiéndola a todos los alumnos (no sólo a los inmigrantes),<br />
e incorporándola a los currículos educativos, a la enseñanza <strong>de</strong> las lenguas<br />
así como, <strong>de</strong> modo transversal, a to<strong>da</strong>s las áreas curriculares.<br />
Como he apuntado, estas enseñanzas fueron concebi<strong>da</strong>s inicialmente como<br />
una formación para el retorno. A pesar <strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong> perspectiva a los que<br />
acabo <strong>de</strong> aludir, algunos estados europeos han <strong>de</strong>cidido mantenerlas e incluso<br />
<strong>de</strong>sarrollarlas, aunque las razones que las justifican hayan variado. A ello ha<br />
contribuido <strong>de</strong>cidi<strong>da</strong>mente la amplia investigación, entre otras, <strong>de</strong> las ventajas<br />
cognitivas <strong>de</strong>l bilingüismo, junto a las que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong>l favorecimiento <strong>de</strong> la<br />
relación socio-familiar y <strong>de</strong>l sentido <strong>de</strong> “pertenencia! grupal”, etc. Sin embargo<br />
y, puesto que tales ventajas son <strong>de</strong> una obvie<strong>da</strong>d incuestionable, to<strong>da</strong>vía merece<br />
la pena resaltar otra <strong>de</strong> sus bon<strong>da</strong><strong>de</strong>s y es que la valoración educativa <strong>de</strong> las lenguas<br />
maternas, así como <strong>de</strong> las culturas <strong>de</strong> origen, expresaría un reconocimiento<br />
hacia el niño y su entorno inmediato, favoreciendo la construcción <strong>de</strong> una ima-<br />
— 212 —
La adquisición <strong>de</strong> segun<strong>da</strong>s lenguas en un contexto plurilingüe y pluricultural<br />
gen positiva <strong>de</strong> sí mismo. Lo cual es un factor <strong>de</strong> indu<strong>da</strong>ble valor en el proceso<br />
educativo, sobre todo cuando estas lenguas maternas se encuentran en una relación<br />
<strong>de</strong>sigual no sólo en términos <strong>de</strong> uso, sino <strong>de</strong> prestigio social respecto a la<br />
lengua mayoritaria.<br />
Constatemos la reali<strong>da</strong>d<br />
Si nos remitimos a la Formación Inicial <strong>de</strong> Profesorado <strong>de</strong> Primaria y, por<br />
tanto, a los Planes <strong>de</strong> Estudio vigentes -y no digamos a los anteriores a éstos<br />
que fueron los que cursaron un porcentaje altísimo <strong>de</strong> profesores actualmente en<br />
ejercicio en las Escuelas <strong>de</strong> nuestro país-, es fácil observar el alejamiento <strong>de</strong> tal<br />
formación con la reali<strong>da</strong>d que ofrecen. Des<strong>de</strong> luego, no sólo por lo que afecta al<br />
<strong>de</strong>sconocimiento <strong>de</strong> la actual diversificación étnica y lingüística <strong>de</strong>l alumnado<br />
proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> otros lugares, sino ante la propia diversificación lingüística <strong>de</strong><br />
nuestro Estado. Des<strong>de</strong> luego, brillan por su ausencia materias troncales y obligatorias<br />
que hagan referencia a la misma. Sin embargo, hay un aspecto que<br />
tengo especial interés en resaltar: proliferan cursos <strong>de</strong> postgrado -<strong>de</strong> “experto”<br />
en la terminología <strong>de</strong>, por ejemplo, la Universi<strong>da</strong>d Complutense- en los que el<br />
propio título <strong>de</strong>l curso es significativo: Experto en Intervención Psicoeducativa<br />
en Desamparo y Conflicto Social; o bien, cuando se revisa la oferta <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d<br />
Autónoma <strong>de</strong> Barcelona o Autónoma <strong>de</strong> Madrid y es en la Diplomatura<br />
<strong>de</strong> Educación Social en la que po<strong>de</strong>mos encontrarnos con alguna materia/Asignatura<br />
específica <strong>de</strong> Educación Multicultural.<br />
Los fenómenos sociales versus las inercias académicas<br />
Las escuelas han sido crea<strong>da</strong>s para la transmisión <strong>de</strong>l saber (la cultura) a las<br />
generaciones más jóvenes, aunque no sólo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego. También para el mantenimiento<br />
<strong>de</strong> creencias y el sistema <strong>de</strong> valores, actitu<strong>de</strong>s..., sean o no los docentes<br />
conscientes <strong>de</strong> ello. En todos los países, las escuelas cumplen este cometido.<br />
Y en todos los países, estas transmisiones ofrecen un acusado etnocentrismo<br />
vehiculado etno-lingüísticamente, sin autocrítica y con una presentación<br />
<strong>de</strong> los otros escasamente valoradora o, en el mejor <strong>de</strong> los casos, <strong>de</strong>scriptiva,<br />
aséptica. En un sentido harto general, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, podríamos aceptar que el<br />
“otro” es un <strong>de</strong>sconocido, un extraño. El problema surge cuando el “otro” es un<br />
“próximo”, es <strong>de</strong>cir, se sitúa a nuestro lado y no sabemos na<strong>da</strong> o casi na<strong>da</strong> <strong>de</strong> él.<br />
Ahora bien: <strong>de</strong> igual modo que, ca<strong>da</strong> vez que la socie<strong>da</strong>d acusa un fenómeno<br />
<strong>de</strong> índole más o menos inquietante, fácilmente se recurre a la conveniencia <strong>de</strong><br />
que los centros educativos “lo” hagan suyo curricularmente, la escuela se<br />
“<strong>de</strong>fien<strong>de</strong>” imputándole a la socie<strong>da</strong>d la gestación <strong>de</strong> estos mismos fenómenos y<br />
la dificultad inherente <strong>de</strong> buscar soluciones parciales y, sobre todo, inmediatas.<br />
Pero las escuelas, como otras instituciones, tienen sus marca<strong>da</strong>s inercias, sus<br />
automatismos, sus rutinas curriculares: los llamados Planes <strong>de</strong> Estudio que, en<br />
— 213 —
Celia Ruiz<br />
cierto modo, son el equivalente a sus “leyes” o normas <strong>de</strong> obligado cumplimiento,<br />
lo que exige un margen temporal para su conocimiento, implementación<br />
y, en particular, <strong>de</strong> reflexión y análisis.<br />
Si a esta reali<strong>da</strong>d añadimos que el profesorado carece <strong>de</strong> una formación <strong>de</strong><br />
origen que le haya permitido conocer y reflexionar con una cierta anticipación<br />
en el carácter plural y diverso que es común a nuestras escuelas <strong>de</strong>l presente, la<br />
tarea se hace doblemente compleja.<br />
Propuestas a modo <strong>de</strong> conclusión<br />
No parece imaginable que, ante un panorama como el <strong>de</strong>scrito las soluciones<br />
vengan exclusivamente <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los sectores, ni siquiera cuando éste sea el<br />
educativo. Mucho menos si consi<strong>de</strong>ramos que la tantas veces menciona<strong>da</strong> plurali<strong>da</strong>d<br />
lingüística y étnica sobrepasa cualquier razonable propósito que conllevara<br />
el conocimiento funcional <strong>de</strong> tal varie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas por parte <strong>de</strong>l profesorado,<br />
meta ilusa don<strong>de</strong> las haya. Pero, al margen <strong>de</strong> la necesaria colaboración <strong>de</strong><br />
tantas y varia<strong>da</strong>s instancias sociales, cuando las socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s plantean o generan<br />
<strong>de</strong>terminados retos como el que nos ocupa, se está obligado a ofrecer/intentar<br />
buscar soluciones a los mismos.<br />
Algunas <strong>de</strong> ellas, a nuestro juicio, están en el terreno <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s.<br />
Y ahora recogemos el argumento inicial: mientras el profesorado no disponga<br />
en su formación inicial <strong>de</strong> un riguroso conocimiento <strong>de</strong> la variabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> su<br />
alumnado (lo que, curiosamente ya la actual legislación educativa asume en el<br />
terreno <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo cognitivo y en el llamado “respeto a los ritmos <strong>de</strong> aprendizaje”,<br />
etc.), y una consiguiente valoración y respeto <strong>de</strong> sus lenguas y cultura,<br />
esta diversificación <strong>de</strong>l alumnado real será contempla<strong>da</strong> como una “divergencia”,<br />
un “atipismo” y se seguirán manteniendo actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> resistencia, y, en<br />
consecuencia, enfrentarse a él como si <strong>de</strong> algo excepcional se tratara, excepcionali<strong>da</strong>d<br />
que, como venimos insistiendo es la norma.<br />
Esa pretendi<strong>da</strong> formación ignoro si pasa por la incorporación en los Planes <strong>de</strong><br />
Estudio <strong>de</strong> materias tales como “Historia <strong>de</strong> la cultura universal”, una nueva<br />
“Filosofía <strong>de</strong> la Educación”/Sociología <strong>de</strong> la Educación y Sociolingüística, o incluso<br />
una “Historia <strong>de</strong> las religiones”, y me atrevería a <strong>de</strong>cir que no estaría <strong>de</strong><br />
más una formación “Ética”. Lo que es ineludible es, tras el necesario <strong>de</strong>bate, la<br />
adopción <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />
Y ya pue<strong>de</strong>n uste<strong>de</strong>s adivinar hacia qué mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> formación me inclino, aun<br />
cuando no du<strong>de</strong> <strong>de</strong> la propia dificultad para implementarla.<br />
— 214 —
SIMPOSIO<br />
PROBLEMÁTICA DO ENSINO BILINGÜE<br />
E A SÚA AVALIACIÓN<br />
Mo<strong>de</strong>rador: JOSÉ CAJIDE VAL<br />
(Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)
Problemática do ensino bilingüe e a súa avaliación<br />
Informe do mo<strong>de</strong>rador JOSÉ CAJIDE VAL. Univ. Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />
Participaron: MILAGROS COUTO / JUAN MATEO ANDRÉS / CONCEPCIÓN M.<br />
VALADEZ))<br />
Introducción<br />
<strong>Galicia</strong> non só ten unha situación distinta a nivel lingüístico doutros países<br />
estranxeiros como Canadá, Irlan<strong>da</strong>, USA, senón diferente <strong>de</strong> Cataluña e o País<br />
Vasco. Sen unhas coor<strong>de</strong>na<strong>da</strong>s sociolingüísticas, unha persoa allea a <strong>Galicia</strong><br />
non po<strong>de</strong> coñecer a súa situación lingüística, e calquera profesor <strong>de</strong> lingua está<br />
obrigado a preguntarse cáles son as coor<strong>de</strong>na<strong>da</strong>s do seu centro. Po<strong>de</strong>mos<br />
atoparnos con situacións que varían <strong>de</strong> diversas maneiras a nivel lingüístico. Os<br />
alumnos <strong>da</strong>s aulas po<strong>de</strong>n ser: castelán falantes, galego falantes, bilingües en<br />
diversas formas e graos. As súas familias, en especial pais e avós, po<strong>de</strong>n tamén<br />
posuír idénticas ou moi diversas características ás apunta<strong>da</strong>s. Por iso, cando<br />
falamos <strong>de</strong> ensino bilingüe referímonos a aquel que nun momento variable e<br />
durante un tempo tamén variable en proporcións similares se imparte a<br />
instrucción polo menos en dúas linguas.<br />
Non é necesario utilizar os dous idiomas simultaneamente; po<strong>de</strong> facerse dun<br />
xeito secuencial ó longo dos diferentes cursos. Hammers afirma que gran parte<br />
dos programas <strong>de</strong> educación bilingüe po<strong>de</strong>n reducirse a tres gran<strong>de</strong>s tipos ou<br />
mo<strong>de</strong>los: 1. Ensino paralelo nas dúas linguas, con ou sen un <strong>de</strong>cálogo respecto<br />
do emprego <strong>de</strong>las; 2. Ensino na primeira lingua (L1) do alumno, que á vez<br />
recibe ensino <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua (L2) ata que posúe o suficiente nivel para po<strong>de</strong>r<br />
seguir os estudios nela; 3. A maior parte do ensino faise inicialmente na<br />
segun<strong>da</strong> lingua (L2) dos alumnos, e logo introdúcese a primeira lingua (L1)<br />
como materia escolar e, segui<strong>da</strong>mente, como lingua <strong>de</strong> instrucción. En <strong>Galicia</strong>,<br />
non se <strong>de</strong>berían adoptar solucións únicas. A organización <strong>de</strong>stes mo<strong>de</strong>los está<br />
en función dos obxectivos lingüísticos e culturais do sistema educativo, do lugar<br />
que ocupan as dúas linguas no ensino e <strong>de</strong> cómo e cándo se realiza o cambio<br />
lingua-fogar-escola. Adoptar unha solución ou outra condúcenos cara a un<br />
bilingüismo aditivo cando, como consecuencia <strong>da</strong> posta en marcha dos<br />
programas <strong>de</strong> ensino, se gañan usuarios e <strong>de</strong>fensores dunha lingua; ou cara a un<br />
bilingüismo subtractivo, cando os programas escolares utilizan mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong><br />
ensino que habitualmente levan á per<strong>da</strong> progresiva <strong>da</strong> nosa lingua.<br />
O <strong>de</strong>seño e o éxito dos programas <strong>de</strong> ensino bilingüe<br />
Po<strong>de</strong> ser positivo recor<strong>da</strong>r que algúns dos programas que tiveron éxito<br />
internacional constaron <strong>de</strong>stas partes:<br />
— 217 —
José Caji<strong>de</strong> Val (Informe do mo<strong>de</strong>rador)<br />
-Fun<strong>da</strong>mentación teórica: basea<strong>da</strong> en teorías que <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>n a aprendizaxe<br />
dunha segun<strong>da</strong> lingua como se fora a lingua materna; ensino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o primeiro<br />
momento na segun<strong>da</strong> lingua; coñecemento dos profesores <strong>da</strong>s dúas linguas por<br />
igual..., on<strong>de</strong> a meta primordial era falar, usar só o segundo idioma, motivar<br />
para apren<strong>de</strong>r a usalo, empregalo productivamente e levalo a cabo en<br />
colaboración cos pais.<br />
-Obxectivos: falar ben as dúas linguas e non baixar en ren<strong>de</strong>mento<br />
académico.<br />
-Contidos: os programas usaron os contidos oficiais, pero aplicando os<br />
fun<strong>da</strong>mentos teóricos que os sustentaban.<br />
-Persoal: profesorado bilingüe que coñece as dúas linguas para levar os<br />
programas adiante.<br />
-Medios: un presuposto e material para a súa posta en práctica.<br />
-Avaliación: os programas foron avaliados e os seus resultados divulgados.<br />
Polo tanto, os programas posúen unha filosofía social: que implica que os<br />
que os seguen coñecen mellor os dous idiomas; unha filosofía <strong>de</strong> ensinoaprendizaxe:<br />
baseado fun<strong>da</strong>mentalmente no respecto ó alumno, ós profesores e<br />
ós pais; e ren<strong>de</strong>mento <strong>de</strong> contas: a través do que <strong>de</strong>mostraron que aqueles que<br />
os seguían rendían o mesmo nas <strong>de</strong>mais materias.<br />
Na VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias foi obxecto <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>bate dun dos simposios a Problemática do ensino bilingüe e a súa avaliación.<br />
Presentamos a continuación algunhas reflexións persoais e algún punto <strong>de</strong> vista<br />
dos participantes no mesmo.<br />
O bilingüismo e a competencia lingüística<br />
Cunha finali<strong>da</strong><strong>de</strong> práctica po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>finir o bilingüismo nun sentido amplo,<br />
estendéndose <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o dominio completo, simultáneo e alternante <strong>da</strong>s dúas<br />
linguas ata o dominio dunha <strong>de</strong>las como lingua materna e o coñecemento <strong>da</strong><br />
outra en moi diferentes formas e graos. En cambio, en sentido estricto, consiste<br />
na posesión dunha competencia parella na primeira e na segun<strong>da</strong> lingua, usala<br />
con idéntica eficacia e alternar entre unha e outra con facili<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Existen diversas concepcións do termo. Así, para Macnamara bilingüismo<br />
vén a ser a posesión, nunha segun<strong>da</strong> lingua (mesmo no mínimo grao), <strong>de</strong> polo<br />
menos unha <strong>da</strong>s habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s do idioma -comprensión, fala, lectura ou escritura-.<br />
Para Titone, bilingüe é aquel que posúe a faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> expresarse en calquera<br />
<strong>da</strong>s dúas linguas. E atopámonos diante dunha situación diglósica cando usamos<br />
a lingua A para usos cultos e a lingua B para a comunicación. Como vemos<br />
existe unha graduación <strong>da</strong> competencia requiri<strong>da</strong> para ser bilingüe, diferente<br />
entre uns autores e outros, e posiblemente o bilingüismo perfecto dun territorio<br />
sexa un fermoso soño difícil <strong>de</strong> aca<strong>da</strong>r.<br />
— 218 —
Problemática do ensino bilingüe e a súa avaliación<br />
Nós pensamos que a competencia lingüística é a fluencia e dominio co cal os<br />
falantes manipulan os recursos lingüísticos na comunicación, que é unha parte<br />
global <strong>da</strong> competencia comunicativa, é dicir, a habili<strong>da</strong><strong>de</strong> para usar e interpretar<br />
a linguaxe dunha forma axeita<strong>da</strong> nunha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> situacións sociais. A<br />
competencia é unha capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>, é unha <strong>de</strong>streza, unha característica global do<br />
individuo. A competencia, polo tanto, como están<strong>da</strong>r <strong>de</strong> execución, consiste en<br />
separar o competente do incompetente. A competencia esixe <strong>de</strong>mostración, a<br />
competencia é axeita<strong>da</strong> á tarefa, a competencia é a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>mostra<strong>da</strong> para<br />
unha función, a competencia é consecuencia <strong>da</strong> aprendizaxe, e o progreso é<br />
función <strong>da</strong> competencia. A competencia en linguaxe é só un factor, entre outros,<br />
a ter en conta, cando se fala <strong>da</strong>s necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, competencias educativas, pero<br />
existen outras características socioculturais, <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s (ambiente<br />
familiar, aspiracións, <strong>de</strong>senvolvemento cognitivo) que po<strong>de</strong>n ser máis cruciais<br />
na instrucción <strong>da</strong> lingua. A competencia lingüística po<strong>de</strong>r ser equivalente nas<br />
dúas linguas, bilingüismo balance<strong>da</strong>do, ou ben a competencia po<strong>de</strong> ser superior<br />
nunha lingua, en xeral, a nativa, bilingüismo dominante. Así mesmo, cando<br />
alguén posúe dous conxuntos <strong>de</strong> significantes para un significado temos o<br />
bilingüe composto, pero cando dous conxuntos <strong>de</strong> significantes se asocian con<br />
dous conxuntos <strong>de</strong> significados temos o bilingüe coordinado; estes teñen como<br />
dous sistemas lingüísticos parellos, existe como unha especie <strong>de</strong> traducción ó<br />
pasar dun sistema ó outro. A explicación psicolingüística <strong>da</strong> interacción entre as<br />
linguas, a estructura cerebral implica<strong>da</strong>, a i<strong>da</strong><strong>de</strong> i<strong>de</strong>al para a súa aprendizaxe,<br />
etc., superan os límites <strong>de</strong>ste traballo, pero a súa comprensión contextualiza<strong>da</strong>,<br />
alí on<strong>de</strong> existen problemas <strong>de</strong> bilingüismo, como suce<strong>de</strong> en <strong>Galicia</strong>, é<br />
apaixonante para calquera profesor-investigador interesado polo tema. Hai<br />
autores que <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>n que existe un período crítico antes dos dous anos nos que<br />
se forman as fontes do vocabulario e as organizacións sintácticas dos sistemas<br />
lingüísticos manexados polos suxeitos bilingües. Esta configuración mental<br />
seguramente está fortemente condiciona<strong>da</strong> pola forma como se <strong>de</strong>senvolve o<br />
currículo; apren<strong>de</strong>r a falar e pensar están moi relacionados, <strong>de</strong> aí que o ensino<br />
<strong>da</strong> lingua e do currículo vaian <strong>da</strong> man. Por iso ten importancia unha axeita<strong>da</strong><br />
planificación do currículo, <strong>da</strong> aprendizaxe <strong>da</strong> lingua e a súa avaliación. Neste<br />
sentido enten<strong>de</strong>mos que a avaliación <strong>de</strong>be ser competencia, mestría, <strong>de</strong>streza ou<br />
dominio lingüístico, <strong>de</strong>ntro dun <strong>de</strong>seño integral do proceso <strong>de</strong> ensino<br />
aprendizaxe.<br />
Para Juan Mateo, a avaliación sufriu un cambio, pasouse <strong>da</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> control<br />
do coñecemento a unha nova cultura <strong>da</strong> adquisición <strong>de</strong>ste, enfocado á mellora, á<br />
motivación, como un motor dinamizador, é dicir, compren<strong>de</strong>r para orientar. A<br />
avaliación ten que ser <strong>de</strong> tódolos niveis on<strong>de</strong> se <strong>de</strong>senvolve a lingua, e non só<br />
<strong>da</strong> aula e do centro. Así, os referentes avaliativos fun<strong>da</strong>mentais son os niveis<br />
— 219 —
José Caji<strong>de</strong> Val (Informe do mo<strong>de</strong>rador)<br />
educativos, os usos sociais, os valores culturais e priori<strong>da</strong><strong>de</strong>s políticas; en<br />
consecuencia, as orientacións avaliativas teñen que ser flexibles.<br />
As dificulta<strong>de</strong>s <strong>da</strong> avaliación<br />
As medi<strong>da</strong>s <strong>da</strong> competencia lingüística po<strong>de</strong>r ser indirectas (avaliación do<br />
rango <strong>de</strong> vocabulario, <strong>da</strong> morfoloxía e sintaxe, <strong>da</strong> asociación <strong>de</strong> palabras, e/ou<br />
<strong>da</strong> fluencia a estímulos verbais e non verbais); pero estas non mi<strong>de</strong>n o uso<br />
funcional <strong>da</strong> linguaxe: non temos evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que a fluencia, ou preferencia<br />
por un idioma, sexan os mellores indicadores <strong>da</strong> competencia, tampouco predín<br />
o grao <strong>de</strong> participación na clase ou a competencia comunicativa.<br />
Pola contra, as medi<strong>da</strong>s directas preten<strong>de</strong>n avaliar a comunicación na vi<strong>da</strong><br />
diaria, utilizan a comunicación natural, e dicir, a conversación. Existen<br />
diferentes probas, por exemplo, algunhas que suprimen palabras <strong>de</strong> pasaxes, o<br />
cal esíxelle ó suxeito a comprensión do significado <strong>da</strong> secuencia. Para algúns<br />
autores non avaliamos o uso funcional <strong>da</strong> linguaxe ou competencia mentres non<br />
<strong>de</strong>scribamos as situacións comunicativas tal como ocorren, visión que<br />
compartimos.<br />
De modo sintético e a modo <strong>de</strong> exemplo, presentamos algúns aspectos <strong>de</strong><br />
habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas divididos en catro campos básicos: ler, escribir,<br />
enten<strong>de</strong>r e falar que po<strong>de</strong>n ser obxectores <strong>de</strong> avaliación.<br />
Aspectos a avaliar<br />
cadro nº 1. Posibles aspectos obxecto <strong>de</strong> avaliación<br />
1 Comprensión lectora.<br />
2 Comprensión oral.<br />
3 Comprensión <strong>de</strong> vocabulario.<br />
4 Fallos <strong>de</strong> ortografía.<br />
5 Fallos <strong>de</strong> gramática.<br />
6 Interferencias sintácticas.<br />
7 Interferencias léxicas.<br />
8 Erros <strong>de</strong> fonética.<br />
9 Avaliación do ritmo <strong>da</strong> fala.<br />
10 Avaliación do ritmo <strong>da</strong> entoación.<br />
11 Facili<strong>da</strong><strong>de</strong> na comunicación oral.<br />
12 Completar palabras.<br />
13 Detección <strong>de</strong> palabras.<br />
14 Veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> lectora.<br />
15 Recoñecemento <strong>de</strong> palabras.<br />
16 Riqueza semántica.<br />
— 220 —<br />
Probas <strong>de</strong> fala<br />
1. Pronunciación.<br />
2. Vocabulario falado.<br />
3. Fluencia <strong>da</strong> <strong>de</strong>scrición oral.<br />
4. Dominio <strong>da</strong> morfoloxía.<br />
5. Control <strong>da</strong> pronunciación.<br />
6. Control <strong>de</strong> adxectivos.<br />
7. Control <strong>da</strong> sintaxe.<br />
Probas <strong>de</strong> comprensión<br />
1. Comprensión <strong>de</strong><br />
vocabulario.<br />
2. Comprensión xeral <strong>da</strong> fala.<br />
3. Comprensión <strong>da</strong> morfoloxía<br />
4. Comprensión <strong>de</strong><br />
proposicións.
Problemática do ensino bilingüe e a súa avaliación<br />
Probas <strong>de</strong> autoavaliación<br />
1 Habili<strong>da</strong><strong>de</strong> nativa para falar.<br />
2 Nivel <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong> para<br />
conversar.<br />
3 Nivel <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong> para escribir.<br />
4 Nivel <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong> para facerse<br />
enten<strong>de</strong>r.<br />
5 Nivel <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong> para<br />
pronunciar.<br />
6 Nivel <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong> no uso <strong>da</strong><br />
gramática.<br />
7 Nivel <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong> para usar a<br />
lingua en todo tipo <strong>de</strong> situacións<br />
5. Comprensión <strong>de</strong> frases<br />
“oí<strong>da</strong>s”.<br />
6. Comprensión <strong>da</strong> síntese.<br />
7. Descrición <strong>de</strong> sons.<br />
Medi<strong>da</strong>s do grao <strong>de</strong> bilingüismo<br />
-Expresar os resultados en tantos<br />
por cento.<br />
-Investigar o número <strong>de</strong> respostas<br />
bilingües para os estímulos <strong>de</strong> (L1)<br />
e <strong>de</strong> (L2).<br />
1 Contar o número <strong>de</strong> respostas a<br />
estímulos en (L1)<br />
2 Contar o número <strong>de</strong> respostas a<br />
estímulos en (L2).<br />
3 Medir os totais distintos entre<br />
(L1) e (L2).<br />
4 Contar o número <strong>de</strong> respostas<br />
en (L1) a estímulos en (L1).<br />
5 Contar o número <strong>de</strong> respostas<br />
en (L2) a estímulos en L2.<br />
6 Contar o número <strong>de</strong> respostas a<br />
(L2) a estímulos en (L1).<br />
7 Contar o número <strong>de</strong> respostas a<br />
(L1) a estímulos en (L2).<br />
8 Contar o número <strong>de</strong> respostas a<br />
traducción <strong>de</strong> estímulos en<br />
(L1), e número <strong>de</strong> respostas a<br />
traducción <strong>de</strong> estímulos en<br />
(L2).<br />
Aproximación a unha avaliación do ren<strong>de</strong>mento<br />
Antes <strong>de</strong> referírmonos á avaliación convén ter en conta algunha i<strong>de</strong>a respecto<br />
do ren<strong>de</strong>mento, valorando que, para os pais, o ren<strong>de</strong>mento é algo sagrado. Por<br />
iso <strong>de</strong>bemos argumentar a cuestión <strong>de</strong> cómo funciona a educación bilingüe: “...a<br />
investigación <strong>de</strong>mostra claramente que os sucesivos programas <strong>de</strong> educación<br />
bilingüe que foron implementados en países a redor do mundo tanto para<br />
estudiantes <strong>de</strong> minorías como <strong>de</strong> maiorías lingüísticas observáronse<br />
— 221 —
José Caji<strong>de</strong> Val (Informe do mo<strong>de</strong>rador)<br />
exactamente os mesmos patróns en programas ben implementados. Os<br />
estudiantes non per<strong>de</strong>n no seu <strong>de</strong>senvolvemento <strong>de</strong> habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s académicas na<br />
lingua <strong>da</strong> maioría a pesar <strong>de</strong> gastar consi<strong>de</strong>rable canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> tempo instructivo<br />
na lingua minoritaria...” Cummins (1999: 31).<br />
Cummins (1999: 31) di que, revisando a investigación, hai 25 anos foi capaz<br />
<strong>de</strong> concluír que a linguaxe inicial <strong>de</strong> instrucción non é, en si mesmo, un<br />
<strong>de</strong>terminante significativo dos resultados académicos.<br />
No ámbito <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma, o concepto <strong>de</strong> ren<strong>de</strong>mento en galego<br />
<strong>de</strong>be ter como meta que o alumno aca<strong>de</strong> unha competencia semellante nas dúas<br />
linguas. E se a avaliación se enten<strong>de</strong> como unha activi<strong>da</strong><strong>de</strong> intencional dirixi<strong>da</strong><br />
a uns obxectivos, entón <strong>de</strong>bería incluír unha serie obxectivos a aca<strong>da</strong>r e cifrar<br />
<strong>de</strong>spois a súa realización como moi boa, sobresaínte, notable, suficiente ou<br />
insuficiente.<br />
Pero se a avaliación afecta a elementos estructurais, procesos e productos tal<br />
como temos exposto, non po<strong>de</strong> ser só unha avaliación do ren<strong>de</strong>mento dos<br />
alumnos, terá que contemplar o contexto e a propia institución. A reali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
sociolingüística <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> é que <strong>de</strong>bemos salvar a lingua que ten menor status.<br />
Concepción Vala<strong>de</strong>z (2001) consi<strong>de</strong>ra que “a socioloxía axú<strong>da</strong>nos a enten<strong>de</strong>r a<br />
relación entre o status dunha lingua (ou dialecto) e o status dos seus falantes.<br />
Unha lingua po<strong>de</strong> ser un idioma <strong>de</strong> prestixio mundial, pero se os seus falantes<br />
son <strong>de</strong> condicións económicas, políticas e sociais precarias e están en contacto<br />
con outra nas que os seus falantes teñen condicións favoreci<strong>da</strong>s, o prestixio<br />
mundial <strong>da</strong> lingua do grupo <strong>de</strong>sfavorecido é moi probable que non exista no<br />
novo contexto”. Por iso, fronte a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> “cualificación” <strong>de</strong>bemos introducir a<br />
<strong>de</strong> “avaliación”, que supón ter en conta o contexto, recursos, procesos e<br />
productos. Así entendi<strong>da</strong>, a avaliación <strong>de</strong>be ser unha axu<strong>da</strong> para adquirir<br />
información, que inclúe unha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> fontes que serven para clasificar os<br />
medios <strong>de</strong>spregados; permite tomar as <strong>de</strong>cisións máis acerta<strong>da</strong>s e establece un<br />
control <strong>da</strong> cali<strong>da</strong><strong>de</strong> o máis axeitado posible. A situación i<strong>de</strong>al é que a avaliación<br />
forme parte dun programa <strong>de</strong>bi<strong>da</strong>mente <strong>de</strong>señado, como indicamos<br />
anteriormente.<br />
Existen diferentes mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> avaliación: referi<strong>da</strong> a normas (emprega como<br />
norma a media do grupo); referi<strong>da</strong> a criterios (necesita <strong>de</strong>scribir as metas <strong>de</strong><br />
instrucción e <strong>de</strong>termina a cualificación en función dos obxectivos alcanzados);<br />
e, a avaliación <strong>de</strong> rasgo latente (que asume unha relación entre a execución<br />
observa<strong>da</strong> a través do instrumento <strong>de</strong> avaliación e a súa capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
execución real polo suxeito). Un continuo no que se gradúa a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> do<br />
alumno<br />
Pero se nós pensamos que para a pervivencia dunha lingua o importante é a<br />
fala, a actitu<strong>de</strong> positiva ante ela, e que cando se consegue isto, o grupo étnico<br />
bioloxicamente perpetúase, culturalmente participa dos mesmos valores<br />
— 222 —
Problemática do ensino bilingüe e a súa avaliación<br />
culturais e politicamente se i<strong>de</strong>ntifica fronte os <strong>de</strong>mais, entón, a avaliación, a<br />
clasificación individual, contrástase con estes criterios están<strong>da</strong>res previos e<br />
valiosos, <strong>de</strong>ixando <strong>de</strong> interesar menos a clasificación e máis a a<strong>de</strong>cuación á<br />
cultura e ós procesos implicados. Neste caso o control <strong>de</strong> rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>be ser<br />
en función dos esforzos, do valor engadido (<strong>de</strong> on<strong>de</strong> partimos e ata on<strong>de</strong><br />
avanzamos) e, a bon<strong>da</strong><strong>de</strong> dos resultados, en función dos fins do sistema escolar.<br />
Por iso, na avaliación <strong>de</strong>bemos procurar que non se cumpra que “a peneira <strong>da</strong><br />
corrección retén e revaloriza as pedras, <strong>de</strong>ixando pasar o ouro”. Cremos que<br />
urxe valorar os aspectos <strong>de</strong> expresión, creación, orixinali<strong>da</strong><strong>de</strong> e innovación.<br />
Consi<strong>de</strong>rar que a i<strong>de</strong>ntificación que Lingua=gramática, é un erro. Hai que ser<br />
conscientes <strong>de</strong> que existe unha gramática implícita que é a que posúen tódolos<br />
falantes dunha lingua polo feito <strong>de</strong> falala e que <strong>de</strong>bemos asociala ó concepto <strong>de</strong><br />
competencia lingüística.<br />
Hoxe nos centros po<strong>de</strong>mos estar a abusar <strong>da</strong> gramática explícita, cando<br />
<strong>de</strong>beríamos facer xustamente o contrario, seguir o camiño do tratamento<br />
implícito, que po<strong>de</strong> ser sistemático ou asistemático, tratando <strong>de</strong> avaliar aspectos<br />
como: encontrar títulos diferentes, or<strong>de</strong>nar cronoloxicamente acontecementos,<br />
encontrar erros en certas frases, establecer xogos en base a preguntas e<br />
respostas, poñer títulos a capítulos <strong>de</strong> libros, buscar personaxes protagonistas,<br />
introducir frases que non pertenzan a un texto, favorecer a lectura en función <strong>de</strong><br />
criterios temáticos, afectivos, e/ou vitalmente motivadores... Isto sería crear<br />
actitu<strong>de</strong> positiva cara á propia cultura e á lingua. O profesorado <strong>de</strong> lingua po<strong>de</strong><br />
traballar para gañar un salario, para ser un xuíz que avalía a competencia<br />
lingüística, en apariencia, con absoluta equi<strong>da</strong><strong>de</strong>, ou ben, po<strong>de</strong> ser consciente <strong>de</strong><br />
estar manexando a lingua e a cultura galega a través do ensino (e polo tanto,<br />
valéndose tamén <strong>da</strong> avaliación), dun xeito semellante ó albanel que manexa,<br />
elixe e labra as pedras coa perfección e perspectiva <strong>de</strong> estar construíndo unha<br />
catedral; para o profesor esa catedral é a lingua e a nosa i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> cultural.<br />
Bibliografía<br />
August, D. / Hakuta, K (1997): Improving schooling for language minority<br />
children: A research agenga. Washington, DC: National Aca<strong>de</strong>my Press.<br />
Caji<strong>de</strong> Val, J. et al. (1989): Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> ensino bilingüe axeitados a reali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
galega. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Consellería <strong>de</strong> Educación. <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>Galicia</strong>.<br />
Caji<strong>de</strong> Val, J. (1990): “Organismos internacionales y lenguas minoritarias”.<br />
Encrucilla<strong>da</strong>, 66. 34-41.<br />
Caji<strong>de</strong> Val, J. (1990-91): “El futuro <strong>de</strong>l gaélico (irlandés): un estudio con<br />
técnicas predictivas y sus <strong>de</strong>rivaciones hacia la lengua gallega”. Revista <strong>de</strong><br />
Psicope<strong>da</strong>gogía, 4-5. 185-89.<br />
— 223 —
José Caji<strong>de</strong> Val (Informe do mo<strong>de</strong>rador)<br />
Caji<strong>de</strong> Val, J. (1991): “Avaliación do Irlandés 1980-1990”. Encrucilla<strong>da</strong>, 68.<br />
257-260.<br />
Caji<strong>de</strong> Val, J. (1991): “La eduación bilingüe: una evaluación y reflexión en el<br />
caso <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>”. Bordón, 43 (1). 31-37.<br />
Cummins J. (1998): “Alternative paradigms in bilingual education research:<br />
does theory have a place?”. Educational Research, 28(7). 26-32.<br />
Fishman, J. A. (1996): In praise of the beloved language, a comparative view of<br />
positive ethnolinguistic consciousness. Mouton <strong>de</strong> Gruyter.<br />
Greene, J. (1998): A meta-analysis of the effectiveness of bilingual education.<br />
Claremont, CA: Tomas Rivera Policy Institute.<br />
Rossell, C. H. / Baker, K (1996): “The effectiveness of bilingual education”.<br />
Research in the Teaching of English, 30. 7-74.<br />
Vala<strong>de</strong>z, C. M. (2001): “Lenguas minoritarias y lenguas minoriza<strong>da</strong>s en Estados<br />
Unidos, con especial atención al castellano”, in VIII Conferencia<br />
Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias, Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />
— 224 —
SIMPOSIO<br />
PROBLEMAS DE HOXE NO ENSINO<br />
DA LINGUA GALEGA<br />
Mo<strong>de</strong>rador: MIGUEL A. SANTOS REGO<br />
(Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)
A tecnoloxía informática e o ensino <strong>de</strong> linguas<br />
Pilar Buela<br />
IES Valga<br />
Oimpacto que a tecnoloxía informática está tendo sobre a educación constitúe<br />
xa unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong>. Pechar os ollos e <strong>da</strong>rlle as costas a esa reali<strong>da</strong><strong>de</strong> sería,<br />
aín<strong>da</strong> que unha postura posible, sen dúbi<strong>da</strong> unha postura suici<strong>da</strong>. Postura equivoca<strong>da</strong><br />
non só porque contribuiría a abrir unha vez máis unha fen<strong>da</strong> profun<strong>da</strong><br />
entre escola e socie<strong>da</strong><strong>de</strong> nun momento no que se nos pi<strong>de</strong> que fagamos unha<br />
pe<strong>da</strong>goxía basea<strong>da</strong> en contidos significativos, observables no tempo e espacio<br />
inmediatos dos alumnos, senón tamén porque nos estariamos privando a nós<br />
mesmos dun medio que po<strong>de</strong> proporcionar indubi<strong>da</strong>bles avantaxes ó campo <strong>da</strong><br />
educación.<br />
A clave para que nos poi<strong>da</strong>mos aproveitar ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iramente dos seus beneficios<br />
está, ó noso enten<strong>de</strong>r, en asumir o risco dunha auténtica integración no sistema<br />
educativo, atopar o lugar que lle correspon<strong>de</strong> a esta tecnoloxía e acomo<strong>da</strong>la<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>se sistema sen que se resintan os <strong>de</strong>mais elementos que o contitúen.<br />
Falamos <strong>de</strong> risco porque, como to<strong>da</strong> innovación educativa, precisa dunha<br />
difícil fase <strong>de</strong> acomo<strong>da</strong>ción e asunción por parte do colectivo afectado; pero<br />
aín<strong>da</strong> así cremos firmemente que a integración <strong>da</strong> tecnoloxía informática nas<br />
aulas é unha necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> para un ensino que se queira chamar <strong>de</strong> cali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Compartindo esta convicción <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> resulta evi<strong>de</strong>nte que se require unha<br />
reflexión e análise previas <strong>de</strong> cómo se po<strong>de</strong>ría <strong>da</strong>r este paso, tendo en conta cál<br />
é a conxuntura actual e as circunstancias que concorren no mundo <strong>da</strong> educación.<br />
Especial atención, como é lóxico, vainos merecer a integración <strong>da</strong> tecnoloxía<br />
informática no ámbito do ensino <strong>de</strong> linguas e, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>ste campo, a situación<br />
na que se atopa a lingua galega.<br />
Optaremos por unha exposición que analice esta complexa problemática<br />
<strong>de</strong>n<strong>de</strong> un ámbito xeral e vaia <strong>de</strong>scendo progresivamente cara a situacións concretas.<br />
É obvio que <strong>da</strong>do o espacio do que dispoñemos non se trata tanto <strong>de</strong> facer<br />
gran<strong>de</strong>s disquisicións teóricas como <strong>de</strong> expoñer dun xeito organizado e sintético<br />
cáles son os factores fun<strong>da</strong>mentais que os profesores <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria <strong>de</strong>bemos<br />
ter en conta á hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir introducir o emprego <strong>de</strong>sta tecnoloxía nas nosas<br />
aulas.<br />
Comezaremos pola reflexión sobre o contexto en que esa integración se produce,<br />
enten<strong>de</strong>ndo por tal a situación social e educativa na que nos atopamos e<br />
seleccionando <strong>de</strong>sa reali<strong>da</strong><strong>de</strong> o comentario <strong>da</strong>queles factores ós que máis atención<br />
<strong>de</strong>beriamos prestar por gar<strong>da</strong>r relación directa co papel que a tecnoloxía informática<br />
tería que <strong>de</strong>sempeñar no ámbito do ensino. Des<strong>de</strong> esta perspectiva<br />
queremos facer notar en primeiro lugar que existen unha serie <strong>de</strong> esixencias so-<br />
— 227 —
Pilar Buela<br />
ciais que constitúen argumentos válidos para apoiar a chega<strong>da</strong> <strong>da</strong> tecnoloxía informática<br />
ás aulas:<br />
• Po<strong>de</strong>riamos asegurar que o i<strong>de</strong>al educativo dos nosos tempos é o i<strong>de</strong>al <strong>da</strong><br />
educación permanente, unha educación para to<strong>da</strong> a vi<strong>da</strong>. Asumir isto supón<br />
que os individuos se <strong>de</strong>berían dotar durante a súa vi<strong>da</strong> académica <strong>da</strong>s capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
para apren<strong>de</strong>r dun xeito autónomo que lles permita continuar a súa<br />
formación ó longo <strong>da</strong> traxectoria persoal.<br />
• Hai un segundo factor importante e que caracteriza a vi<strong>da</strong> social do momento:<br />
o problema do “rebor<strong>da</strong>r” informativo, <strong>da</strong> hiperinformación. Os individuos<br />
<strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> actual atopámonos con que non po<strong>de</strong>mos xa asumir a información<br />
na mesma progresión en que se vai producindo esta, unha progresión<br />
que se observa tanto na multiplici<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> fontes como na multiplici<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> medios que se po<strong>de</strong>n empregar para chegar á información.<br />
• Hai por último unha cuestión xeracional que non <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong> pasar por alto<br />
se temos en conta que traballamos con xente nova. Parece que estas novas<br />
xeracións se caracterizan porque nelas concorren dúas cuali<strong>da</strong><strong>de</strong>s: en primeiro<br />
lugar necesitan elixir, participar, son unha xeración interactiva; en<br />
segundo lugar son a xeración <strong>da</strong> imaxe, uns mozos que ren<strong>de</strong>n culto á<br />
imaxe antes que ó texto.<br />
En relación con esta cuestión xeracional convén recor<strong>da</strong>r o que apuntan algúns<br />
autores: é quizais a primeira vez na historia en que os mozos están máis<br />
formados e máis cómodos que os adultos en relación cunha innovación central<br />
na socie<strong>da</strong><strong>de</strong>. Xusto é recoñecer que esta postura resulta un tanto incómo<strong>da</strong> para<br />
os adultos <strong>de</strong> hoxe en día e que esta incomodi<strong>da</strong><strong>de</strong> nos conduce en ocasións a<br />
rexeitar o medio.<br />
En segundo lugar, nesta análise do contexto, po<strong>de</strong>mos falar <strong>da</strong> existencia<br />
dunha serie <strong>de</strong> esixencias educativas novas que se suscitarían no caso <strong>de</strong> introducir<br />
os or<strong>de</strong>nadores nas aulas e que nos obrigan a estar preparados para <strong>da</strong>r<br />
unha resposta:<br />
• Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista cómpre que nos fagamos a seguinte pregunta: ¿están<br />
as novas tecnoloxías configurando unha nova escala <strong>de</strong> valores na socie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
e nos nosos alumnos? Baste recor<strong>da</strong>r que educar é educar en valores,<br />
que os valores son algo consubstancial ó propio feito <strong>da</strong> educación.<br />
Polo tanto se a resposta á pregunta presenta<strong>da</strong> é afirmativa, a escola <strong>de</strong>bería<br />
intervir nesa cuestión.<br />
• Ó mesmo tempo, a información na nosa socie<strong>da</strong><strong>de</strong> é unha mercadoría <strong>de</strong><br />
moito valor e ó redor <strong>da</strong> cal xiran, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> importantes negocios, intereses<br />
e oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Está claro que a <strong>de</strong>sigual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> acceso á información<br />
supón unha <strong>de</strong>sigual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Sendo isto así, a intervención<br />
— 228 —
A tecnoloxía informática e o ensino <strong>de</strong> linguas<br />
educativa faise necesaria e especial responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> nesa intervención ten<br />
o ensino público.<br />
• Darlle entra<strong>da</strong> a esta tecnoloxía no ensino supón á par cuestionar mo<strong>de</strong>los<br />
<strong>de</strong> ensino ata o momento válidos. Isto é así por canto que os roles <strong>de</strong> profesores<br />
e alumnos pasan a ser diferentes nun ensino mediado polo or<strong>de</strong>nador.<br />
A introducción <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nadores nas aulas esixe xa que logo unha reorganización<br />
nos papeis dos principais axentes.<br />
• Estes novos roles ós que aludimos virán en parte <strong>de</strong>terminados pola nova<br />
capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> manipular a información, así como pola forma en que esta se<br />
nos presenta organiza<strong>da</strong>, dun xeito non lineal. Ímonos atopar cunha nova<br />
organización en re<strong>de</strong> <strong>da</strong> información que abrirá varias portas simultáneas e<br />
lle permitirá ó individuo a elección do camiño que quere seguir. Neste sentido<br />
pó<strong>de</strong>se dicir que o formato <strong>da</strong> información se achega un pouco máis ó<br />
mo<strong>de</strong>lo que ofrece a propia reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, a propia vi<strong>da</strong>.<br />
Polo que respecta á relación entre a tecnoloxía informática e o ensino <strong>de</strong> linguas,<br />
gustaríanos <strong>de</strong>stacar as seguintes reflexións:<br />
• A primeira <strong>de</strong>las quizais <strong>de</strong>bería ser aquela que se pregunta pola relación<br />
entre as novas tecnoloxías e a diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística. Todos os indicios parecen<br />
apuntar que nos tocou vivir un mundo nun tempo en que esa diversi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
está ameaza<strong>da</strong> e, pola contra, hai unhas cantas linguas que ten<strong>de</strong>n a<br />
ensanchar os seus horizontes e ocupar espacios que antes non eran seus.<br />
¿Contribúe <strong>da</strong>lgunha maneira a tecnoloxía informática a este <strong>de</strong>sequilibrio?<br />
Parece evi<strong>de</strong>nte unha resposta afirmativa se pensamos no valor diferencial<br />
que están cobrando as linguas en Internet, on<strong>de</strong> mesmo a competencia entre<br />
as que po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar gran<strong>de</strong>s xigantes lingüísticos é gran<strong>de</strong>. ¿Que lugar<br />
que<strong>da</strong> entón para as linguas minoritarias? Lembremos que a supervivencia<br />
<strong>de</strong>stas linguas xor<strong>de</strong> <strong>da</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> que os potenciais falantes teñan<br />
<strong>de</strong> empregala. Desterralas dun ámbito <strong>de</strong> importancia crecente á hora <strong>de</strong> rexer<br />
a vi<strong>da</strong> <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> actual non se po<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar un acto inocente.<br />
• A chega<strong>da</strong> do ensino asistido por or<strong>de</strong>nador coinci<strong>de</strong> nas nosas escolas<br />
cunha reforma educativa que, no terreo concreto <strong>da</strong>s linguas, avoga por un<br />
enfoque comunicativo. Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, o or<strong>de</strong>nador ofrece unhas<br />
posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación que ata foi pouco non estaban ó noso alcance.<br />
O auténtico perigo, sen embargo, estaría en esquecer que a plurali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> situacións que nos permite un instrumento <strong>de</strong> comunicación potentísimo<br />
como son as linguas humanas é moi gran<strong>de</strong> e engloba e supera as posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> comunicación que po<strong>de</strong>n estar media<strong>da</strong>s por un or<strong>de</strong>nador.<br />
Certo é que ofrecen algúns contextos e contornos <strong>de</strong> aprendizaxe novos,<br />
pero cómpre recor<strong>da</strong>r que non anulan os <strong>de</strong>mais.<br />
— 229 —
Pilar Buela<br />
• Para as xeracións que catalogan a interactivi<strong>da</strong><strong>de</strong> como un valor en alza quizais<br />
cumpra recor<strong>da</strong>r que, en falando <strong>de</strong> linguas, poucos contextos máis<br />
interactivos poi<strong>da</strong>n existir que algo que nos resulta tan cotiá como unha<br />
conversa. ¿Non será logo que o que nos parece autenticamente fascinante<br />
non é tanto a interactivi<strong>da</strong><strong>de</strong> en si como o feito <strong>de</strong> que esta se produza<br />
cunha máquina? Probablemente a ten<strong>de</strong>ncia que se constata <strong>de</strong> converter as<br />
máquinas nos ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iros fetiches <strong>da</strong>s socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>rnas teña algo que<br />
ver con esta fascinación polo interactivo.<br />
• Un beneficio indiscutible que proporciona a tecnoloxía informática ó terreo<br />
<strong>da</strong>s linguas é un novo modo <strong>de</strong> codificación, caracterizado pola multiplici<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> linguaxes e a integración dos mesmos.<br />
• Ata o <strong>de</strong> agora as dúas mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas básicas (oral e escrita) asignábannos<br />
a ca<strong>da</strong> un <strong>de</strong> nós dous papeis que podiamos representar con certa<br />
soltura: o papel creador e o papel receptor. Nalgúns dos contornos <strong>de</strong><br />
aprendizaxe que as novas tecnoloxías outorgan (internet, programas informáticos<br />
para a aprendizaxe <strong>de</strong> linguas) o papel tanto <strong>de</strong> alumnado como <strong>de</strong><br />
profesorado é o <strong>de</strong> consumidores pasivos, receptores con poucas posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> creación.<br />
• Por último, xusto por esas escasas posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s que na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> temos<br />
<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r manipular e crear a antollo no terreo <strong>da</strong> informática, hai un campo<br />
que que<strong>da</strong> especialmente <strong>de</strong>sasistido: o <strong>da</strong> atención á diversi<strong>da</strong><strong>de</strong>. Revélase<br />
polo tanto aquí unha importante contradicción que se converte nun reto <strong>de</strong><br />
futuro: intentar harmonizar o ascenso e importancia que as novas tecnoloxías<br />
cobran no mundo educativo coa esixencia pe<strong>da</strong>góxica <strong>de</strong> educar ó individuo<br />
concreto, coas súas peculiari<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />
Por último, queremos que as nosas últimas reflexións sexan para a situación<br />
<strong>da</strong> lingua galega en relación co mundo <strong>da</strong>s novas tecnoloxías aplica<strong>da</strong>s ó ensino:<br />
• A especial situación sociolingüística pola que atravesamos, na que se<br />
constata unha per<strong>da</strong> <strong>de</strong> falantes entre as novas xeracións, aconsella a to<strong>da</strong>s<br />
luces non per<strong>de</strong>r o carro <strong>da</strong> tecnoloxía. Cremos que invertir esa perigosa<br />
ten<strong>de</strong>ncia pasa polo feito <strong>de</strong> que se observe a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> nosa lingua<br />
para campar neste novo espacio tecnolóxico, tan prestixiado socialmente, e<br />
non consentir que para acce<strong>de</strong>r a el nos vexamos na necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> permanente<br />
<strong>de</strong> operar un cambio <strong>de</strong> lingua. Isto, sen dúbi<strong>da</strong>, esixe un esforzo colectivo<br />
<strong>da</strong> administración, <strong>da</strong>s distintas institucións que representan a nosa lingua e<br />
do profesorado.<br />
• Como profesores a nosa contribución consiste en <strong>da</strong>rlle cabi<strong>da</strong> a ese mundo<br />
nas nosas aulas e facelo en lingua galega. Que isto poi<strong>da</strong> ser real <strong>de</strong>pen<strong>de</strong><br />
dunha serie <strong>de</strong> circunstancias:<br />
— 230 —
A tecnoloxía informática e o ensino <strong>de</strong> linguas<br />
a) A nosa preparación para afrontar ese reto: non necesitamos ser todos<br />
informáticos, pero alomenos si posuír certa “cultura informática” que<br />
nos permita <strong>de</strong>senvolvernos con soltura. Esíxesenos así un esforzo<br />
máis <strong>de</strong> preparación que <strong>de</strong>bemos estar dispostos a asumir.<br />
b) A dotación material: ten <strong>de</strong> haber equipos informáticos suficientes<br />
nos centros á disposición <strong>de</strong> alumnos e profesores. ¿Cantos or<strong>de</strong>nadores<br />
existen á nosa disposición fóra <strong>da</strong> aula <strong>de</strong> informática?<br />
c) Os materiais curriculares informáticos: é dicir, ¿como dou unha clase<br />
<strong>de</strong> lingua ou literatura galegas empregando este medio? Parece claro<br />
que precisamos dunha formación pe<strong>da</strong>góxica que nos mostre cómo,<br />
cándo e por qué utilizalo.<br />
A ver<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> situación é que escasean os materiais que nos poi<strong>da</strong>n servir <strong>de</strong><br />
apoio. Temos ó noso dispor libros <strong>de</strong> texto que nos presentan elabora<strong>da</strong>s uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
didácticas on<strong>de</strong> se percorre a secuencia <strong>de</strong> aprendizaxe completa (obxectivos,<br />
información, práctica, avaliación); pero non existe <strong>de</strong> momento material no<br />
que esa mesma secuenciación didáctica se faga pensando na aplicación <strong>de</strong> medios<br />
informáticos.<br />
Bótase <strong>de</strong> menos algunha editorial galega, sobre todo <strong>da</strong>s máis liga<strong>da</strong>s ó ensino,<br />
que poña en marcha un proxecto no que se lle oferte ó profesorado propostas<br />
<strong>de</strong> traballo na aula a través <strong>da</strong> re<strong>de</strong>, tal e como xa fan editoriais estatais<br />
tal que Santillana e SM e nas que empezan a aparecer as primeiras propostas en<br />
catalán.<br />
En canto a programas informáticos multimedia, o panorama non é menos <strong>de</strong>solador.<br />
Recentemente dispoñemos do primeiro (Galingua) publicado pola administración<br />
galega; pero precisariamos <strong>de</strong> moitas máis iniciativas que nos abriran<br />
un amplo abano <strong>de</strong> posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s na aula. Existen vonta<strong>de</strong>s individuais que<br />
están traballando na elaboración <strong>de</strong>ste tipo <strong>de</strong> materiais, pero que sen dúbi<strong>da</strong><br />
aín<strong>da</strong> tar<strong>da</strong>rán en callar en productos no mercado.<br />
— 231 —
¿Existe un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fala para a clase <strong>de</strong> lingua?<br />
Bieito Silva Valdivia<br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />
Sobre a pertinencia <strong>da</strong> cuestión<br />
É evi<strong>de</strong>nte que a pregunta que encabeza esta intervención carece <strong>de</strong> xustificación<br />
-ou, polo menos, ten unha relevancia moi secun<strong>da</strong>ria- se entendémo-la<br />
clase <strong>de</strong> lingua como un discurso metalingüístico e se os obxectivos didácticos<br />
<strong>da</strong> área se sitúan no ámbito do coñecemento intrínseco do código; pero resulta<br />
ineludible se asumimos que a aprendizaxe idiomática se <strong>de</strong>be enten<strong>de</strong>r como un<br />
proceso <strong>de</strong> incorporación ás funcións comunicativas que cumpren as linguas na<br />
vi<strong>da</strong> social e que, en consecuencia, a aula <strong>de</strong>be ser un escenario no que se reproduzan<br />
<strong>de</strong> forma simula<strong>da</strong> distintas situacións comunicativas <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> cotiá.<br />
Des<strong>de</strong> a primeira concepción a cuestión é, efectivamente, bastante irrelevante,<br />
porque a activi<strong>da</strong><strong>de</strong> didáctica que se <strong>de</strong>senvolve <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> aula <strong>de</strong> lingua<br />
se reduce á aplicación dun <strong>de</strong>terminado mo<strong>de</strong>lo lingüístico-gramatical que permita<br />
basicamente dúas cousas: unha <strong>de</strong>scrición satisfactoria do código e o coñecemento<br />
<strong>da</strong>s normas que rexen o funcionamento do idioma, especialmente nas<br />
súas manifestacións externas e máis formais. A lingua entén<strong>de</strong>se, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta<br />
perspectiva, como unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong> abstracta, perfectamente organiza<strong>da</strong> e <strong>de</strong>fini<strong>da</strong>,<br />
e non someti<strong>da</strong> ás incertezas, ambigüi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e in<strong>de</strong>finicións <strong>da</strong> súa realización<br />
concreta na fala; polo que, preguntar sobre o ‘mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lingua’ resulta<br />
superfluo: se temos que proxectar esa <strong>de</strong>scrición rigorosa e científica do sistema<br />
lingüístico nalgunha realización concreta, a que mellor lle acae é, indiscutiblemente,<br />
a <strong>da</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong> máis codifica<strong>da</strong>, que se i<strong>de</strong>ntifica habitualmente co están<strong>da</strong>r<br />
<strong>da</strong> lingua culta na súa realización escrita. Esta foi a concepción dominante<br />
na tradición escolar sobre ensino <strong>da</strong>s linguas, razón pola que os textos que<br />
ilustraban os materiais didácticos pretendían ser representativos <strong>de</strong>se rexistro<br />
(case sempre literarios) e a aprendizaxe lingüística se i<strong>de</strong>ntificaba <strong>de</strong> maneira<br />
obsesiva cos aspectos gráficos e ortográficos, con exclusión case total do discurso<br />
oral.<br />
O<strong>de</strong>senvolvemento nas últimas déca<strong>da</strong>s <strong>de</strong> teorías lingüísticas como a Etnografía<br />
<strong>da</strong> comunicación, a Pragmática, a Sociolingüística ou a Gramática do discurso<br />
puxo en contacto os idiomas cos falantes e cos contextos concretos nos<br />
que se usan. Paralelamente, a investigación didáctica foi <strong>de</strong>mostrando a escasa<br />
utili<strong>da</strong><strong>de</strong> dos mo<strong>de</strong>los analíticos e <strong>de</strong>scritivos que trataban as linguas como un<br />
obxecto compacto e impermeable ás circunstancias persoais, sociais e culturais<br />
dos individuos que se valen <strong>de</strong>las como instrumento para resolve-las máis<br />
varia<strong>da</strong>s necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s comunicativas coas que se atopan a diario. Como consecuencia,<br />
foise producindo un cambio no obxectivo pe<strong>da</strong>góxico <strong>da</strong> aprendizaxe<br />
— 233 —
Bieito Silva Valdivia<br />
<strong>da</strong>s linguas: do que se trata é <strong>de</strong> capacita-los alumnos e alumnas para producir e<br />
interpretar textos escritos, orais e icónico-verbais a<strong>de</strong>cuados a distintas situacións<br />
e finali<strong>da</strong><strong>de</strong>s comunicativas, e para utiliza-los mecanismos <strong>de</strong> tipo lingüístico,<br />
sociolingüístico e estratéxico que se conxugan en calquera interacción<br />
lingüística contextualiza<strong>da</strong>; é dicir, facelos competentes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista<br />
comunicativo. E, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta perspectiva, é obvio que non hai un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lingua<br />
único e universal, senón un repertorio <strong>de</strong> realizacións diversas que os falantes<br />
<strong>de</strong>ben ser quen <strong>de</strong> coñecer e saber usar cando correspon<strong>da</strong>.<br />
Esta variación na concepción teórica <strong>da</strong>s linguas e o correspon<strong>de</strong>nte cambio<br />
no enfoque do seu ensino e aprendizaxe pren<strong>de</strong>u primeiro na pe<strong>da</strong>goxía dos<br />
idiomas estranxeiros e foise trasla<strong>da</strong>ndo pouco a pouco ó ámbito <strong>da</strong>s linguas<br />
primeiras (e segun<strong>da</strong>s, nas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s nas que hai dúas linguas <strong>de</strong> uso social).<br />
Hoxe é, sen embargo, un principio teórico asumido <strong>de</strong> xeito bastante universal e<br />
convertido en orientación didáctica oficial na Reforma educativa <strong>de</strong> 1990, aín<strong>da</strong><br />
que siga atopando resistencias importantes no exercicio profesional <strong>de</strong> moitos<br />
docentes e non sexa doado materializalo en propostas prácticas <strong>de</strong> ensinoaprendizaxe<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> aula. Pero nin esas resistencias nin estas dificulta<strong>de</strong>s po<strong>de</strong>n<br />
ser utiliza<strong>da</strong>s como argumento para volver a unha concepción lingüística e<br />
didáctica fosiliza<strong>da</strong> e allea á función sociocomunicativa que teñen os idiomas,<br />
polo que parece proce<strong>de</strong>nte cuestionarse sobre a atención pe<strong>da</strong>góxica que se lle<br />
<strong>de</strong>be outorgar ás varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s internas <strong>da</strong>s linguas e cál ha <strong>de</strong> se-lo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fala<br />
no que se sitúe o profesor ou profesora <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> aula.<br />
Algunhas particulari<strong>da</strong><strong>de</strong>s no caso <strong>de</strong> linguas minoriza<strong>da</strong>s<br />
Os principios xerais teñen, sen dúbi<strong>da</strong>, unha vali<strong>de</strong>z universal; pero po<strong>de</strong> haber<br />
circunstancias que recomen<strong>de</strong>n interpretalos e aplicalos <strong>de</strong> xeito matizado.<br />
Entre estas circunstancias, están as que se refiren ó grao <strong>de</strong> fixación normativa<br />
dos idiomas, ó seu nivel <strong>de</strong> estan<strong>da</strong>rización no uso colectivo, á autoi<strong>de</strong>ntificación<br />
dos falantes como membros dunha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística ben <strong>de</strong>fini<strong>da</strong>, á<br />
relación que teñen asumi<strong>da</strong> con esa lingua para realiza-las súas interaccións<br />
comunicativas, etc. É dicir, se se trata <strong>de</strong> linguas asenta<strong>da</strong>s e normaliza<strong>da</strong>s,<br />
tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a perspectiva estructural como <strong>da</strong> simbólica e <strong>da</strong> instrumental, ou<br />
máis ben <strong>de</strong> códigos <strong>de</strong>ficitarios nalgún <strong>de</strong>ses eidos.<br />
A subordinación histórica do idioma galego en relación co castelán provocou,<br />
como sabemos, unha situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia a distintos niveis: na tardía e <strong>de</strong>ficiente<br />
implantación en certos usos sociais, no papel <strong>de</strong> interposición ou mediatización<br />
que xogou ese segundo idioma no acceso dos galegofalantes a unha<br />
lingua estranxeira, na <strong>de</strong>turpación do seu sistema léxico -e, máis recentemente,<br />
tamén do fónico e do morfosintáctico- por mor <strong>da</strong> presión dos castelanismos, na<br />
dispersión <strong>da</strong>s varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s diatópicas, no <strong>de</strong>sequilibrio entre o forte <strong>de</strong>senvolve-<br />
— 234 —
¿Existe un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fala para a clase <strong>de</strong> lingua?<br />
mento <strong>da</strong> orali<strong>da</strong><strong>de</strong> coloquial fronte á carencia <strong>de</strong> espacio para a orali<strong>da</strong><strong>de</strong> culta,<br />
no tardío e aín<strong>da</strong> non totalmente asumido proceso <strong>de</strong> estan<strong>da</strong>rización, etc.<br />
To<strong>da</strong>s estas son cuestións sobre as que é necesario reflexionar no momento<br />
<strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisións sobre a mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística <strong>de</strong> referencia para as clases<br />
<strong>de</strong> lingua galega, sobre o papel <strong>da</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong> común e <strong>da</strong>s varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s específicas,<br />
ou sobre o criterio pe<strong>da</strong>góxico que se <strong>de</strong>be seguir no tratamento <strong>da</strong>s <strong>de</strong>sviacións<br />
normativas e dos castelanismos, por citar algúns exemplos do exercicio<br />
profesional dos docentes <strong>de</strong> lingua galega. E cómpre facelo, porque estas son<br />
dimensións que mostran eivas históricas na evolución social do idioma, pero<br />
que non teñen moitas veces relación coa competencia lingüística dos falantes,<br />
senón máis ben co xeito no que se produciu a súa instalación nesa lingua e coa<br />
súa relación máis vivencial coa mesma. Vexámolo brevemente -e só no que se<br />
refire ó tema que estamos a tratar- a partir dun par <strong>de</strong> mostras textuais nas que<br />
se reproducen opinións <strong>de</strong> falantes máis ou menos anónimos sobre a distribución<br />
<strong>de</strong> funcións entre distintas varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> lingua galega e sobre as dificulta<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> socialización dun están<strong>da</strong>r oral:<br />
Texto 1 (Carta dun lector en La Voz <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>)<br />
A miña i<strong>de</strong>a foi sempre que <strong>Galicia</strong> tiña unha fala <strong>de</strong> seu, unha fala única que<br />
i<strong>de</strong>ntificaba a nosa terra e que era unha <strong>da</strong>s bases <strong>da</strong> súa singular personali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Pero hai uns días un grupo político que se auto<strong>de</strong>fine como máis galego<br />
ca ninguén, sacou <strong>da</strong> manga dous idiomas galegos recomen<strong>da</strong>ndo que se utilicen<br />
por separado para falar, ben sexa cuns grupos ou con outros.<br />
Poucos días <strong>de</strong>spois, unha muller <strong>de</strong> negro saíu na TVG tentando aclarar (¿?)<br />
tal asunto, expoñendo nunha linguaxe lenta e pondo moito acento na pronunciación<br />
cales eran as dúas falas e cando <strong>de</strong>bían usarse. Eu saquei en consecuencia<br />
que hai dúas linguas galegas: unha para falar cos altos cargos políticos<br />
e outra para falar co pobo; unha para ricos e outra para pobres; unha<br />
para os domingos e festivos e outra para diario; unha <strong>de</strong> máximos e outra <strong>de</strong><br />
mínimos (¿?)<br />
Eu, que aprendín galego cando estaba prohibido ensinalo e que me consi<strong>de</strong>ro<br />
parte do pobo que conseguiu manter a fala vixente na nosa terra, ante tal panorama<br />
-e tal como dixo aquel pregoeiro <strong>da</strong>s festas <strong>de</strong> Boiro-, <strong>de</strong>clárome insumiso<br />
<strong>da</strong> Mesa pola Normalización, <strong>da</strong> Nova Escola Galega, dos Irmandiños<br />
<strong>da</strong> Fala, dos Reintegracionistas, dos Lusistas e <strong>de</strong> to<strong>da</strong> esa parafernalia, xa<br />
que consi<strong>de</strong>ro que o único galego, o máis lexítimo, o máis auténtico e propio<br />
<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, é o que se fala en Portozás.<br />
A.P. Pardo, “Para galego, o <strong>de</strong> Portozás”, La Voz <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, 22-1-2000)<br />
— 235 —
Bieito Silva Valdivia<br />
Texto 2 (Transcrición a<strong>da</strong>pta<strong>da</strong> do relato dun informante nunha investigación<br />
sociolingüística)<br />
É que quizás... é que... te encariñas ¿non? con / coa túa... zona eee... e a<strong>de</strong>mais<br />
<strong>de</strong>spois sales <strong>da</strong>quí <strong>de</strong> Santiago, vaste paaa... pa al<strong>de</strong>a, e resulta que claro... si<br />
dis pois “vonta<strong>de</strong>” en vez <strong>de</strong> “voluntá”, pois entonces... a xente... prodúcese<br />
un choque queee / que fastidia moito, porque... te separa moito <strong>da</strong>aa / <strong>da</strong> xente<br />
maior... Á xente maior teslle que falar como fala ela, sinón... parece como si<br />
non...; venche nun plano superior ouuu..., non sei... Polo feito <strong>de</strong> ser estudiante<br />
¿non?; sempre cho din “xa chegou o estudiante” ¿non?. Entonces eso, a<strong>de</strong>mais<br />
a min / eu... prefiero ter o / manter ese contacto, como prefiero...; en vez<br />
<strong>de</strong> “prefiero” podo dicir “prefiro”..., pero prefiero dicir “prefiero”<br />
J. Kabatek (2000:109)<br />
Do autor do primeiro texto coñecémo-lo nome e os trazos persoais e sociolingüísticos<br />
que el mesmo indica no texto, que son ben ilustrativos: persoa non<br />
moi nova (‘aprendín galego cando estaba prohibido ensinalo’), consciente do<br />
valor simbólico <strong>da</strong> lingua na <strong>de</strong>finición dun pobo (‘<strong>Galicia</strong> tiña unha fala <strong>de</strong> seu<br />
que era unha <strong>da</strong>s bases <strong>da</strong> súa singular personali<strong>da</strong><strong>de</strong>’), con sentimento <strong>de</strong> pertenza<br />
a unha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística diferencia<strong>da</strong> (‘unha fala única que i<strong>de</strong>ntificaba<br />
a nosa terra’), enraizado coa base popular <strong>da</strong> lingua e i<strong>de</strong>ntificado afectiva<br />
e conscientemente con ela (‘Eu, que me consi<strong>de</strong>ro parte do pobo que conseguiu<br />
manter a fala vixente na nosa terra’),... É dicir, un ci<strong>da</strong>dán que naceu (posiblemente)<br />
e medrou no idioma galego en tempos nos que este representaba a fala<br />
espontánea do pobo, pero estaba ausente dos escenarios <strong>de</strong> uso máis formais e<br />
institucionais que, como sabemos, só empezaron a agromar como froito serodio<br />
hai pouco máis <strong>de</strong> dúas déca<strong>da</strong>s.<br />
Pois ben, esta persoa, a quen non é arriscado consi<strong>de</strong>rar representativa dun<br />
colectivo importante <strong>de</strong> ‘falantes <strong>de</strong> sempre’, rexeita <strong>de</strong> maneira radical a estratificación<br />
funcional que está a xurdir entre as varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s internas do idioma; un<br />
rexeitamento que combina a contun<strong>de</strong>ncia e a ironía, e que se apoia en argumentos<br />
<strong>de</strong> autentici<strong>da</strong><strong>de</strong> fronte ó que se parece intuír como experimentalismo<br />
artificial e falso dos neófitos. Pouco importa que este falante se esqueza <strong>de</strong> que<br />
esa diglosia interna que el <strong>de</strong>nuncia exista en tódolos idiomas e mesmo que non<br />
emita ningunha opinión crítica sobre o feito <strong>de</strong> que ese rexistro lingüístico máis<br />
elevado (‘a lingua para falar cos altos cargos políticos, a dos ricos, a dos<br />
domingos...’) estivese ocupado anteriormente en exclusiva polo castelán; o relevante<br />
-e preocupante, para a cuestión que estamos a abor<strong>da</strong>r- é que non se está<br />
a conseguir que os galegofalantes tradicionais se i<strong>de</strong>ntifiquen con este ‘novo<br />
galego’, e que o proceso <strong>de</strong> elaboración e socialización do están<strong>da</strong>r oral culto <strong>da</strong><br />
lingua galega está a atopar resistencias importantes entre as persoas máis vivencialmente<br />
asenta<strong>da</strong>s no idioma.<br />
— 236 —
¿Existe un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fala para a clase <strong>de</strong> lingua?<br />
Polo que se refire ó informante que fala no segundo texto, temos <strong>da</strong>tos explícitos<br />
que facilita o autor <strong>da</strong> investigación: un mozo <strong>de</strong> 23 anos, estudiante <strong>de</strong><br />
filoloxía galego-portuguesa, proce<strong>de</strong>nte dunha al<strong>de</strong>a, galegofalante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> neno<br />
e que se <strong>de</strong>fine no momento <strong>da</strong> entrevista como monolingüe en galego. É, polo<br />
tanto, o perfil dunha persoa nova, que viviu nun contexto galegófono, con formación<br />
filolóxica e que asume conscientemente unha práctica monolingüe; un<br />
perfil que po<strong>de</strong>riamos contrapoñer ó doutro colectivo xeracionalmente próximo<br />
e cualitativamente importante na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> que estaría representado tamén por<br />
individuos novos, urbanos, universitarios e monolingües en galego, pero que se<br />
incorporaron tardiamente a este idioma e que se (auto)<strong>de</strong>finen moitas veces<br />
como ‘neofalantes’. O tipo <strong>de</strong> galego que utilizan uns e outros, así como a receptivi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
que mostran ante as novas formas do están<strong>da</strong>r inusuais na fala viva<br />
e a tolerancia fronte ás <strong>de</strong>sviacións normativas do galego popular son totalmente<br />
distintas.<br />
Neste segundo texto non se presenta directamente ningún conflicto entre<br />
unha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> máis eleva<strong>da</strong> e outra máis coloquial, pero si a outra cuestión que<br />
aparecía -máis implícita- no primeiro texto: o <strong>da</strong> asunción dunha varie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
normativa que <strong>de</strong>pure a orali<strong>da</strong><strong>de</strong> tradicional <strong>de</strong> castelanismos e dialectalismos.<br />
O informante formula o mesmo problema <strong>de</strong> fondo que xa viamos no texto anterior,<br />
que non é outro ca o divorcio existente entre esa varie<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e<br />
os galegofalantes <strong>de</strong> sempre; e, no dilema entre autentici<strong>da</strong><strong>de</strong> e purismo, este<br />
mozo especialista en filoloxía galega escolle a autentici<strong>da</strong><strong>de</strong> (‘si dis pois “vonta<strong>de</strong>”<br />
en vez <strong>de</strong> “voluntá”, prodúcese un choque queee / que fastidia moito, porque...<br />
te separa moito <strong>da</strong>aa / <strong>da</strong> xente maior’ / ‘podo dicir “prefiro”..., pero prefiero<br />
dicir “prefiero”). É a influencia do que noutro lugar <strong>de</strong>mominamos ‘factores<br />
sociocomunicativos’: “para eses falantes que apren<strong>de</strong>ron primariamente o<br />
galego <strong>de</strong> forma ambiental e familiar, este idioma está ligado, nos ámbitos máis<br />
afectivos, a este tipo <strong>de</strong> formas (dialectalismos, castelanismos léxicos...), <strong>de</strong><br />
maneira que unha restauración brusca <strong>da</strong>s voces normativamente correctas po<strong>de</strong><br />
provocar ‘ruídos’ na comunicación e unha ruptura na espontanei<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong><br />
interacción” (Silva 1994:169)<br />
Na investigación á que pertence este texto aparecen outras <strong>de</strong>claracións que<br />
reforzan este divorcio entre os falantes e esta ‘nova lingua’. A actitu<strong>de</strong> que acabamos<br />
<strong>de</strong> analizar está moi xeneraliza<strong>da</strong> entre falantes <strong>de</strong>se perfil; pero, noutros<br />
casos, a resposta é a inhibición ou mesmo o complexo <strong>de</strong> ‘non saber falar’, producíndose<br />
<strong>de</strong>sta maneira o paradoxo <strong>de</strong> que a fala <strong>de</strong> persoas con frecuencia<br />
moi pouco asenta<strong>da</strong>s no idioma (locutores <strong>de</strong> televisión, persoeiros políticos,<br />
etc.) se converte nun factor <strong>de</strong> disuasión para moitos galegofalantes <strong>de</strong> sempre,<br />
e que unha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> moi pura en certos aspectos pero moi pouco galega<br />
noutros se superpón como modélica ó galego popular, sen dúbi<strong>da</strong> moi <strong>de</strong>turpado,<br />
pero moito máis auténtico (Cfert. Regueira 1999).<br />
— 237 —
Bieito Silva Valdivia<br />
Este é un problema sociolingüístico que afecta á comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> en xeral, pero<br />
que se reproduce tamén nas aulas e que, por iso, non se po<strong>de</strong> obviar na reflexión<br />
pe<strong>da</strong>góxica. A escola -e especialmente o profesorado <strong>de</strong> lingua galega- atópase<br />
diante dunha dobre <strong>de</strong>man<strong>da</strong> que non resulta fácil conxugar: ensina-la varie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
normativa <strong>da</strong> lingua, pero, ó mesmo tempo, evita-los conflictos sociolingüísticos<br />
e psicolóxicos que se po<strong>de</strong>n <strong>de</strong>rivar <strong>da</strong> confrontación entre ese mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
fala e as varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s particulares dos estudiantes. O primeiro é, sen discusión, un<br />
compromiso académico ineludible para o sistema escolar; pero facelo dun xeito<br />
pe<strong>da</strong>goxicamente razonable é un requisito imprescindible para non xerar inseguri<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
e confusión entre o alumnado máis susceptible ó posible conflicto: o<br />
que chega ás aulas falando en galego. A continuación presentamos algunhas<br />
i<strong>de</strong>as para conseguilo.<br />
Algúns criterios para tomar <strong>de</strong>cisións sobre este tema<br />
Aín<strong>da</strong> que <strong>de</strong> maneira necesariamente sintética, nos apartados anteriores tratouse<br />
<strong>de</strong> fun<strong>da</strong>menta-la pertinencia <strong>da</strong> reflexión sobre o tema que lle dá título a<br />
este relatorio. Viamos que se trataba dunha cuestión pe<strong>da</strong>góxica, pero tamén sociolingüística<br />
e mesmo sociocultural; é dicir, que require respostas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o<br />
ámbito escolar, pero tamén <strong>de</strong>s<strong>de</strong> outros eidos <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> pública: a política lingüística,<br />
planificando e <strong>de</strong>señando programas ten<strong>de</strong>ntes á superación <strong>de</strong> eivas<br />
no uso social <strong>de</strong> linguas minoriza<strong>da</strong>s como a galega; o técnico e científico, <strong>de</strong>finindo<br />
unha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> normativa que sirva para reforzar entre os falantes a conciencia<br />
<strong>de</strong> pertenza a unha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística; o dos medios <strong>de</strong> comunicación,<br />
polo papel especialmente relevante que teñen na socialización <strong>de</strong>sa norma,<br />
etc. Son múltiples perspectivas que <strong>de</strong>berían ir acompasa<strong>da</strong>s e reforzarse<br />
mutuamente; pero isto non é na<strong>da</strong> doado, e menos cando se trata <strong>de</strong> resolver nun<br />
breve intervalo <strong>de</strong> tempo algo que só se po<strong>de</strong> ir asentando co paso dos anos.<br />
Asumindo estas dificulta<strong>de</strong>s e, polo tanto, a imposibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>da</strong>r respostas sinxelas,<br />
formúlanse a continuación algúns dos factores que cómpre ter en conta<br />
para adoptar unha postura fun<strong>da</strong>menta<strong>da</strong> sobre esta cuestión así como a orientación<br />
na que <strong>de</strong>be traballa-la escola en xeral e a clase <strong>de</strong> lingua en particular.<br />
a) En coherencia co que se indicaba no primeiro apartado, cómpre afirmar<br />
que as linguas son instrumentos <strong>de</strong> comunicación que se realizan na fala en varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
e formas diversas, polo que un individuo competente ten que ser quen<br />
<strong>de</strong> a<strong>da</strong>pta-lo seu uso lingüístico á situación comunicativa concreta.<br />
Este principio plásmase no concepto <strong>de</strong> competencia comunicativa, formulado<br />
hai xa varias déca<strong>da</strong>s pola etnografía <strong>da</strong> comunicación (Gumperz / Hymes<br />
1964; Hymes 1971) e asumido pola pe<strong>da</strong>goxía <strong>da</strong>s linguas como un dos alicerces<br />
fun<strong>da</strong>mentais sobre o que construí-la teoría e a práctica didáctica. Sen embargo,<br />
tal como viamos máis arriba, a escola tradicional ignorou esta maneira <strong>de</strong><br />
enten<strong>de</strong>-la lingua e a aprendizaxe idiomática, especialmente no caso <strong>de</strong> linguas<br />
— 238 —
¿Existe un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fala para a clase <strong>de</strong> lingua?<br />
primeiras; tal vez porque contradicía a filosofía uniformizadora na que se asentaba.<br />
O primeiro principio pe<strong>da</strong>góxico que cómpre afirmar en relación con esta<br />
cuestión -e que vai moito máis alá <strong>da</strong> clase <strong>de</strong> lingua- é, polo tanto, que a escola,<br />
instala<strong>da</strong> tradicionalmente no monolingüismo, ten que se abrir á diversi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
lingüística, tanto externa como interna.<br />
b) As varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s dunha lingua non son asépticas, senón que veñen connota<strong>da</strong>s<br />
polo rango dos falantes cos que se i<strong>de</strong>ntifican; é dicir, reproducen simbolicamente<br />
a estratificación existente na socie<strong>da</strong><strong>de</strong>. Da mesma maneira que está<br />
asumido socialmente que hai linguas con máis po<strong>de</strong>r e prestixio ca outras, na<br />
valoración <strong>da</strong>s varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s internas dun idioma prodúcese unha xerarquización<br />
semellante: unhas i<strong>de</strong>ntifícanse con colectivos máis po<strong>de</strong>rosos e outras con grupos<br />
máis <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes ou abertamente con subgrupos; unhas, con situacións <strong>de</strong><br />
prestixio e outras con ámbitos máis marxinais.<br />
Isto é algo que afecta a tó<strong>da</strong>las linguas, pero, en contextos como o noso no<br />
que coexisten dous idiomas <strong>de</strong> diferente prestixio, as varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> lingua minoriza<strong>da</strong><br />
aparecen dobremente marca<strong>da</strong>s: dunha ban<strong>da</strong>, por mor dos prexuízos<br />
existentes na colectivi<strong>da</strong><strong>de</strong> en relación con esa lingua, e, doutra, a causa dos<br />
estereotipos valorativos que pesan sobre as varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s internas <strong>de</strong> calquera lingua<br />
aten<strong>de</strong>ndo ós colectivos cos que se asocia (Silva 2000).<br />
Da reflexión anterior, po<strong>de</strong>mos extraer unha segun<strong>da</strong> consecuencia pe<strong>da</strong>góxica:<br />
É labor <strong>da</strong> escola combater os prexuízos lingüísticos e promover actitu<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> respecto cara a to<strong>da</strong>s as linguas e varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Trátase dun compromiso<br />
moi acor<strong>de</strong> coa filosofía <strong>da</strong> Reforma educativa recolli<strong>da</strong> na LOXSE e nos<br />
currículos <strong>da</strong> área <strong>de</strong> lingua, pero que <strong>de</strong>be ser asumido polo sistema educativo<br />
no seu conxunto e traducirse en conductas coherentes en tódolos ámbitos escolares.<br />
c) To<strong>da</strong> lingua precisa dunha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> están<strong>da</strong>r <strong>de</strong> referencia. A súa existencia<br />
po<strong>de</strong> ser nalgún caso necesaria para a intercomprensión interna; pero constitúe<br />
sobre todo un requisito <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong> idiomática e un instrumento básico para<br />
que os falantes se sintan membros dunha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística común.<br />
Esta dimensión sociolingüística é especialmente importante nas linguas minoriza<strong>da</strong>s,<br />
porque funciona como marcador grupal cara ó exterior; e así se ten<br />
constatado por parte <strong>de</strong> distintos autores: “só coa adquisición xeneraliza<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
varie<strong>da</strong><strong>de</strong> están<strong>da</strong>r se garante a integración simbólica entre os membros do<br />
grupo lingüístico” (Pueyo 1991:95); “a estan<strong>da</strong>rización plena dunha lingua minoriza<strong>da</strong><br />
só se aca<strong>da</strong> coa socialización dun código normativo” (Fernán<strong>de</strong>z Rei<br />
1995:179). Parece innecesario, polo tanto, insistir na transcen<strong>de</strong>ncia que ten esta<br />
cuestión nunha lingua como a galega para reforza-lo seu valor simbólico na comuni<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
e para superar ese estadio <strong>de</strong> dialectalización no que a situou a súa<br />
<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia histórica do castelán.<br />
— 239 —
Bieito Silva Valdivia<br />
A consecuencia máis directa para a clase <strong>de</strong> lingua po<strong>de</strong>ríase formular <strong>da</strong> seguinte<br />
maneira: A promoción e dignificación <strong>da</strong>s varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s particulares non se<br />
po<strong>de</strong> contrapoñer á <strong>de</strong>fensa dunha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> común. A incorporación dos<br />
alumnos á mesma é unha tarefa tipicamente escolar e cumpre varias funcións:<br />
académica (por ser un requisito imprescindible para progresar nese ámbito),<br />
social (porque será nesta varie<strong>da</strong><strong>de</strong> na que o falante teña que <strong>de</strong>senvolver<br />
moitas <strong>da</strong>s súas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s como ci<strong>da</strong>dán), e sociolingüística (no sentido <strong>de</strong><br />
que reforzará a súa conciencia como membros dunha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística<br />
diferencia<strong>da</strong>).<br />
d) A elaboración <strong>da</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong> están<strong>da</strong>r foi unha cuestión lenta e complexa en<br />
tó<strong>da</strong>las linguas, como se po<strong>de</strong> observar na historia <strong>de</strong> calquera idioma do noso<br />
contorno, e non se po<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar nunca como unha situación absolutamente<br />
pecha<strong>da</strong> e <strong>de</strong>finitiva. A diferencia está en que, mentres idiomas como o portugués<br />
ou o castelán iniciaron a súa fixación normativa no Renacemento, outros<br />
como o galego tiveron que esperar ata hai moi pouco para iniciar ese proceso.<br />
Adistinta fortuna histórica, liga<strong>da</strong> sempre a factores sociais e políticos, é,<br />
polo tanto, a que explica a distinta situación en que se atopan estes idiomas (e<br />
os seus usuarios) en relación cos respectivos están<strong>da</strong>res lingüísticos. Unha lingua<br />
non precisa unha norma escrita se non se escribe, nin tampouco un están<strong>da</strong>r<br />
oral culto se non se utiliza nos contextos que o reclamarían; e estes usos son,<br />
para o idioma galego, practicamente historia <strong>de</strong> hoxe.<br />
Sen embargo, é evi<strong>de</strong>nte que isto provoca ás veces polémicas e incomprensións,<br />
como vimos nos textos analizados máis arriba, e mesmo se ten aproveitado<br />
por algúns para <strong>de</strong>scalifica-la lingua galega. No ámbito escolar<br />
-especialmente nos niveis iniciais- <strong>de</strong>bemos, polo tanto, evitar controversias innecesarias,<br />
relativizar as polémicas sobre este tema e, no que se refire á orali<strong>da</strong><strong>de</strong>,<br />
compren<strong>de</strong>r as dificulta<strong>de</strong>s que se poi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>r nalgúns casos para i<strong>de</strong>ntificarse<br />
e facer uso <strong>de</strong>sa lingua común.<br />
e) As linguas, amais <strong>de</strong> seren instrumentos <strong>de</strong> comunicación, cumpren outras<br />
funcións: serven para construír coñecementos, axu<strong>da</strong>n a configurar unha <strong>de</strong>termina<strong>da</strong><br />
visión do mundo, son símbolos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación e representación comunitaria,<br />
etc. Pero esta plurifuncionali<strong>da</strong><strong>de</strong> non se materializa <strong>da</strong> mesma maneira<br />
en to<strong>da</strong>s elas: unha lingua primeira cumpre funcións primarias (afectivas,<br />
<strong>de</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> persoal e grupal, etc.) que non lle correspon<strong>de</strong>n -polo menos no<br />
mesmo nivel- a unha lingua engadi<strong>da</strong>.<br />
Pois ben, se a relación dos individuos coas linguas primeiras e coas linguas<br />
engadi<strong>da</strong>s é <strong>de</strong> distinta natureza, porque as utilizan para distintas cousas e manteñen<br />
con elas distinto grao <strong>de</strong> implicación, isto <strong>de</strong>be manifestarse tamén na<br />
práctica didáctica: Será especialmente nas linguas primeiras on<strong>de</strong> se <strong>de</strong>ban<br />
potenciar esas dimensións máis afectivas e i<strong>de</strong>ntificativas dos idiomas, dimensións<br />
que van sempre liga<strong>da</strong>s á varie<strong>da</strong><strong>de</strong> máis persoal. Como estas realiza-<br />
— 240 —
¿Existe un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fala para a clase <strong>de</strong> lingua?<br />
cións adoitan estar bastante <strong>de</strong>turpa<strong>da</strong>s na orali<strong>da</strong><strong>de</strong>, pó<strong>de</strong>se producir un conflicto<br />
entre autentici<strong>da</strong><strong>de</strong> e purismo (lémbrese o texto 2) que haberá que superar<br />
progresivamente e con criterios non só normativos.<br />
f) Relacionado co anterior, temos que ter en conta o distinto punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong><br />
para a aprendizaxe escolar <strong>da</strong>s distintas linguas: A instalación nunha lingua<br />
primeira prodúcese normalmente a partir <strong>da</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong> local e informal na que<br />
se <strong>de</strong>senvolve a socialización familiar e ambiental do neno, mentres que nas<br />
linguas engadi<strong>da</strong>s (especialmente nas estranxeiras) se fai, preferentemente,<br />
nunha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> común menos marca<strong>da</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista xeográfico e social<br />
ou, no caso <strong>da</strong>lgúns adultos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s funcionais específicas.<br />
O percorrido idiomático escolar <strong>de</strong>be seguir este mesmo proceso, polo que o<br />
protagonismo inicial e a relevancia <strong>da</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong> particular <strong>de</strong>be ser fun<strong>da</strong>mental<br />
no caso <strong>da</strong>s linguas primeiras, utilizándoa para acce<strong>de</strong>r progresivamente<br />
á varie<strong>da</strong><strong>de</strong> común e co obxectivo final <strong>de</strong> que se complementen e non<br />
exclúan. O proceso po<strong>de</strong> ser, en cambio, diferente no caso <strong>de</strong> linguas segun<strong>da</strong>s<br />
presentes no contorno e, con moita máis clari<strong>da</strong><strong>de</strong> aín<strong>da</strong>, na aprendizaxe <strong>de</strong><br />
linguas estranxeiras coas que o aprendiz non ten ningún contacto social.<br />
g) Finalmente, cómpre ter en conta que os contextos escolares galegos son<br />
lingüisticamente diversos. É certo que nunha situación sociolingüística como a<br />
nosa non existen espacios galegofalantes nin castelanfalantes pechados -a historia<br />
dos dous idiomas <strong>de</strong>mostra que houbo sempre unha certa permeabili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
entre os falantes dun e doutro, o proceso <strong>de</strong> bilingüización incrementouse claramente<br />
nas últimas déca<strong>da</strong>s, a proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> estructural <strong>da</strong>s dúas linguas facilita<br />
os intercambios entre elas, etc.-; pero isto non nos <strong>de</strong>be permitir ignorar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
o punto <strong>de</strong> vista pe<strong>da</strong>góxico, esa diversi<strong>da</strong><strong>de</strong>, especialmente nos primeiros niveis<br />
educativos.<br />
En consecuencia con isto, e coherentemente co que se indicaba tamén nos<br />
puntos anteriores, o papel <strong>da</strong>s varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s idiomáticas na aula <strong>de</strong>be estar<br />
orientado directamente pola relación previa dos alumnos e alumnas co idioma<br />
e, complementariamente, co uso social que farán do mesmo.<br />
Referencias bibliográficas<br />
Fernán<strong>de</strong>z Rei, F. (1995): “A ‘questione <strong>de</strong>lla lingua’ galega”, in Monteagudo,<br />
H. (1995): Estudios <strong>de</strong> Sociolingüística Galega.Vigo: Ed. Galaxia.<br />
Gumperz, J.J. / Hymes, D.H. (1964): “The Ethnography of Communication”, in<br />
American Anthropologist, v.66, nº 6.<br />
Hymes, D. H. (1971): On Communicative Competence. Phila<strong>de</strong>lphia, PA:<br />
University of Pennsylvania Press.<br />
Kabatek, J. (2000): Os falantes como lingüistas.Vigo: Ed. Xerais.<br />
Regueira, X. L. (1999): “Están<strong>da</strong>r oral e variación social <strong>da</strong> lingua galega”, in<br />
en Álvarez, R. / Vilavedra, D. (1999): Cinguidos por unha arela común: Homenaxe ó<br />
— 241 —
Bieito Silva Valdivia<br />
profesor Xesús Alonso Montero. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago<br />
<strong>de</strong> Compostela. 855-875.<br />
Silva Valdivia, B. (1994): “Cambios <strong>de</strong> código, alternancias e interferencias<br />
lingüísticas: Unha perspectiva didáctica sociocomunicativa”, in Silva-Valdivia,<br />
B. (coord.) (1994): Didáctica <strong>da</strong> lingua en situacións <strong>de</strong> contacto lingüístico.Universi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Santiago.<br />
Silva Valdivia, B. (2000): “Dime cómo falas e direiche cánto vales, ou dos prexuízos<br />
relacionados coas varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas”, in Santos, M. A. (ed.)<br />
(2000): A pe<strong>da</strong>goxía dos valores en <strong>Galicia</strong>. ICE <strong>da</strong> Univ. <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela.<br />
— 242 —
A formación do profesorado <strong>de</strong> lingua galega e literatura:<br />
dificulta<strong>de</strong>s e necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
Xesús Manuel Valcárcel<br />
Asesor Técnico Especialista <strong>de</strong> Lingua Galega e Literatura<br />
Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria<br />
Vou falar <strong>de</strong> tres cuestións relaciona<strong>da</strong>s coa formación do profesorado <strong>de</strong><br />
lingua galega e literatura: <strong>da</strong>s necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación (a partir <strong>da</strong>s<br />
dificulta<strong>de</strong>s na aula), <strong>da</strong> orientación <strong>da</strong> formación e <strong>da</strong>s súas perspectivas <strong>de</strong><br />
futuro. Quero dicir, antes <strong>de</strong> na<strong>da</strong>, que as i<strong>de</strong>as que vou expoñer son persoais e,<br />
como tales, non representan a ningunha outra instancia.<br />
Para establecer esas necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s faise necesario <strong>de</strong>scribir antes, nunha rápi<strong>da</strong><br />
olla<strong>da</strong>, algúns dos ‘problemas <strong>de</strong> aula’. Son, entre outros, os seguintes:<br />
Situación contextual conflictiva<br />
A pesar dos sistemas arbitrados <strong>de</strong> xestión educativa (con representación dos<br />
pais, do persoal non docente, etc.), hai que dicir que existe, sobre todo na ESO e<br />
no Bacharelato, unha fen<strong>da</strong> entre a socie<strong>da</strong><strong>de</strong> e as institucións académicas. A<br />
impresión <strong>de</strong> moitos docentes é a <strong>de</strong> ser coi<strong>da</strong>dores <strong>de</strong> nenos, multifacéticos,<br />
pluriempregados e, en menor medi<strong>da</strong>, di<strong>da</strong>ctas ou transmisores <strong>de</strong><br />
coñecementos.<br />
Hai unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong> que xa ninguén discute: o traballo <strong>de</strong> profesoras e<br />
profesores está a <strong>de</strong>senvolverse en situacións difíciles <strong>de</strong> interacción<br />
interpersoal. Sectores ca<strong>da</strong> vez máis amplos do alumnado, seguindo <strong>de</strong> forma<br />
acrítica a i<strong>de</strong>oloxía mediática, están afeitos a <strong>de</strong>sexar, a pedir e a querelo todo,<br />
sen poñer na<strong>da</strong> <strong>da</strong> súa parte. Xa sabemos que hai excepcións, pero existe en<br />
xeral <strong>de</strong>smotivación e a comodi<strong>da</strong><strong>de</strong> erixiuse, para moitos, en guieiro supremo.<br />
Esta situación <strong>de</strong> anomía non afecta só ó galego, pero tamén. O alumnado<br />
non é especialmente belixerante coa materia, pero si reproduce cala<strong>da</strong>mente<br />
<strong>de</strong>safeccións contrarias que teñen a súa xénese na familia e se ven reforza<strong>da</strong>s,<br />
ocasionalmente, por compañeiros e profesores no ámbito escolar.<br />
Desapareceron en parte as asociacións negativas co galego (pobreza, incultura,<br />
extremismo político...), pero seguen vixentes prexuízos e ameazas que é<br />
necesario conxurar.<br />
Aloita histórica, na que moitos participamos, a prol do recoñecemento do<br />
idioma, e <strong>da</strong> súa implantación social, marcou inevitablemente a didáctica <strong>da</strong><br />
lingua. Pero hai que an<strong>da</strong>r cos tempos. Actualmente, unha didáctica <strong>de</strong><br />
resistencia, inspira<strong>da</strong> en consignas, orienta<strong>da</strong> ó proselitismo ou <strong>de</strong>riva<strong>da</strong> <strong>da</strong>s<br />
conviccións i<strong>de</strong>olóxicas do profesor, resulta contraproducente para a maior<br />
— 243 —
Xesús Valcárcel<br />
parte dos escolares. Eles ven ó profesor como parte do sistema; esta é, por outra<br />
parte, a ver<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Agora ben, ¿<strong>de</strong>bemos renunciar a cambia-las cousas? Por suposto que non. O<br />
que <strong>de</strong>bemos é artella-las estratexias máis eficaces que nos permitan avanzar na<br />
dirección axeita<strong>da</strong>. Para iso xa non serven, en absoluto, as consignas nin as<br />
conviccións i<strong>de</strong>olóxicas, e si a eficacia docente. As clases <strong>de</strong> lingua galega e<br />
literatura <strong>de</strong>ben centrar os seus esforzos no coñecemento do código, ó máximo<br />
nivel, e na adquisición <strong>da</strong>s <strong>de</strong>strezas comunicativas que son responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong><br />
nosa disciplina.<br />
Non <strong>de</strong>bemos per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista que, para os nosos escolares, o galego xa non é<br />
"a lingua proletaria do meu pobo". Produciuse un avance, máis ritual ca real<br />
-esta é a ver<strong>da</strong><strong>de</strong>-, entre as clases sociais economicamente favoreci<strong>da</strong>s e, sobre<br />
todo, o idioma gañou novos e importantes ámbitos <strong>de</strong> uso.<br />
Polémicas permanentes sobre a materia<br />
Sobre o galego opina todo o mundo (a maior parte <strong>da</strong>s veces sen<br />
coñecemento <strong>de</strong> causa). Non po<strong>de</strong>mos evitar eses comentarios, naturalmente,<br />
pero temos que admitir que nós mesmos contribuímos a esa regueifa cun<br />
permanente vaivén normativo.<br />
Vou dicir dúas cousas sobre isto: en primeiro lugar o que eu penso; en<br />
segundo, o que creo que <strong>de</strong>bemos facer.<br />
Os <strong>de</strong>bates normativos non serían especialmente relevantes se os medios <strong>de</strong><br />
comunicación, con intencións que eles coñecen, non os levasen ás primeiras<br />
páxinas. Véxoos, como acontece tantas veces en <strong>Galicia</strong>, como unha discordia<br />
<strong>de</strong> amigos, que se senten donos do País, ou do idioma... e se xuntan para<br />
atacarse cordialmente. Forman parte dos nosos hábitos <strong>de</strong> tribo máis arraigados:<br />
xa Estrabón dicía que eramos ‘litixiosos’.<br />
Por iso, porque os <strong>de</strong>bates normativos son contraproducentes e propician<br />
<strong>de</strong>safección, lamento que non se chegase a un compromiso <strong>de</strong> concordia. Para a<br />
<strong>de</strong>fensa do idioma somos necesarios todos: a concordia (tamén ortográfica) é un<br />
<strong>de</strong>ber para nós. Agora ben, ningunha lingua se escribe como se fala: as linguas<br />
non son nin serán nunca sistemas estables. Son seres vivos. Forma parte <strong>da</strong> súa<br />
natureza que as socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s que as usan, as cambien, porque a propia dinámica<br />
<strong>da</strong> comunicación conduce a iso.<br />
Só <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha imaxinaria foto fixa, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha visión artificialmente<br />
conservadora dos feitos lingüísticos se po<strong>de</strong> preten<strong>de</strong>-la permanencia <strong>da</strong>s<br />
formas. Por tanto, unha reintegración que complete tódolos aspectos <strong>da</strong> lingua,<br />
po<strong>de</strong> ser un ‘exercicio filolóxico’, <strong>de</strong> indubi<strong>da</strong>ble interese académico, pero<br />
imposible <strong>de</strong> cara á lingua real. O camiño <strong>da</strong> reintegración é unha forma <strong>de</strong><br />
suicidio a prazos, que conduce á morte do galego a mans do portugués. Entre a<br />
asimilación ó portugués e a asimilación ó castelán, ¿cal é a diferencia? Estou <strong>de</strong><br />
— 244 —
Aformación <strong>de</strong> profesorado <strong>de</strong> lingua galega e literatura: dificulta<strong>de</strong>s e necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
acordo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> logo, coa recuperación léxica, e con espurga-la lingua <strong>de</strong><br />
castelanismos, pero sen <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> ser o que somos. Pola vía <strong>da</strong> reintegración<br />
non se <strong>de</strong>fen<strong>de</strong> o idioma: as editoriais e os autores que agar<strong>da</strong>n ven<strong>de</strong>r cifras<br />
millonarias, por esa vía, equivócanse. Se non ven<strong>de</strong>n, non é por cuestións <strong>de</strong><br />
normativa lingüística.<br />
Para conservar o idioma é fun<strong>da</strong>mental non apartalo <strong>da</strong> lingua viva, <strong>da</strong>s<br />
ruelas, dos mercados, <strong>da</strong>s ci<strong>da</strong><strong>de</strong>s..., porque a lingua faina o pobo, para ben e<br />
para mal, e só a lingua viva a po<strong>de</strong>n vivenciar os ci<strong>da</strong>dáns como propia. Trátase<br />
<strong>de</strong> <strong>da</strong>rlle ‘nivel culto’ á lingua viva, non <strong>de</strong> inventar outra.<br />
(Quero dicir, <strong>de</strong> pasa<strong>da</strong>, que eu albisco un mundo cunha lingua franca, o<br />
inglés, e convivindo con el, nun período transitorio, outras linguas locais coma<br />
o galego, o castelán, o portugués etc. A universalización <strong>da</strong> comunicación,<br />
especialmente internet, fai doa<strong>da</strong> esa previsión: os rapaces galegos chatean en<br />
inglés cos do Extremo Oriente. Esta é a reali<strong>da</strong><strong>de</strong>).<br />
Vou dicir agora o que penso eu que <strong>de</strong>bemos facer: creo que calquera<br />
normativa que se adopte <strong>de</strong>be ser aplica<strong>da</strong> inmediatamente, e universalmente,<br />
nas aulas. É un compromiso profesional pero tamén, para os galeguistas, un<br />
<strong>de</strong>ber.<br />
Penso que hai que minimizar nas aulas os cambios normativos. Insistir en que<br />
consisten simplemente en consagrar como preferentes <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s opcións,<br />
recomen<strong>da</strong>r o seu uso con coherencia interna, e na<strong>da</strong> máis.<br />
Materiais fotocopiados<br />
Houbo un tempo no que os profesores <strong>de</strong> galego tivemos que improvisar os<br />
materiais <strong>de</strong> traballo, porque non os había. Así mesmo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> outras instancias<br />
insistiuse en que fosen os propios profesores quen elaborasen o seus materiais<br />
curriculares. Pois ben: en non estou <strong>de</strong> acordo (ou só circunstancialmente) ¿Por<br />
que? Porque penso que é un esforzo extraordinario para obter uns resultados<br />
moi cativos e <strong>de</strong>slucidos. Por esa tradición <strong>de</strong> carencias, precisamente, a nosa é<br />
unha <strong>da</strong>s materias nas que unha porcentaxe alta <strong>de</strong> profesoras e profesores<br />
<strong>de</strong>dican máis tempo, e esforzo, á elaboración <strong>de</strong> materiais.<br />
Duplican así, na miña opinión, un traballo que xa <strong>de</strong> seu é ingrato e difícil.<br />
Penso que o noso labor non é, como profesores, a elaboración dos materiais, <strong>da</strong><br />
mesma maneira que un albanel non ten que facer os ladrillos ou as trabes, ou as<br />
bovediñas... senón saber colocalas ben. Para min, esta é a cuestión, 'saber<br />
colocar ben' os perpiaños no lugar e no tempo axeitados. O bo albanel sabe<br />
colocar ben eses elementos na pare<strong>de</strong>, pero aco<strong>de</strong> ó mercado para fornecerse<br />
dos materiais que precisa.<br />
Creo que todos <strong>de</strong>bemos esixirlle ó mercado (que para iso está) os materiais<br />
que necesitamos; noutras palabras: eu recomendo o libro <strong>de</strong> texto, e non a<br />
— 245 —
Xesús Valcárcel<br />
elaboración <strong>de</strong> materiais, porque se trata dun esforzo inxente para o profesor,<br />
con escasa rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong>, sempre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a miña opinión, na eficacia docente.<br />
Na nosa materia hai case tantos libros <strong>de</strong> texto (con retallos <strong>de</strong> aquí e <strong>de</strong> alí)<br />
coma profesores, porque ca<strong>da</strong> un <strong>de</strong> nós fixo un. Penso que nisto tamén temos<br />
que an<strong>da</strong>r cos tempos e por suposto, sen <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> pescu<strong>da</strong>r e <strong>de</strong> <strong>de</strong>señar novas<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, simplificar na medi<strong>da</strong> do posible o noso traballo.<br />
Necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> dous tipos: metodolóxica e específica<br />
Comezarei expoñendo algunhas cuestións xerais relaciona<strong>da</strong>s coa formación:<br />
en primeiro lugar, non to<strong>da</strong> a formación que se oferta se xestiona a través <strong>da</strong><br />
administración educativa, senón que hai outras instancias diversas (sindicatos,<br />
empresas, asociacións, etc.), que tamén achegan a súa contribución.<br />
De to<strong>da</strong>s elas, a competición más forte, e a máis diferencia<strong>da</strong>, é sen dúbi<strong>da</strong> a<br />
dos medios <strong>de</strong> comunicación, a través <strong>da</strong>s novas tecnoloxías. Na re<strong>de</strong> está todo.<br />
Os medios non só inflúen na formación dos profesores senón, sobre todo, na dos<br />
escolares. Para eles son a fonte <strong>de</strong> información, e <strong>de</strong> formación, máis importante<br />
á parte <strong>da</strong> escola. Esta é unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong> que non po<strong>de</strong>mos ignorar.<br />
Quero salientar tamén un feito <strong>de</strong> importancia para compañeiros e<br />
compañeiras: hai axu<strong>da</strong>s para a formación, <strong>de</strong> diversos tipos, que a penas<br />
usámo-los profesores <strong>de</strong> lingua galega e literatura. Vou citar aquelas nas que<br />
po<strong>de</strong>mos participar directamente:<br />
• concé<strong>de</strong>nse anualmente arredor <strong>de</strong> cen licencias por estudios para que<br />
aqueles docentes que o <strong>de</strong>sexen poi<strong>da</strong>n rematar outros estudios ou realizar<br />
proxectos <strong>de</strong> investigación: fun responsable <strong>de</strong>sta xestión e vin, con<br />
sorpresa, moi poucas solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> galego.<br />
• concé<strong>de</strong>nse axu<strong>da</strong>s económicas a distintas asociacións sen ánimo <strong>de</strong> lucro<br />
para a realización <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación do profesorado.<br />
• concé<strong>de</strong>se apoio económico a profesores que constitúen grupos <strong>de</strong> traballo<br />
para abor<strong>da</strong>r aspectos formativos non contemplados noutras mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
formación.<br />
• concé<strong>de</strong>se apoio económico, e asesoramento, a profesoras e profesores que<br />
constitúen seminarios permanentes (elaboración <strong>de</strong> materiais, <strong>de</strong>bate, etc.).<br />
• concé<strong>de</strong>se apoio económico, e asesoramento, a proxectos <strong>de</strong> formación en<br />
centros.<br />
• concé<strong>de</strong>nse reintegros individuais, xustificando a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> formación.<br />
No que atinxe, en concreto, á formación na materia, hai dous tipos <strong>de</strong><br />
necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s: a formación metodolóxica e a formación científica ou específica.<br />
Ca<strong>da</strong> profesional docente aten<strong>de</strong>, como mellor po<strong>de</strong>, esas dúas necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, a<br />
través <strong>da</strong>s posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s que coñece (que non son, como dixen antes,<br />
unicamente as que ofrece a administración educativa).<br />
— 246 —
Aformación <strong>de</strong> profesorado <strong>de</strong> lingua galega e literatura: dificulta<strong>de</strong>s e necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
Unha orientación práctica e normalizadora<br />
As <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s <strong>de</strong> formación coinci<strong>de</strong>n plenamente coa orientación que estimo<br />
eu, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha perspectiva normalizadora, recomen<strong>da</strong>ble para a materia. To<strong>da</strong>s<br />
as formulacións que abor<strong>da</strong>n o estudio <strong>da</strong>s linguas son, sobre o papel, <strong>de</strong><br />
utili<strong>da</strong><strong>de</strong> para o galego. Sen embargo, a contextualización imprescindible (imos<br />
ensinar lingua a uns escolares, nun tempo e nun lugar concretos) fai que non<br />
to<strong>da</strong>s sexan, por igual, útiles. A etnometodoloxía (lingüística contextual,<br />
predomio do oral, etc.) que sería recomen<strong>da</strong>ble noutras circunstancias<br />
socialmente máis favorables (como é o caso do catalán), non me parece,<br />
exclusivamente, nas circunstancias que se <strong>da</strong>n con respecto ó galego, a<br />
orientación máis axeita<strong>da</strong>. E si, sen embargo, o estudio estructural, máis<br />
tradicional, pero <strong>de</strong> máis rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong> á hora <strong>de</strong> coñecer e <strong>de</strong> manexar o<br />
código.<br />
Propoño como inspiración orientadora o estructuralismo e o xenerativismo. A<br />
consi<strong>de</strong>ración <strong>da</strong> lingua como ‘sistema <strong>de</strong> signos’ permite a reflexión sobre<br />
morfoloxía e sintaxe, sobre o léxico, sobre a fonética etc. O abandono <strong>de</strong>sta<br />
orientación para centrarse nos actos <strong>de</strong> fala do <strong>de</strong>nominado ‘enfoque<br />
comunicativo’, ou para centrarse en cuestións <strong>de</strong> sociolingüística e psicolingüística,<br />
do ‘enfoque etnometodolóxico’, non está a <strong>da</strong>r bos resultados.<br />
Alumnas e alumnos non adquiren os necesarios coñecementos teóricos nin as<br />
<strong>de</strong>strezas prácticas que é misión <strong>da</strong> materia <strong>de</strong> lingua ensinarlles.<br />
Os motivos que <strong>da</strong>n lugar a esas <strong>de</strong>ficiencias son múltiples: en primeiro<br />
lugar, é certo que non se chegou a aplicar o ‘enfoque comunicativo’. Pero,<br />
precisamente, ¿por que? Porque hai dificulta<strong>de</strong>s insuperables para o profesor<br />
que o impi<strong>de</strong>n. Entre eles, pero non é o único, o peso <strong>da</strong> tradición na ensinanza<br />
<strong>da</strong>s linguas. O enfoque comunicativo é papel mollado, prosa didáctica (moi<br />
vistosa, suxestiva...) pero <strong>de</strong> escasa aplicación práctica. E a didáctica do galego<br />
está menos necesita<strong>da</strong> <strong>de</strong> doutrinas e máis <strong>de</strong> ‘aprendizaxe <strong>da</strong> lingua’,<br />
sinxelamente.<br />
A revisión é necesaria, xa que se trata <strong>de</strong> asumi-la reali<strong>da</strong><strong>de</strong>. Apren<strong>de</strong>r<br />
lingua, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a materia <strong>de</strong> lingua e literatura galegas, ten que ver ante todo co<br />
estudio sistemático <strong>da</strong> morfoloxía e <strong>da</strong> sintaxe, <strong>da</strong> práctica fonética, <strong>da</strong><br />
adquisición do léxico etc. Só a partir <strong>de</strong>sa maduración se po<strong>de</strong>n conseguir<br />
froitos <strong>de</strong> cara á competencia comunicativa (coñecementos teóricos + <strong>de</strong>strezas)<br />
e, especialmente, <strong>de</strong> cara á normalización. A teoría é moi simple: que apren<strong>da</strong>n<br />
e que xustifiquen, a través <strong>de</strong> probas obxectivas, eses coñecementos. Que a usen<br />
ou non fóra <strong>da</strong> aula, xa non <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> nós.<br />
Perspectivas <strong>de</strong> futuro<br />
Nestes anos <strong>de</strong> implantación escolar déronse pasos moi gran<strong>de</strong>s na dirección<br />
<strong>da</strong> aceptación social <strong>da</strong> lingua (se ben, aín<strong>da</strong> hai moito por facer) pero<br />
— 247 —
Xesús Valcárcel<br />
avanzouse bastante menos no seu uso, e mesmo no seu coñecemento<br />
sistemático: sen embargo, este último é, propiamente, a nosa responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
como di<strong>da</strong>ctas.<br />
Conseguiuse isto mediante un esforzo colectivo, <strong>de</strong> diferentes instancias, e<br />
cábenos a profesoras e profesores <strong>de</strong> galego a honra <strong>de</strong> contribuír, como<br />
primeiros protagonistas, a ese proceso. Quen máis fixo polo galego foron<br />
persoas anónimas, profesoras e profesores, que asumiron responsablemente a<br />
súa función docente e cumpriron co seu traballo. Foi importante, así mesmo, a<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> círculos intelectuais, que fixeron posible a incorporación do<br />
idioma a sectores políticos refractarios.<br />
Non <strong>de</strong>bemos per<strong>de</strong>r ese capital, baixo ningún concepto, nin abandona-la<br />
loita pon<strong>de</strong>ra<strong>da</strong> e contextual por outras iniciativas incertas, mentres chega (ou<br />
non) o día <strong>da</strong> revolución, que a cadora semella máis lonxe.<br />
Aconcepción piñeirista, que foi extrema<strong>da</strong>mente útil e positiva na <strong>de</strong>fensa do<br />
idioma e <strong>da</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>, segue a ter plena vixencia. A súa acción supuxo a<br />
aceptación homeopática (a que o País vai admitindo) <strong>da</strong> lingua. Esta afirmación<br />
é bastante máis ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ira có feito <strong>de</strong> resultar, como moitas veces se di, <strong>de</strong><br />
rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong> electoral o uso do idioma, opinión máis que discutible. A<br />
receptivi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> segue a ser moi cauta.<br />
Hai que compren<strong>de</strong>r ben, con tódolos matices, os argumentos contrarios. A<br />
tradición galega é experta en matices. Por asombroso que resulte, hai posicións<br />
contrarias á aceptación do galego, mesmo carga<strong>da</strong>s <strong>de</strong> prexuízos, que expresan<br />
temor a ver relega<strong>da</strong> a propia i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>. Eu vou partir dunha ver<strong>da</strong><strong>de</strong> obvia<br />
(pero que se di pouco, porque imos <strong>de</strong> victoria en victoria, ata a <strong>de</strong>rrota final): o<br />
castelán é unha lingua que ten presencia en amplos sectores <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
galega. Hai, por outra parte, un consenso maioritario sobre o bilingüismo (e son<br />
moi escasos os <strong>de</strong>fensores do monolingüismo castelán ou galego que preten<strong>de</strong>n,<br />
respectivamente, a extinción <strong>da</strong> outra lingua). Pois ben, aproveitemos esa<br />
circunstancia. Non hai máis camiño có bilingüismo (eu, alomenos, non o vexo);<br />
é máis: os castelán falantes, subsceptibles <strong>de</strong> aceptar o galego, e <strong>de</strong> adoptalo<br />
(que son unha gran maioría), non <strong>de</strong>ben temer pola per<strong>da</strong> <strong>da</strong> súa lingua. Antes<br />
ben, nunha situación como a galega, o uso fóra <strong>da</strong>s aulas <strong>da</strong> outra lingua,<br />
predicando co exemplo ese bilingüismo, e <strong>de</strong>man<strong>da</strong>ndo dos interlocutores a<br />
xusta reciproci<strong>da</strong><strong>de</strong> é, posiblemente, un camiño moito más efectivo có<br />
monolingüismo puro. Oxalá tivesemos unha socie<strong>da</strong><strong>de</strong> bilingüe: os procesos<br />
humanos son, por <strong>de</strong>finición, a<strong>da</strong>ptativos e progresivos. Aspirar a gran<strong>de</strong>s<br />
cambios, fantásticos, non leva a ningures. Os gran<strong>de</strong>s cambios (polo menos en<br />
poesía) son falsificacións.<br />
Hai tres etapas en calquera proceso <strong>de</strong> aprendizaxe, cunha or<strong>de</strong> inalterable:<br />
percibi-la información, compren<strong>de</strong>-la información e utiliza-la información.<br />
Estes pasos son válidos, tamén, para o galego. Representan o ‘camiño<br />
— 248 —
Aformación <strong>de</strong> profesorado <strong>de</strong> lingua galega e literatura: dificulta<strong>de</strong>s e necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
individual’ <strong>da</strong> mensaxe. Agora ben, no noso caso hai que diferenciar dous tipos<br />
<strong>de</strong> información: por unha ban<strong>da</strong>, a meramente lingüística, que ten por obxecto o<br />
coñecemento do código e, por outra, a psicolingüística e sociolingüística. Non<br />
po<strong>de</strong>mos abandonar, nin moito menos, o estudio <strong>de</strong>stas materias, pero si que<br />
penso que é útil propiciar un cambio no centro prioritario <strong>de</strong> interese. O estudio<br />
sistemático <strong>da</strong> lingua, e o seu coñecemento <strong>de</strong>mostrable, <strong>de</strong>be primar sobre as<br />
interpretacións <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> e, por suposto, sobre as <strong>de</strong>claracións <strong>de</strong> intencións.<br />
A sociolingüística e a psicolingüística (<strong>de</strong>nominacións, por certo, discuti<strong>da</strong>s) si<br />
<strong>de</strong>ben estar presentes, pero nun segundo plano, respal<strong>da</strong><strong>da</strong>s polo coñecemento<br />
efectivo, e <strong>de</strong>mostrable, do idioma.<br />
Temos que a<strong>da</strong>ptarnos á reali<strong>da</strong><strong>de</strong>. A a<strong>da</strong>ptación ó contexto é un principio<br />
pe<strong>da</strong>góxico universalmente aceptado (Montesori, Lavob, Clapara<strong>de</strong>, Novak,<br />
etc.); é un dos poucos aspectos <strong>da</strong> didáctica sobre os que hai un consenso<br />
unánime. Para levar a cabo calquera cambio, nova estratexia ou mellora <strong>da</strong><br />
ensinanza, <strong>de</strong>bemos partir <strong>da</strong> análise veraz <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
A misión dunha clase <strong>de</strong> lingua é algo moi sinxelo, humil<strong>de</strong> e práctico:<br />
ensinarlles lingua. A nosa encomen<strong>da</strong>, como profesores <strong>de</strong> galego e,<br />
consecuentemente, como normalizadores do idioma, é dotar a nenos e nenas<br />
dunha ferramenta para o seu uso nesta e noutras materias e, se quixesen, na súa<br />
vi<strong>da</strong> diaria. Pero iso xa non <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> nós, como profesores <strong>da</strong> materia, senón<br />
doutras instancias nas que si po<strong>de</strong>mos estar como ci<strong>da</strong>dáns.<br />
A formación do profesorado <strong>de</strong> lingua galega e literatura estará orienta<strong>da</strong> a<br />
satisface-las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>tecta<strong>da</strong>s, e as <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s máis urxentes, <strong>de</strong><br />
compañeiras e compañeiros. Nese abano teñen un lugar especial as activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
relaciona<strong>da</strong>s coas novas tecnoloxías, a actualización científica dos<br />
coñecementos sobre a materia etc. En resumo, unha formación artella<strong>da</strong> sobre<br />
estes tres principios:<br />
• Diagnose veraz <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong>,<br />
• Capacitación metodolóxica e científica e<br />
• Oferta a<strong>da</strong>pta<strong>da</strong> ás <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s reais do profesorado.<br />
— 249 —
MESA REDONDA<br />
POLÍTICAS LINGÜÍSTICAS E EDUCATIVAS<br />
NO ESTADO ESPAÑOL<br />
Mo<strong>de</strong>rador: ANTÓN SANTAMARINA FERNÁNDEZ<br />
(Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)
Política lingüística y educativa en el País Vasco<br />
Xabier Aizpurua Telleria<br />
Viceconsejero <strong>de</strong> Política Lingüística <strong>de</strong>l País Vasco<br />
En primer lugar quiero agra<strong>de</strong>cer muy sinceramente a los responsables <strong>de</strong> la<br />
<strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, organizadores <strong>de</strong> este Congreso, y muy especialmente al Director<br />
Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística, Xesús Pablo González Moreiras, su amable<br />
invitación así como to<strong>da</strong>s las atenciones que han tenido, estos días, con el resto<br />
<strong>de</strong> responsables <strong>de</strong> política lingüística <strong>de</strong>l Estado.<br />
En mi intervención voy a centrarme en esbozar el lugar que ocupa el euskera<br />
en la socie<strong>da</strong>d vasca para, posteriormente, presentar los retos y objetivos principales<br />
<strong>de</strong> la política lingüística <strong>de</strong>l Gobierno Vasco.<br />
Pero antes <strong>de</strong> continuar tendría que aclarar, en relación al organigrama, que la<br />
Viceconsejería <strong>de</strong> Política Lingüística está situa<strong>da</strong> en el organigrama <strong>de</strong>l Gobierno<br />
Vasco en una situación semejante a la <strong>de</strong> Cataluña y diferente, por ejemplo,<br />
<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> o Navarra puesto que está en el Departamento <strong>de</strong> Cultura y no en<br />
el Departamento <strong>de</strong> Educación. En cualquier caso, se trata <strong>de</strong> un organismo <strong>de</strong><br />
carácter horizontal encargado <strong>de</strong> coordinar, planificar y dirigir la política lingüística<br />
tanto inter<strong>de</strong>partamental como interinstitucional en la Comuni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l<br />
País Vasco.<br />
Voy a <strong>de</strong>stacar, muy brevemente, cuatro o cinco apuntes sobre la situación<br />
<strong>de</strong>l euskera en Euskalerría o País Vasco:<br />
• El euskera es una lengua minoritaria y minoriza<strong>da</strong> en el conjunto <strong>de</strong> Euskalerría:<br />
si observamos los territorios <strong>de</strong> habla vasca, po<strong>de</strong>mos señalar<br />
que, tanto en el norte, en Francia, como en el sur, en España, las lenguas<br />
circun<strong>da</strong>ntes, es <strong>de</strong>cir, el español y el francés, son predominantes en todos<br />
los ámbitos <strong>de</strong> uso, a nivel familia, en la comuni<strong>da</strong>d más próxima<br />
fuera <strong>de</strong> la familia (amigos, socie<strong>da</strong>d,...) y en los ámbitos <strong>de</strong> uso más<br />
formales (medios <strong>de</strong> comunicación, trabajo, administración,...). En consecuencia,<br />
la norma social imperante, es favorable a la lengua dominante,<br />
castellano o francés, y no al euskera, incluso en aquellos municipios con<br />
mayores porcentajes <strong>de</strong> vascófonos.<br />
• A pesar <strong>de</strong> ello, felizmente, el euskera, es sobre todo y ante todo un<br />
instrumento vivo <strong>de</strong> comunicación para miles y miles <strong>de</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos vascos<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un patrimonio y un tesoro que la inmensa mayoría queremos<br />
preservar.<br />
• Por otro lado, gracias a la labor <strong>de</strong>sarrolla<strong>da</strong>, estas últimas déca<strong>da</strong>s, tanto<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos como <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la iniciativa social, el proceso <strong>de</strong><br />
unificación, normativización y mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> la lengua ha sido un<br />
éxito y su expansión <strong>de</strong>mográfica, geográfica y funcional ha sido muy<br />
consi<strong>de</strong>rable: se han ganado miles <strong>de</strong> nuevos hablantes; se ha recuperado<br />
— 253 —
Xabier Aizpurua Telleria<br />
el euskera en municipios don<strong>de</strong> se había perdido hace más <strong>de</strong> 100 ó 150<br />
años <strong>de</strong> modo que no hay ya, en la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma <strong>de</strong>l País<br />
Vasco, ningún municipio sin euskaldunes; y lo que es más importante, el<br />
euskera ha accedido a los ámbitos <strong>de</strong> uso más formales en los que había<br />
<strong>de</strong>saparecido o no había estado presente jamás (medios <strong>de</strong> comunicación,<br />
administración, empresas, nuevas tecnologías <strong>de</strong> la información y <strong>de</strong> la<br />
comunicación).<br />
• En cualquier caso, la situación <strong>de</strong>l euskera en Euskalerría es muy diversa,<br />
dinámica y cambiante en los diversos territorios <strong>de</strong> habla vasca. Decimos<br />
que es diversa, porque tenemos municipios don<strong>de</strong> el porcentaje <strong>de</strong> euskaldunes<br />
o bilingües supera ampliamente el 50/60/70%. Pero al mismo<br />
tiempo tenemos otros municipios don<strong>de</strong> el porcentaje <strong>de</strong> bilingües ron<strong>da</strong><br />
el 5%.<br />
• Y <strong>de</strong>cimos que es dinámica y cambiante porque, tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong><br />
vista <strong>de</strong> la transmisión intergeneracional <strong>de</strong>l euskera a través <strong>de</strong> la familia<br />
o <strong>de</strong> su adquisición posterior a través <strong>de</strong> la escuela o en la e<strong>da</strong>d más<br />
adulta como <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> su uso en la familia, entre amigos,<br />
en el trabajo o en los ámbitos <strong>de</strong> uso más formales, la situación está cambiando<br />
enormemente en los diversos territorios <strong>de</strong> habla vasca. Las situaciones<br />
extremas <strong>de</strong> monolingüismo, sea en euskera sea en castellano, están<br />
<strong>da</strong>ndo paso, ca<strong>da</strong> vez más, a situaciones complejas <strong>de</strong> mezcla o mestizaje:<br />
ninguna persona que haya aprendido euskera ha perdido el castellano,<br />
en absoluto y entre los euskaldunes predominan, ca<strong>da</strong> vez más,<br />
aquellos cuya lengua materna es el castellano <strong>de</strong> modo que hay bilingües<br />
que se expresan con mayor facili<strong>da</strong>d en castellano que en euskera y ello<br />
causa creciente preocupación por la ‘cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la lengua’; los euskaldunes,<br />
monolingües, prácticamente han <strong>de</strong>saparecido, (suponen menos <strong>de</strong>l<br />
1%) y los castellanos monolingües están <strong>de</strong>creciendo rápi<strong>da</strong>mente, al<br />
menos en la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Vasca.<br />
• Las re<strong>de</strong>s sociales están compuestas, felizmente, por castellanos<br />
monolingües y por bilingües lo que, sin embargo, no facilita el uso <strong>de</strong>l<br />
euskera y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l uso cobra ca<strong>da</strong> vez mayor fuerza el<br />
fenómeno <strong>de</strong>l uso alternativo <strong>de</strong>l euskera y castellano o cambio lingüístico<br />
<strong>de</strong> modo que <strong>de</strong>pendiendo <strong>de</strong> la necesi<strong>da</strong>d, tema, contexto o momento<br />
se utilizan el euskera y/o el castellano, incluso entre interlocutores<br />
bilingües.<br />
Dicho esto diría que el régimen jurídico <strong>de</strong> la cooficiali<strong>da</strong>d lingüística en la<br />
Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Vasca, <strong>da</strong>ta <strong>de</strong>l articulo 3 <strong>de</strong> la Constitución <strong>de</strong>l 78, <strong>de</strong>l<br />
Estatuto <strong>de</strong> Autonomía <strong>de</strong>l 79 y <strong>de</strong> la Ley 10/1982, Básica <strong>de</strong> Normalización<br />
<strong>de</strong>l Uso <strong>de</strong>l Euskera, <strong>de</strong>l año 82. Tras la aprobación <strong>de</strong> estas leyes, una <strong>de</strong> las<br />
<strong>de</strong>cisiones más importantes <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos <strong>de</strong>l País Vasco fue precisa-<br />
— 254 —
Política lingüística y educativa en el País Vasco<br />
mente cumplir esta Ley Básica <strong>de</strong> Normalización <strong>de</strong>l Uso <strong>de</strong>l Euskera que reconocía<br />
los <strong>de</strong>rechos lingüísticos <strong>de</strong> los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos y establecía los <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> los<br />
po<strong>de</strong>res públicos para que se cumplan en la práctica estos <strong>de</strong>rechos lingüísticos.<br />
Avista <strong>de</strong> ello la acción positiva a favor <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l euskera ha sido uno <strong>de</strong><br />
los ejes básicos <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> todos los gobiernos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 82. Ello se ha<br />
plasmado en la adopción <strong>de</strong> diversas medi<strong>da</strong>s <strong>de</strong> actuación en ámbitos tales<br />
como la estan<strong>da</strong>rización y mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong>l euskera, la euskal<strong>da</strong>nización <strong>de</strong>l<br />
sistema educativo preuniversitario y universitario, la enseñanza <strong>de</strong>l euskera a<br />
los adultos, los medios <strong>de</strong> comunicación, la promoción y el fomento <strong>de</strong> la cultura,<br />
la administración pública y, en estos últimos años, también en el ámbito<br />
socioeconómico y en la nuevas tecnologías <strong>de</strong> la información y <strong>de</strong> la comunicación;<br />
la creación <strong>de</strong> los organismos responsables <strong>de</strong> todo ello y la aprobación <strong>de</strong><br />
los oportunos presupuestos.<br />
Recientemente, precisamente en el año 99, el Parlamento Vasco ha aprobado<br />
el Plan General <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong>l Uso <strong>de</strong>l Euskera que tras realizar un exhaustivo<br />
análisis <strong>de</strong> los puntos fuertes y débiles <strong>de</strong> la política segui<strong>da</strong> durante los últimos<br />
20/25 años en los diferentes sectores <strong>de</strong> actuación ya citados formula,<br />
cara al futuro, tres objetivos estratégicos <strong>de</strong> actuación:<br />
• En primer lugar, garantizar la transmisión intergeneracional <strong>de</strong>l euskera,<br />
es <strong>de</strong>cir, incorporar nuevos hablantes bien a través <strong>de</strong> la transmisión familiar<br />
bien a través <strong>de</strong> la escuela o <strong>de</strong> la enseñanza <strong>de</strong> euskera a los<br />
adultos.<br />
• En segundo lugar, aumentar la presencia y el uso <strong>de</strong>l euskera a través <strong>de</strong><br />
la oferta <strong>de</strong> productos y servicios en euskera y posibilitar el acceso <strong>de</strong>l<br />
euskera a nuevos ámbitos <strong>de</strong> uso: en ese sentido, consi<strong>de</strong>ramos que es la<br />
oferta la que crea la <strong>de</strong>man<strong>da</strong> y no al revés.<br />
• Y en tercer lugar, mejorar la cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la lengua profundizando aún más<br />
para ello en la planificación <strong>de</strong>l corpus <strong>de</strong>l euskera y fomentando el consumo<br />
<strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación y <strong>de</strong> la producción sociocultural en<br />
euskera.<br />
Como indicadores <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> to<strong>da</strong> esta política se pue<strong>de</strong>n citar los <strong>da</strong>tos<br />
relativos a la evolución <strong>de</strong> la competencia lingüística, al uso <strong>de</strong>l euskera y a<br />
su transmisión intergeneracional, inclui<strong>da</strong> la transmisión familiar:<br />
• Si bien consi<strong>de</strong>rando la población global, en su totali<strong>da</strong>d, el porcentaje <strong>de</strong><br />
castellanos monolingües duplica, hoy por hoy, al <strong>de</strong> bilingües la reali<strong>da</strong>d,<br />
entre la población menor <strong>de</strong> 25 años, la situación es justamente la inversa<br />
siendo los bilingües quienes duplican a los castellanos monolingües.<br />
• Las encuestas realiza<strong>da</strong>s tanto por los gobiernos como por otras agencias<br />
no gubernamentales reflejan un ligero aumento <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l euskera, en<br />
casi todos los ámbitos, y lo que es más importante también <strong>de</strong> la transmisión<br />
familiar; apenas hay pérdi<strong>da</strong>s en la misma e incluso ca<strong>da</strong> vez más<br />
— 255 —
Xabier Aizpurua Telleria<br />
neovascófonos o adultos que han estudiado el euskera como segun<strong>da</strong><br />
lengua a través <strong>de</strong>l sistema educativo vasco se lo transmiten como primera<br />
lengua a sus hijos <strong>de</strong> modo que dicha cifra alcanza ya a un tercio <strong>de</strong>l<br />
conjunto <strong>de</strong> jóvenes parejas en que tanto el padre como la madre son<br />
neovascófonos, lo cual es un <strong>da</strong>to realmente esperanzador.<br />
Dicho esto, cabe preguntarse, y con esto termino, si con el mo<strong>de</strong>lo actual,<br />
esto es, con todo este enorme esfuerzo <strong>de</strong> normalización lingüística que hemos<br />
realizado y estamos <strong>de</strong>sarrollando, estas últimas déca<strong>da</strong>s, es posible, en el futuro<br />
próximo, conseguir la plena normalización <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l euskera en nuestra socie<strong>da</strong>d<br />
y yo, personalmente, me atrevería a contestar que no y que, a<strong>de</strong>más, esa<br />
no es ni nuestra preocupación más inminente ni nuestro objetivo más inmediato:<br />
la plena normalización <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l euskera es un objetivo <strong>de</strong>seado pero no alcanzable,<br />
en el futuro inmediato, por lo que para nosotros es mucho más urgente<br />
profundizar y reforzar los actuales acuerdos y consensos sociales y políticos relativos<br />
a la política lingüística y tratar <strong>de</strong> ampliarlos, ca<strong>da</strong> vez más, para tratar<br />
<strong>de</strong> llegar a alcanzar o fijar un terreno <strong>de</strong> juego ca<strong>da</strong> vez más favorable para el<br />
euskera. Todo proceso <strong>de</strong> inversión <strong>de</strong>l cambio lingüístico, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> recuperación<br />
<strong>de</strong> la lengua propia que ha sido <strong>de</strong>splaza<strong>da</strong> es, por <strong>de</strong>finición, largo y<br />
complicado y requiere <strong>de</strong>l concurso <strong>de</strong> varias generaciones. Por ello, el reto más<br />
importante consiste en garantizar la transmisión intergeneracional <strong>de</strong> la lengua<br />
propia, progresivamente, en condiciones más favorables.<br />
En este sentido, creemos prioritario superar dos discursos extremistas o dicotómicos<br />
consistentes, uno en <strong>de</strong>clarar el euskera como patrimonio o un tesoro<br />
a preservar pero no presentando e incluso rechazando las propuestas <strong>de</strong> acción<br />
positiva necesarias para ello y el otro en reclamar o reivindicar medi<strong>da</strong>s <strong>de</strong><br />
normalización lingüística ajenas al sentir mayoritario <strong>de</strong> población o que son<br />
inviables con la reali<strong>da</strong>d social y lingüística <strong>de</strong> nuestro país.<br />
Para terminar diría que, por todo ello, el borrador <strong>de</strong>l presupuesto <strong>de</strong> la Viceconsejería<br />
<strong>de</strong> Política Lingüística <strong>de</strong>l Gobierno Vasco plantea siete líneas fun<strong>da</strong>mentales<br />
<strong>de</strong> actuación que son:<br />
1) Avanzar en el diseño conjunto <strong>de</strong> la política lingüística <strong>de</strong> nuestro país<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> que la política lingüística es una <strong>de</strong> las políticas<br />
estratégicas <strong>de</strong> actuación para la cohesión social.<br />
2) Impulsar los planes <strong>de</strong>l euskera en las organizaciones públicas y priva<strong>da</strong>s<br />
para que su actuación se a<strong>da</strong>pte y atien<strong>da</strong> ca<strong>da</strong> vez mejor a las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
lingüísticas <strong>de</strong> las nuevas generaciones que son eminentemente bilingües.<br />
3) Integrar los esfuerzos <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> euskera a adultos en el marco <strong>de</strong><br />
la implementación <strong>de</strong> planes <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l euskera en las organizaciones<br />
públicas y priva<strong>da</strong>s.<br />
— 256 —
Política lingüística y educativa en el País Vasco<br />
4) Potenciar las nuevas tecnologías <strong>de</strong> la información y la comunicación en<br />
euskera y fomentar su presencia en Internet.<br />
5) Fijar y coordinar los criterios <strong>de</strong> actuación en lo que respecta a la<br />
terminología y a la toponimia <strong>de</strong> Euskalerría y <strong>de</strong> su plasmación en el<br />
paisaje lingüístico <strong>de</strong> nuestro país.<br />
6) Fomentar la necesaria cooperación entre los medios <strong>de</strong> comunicación en<br />
euskera.<br />
7) Impulsar aquellos proyectos <strong>de</strong> inversión en infraestructuras sociales<br />
estratégicas que constituyan una singular aportación a la mejora <strong>de</strong> los<br />
están<strong>da</strong>res <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d y <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios en el ámbito <strong>de</strong> la política<br />
lingüística.<br />
— 257 —
Política lingüística y educativa en la Comuni<strong>da</strong>d<br />
Autónoma Valenciana<br />
Josep Vicent Felip i Monlleó<br />
Director General <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación e Innovación Educativa y Política Lingüística<br />
<strong>de</strong> la Conselleria <strong>de</strong> Cultura y Educación <strong>de</strong> la Generalitat Valenciana<br />
La reali<strong>da</strong>d sociolingüística <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana, don<strong>de</strong> históricamente<br />
existen dos territorios diferenciados con un marcado predominio <strong>de</strong>l valenciano<br />
o <strong>de</strong>l castellano en ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> ellos, ha hecho necesario un <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> la legislación en materia lingüística, especialmente tras la aprobación <strong>de</strong> la<br />
Constitución Española <strong>de</strong> 1978, que en su artículo 3º reconoce al castellano<br />
como lengua oficial <strong>de</strong>l Estado y permite que las otras lenguas españolas sean<br />
también oficiales <strong>de</strong> acuerdo con los respectivos estatutos, otorgándoles, a<strong>de</strong>más,<br />
especial respeto y protección.<br />
El Estatuto <strong>de</strong> Autonomía <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana <strong>de</strong> 1982, artículo 7.4<br />
<strong>de</strong>l EACV 1 , basándose en la propia Constitución, reconoce como idiomas<br />
oficiales <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d el valenciano y el castellano. Esto significa que a<br />
partir <strong>de</strong> ese momento se han <strong>de</strong> establecer los medios e instrumentos necesarios<br />
para que se recupere el uso social <strong>de</strong>l valenciano en aquellos ámbitos en los<br />
que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1707, cuando el famoso Decreto <strong>de</strong> Nueva Planta <strong>de</strong> Felipe V, no se<br />
podía usar <strong>de</strong> forma oficial, es <strong>de</strong>cir, básicamente, en la enseñanza, en las instituciones,<br />
en los medios <strong>de</strong> comunicación y en la documentación jurídica y administrativa.<br />
Apartir <strong>de</strong> la aprobación <strong>de</strong>l EACV se hacía necesaria una ley ampliamente<br />
consensua<strong>da</strong> que garantizara el uso normal <strong>de</strong> las dos lenguas, que asegurara su<br />
conocimiento, que otorgara respeto y protección oficial al valenciano, y que <strong>de</strong>limitara<br />
los territorios <strong>de</strong> predominio <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> las dos lenguas oficiales.<br />
En el año 1983, las Cortes Valencianas aprobaron la Ley <strong>de</strong> Uso y Enseñanza<br />
<strong>de</strong>l Valenciano 2 , que reconoce la igual<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las dos lenguas, en cuanto a su<br />
uso, en el territorio <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana y el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos<br />
valencianos a conocer y a usar el valenciano, tanto oral como por escrito, en las<br />
relaciones priva<strong>da</strong>s y con las instancias públicas.<br />
Una política lingüística <strong>de</strong> promoción social<br />
La política lingüística que lleva a cabo el actual Gobierno Valenciano preten<strong>de</strong><br />
implicar en este proceso <strong>de</strong> recuperación en que nos encontramos inmersos a<br />
la mayoría <strong>de</strong> agentes sociales. Para ello, se <strong>de</strong>stinan ayu<strong>da</strong>s a las asociaciones<br />
1<br />
Estatuto <strong>de</strong> Autonomía <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana, Ley Orgánica 5/1982 <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> julio.<br />
2<br />
En a<strong>de</strong>lante LUEV.<br />
— 259 —
Josep Vicent Felip i Monlleó<br />
sin ánimo <strong>de</strong> lucro, ubica<strong>da</strong>s en la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus actuaciones<br />
cotidianas ayu<strong>da</strong>n a promocionar el valenciano. Muchas <strong>de</strong> estas asociaciones<br />
organizan cursos <strong>de</strong> valenciano para sus asociados y simpatizantes, procurando<br />
<strong>de</strong> esta forma que ca<strong>da</strong> día aumente el número <strong>de</strong> personas que son capaces<br />
<strong>de</strong> hablar, leer y escribir en valenciano. Otras <strong>de</strong> las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> estas<br />
asociaciones que son subvenciona<strong>da</strong>s se refieren a la edición <strong>de</strong> revistas u otros<br />
materiales divulgativos que favorecen una mayor extensión <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong><br />
la lengua por parte <strong>de</strong> los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos.<br />
Siguiendo con esta política extensiva <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong> las habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas<br />
<strong>de</strong>l valenciano, que permitan equiparar el conocimiento <strong>de</strong> las dos lenguas<br />
oficiales, la Conselleria <strong>de</strong> Cultura y Educación ha venido estableciendo<br />
convenios <strong>de</strong> cooperación con los sindicatos, con las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s y, en los últimos<br />
años, con otras organizaciones como Europa Press que permiten un mayor<br />
incremento paulatino <strong>de</strong> la presencia <strong>de</strong>l valenciano en diferentes ámbitos<br />
<strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d. Hay que <strong>de</strong>stacar, en este sentido, la cooperación que se estableció<br />
en el año 1998 con la Fe<strong>de</strong>ración Valenciana <strong>de</strong> Municipios y Provincias<br />
para impulsar medi<strong>da</strong>s <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong>l valenciano en los municipios y mancomuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s,<br />
que posibilita, ca<strong>da</strong> año, el funcionamiento <strong>de</strong> oficinas municipales<br />
y comarcales que programan cursos, folletos y otras activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> fomento<br />
<strong>de</strong>l idioma. También <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 1998, año en que se firmó el convenio<br />
entre la Conselleria y el Consejo <strong>de</strong> Cámaras Oficiales <strong>de</strong> Comercio, Industria y<br />
Navegación, se han venido firmando a<strong>de</strong>n<strong>da</strong>s que han permitido conce<strong>de</strong>r ayu<strong>da</strong>s<br />
a las empresas, comercios e industrias para el etiquetado en valenciano <strong>de</strong><br />
sus productos, la rotulación exterior e interior <strong>de</strong> las <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncias, y para el uso<br />
<strong>de</strong> esta lengua en la documentación.<br />
Programa <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong>l valenciano entre las personas adultas. Des<strong>de</strong> el<br />
año 1995, a través <strong>de</strong> los centros <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> personas adultas, se implantó<br />
este programa para que cualquier ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no resi<strong>de</strong>nte en la Comuni<strong>da</strong>d, que no<br />
tenga una oferta específica propia, pue<strong>da</strong> asistir a cursos <strong>de</strong> conocimientos <strong>de</strong><br />
valenciano. Más <strong>de</strong> 150 centros organizan anualmente un total <strong>de</strong> 400 o 500<br />
cursos que atien<strong>de</strong>n unas 10.000 personas.<br />
Des<strong>de</strong> el año 1995, y mediante un convenio <strong>de</strong> colaboración entre el INAP y<br />
la Conselleria, se vienen organizando cursos para los funcionarios <strong>de</strong> la Administración<br />
General <strong>de</strong>l Estado con <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> trabajo en la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana.<br />
Se trata <strong>de</strong> un amplio colectivo que engloba los funcionarios <strong>de</strong> las <strong>de</strong>legaciones<br />
y sub<strong>de</strong>legaciones <strong>de</strong>l Gobierno, las agencias tributarias, <strong>de</strong> la seguri<strong>da</strong>d<br />
social y <strong>de</strong> los cuerpos <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l Estado. En los últimos años se ha<br />
venido organizando una gran canti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> cursos, que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 81 cursos <strong>de</strong><br />
este año a los 180 <strong>de</strong>l año 1998, a estos cursos se inscriben entre 2.000 y 4.000<br />
funcionarios, ca<strong>da</strong> año.<br />
— 260 —
Política lingüística y educativa en la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Valenciana<br />
Por otra parte, los funcionarios <strong>de</strong> la Generalitat Valenciana tienen otra oferta<br />
<strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> formación en valenciano que ha venido oscilando entre los 100<br />
cursos que se organizaron el año 1996 y los 158 <strong>de</strong>l año 1999. Este año se han<br />
organizado 122 cursos para unos 3.500 funcionarios <strong>de</strong> la Generalitat Valenciana.<br />
Junta Calificadora <strong>de</strong> Conocimientos <strong>de</strong> Valenciano. El año 1986 se creó la<br />
Junta Calificadora <strong>de</strong> Conocimientos <strong>de</strong> Valenciano, organismo que se encarga<br />
<strong>de</strong> organizar las pruebas oficiales <strong>de</strong> conocimientos <strong>de</strong> valenciano. Des<strong>de</strong> su<br />
creación ha registrado un total <strong>de</strong> 664.865 matrículas en los diferentes niveles,<br />
siendo el año 1998 el año en que se registró el mayor número que fue <strong>de</strong><br />
76.473. A falta <strong>de</strong> contabilizar los certificados <strong>de</strong>l presente año, este organismo<br />
ha expedido 268.450 certificados a las personas <strong>de</strong>clara<strong>da</strong>s aptas en las pruebas<br />
correspondientes y 33.526 homologaciones con otras titulaciones, es <strong>de</strong>cir un<br />
total <strong>de</strong> 301.976 certificados 3 .<br />
Con el fin <strong>de</strong> facilitar la elaboración bilingüe <strong>de</strong> muchos documentos y textos,<br />
en el año 2001 se han distribuido 10.000 copias <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> traducción<br />
automática castellano-valenciano, SALT, que facilita la obtención rápi<strong>da</strong><br />
<strong>de</strong> la traducción al valenciano <strong>de</strong> documentos elaborados en castellano. Este<br />
programa, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> muchas traducciones que se realizan para distintos estamentos,<br />
empresas y organismos, es el que se utiliza para la obtención <strong>de</strong> la versión<br />
en valenciano <strong>de</strong>l suplemento <strong>de</strong>l BOE.<br />
Una política lingüística educativa basa<strong>da</strong> en el bilingüismo<br />
Para enten<strong>de</strong>r la situación <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana en el ámbito educativo<br />
es necesario tener en cuenta la territoriali<strong>da</strong>d lingüística que establece la<br />
LUEV y que marca una diferencia importante en cuanto a las actuaciones y<br />
obligaciones según ca<strong>da</strong> zona.<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista educativo, <strong>de</strong>bo resaltar que el objetivo <strong>de</strong> nuestra<br />
actuación política es conseguir que el alumnado sea auténticamente bilingüe y<br />
que, a<strong>de</strong>más, tenga un dominio suficiente <strong>de</strong> la lengua extranjera. Para ello, se<br />
ha diseñado un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> enseñanza (para la zona valencianohablante) que<br />
permite el uso <strong>de</strong> las dos lenguas oficiales como lenguas <strong>de</strong> instrucción a<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s áreas <strong>de</strong> estudio en todos los niveles educativos, es el llamado<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> enriquecimiento, ya que posibilita la enseñanza en las dos lenguas<br />
oficiales para todo el alumnado, in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> su origen.<br />
De esta forma, en la zona <strong>de</strong> predominio lingüístico valenciano, los centros<br />
tienen que aplicar, obligatoriamente, alguno <strong>de</strong> los tres programas <strong>de</strong> educación<br />
bilingüe siguientes:<br />
3 Sobre una población total <strong>de</strong> unos 4.000.000 <strong>de</strong> habitantes, (3.338.260 electores censados en el<br />
año 1999, elecciones a Cortes Valencianas).<br />
— 261 —
Josep Vicent Felip i Monlleó<br />
-Programa <strong>de</strong> Enseñanza en Valenciano (PEV). Dirigido a alumnos valencianohablantes.<br />
Este programa prestigia la lengua propia <strong>de</strong>l alumno/a al tiempo<br />
que aumenta la competencia lingüística y se alcanza un buen dominio <strong>de</strong>l castellano.<br />
En este programa se imparten la mayor parte <strong>de</strong> las asignaturas en valenciano.<br />
-Programa <strong>de</strong> Inmersión Lingüística (PIL). Diseñado para escolares castellanohablantes.<br />
Siguiendo este programa se mantiene y mejora la lengua familiar<br />
(castellano) al tiempo que el alumno apren<strong>de</strong> una nueva lengua (valenciano). En<br />
este programa se imparten la mayor parte <strong>de</strong> las asignaturas en valenciano.<br />
-Programa <strong>de</strong> Incorporación Progresiva (PIP). Diseñado para todos los<br />
alumnos, in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> su lengua materna. En este programa se imparten<br />
la mayor parte <strong>de</strong> las asignaturas en castellano aunque, a partir <strong>de</strong> 3º <strong>de</strong><br />
Educación Primaria, se empiezan a incorporar áreas imparti<strong>da</strong>s en valenciano.<br />
De cualquier forma, las familias son, en última instancia, quienes eligen el<br />
programa que creen más a<strong>de</strong>cuado para la educación <strong>de</strong> sus hijos e hijas. Nuestro<br />
compromiso es el <strong>de</strong> ofrecer la información necesaria para realizar una<br />
buena elección y facilitar las respuestas a las <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s que se producen.<br />
En los municipios <strong>de</strong> predominio lingüístico castellano, la aplicación <strong>de</strong> alguno<br />
<strong>de</strong> estos tres programas es totalmente voluntaria y <strong>de</strong> acuerdo con la voluntad<br />
manifiesta <strong>de</strong> los padres y madres. (En el curso 2001/2002, 9 centros <strong>de</strong><br />
esta zona aplican PIP en diferentes municipios).<br />
Los centros que aplican alguno <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> educación bilingüe establecidos<br />
tienen que a<strong>da</strong>ptarlo a las características propias <strong>de</strong>l centro, a su situación<br />
sociolingüística particular, a sus posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s organizativas, a las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> las familias, etc., con el objetivo anteriormente mencionado <strong>de</strong> conseguir<br />
que el alumnado alcance la capaci<strong>da</strong>d real <strong>de</strong> equilingüismo. Es por eso<br />
que ca<strong>da</strong> centro educativo tiene que elaborar su Diseño Particular <strong>de</strong>l Programa<br />
(DPP), el cual <strong>de</strong>berá ser aprobado por el Consejo Escolar <strong>de</strong>l Centro, con lo<br />
que se asegura la participación <strong>de</strong> todos los integrantes <strong>de</strong> la comuni<strong>da</strong>d educativa.<br />
Este diseño particular pasará a formar parte <strong>de</strong>l Proyecto Educativo <strong>de</strong>l<br />
Centro (PEC) y marcará las líneas generales para la elaboración <strong>de</strong>l Proyecto<br />
Curricular (PC).<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> este que aspecto hace referencia a la vertiente académica <strong>de</strong>l valenciano,<br />
todos los centros educativos <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d tienen que elaborar y<br />
aplicar un Plan <strong>de</strong> Normalización Lingüística (PNL) con el objetivo <strong>de</strong> tener en<br />
cuenta el valenciano, no solamente en el ámbito académico sino también en su<br />
uso habitual en la vi<strong>da</strong> social <strong>de</strong>l centro, <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong> las aulas, (carteles,<br />
menús <strong>de</strong>l comedor, tablones <strong>de</strong> anuncios, notificaciones a padres, boletines <strong>de</strong><br />
notas, etc.). Este plan también tiene que ser aprobado por el Consejo Escolar y<br />
a<strong>de</strong>más pasar a formar parte <strong>de</strong>l Proyecto Educativo <strong>de</strong>l Centro.<br />
— 262 —
Política lingüística y educativa en la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Valenciana<br />
Pero a<strong>de</strong>más, conscientes <strong>de</strong> que <strong>de</strong>bemos avanzar al compás <strong>de</strong> los intereses<br />
<strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d actual, y en consonancia con la opinión <strong>de</strong> la Comisión <strong>de</strong>l Consejo<br />
<strong>de</strong> Europa, nos proponemos que el alumnado <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana<br />
sea capaz <strong>de</strong> adquirir y mantener la habili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> comunicarse al menos en dos<br />
lenguas <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Europea, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> su lengua materna. Con ese fin se<br />
publicó la Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1998, la cual regula la introducción <strong>de</strong> una<br />
lengua extranjera como lengua vehicular <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer curso <strong>de</strong> la Educación<br />
Primaria. Este programa lo siguen en la actuali<strong>da</strong>d 172 centros <strong>de</strong> nuestra Comuni<strong>da</strong>d.<br />
Al mismo tiempo hemos iniciado su experimentación en Educación<br />
Infantil con vistas a que, en un futuro no muy lejano, el alumnado valenciano<br />
pue<strong>da</strong> recibir, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy temprana e<strong>da</strong>d, instrucción en tres lenguas, y ya en la<br />
Educación Secun<strong>da</strong>ria en una cuarta lengua.<br />
Pero to<strong>da</strong>s estas actuaciones no tendrían ningún valor si no se vieran acompaña<strong>da</strong>s<br />
por una <strong>de</strong>cidi<strong>da</strong> intervención <strong>de</strong> la Administración, especialmente en<br />
lo referente a la formación <strong>de</strong>l profesorado. En ese sentido, y con la intención<br />
<strong>de</strong> mejorar la aplicación <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> educación bilingüe, se han adoptado<br />
una serie <strong>de</strong> medi<strong>da</strong>s en distintas acciones:<br />
a) Formación <strong>de</strong>l profesorado<br />
• Plan <strong>de</strong> formación lingüístico-técnica <strong>de</strong>l profesorado no universitario. Supone<br />
la formación en valenciano <strong>de</strong>l profesorado que no tiene el nivel <strong>de</strong><br />
competencia suficiente para impartir las clases en o <strong>de</strong> valenciano. Plan al<br />
que ca<strong>da</strong> año se acogen unos 5.000 profesores <strong>de</strong> todos los niveles no universitarios.<br />
• Cursos <strong>de</strong> actualización lingüística en valenciano. Impartidos en los centros<br />
escolares por el profesorado <strong>de</strong>l propio centro, con la finali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> actualizar<br />
los conocimientos en valenciano <strong>de</strong>l profesorado que ya cuenta con la titulación<br />
inicial. Anualmente se organizan alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un centenar <strong>de</strong> cursos.<br />
• Jorna<strong>da</strong>s <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> experiencias. En las que el profesorado tiene la<br />
oportuni<strong>da</strong>d <strong>de</strong> intercambiar las experiencias que se llevan a cabo en los<br />
centros.<br />
• Curso <strong>de</strong> formación sobre el uso vehicular <strong>de</strong> las lenguas. Se celebra ca<strong>da</strong><br />
verano y a él asiste una media <strong>de</strong> unos 700 profesores para recibir formación<br />
específica sobre enseñanza-aprendizaje <strong>de</strong> lenguas y don<strong>de</strong> se ponen<br />
en común las aportaciones más novedosas.<br />
• Seminarios y grupos <strong>de</strong> trabajo. Coordinados por los asesores <strong>de</strong> lenguas y<br />
realizados en los propios centros.<br />
• Cursos <strong>de</strong> actualización lingüística en lenguas extranjeras.<br />
b) Organismos que se encargan <strong>de</strong> asesorar y formar al profesorado en ca<strong>da</strong> una<br />
<strong>de</strong> las lenguas <strong>de</strong>l currículum<br />
— 263 —
Josep Vicent Felip i Monlleó<br />
Para aten<strong>de</strong>r estas necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, la administración educativa valenciana dispone<br />
<strong>de</strong>:<br />
• La Asesoría Didáctica para la enseñanza en valenciano. Encarga<strong>da</strong> <strong>de</strong> la<br />
atención a los centros que aplican programas <strong>de</strong> educación bilingüe, con especial<br />
atención a los que imparten la enseñanza en valenciano. Entre sus<br />
funciones <strong>de</strong>stacan: la <strong>de</strong> realizar cursos y coordinar seminarios y grupos <strong>de</strong><br />
trabajo con relación al tratamiento integrado <strong>de</strong> lenguas y la metodología<br />
<strong>de</strong>l valenciano como L2; aten<strong>de</strong>r las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> los centros con relación<br />
a la planificación <strong>de</strong> los programas, realización <strong>de</strong>l Diseño Particular <strong>de</strong>l<br />
Programa y Plan <strong>de</strong> Normalización Lingüística...<br />
• Centros <strong>de</strong> Formación, Innovación y Recursos Educativos (CEFIRE).<br />
Encargados <strong>de</strong> la realización <strong>de</strong> cursos, coordinación <strong>de</strong> seminarios y grupos<br />
<strong>de</strong> trabajo, organización <strong>de</strong> jorna<strong>da</strong>s y encuentros... Acerca <strong>de</strong> cualquier<br />
tema que preocupe al profesorado y, también, en aquellos relacionados con<br />
la enseñanza y aprendizaje <strong>de</strong> las lenguas maternas y lenguas extranjeras.<br />
c) Materiales y recursos didácticos.<br />
Las principales líneas <strong>de</strong> actuación son:<br />
• Existe una colección <strong>de</strong> materiales <strong>de</strong> ayu<strong>da</strong> para la enseñanza en valenciano<br />
<strong>de</strong> la cual se han editado más <strong>de</strong> 40 ejemplares hasta la fecha y que<br />
abarcan distintos campos que no se encuentran suficientemente atendidos<br />
en el mercado editorial: Materiales didácticos, Suport a l’Ensenyament en<br />
Valencià, Festa i tradició, Treballs d’aula...<br />
• Hay una dotación extraordinaria <strong>de</strong> material <strong>de</strong> biblioteca en valenciano<br />
para los centros <strong>de</strong> nueva creación.<br />
• Existen también dotaciones económicas extraordinarias para los centros que<br />
inician por primera vez un programa <strong>de</strong> enseñanza en valenciano, así como<br />
una dotación económica adicional, anual, a ca<strong>da</strong> uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l centro que sigue<br />
estos programas.<br />
• A<strong>de</strong>más hay una dotación <strong>de</strong> lotes <strong>de</strong> material didáctico y bibliografía para<br />
los centros que aplican programas <strong>de</strong> enseñanza en valenciano.<br />
• Y una dotación extraordinaria para los centros que aplican Programas <strong>de</strong><br />
Educación Bilingüe enriquecidos (PEBE).<br />
Fruto <strong>de</strong> la actuación <strong>de</strong>cidi<strong>da</strong> a favor <strong>de</strong> la enseñanza bilingüe es la situación<br />
actual <strong>de</strong> los programas en la Comuni<strong>da</strong>d Valenciana.<br />
— 264 —
Políticas lingüísticas e educativas en <strong>Galicia</strong><br />
Xesús P. González Moreiras<br />
Director Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística<br />
Como anfitrión, estou obrigado, antes <strong>de</strong> na<strong>da</strong>, a agra<strong>de</strong>cerlles, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong><br />
forma moi sincera, ós señores Xabier Aizpurua, Josep Felip, Lluis Jou, Joan<br />
Melià ePedro Pegenaute asúa presencia na VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong><br />
Linguas Minoritarias. Aín<strong>da</strong> que poi<strong>da</strong> soar a inmo<strong>de</strong>stia, creo que o feito <strong>de</strong><br />
conseguir xuntar nunha mesma mesa ós responsables <strong>da</strong> Política Lingüística <strong>da</strong><br />
totali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autónomas do Estado español con lingua propia recoñeci<strong>da</strong><br />
oficialmente constitúe en si un gran logro, logro que foi posible gracias<br />
á xentileza <strong>de</strong> todos eles.<br />
Entrando xa en materia, cómpre dicir que o marco lexislativo xeral no que<br />
<strong>de</strong>senvolven as comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autónomas aquí representa<strong>da</strong>s as súas respectivas<br />
Políticas Lingüísticas é, en esencia, o mesmo. É sabido que os <strong>de</strong>reitos lingüísticos<br />
fun<strong>da</strong>mentais aparecen recollidos tanto na Constitución Española coma<br />
nos diferentes estatutos <strong>de</strong> autonomía e leis <strong>de</strong> normalización lingüística. As diferencias<br />
comezan a facerse perceptibles, sen embargo, nos distintos textos<br />
lexislativos que os perfilan e concretan. En calquera caso, creo que non me<br />
equivoco se digo que todos eles, malia as diferencias ás que aludía e que aquí<br />
que<strong>da</strong>rán expostas, perseguen un idéntico e común obxectivo: logra-la normalización<br />
lingüística <strong>de</strong> ca<strong>da</strong>nsúa comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Hoxe está plenamente aceptado que unha <strong>da</strong>s axencias primarias <strong>de</strong> reproducción<br />
(entén<strong>da</strong>se transmisión xeracional) e producción (entén<strong>da</strong>se incorporación<br />
<strong>de</strong> novos falantes) lingüísticas é a educación. Conscientes diso, tódolos<br />
responsables <strong>da</strong> normalización lingüística, sexan <strong>de</strong> aquí ou <strong>de</strong> alá, interveñen<br />
ou participan, dunha ou doutra forma, no <strong>de</strong>seño dos sistemas educativos implantados,<br />
a través <strong>da</strong> incorporación <strong>da</strong>s ferramentas xurídicas e normalizadoras<br />
consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s como necesarias para a consecución <strong>de</strong> dito fin. En <strong>Galicia</strong>, o noso<br />
referente máis inmediato é o Decreto 247/95, modificado parcialmente polo Decreto<br />
66/1997, no que se regulan o uso do galego no ensino e na administración<br />
educativa. Con el pretén<strong>de</strong>se garantir que, ó remate dos ciclos en que o ensino<br />
do galego é obrigatorio, os alumnos coñezan este, nos seus niveis oral e escrito,<br />
en igual<strong>da</strong><strong>de</strong> co castelán.<br />
É indubi<strong>da</strong>ble que este obxectivo primeiro, o <strong>da</strong> competencia lingüística, se<br />
logrou case plenamente.<br />
Enten<strong>de</strong>n Falan Len Escriben<br />
M.S.G. (1993) 97,1% 86,4% 45,9% 27,1%<br />
CIS (1998) 98% 89,4% 68,4% 52,9%<br />
— 265 —
Xesús P. González Moreiras<br />
Non é menos indubi<strong>da</strong>ble que, trala implantación do galego no noso sistema<br />
educativo hai xa máis <strong>de</strong> vinte anos, se ten conseguido asema<strong>de</strong> que a lingua<br />
propia <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> estea presente <strong>de</strong> modo activo e natural en sectores e ámbitos<br />
para ela inéditos ata entón. Isto constitúe no momento actual unha ver<strong>da</strong><strong>de</strong> irrefutable.<br />
Agora ben, tampouco se nos escapa que posiblemente non se teña logrado<br />
unha maior inci<strong>de</strong>ncia no proceso <strong>de</strong> transmisión e reproducción lingüística.<br />
Nestes casos esquécese que vinte anos é un período <strong>de</strong> tempo moi curto para a<br />
recuperación plena dunha lingua que estivo condiciona<strong>da</strong> durante séculos pola<br />
<strong>de</strong>sconsi<strong>de</strong>ración. Esquécese tamén que para influír na transmisión interxeracional,<br />
na incorporación <strong>de</strong> novos falantes e na súa institucionalización en tódolos<br />
contextos posibles non abon<strong>da</strong> só coas ferramentas que nos ofrece este ou<br />
calquera outro sistema educativo. Pola contra, cómpre ter claro que existen outras<br />
axencias tan importantes ou máis cá educación, como son a familia e a socie<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
E isto sábeno moi ben os profesores <strong>de</strong> lingua e literatura galega, ós<br />
que se lles require máis có resto dos docente. Isto é, non só se lles pi<strong>de</strong> que logren<br />
nos seus alumnos unha plena competencia lingüística, senón tamén que inci<strong>da</strong>n<br />
na transmisión e reproducción lingüísticas.<br />
Por todo o dito, consi<strong>de</strong>ro que son moitos os retos que aín<strong>da</strong> temos diante,<br />
retos que unicamente será posible afrontar se temos claras estas e outras cuestións.<br />
— 266 —
Política lingüística y educativa en Cataluña<br />
Lluís Jou i Mirabet<br />
Director General <strong>de</strong> Política Lingüística <strong>de</strong> Cataluña<br />
La Dirección General <strong>de</strong> Política Lingüística está adscrita al <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong><br />
Cultura y ello a pesar que el criterio <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> Cataluña fue <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer<br />
momento el <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r que todos sus <strong>de</strong>partamentos, que el gobierno en<br />
su conjunto, se implicaba en la aplicación <strong>de</strong> una <strong>de</strong> las políticas que consi<strong>de</strong>ró<br />
claves en su proyecto político que era precisamente la política lingüística, es <strong>de</strong>cir,<br />
la política que preten<strong>de</strong> la recuperación plena <strong>de</strong> la lengua catalana. En este<br />
sentido ca<strong>da</strong> <strong>de</strong>partamento aplica <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s políticas sectoriales en los ámbitos<br />
<strong>de</strong> su competencia material, mientras que el <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Cultura, por<br />
medio <strong>de</strong> la Dirección General <strong>de</strong> Política Lingüística, asume un papel director<br />
y coordinador <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s estas actuaciones y, a<strong>de</strong>más, algunas actuaciones muy<br />
concretas <strong>de</strong> apoyo a otras que realizan otros <strong>de</strong>partamentos, entre las que <strong>de</strong>staca<br />
la enseñanza <strong>de</strong> adultos y la certificación oficial <strong>de</strong> conocimientos <strong>de</strong> catalán,<br />
la promoción <strong>de</strong> la didáctica <strong>de</strong> la enseñanza <strong>de</strong>l catalán, el diseño, coordinación<br />
general y aplicación <strong>de</strong> la política terminológica, los estudios <strong>de</strong> sociolingüística,<br />
y las políticas <strong>de</strong> apoyo al doblaje <strong>de</strong> películas al catalán y a las enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d civil que promueven la lengua catalana.<br />
Dicho esto, no puedo <strong>da</strong>r una visión exclusivamente sobre el sistema educativo<br />
en Cataluña, sobre la política educativa <strong>de</strong> Cataluña, sino sobre el papel que<br />
tiene la política educativa en el conjunto <strong>de</strong> la política lingüística. Y la primera<br />
reflexión que <strong>de</strong>bería hacerse, quizá, es saber si es posible una política lingüística<br />
sin una política educativa, siendo como es la política educativa una <strong>de</strong> las<br />
bases esenciales para modificar los hábitos <strong>de</strong> la ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nía y, en concreto, para<br />
modificar los usos lingüísticos sobre un <strong>de</strong>terminado territorio.<br />
Históricamente, tanto en Cataluña y en el conjunto <strong>de</strong> los territorios <strong>de</strong>l Estado<br />
Español que cuentan con lenguas distintas <strong>de</strong>l castellano, fue precisamente a<br />
través <strong>de</strong> la escuela, mucho más <strong>de</strong> la escuela que <strong>de</strong> la Administración, que el<br />
castellano llegó a ser lengua prácticamente predominante en todos los territorios.<br />
En nuestro caso en concreto, el catalán perduró prácticamente como única<br />
lengua <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d hasta el primer tercio <strong>de</strong> este siglo y fue precisamente a<br />
caballo <strong>de</strong> las corrientes o <strong>de</strong> las sucesivas corrientes inmigratorias <strong>de</strong> una parte<br />
y<strong>de</strong> la generalización <strong>de</strong> la educación en castellano, que esta última lengua se<br />
hizo realmente presente en Cataluña más allá <strong>de</strong> las clases altas <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d.<br />
Obviamente, en el momento en que se plantea la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> recuperar el<br />
catalán, la escuela y la enseñanza <strong>de</strong> la lengua es básica. No es extraño que uno<br />
<strong>de</strong> los primeros logros <strong>de</strong>l gobierno provisional <strong>de</strong> la Generalitat en el año 78<br />
fuera el <strong>de</strong> conseguir la enseñanza obligatoria <strong>de</strong>l catalán en el sistema educa-<br />
— 267 —
Lluís Jou i Mirabet<br />
tivo, que se estableció en virtud <strong>de</strong>l Real Decreto <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 1978. Han<br />
pasado más <strong>de</strong> veinte años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aquel entonces y se han <strong>da</strong>do algunos hitos en<br />
esta transformación. El primero fue el <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> Normalización Lingüística<br />
<strong>de</strong> 1983 y los posteriores esencialmente, los Decretos <strong>de</strong>l año 1992 a 1996 que<br />
establecieron los criterios curriculares para la enseñanza obligatoria y establecieron<br />
que el catalán es la lengua vehicular <strong>de</strong> la enseñanza obligatoria y <strong>de</strong>l bachillerato.<br />
A parte <strong>de</strong> esto, es interesante plantear cuales son los gran<strong>de</strong>s objetivos básicos<br />
<strong>de</strong> la política lingüística que se realiza en Cataluña, en cierto modo idénticos<br />
sobre el papel, sobre los Estatutos <strong>de</strong> Autonomía, a los <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
Autónomas con dos lenguas oficiales en España. Estos objetivos son los<br />
<strong>de</strong> garantizar que todo el mundo en el territorio conozca las dos lenguas oficiales<br />
y el <strong>de</strong> preservar a la lengua propia el papel que le correspon<strong>de</strong> en aquel territorio<br />
como tal lengua propia.<br />
La Constitución Española es en este campo abierta. A parte <strong>de</strong> velar <strong>de</strong> una<br />
manera muy celosa por la conservación <strong>de</strong>l castellano en el conjunto <strong>de</strong>l territorio<br />
estableciendo su oficiali<strong>da</strong>d forzosa en to<strong>da</strong> España y <strong>de</strong> establecer que la<br />
diversi<strong>da</strong>d lingüística es un valor que el Estado protege, <strong>de</strong>ja en manos <strong>de</strong> la<br />
Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Autónomas, en el marco <strong>de</strong> los respectivos Estatutos <strong>de</strong> Autonomía,<br />
la realización <strong>de</strong> la política lingüística que entien<strong>da</strong>n más conveniente. En<br />
ese sentido, con la base <strong>de</strong> que el castellano no pue<strong>de</strong> ser en ningún caso excluido<br />
en ninguna parte <strong>de</strong>l territorio español, la Constitución <strong>da</strong> margen suficiente<br />
para que ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> los Gobiernos, ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> los Parlamentos, realice<br />
la Política Lingüística que consi<strong>de</strong>re más a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> para la promoción <strong>de</strong> su<br />
lengua propia. Esta política vendrá marca<strong>da</strong> por la conciencia social y por el<br />
consenso político y ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no que pue<strong>da</strong> existir a su entorno.<br />
En el caso <strong>de</strong> Cataluña ha existido esta conciencia y se ha <strong>da</strong>do el consenso<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer momento y así, en el año 1983 se aprobó la Ley <strong>de</strong> Normalización<br />
Lingüística con voto unánime en el Parlamento <strong>de</strong> Cataluña. Esta Ley dio<br />
pie, sobre todo, a tres actuaciones, a tres gran<strong>de</strong>s líneas <strong>de</strong> Política Lingüística:<br />
1) la reconversión <strong>de</strong> la administración catalana, podríamos <strong>de</strong>cirle; 2) la reconversión<br />
<strong>de</strong>l sistema educativo; y 3) la creación <strong>de</strong> unos medios <strong>de</strong> comunicación<br />
institucionales que emitiendo exclusivamente en catalán servían no sólo para<br />
garantizar una mayor posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> elección informativa, sino también para garantizar<br />
el acceso a la información y al entretenimiento en lengua catalana.<br />
Ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> estas gran<strong>de</strong>s actuaciones fue una fuente <strong>de</strong> conflictos con el<br />
Estado que en los primeros años <strong>de</strong> la <strong>de</strong>mocracia se mostró extremamente receloso<br />
a cualquier avance <strong>de</strong> las lenguas propias. El Estado pretendía que la<br />
Televisión <strong>de</strong> Cataluña fuera <strong>de</strong> programación local o antropológica, mientras<br />
que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer momento <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Cataluña se vio la televisión, como una te-<br />
— 268 —
Política lingüística y educativa en Cataluña<br />
levisión generalista y capaz <strong>de</strong> competir con cualquier otra, es <strong>de</strong>cir, con todo<br />
tipo <strong>de</strong> productos y no simplemente como noticiario o productos <strong>de</strong> base local.<br />
El Estado pretendía evitar, también, que el conocimiento <strong>de</strong> la lengua catalana<br />
fuera un requisito para ejercer la función pública en Cataluña y <strong>de</strong>fendía<br />
que el uso <strong>de</strong>l catalán en la Administración no pasara <strong>de</strong>l estadio <strong>de</strong> lengua <strong>de</strong><br />
servicio al ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no. En Cataluña se estableció, sin embargo, que el catalán era<br />
lengua habitual en el trabajo interno y las comunicaciones externas <strong>de</strong> la Generalitat<br />
y que su conocimiento era requisito imprescindible para acce<strong>de</strong>r a la función<br />
pública. También fue motivo <strong>de</strong> conflicto el sistema educativo al que ahora<br />
me referiré.<br />
En Cataluña hay un solo sistema educativo sin posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la doble vía que<br />
permitiría separar a los alumnos por razón <strong>de</strong> lengua. Hay una sola escuela para<br />
todos igual. De esta manera, con una sola línea <strong>de</strong> enseñanza, se preten<strong>de</strong> cumplir<br />
con dos objetivos: el primero, el <strong>de</strong> garantizar el aprendizaje <strong>de</strong>l catalán por<br />
parte <strong>de</strong> todos los niños y niñas <strong>de</strong> Cataluña sea cual fuere su lengua familiar y<br />
el segundo el <strong>de</strong> garantizar la cohesión social, es <strong>de</strong>cir, evitar la construcción <strong>de</strong><br />
socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s paralelas, una que funcionara esencialmente en castellano y otra que<br />
funcionara, según las situaciones, en castellano y en catalán. La opción, vista la<br />
experiencia <strong>de</strong> estos años, parece la a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> por el resultado que ha <strong>da</strong>do en<br />
cuanto al incremento <strong>de</strong> competencia entre todo el alumnado, más aún si se<br />
tiene en cuenta que en el año 75 prácticamente la mitad <strong>de</strong> la población era<br />
castellano hablante y sólo el 53% <strong>de</strong> la población era capaz <strong>de</strong> hablar el catalán,<br />
cosa que ha cambiado significativamente. En 1996 esta cifra está en alre<strong>de</strong>dor<br />
<strong>de</strong>l 76-77% <strong>de</strong> la población que sabe hablar el catalán y supera el 97-98% <strong>de</strong> la<br />
población en la franja <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d <strong>de</strong> entre los 5 y 15 años. La educación se <strong>da</strong> en<br />
Cataluña normalmente en lengua catalana, aunque obviamente se imparten enseñanzas<br />
<strong>de</strong> castellano, <strong>de</strong> manera que al finalizar la educación todos los niños y<br />
niñas <strong>de</strong> Cataluña conocen las dos lenguas a la perfección y están en condiciones<br />
<strong>de</strong> utilizarlas.<br />
Entre los años 1992 y 1996 se publicaron los <strong>de</strong>cretos curriculares que fueron<br />
estableciendo que la lengua catalana es la vehicular y <strong>de</strong> aprendizaje y la Ley<br />
<strong>de</strong>l 1998 selló esta fase <strong>de</strong> paulatina reconversión <strong>de</strong> una escuela que enseñaba<br />
en castellano a una escuela que enseña en catalán. Esto <strong>da</strong> a todos los niños y<br />
niñas que no usan el catalán en su casa como lengua familiar la oportuni<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
apren<strong>de</strong>rlo con soltura, es <strong>de</strong>cir, promueve la igual<strong>da</strong>d <strong>de</strong> oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> todos<br />
los niños y niñas. La escuela suple, <strong>de</strong> esta manera el proceso normal <strong>de</strong><br />
transmisión <strong>de</strong> la lengua el papel que normalmente realiza la familia. Sin embargo,<br />
la escuela no es suficiente porque fuera <strong>de</strong> la escuela los entornos <strong>de</strong>ben<br />
ser suficientemente favorables al uso <strong>de</strong>l catalán para que el esfuerzo integrador<br />
<strong>de</strong>l sistema educativo tenga sentido y produzca la eficacia social <strong>de</strong>seable.<br />
— 269 —
Lluís Jou i Mirabet<br />
Esta ha sido la finali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la segun<strong>da</strong> Ley <strong>de</strong> Política Lingüística, la <strong>de</strong>l año<br />
1998 cuyo objetivo es asegurar la extensión <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong>l catalán y favorecer<br />
el incremento <strong>de</strong> su presencia y <strong>de</strong> su uso en <strong>de</strong>terminados ámbitos <strong>de</strong><br />
las relaciones sociales. La Ley <strong>de</strong>l 1998, pues, a parte <strong>de</strong> consoli<strong>da</strong>r el trabajo<br />
que se había hecho previamente en la escuela, en la administración y en los medios<br />
<strong>de</strong> comunicación públicos, ha tenido por objetivo incidir en los medios <strong>de</strong><br />
comunicación privados en las llama<strong>da</strong>s industrias culturales y en el mundo empresarial<br />
y obviamente continuar el trabajo realizado en materia <strong>de</strong> educación <strong>de</strong><br />
adultos, en materia <strong>de</strong> toponimia, <strong>de</strong> terminología, <strong>de</strong> apoyo a la prensa escrita o<br />
<strong>de</strong> apoyo a la industria editorial. La Ley preten<strong>de</strong>, en <strong>de</strong>finitiva, hacer útil el esfuerzo<br />
<strong>de</strong> la escuela para que la socie<strong>da</strong>d sea, por así <strong>de</strong>cirlo, una socie<strong>da</strong>d<br />
a<strong>da</strong>pta<strong>da</strong> a la escuela.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, la reflexión al entorno <strong>de</strong> la estricta vinculación que existe entre<br />
Política Lingüística y Política Educativa que<strong>da</strong> plantea<strong>da</strong> hasta aquí y luego<br />
si hay ocasión para el diálogo o para las preguntas ya ampliaríamos lo que fuera<br />
<strong>de</strong> interés para uste<strong>de</strong>s.<br />
— 270 —
A situación lingüística nas Illas Baleares<br />
Joan Melià<br />
Director Xeral <strong>de</strong> Director Política Xeral Lingüística <strong>de</strong> Política do Goberno Lingüística <strong>da</strong>s Illas Baleares<br />
Nas Illas Baleares, coma noutras comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s, o proceso <strong>de</strong> normalización<br />
lingüística escolar non lle correspon<strong>de</strong> á Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística.<br />
A Dirección Xeral <strong>de</strong> Administración Educativa é a que xestiona o proceso<br />
<strong>de</strong> normalización nos centros escolares, mentres que a Dirección Xeral <strong>de</strong> Política<br />
Lingüística é a que se encarga <strong>de</strong> <strong>de</strong>seña-la política lingüística institucional<br />
no resto <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Ó falar <strong>da</strong> política educativa referíndonos ó caso <strong>da</strong>s Illas Baleares, é<br />
necesario aclarar <strong>de</strong> entra<strong>da</strong> que ata o ano 1998 non se transferiron as<br />
competencias <strong>de</strong> educación á nosa comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> autónoma. Este atraso non foi<br />
unha excepción, xa que as Illas Baleares sitúanse entre as últimas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
autónomas en dispoñer <strong>de</strong> Estatuto <strong>de</strong> Autonomía (1983) e a última en dotarse<br />
dunha Lei <strong>de</strong> normalización lingüística (1986). A<strong>de</strong>mais, tamén <strong>de</strong>bemos ter en<br />
conta que, principalmente no aspecto <strong>de</strong> política lingüística, en xeral seguiuse<br />
moi <strong>de</strong> preto a lexislación que se fora aprobando noutras comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
autónomas, sobre todo en Cataluña; non podía ser doutro xeito, se temos en<br />
conta que todos estamos limitados polo mesmo marco constitucional.<br />
1. A incorporación <strong>da</strong> lingua catalana no sistema educativo <strong>da</strong>s Baleares<br />
Malia este atraso, a incorporación <strong>da</strong> lingua catalana no sistema educativo<br />
como materia curricular e con vonta<strong>de</strong> xeneralizadora ten lugar no curso 1979-<br />
1980. Neste mesmo curso ábrense as portas á utilización do catalán como lingua<br />
vehicular doutras materias, anque para levala a cabo era necesario salvar numerosos<br />
obstáculos administrativos e argumenta-la solicitu<strong>de</strong> en acordos difíciles<br />
<strong>de</strong> conseguir; non é ata o ano 1986 (ó aprobarse a LNL) que se axilizan os trámites<br />
para impartir clases en catalán.<br />
O obxectivo básico relacionado co proceso <strong>de</strong> normalización lingüística que<br />
se perseguen <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o sistema educativo é, como na maioría <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
autónomas coa mesma situación lingüística, conseguir que os alumnos ó final<br />
do período <strong>da</strong> escolarización obrigatoria teñan uns coñecementos similares <strong>da</strong>s<br />
dúas linguas oficiais que lles permitan expresarse con total normali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Debido, entre outras razóns, á situación sociolingüística <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s<br />
Illas Baleares, como <strong>de</strong>be suce<strong>de</strong>r na maioría <strong>da</strong>s <strong>de</strong>mais, este obxectivo non se<br />
po<strong>de</strong> atinxir <strong>de</strong>dicándolle exclusivamente algunhas horas semanais á materia <strong>de</strong><br />
lingua catalana, xa que, nestes casos, o nivel <strong>de</strong> coñecementos que se adquiren é<br />
claramente insuficiente. Neste sentido, e en consonancia coa vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong> recupera-las<br />
funcións que lles correspon<strong>de</strong>n ás linguas propias <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lin-<br />
— 271 —
Joan Melià<br />
güísticas, <strong>de</strong>be enten<strong>de</strong>rse o uso e a promoción do catalán como lingua vehicular<br />
<strong>da</strong> ensinanza.<br />
2. A formación do profesorado<br />
Para que fose posible a ensinanza en catalán (e en moitos casos, ó principio,<br />
<strong>de</strong> lingua catalana), nunha primeira etapa, foi necesario ofrecerlles ós docentes<br />
-en activo ou aspirantes- a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>, fóra do currículo <strong>da</strong> súa carreira, <strong>de</strong> adquirir<br />
coñecementos académicos <strong>de</strong> lingua catalana para po<strong>de</strong>r impartir esta<br />
materia, para usa-la lingua catalana como lingua vehicular <strong>da</strong> súa materia ou, en<br />
casos extremos, para po<strong>de</strong>r enten<strong>de</strong>-los alumnos que a usaban; posteriormente,<br />
incorpóranse materias obrigatorias <strong>de</strong> lingua catalana nos estudios <strong>de</strong> maxisterio.<br />
A partir <strong>da</strong> LNL (1986) pasa a ser obrigatorio o coñecemento <strong>da</strong>s dúas linguas<br />
oficiais para po<strong>de</strong>r impartir clases nas Illas Baleares, anque tar<strong>da</strong>rá moitos<br />
anos en levarse a cabo. Coa catalogación <strong>de</strong> tó<strong>da</strong>las prazas <strong>de</strong> educación primaria<br />
como prazas bilingües, a esixencia <strong>de</strong> coñece-lo catalán empeza a ter efectos<br />
prácticos <strong>de</strong> maneira progresiva: é obrigatoria unha proba <strong>de</strong> lingua catalana nas<br />
oposicións (se non se po<strong>de</strong>n acreditar doutro xeito os coñecementos <strong>de</strong> lingua<br />
catalana) e é necesario ter estes coñecementos para participar no concurso <strong>de</strong><br />
traslados, para <strong>de</strong>sempeñar cargos directivos nos centros, para solicitar licencias<br />
<strong>de</strong> estudios ou para acce<strong>de</strong>r a prazas que se ocupen en comisión <strong>de</strong> servicios.<br />
Para os profesores <strong>de</strong> educación secun<strong>da</strong>ria esta catalogación non se produce ata<br />
o pasado ano. A UIB ofrece actualmente a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> incorporar no currículo<br />
<strong>da</strong> maioría <strong>de</strong> estudios, como créditos <strong>de</strong> libre configuración, materias <strong>de</strong><br />
lingua catalana suficientes para exercer docencia nas Baleares.<br />
3. A ensinanza en lingua catalana<br />
En liñas xerais, po<strong>de</strong>mos dicir que pola ausencia <strong>de</strong> impulso institucional, o<br />
cumprimento <strong>da</strong>s medi<strong>da</strong>s e dos obxectivos que se especificaban na LNL foi<br />
moi lento e incumpríronse case sempre tódolos prazos que se establecían. Unha<br />
proba disto é o ritmo que seguiu a incorporación <strong>da</strong> lingua catalana como lingua<br />
vehicular. Des<strong>de</strong> a Administración educativa, ata o ano 1997, a actitu<strong>de</strong> que se<br />
mantivo era a <strong>de</strong> tolerar con reservas a ensinanza en catalán máis cá <strong>de</strong> impulsar<br />
e promover, o que significaba que a súa expansión <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>se principalmente do<br />
voluntarismo militante dos claustros <strong>de</strong> profesores dos centros on<strong>de</strong> se foi implantando.<br />
Ata o ano 1997, non existiu ningunha normativa que esixise un mínimo<br />
<strong>de</strong> presencia <strong>da</strong> lingua catalana como lingua vehicular; do ano 1997 é o<br />
<strong>de</strong>creto, aín<strong>da</strong> en vigor, que establece que a partir do curso 2001-2002 o 50%<br />
<strong>da</strong>s materias, como mínimo, <strong>de</strong>ben ser imparti<strong>da</strong>s en lingua catalana; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a<br />
Administración actual estase a impulsa-lo cumprimento <strong>de</strong>ste <strong>de</strong>creto e a superación<br />
<strong>de</strong>stes mínimos. Nestes momentos, o principal freo á expansión <strong>da</strong> ensinanza<br />
en catalán é a pouca predisposición <strong>da</strong>lgúns sectores do profesorado que,<br />
— 272 —
A situación lingüística nas Illas Baleares<br />
a pesar <strong>de</strong> teren a acreditación necesaria para imparti-las clases en lingua catalana,<br />
por razóns diversas, néganse a facelo. A necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> impulsar unha ensinanza<br />
maioritariamente en lingua catalana é xustificable mesmo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> posicións<br />
netamente bilingüistas, porque a experiencia <strong>de</strong> todos estes anos <strong>de</strong>mostra<br />
que os alumnos escolarizados exclusivamente ou maioritariamente en lingua<br />
catalana ó remata-la súa escolarización obrigatoria, con in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>da</strong> súa<br />
lingua familiar, son quen <strong>de</strong> se expresaren correctamente nas dúas linguas oficiais,<br />
mentres que unha parte consi<strong>de</strong>rable dos alumnos que se escolarizaron en<br />
centros nos que non se imparten materias en lingua catalana (ou se imparten<br />
poucas) rematan o período <strong>de</strong> escolarización obrigatoria con importantes <strong>de</strong>ficiencias<br />
no coñecemento e dominio <strong>da</strong> lingua catalana. Sen dúbi<strong>da</strong>, a explicación<br />
<strong>de</strong>be buscarse no <strong>de</strong>sequilibrio sociolingüístico existente no contorno social<br />
dos escolares <strong>da</strong>s Illas Baleares, como probablemente suce<strong>de</strong> en moitos<br />
máis sitios.<br />
4. A normalización do contorno escolar<br />
Outra <strong>da</strong>s estratexias segui<strong>da</strong>s para favorece-la normalización lingüística<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> o sistema escolar foi o <strong>de</strong> xeneraliza-lo uso do catalán na administración e<br />
funcionamento dos centros escolares (libros <strong>de</strong> escolari<strong>da</strong><strong>de</strong>, cualificacións académicas,<br />
documentación, rotulación interna, etc.). Este proceso foi relativamente<br />
rápido nos centros públicos (a principios dos anos 90 era xa a norma<br />
xeral), en cambio na maioría <strong>de</strong> centros <strong>de</strong> titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> priva<strong>da</strong> este proceso seguiu<br />
un ritmo moito máis lento e aín<strong>da</strong> na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>, nalgúns centros, o uso do<br />
catalán nestes ámbitos é mínimo.<br />
5. Os efectos dos cambios <strong>de</strong>mográficos no sistema escolar<br />
Des<strong>de</strong> os anos 50 ata a actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>, a poboación <strong>da</strong>s Illas Baleares duplicouse<br />
(<strong>de</strong> 400.000 habitantes pasouse a máis <strong>de</strong> 800.000). Este crecemento, estreitamente<br />
relacionado coa expansión <strong>da</strong> industria turística, produciuse en boa medi<strong>da</strong><br />
a partir <strong>da</strong> inmigración, inicialmente <strong>de</strong> orixe española e <strong>de</strong> fala castelá e<br />
ultimamente <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia moito máis diversa. Actualmente, preto do 35% <strong>da</strong><br />
poboación resi<strong>de</strong>nte naceu fóra <strong>da</strong>s Illas Baleares, e distribúese <strong>de</strong> xeito moi<br />
irregular ó longo <strong>de</strong> todo o territorio insular <strong>da</strong>ndo como resultado contornos<br />
vitais, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista lingüístico, moi diferentes.<br />
Ó iniciarse, nos anos 80, o proceso <strong>de</strong> normalización lingüística dos centros<br />
escolares esta situación xa estaba consoli<strong>da</strong><strong>da</strong> e non se tardou <strong>de</strong>masiado en<br />
comprobar que o feito <strong>de</strong> que o catalán se convertese en materia curricular e <strong>de</strong><br />
que se impartisen algunhas horas lectivas en catalán non era un recurso suficiente<br />
para facilita-la integración dos nenos que non tiñan o catalán como lingua<br />
familiar, sobre todo nas zonas on<strong>de</strong> presentaban unha proporción eleva<strong>da</strong>. Por<br />
iso, a comezos dos anos noventa iniciouse nas Baleares, a partir <strong>da</strong> iniciativa e<br />
— 273 —
Joan Melià<br />
do impulso <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados centros escolares, a incorporación, <strong>de</strong> forma moi<br />
tími<strong>da</strong>, do sistema <strong>de</strong> inmersión lingüística para favorece-la aprendizaxe <strong>da</strong> lingua<br />
catalana entre estes alumnos dos primeiros momentos <strong>de</strong> escolarización.<br />
Actualmente, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a Administración educativa apóiase, <strong>de</strong> forma clara, esta<br />
metodoloxía que tan bos resultados está a <strong>da</strong>r, o que se <strong>de</strong>mostra se se ten en<br />
conta que dos 43 centros que aplicaban esta metodoloxía durante o curso 98-99,<br />
pasouse ós 98 durante o curso actual. Con estas cifras que<strong>da</strong> clara a transcen<strong>de</strong>ncia<br />
que ten a actitu<strong>de</strong> <strong>da</strong> Administración no proceso <strong>de</strong> normalización lingüística,<br />
anque o marco legal <strong>de</strong> actuación sexa practicamente o mesmo.<br />
A chega<strong>da</strong> <strong>de</strong> alumnos que se incorporan tardiamente ó sistema escolar <strong>da</strong>s<br />
Illas Baleares (<strong>de</strong>scoñecendo, con frecuencia, non só a lingua catalana, senón<br />
tamén o castelán) é ca<strong>da</strong> vez máis importante. Durante o curso 2000-2001, o 7%<br />
dos escolares <strong>da</strong>s Baleares eran estranxeiros (máis do dobre <strong>da</strong> media do Estado)<br />
ós que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista lingüístico, se lles <strong>de</strong>ben engadi-los que,<br />
sen seren estranxeiros, chegan sen coñece-la lingua catalana. A presión <strong>da</strong>s institucións<br />
e <strong>da</strong>s organizacións <strong>de</strong> ámbito estatal, que se percibe como contraria ó<br />
mantemento <strong>da</strong> diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística, e a inexistencia dun paralelismo na presencia<br />
<strong>de</strong> linguas nos sistemas escolares <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s do Estado español<br />
que teñen unha lingua propia diferente do castelán e o resto é un dos primeiros<br />
pasos que se <strong>de</strong>berían <strong>de</strong> <strong>da</strong>r para reducir estes problemas e para colaborar na<br />
creación dun sistema escolar igualitario. A incorporación nos centros baleares<br />
dun número elevado <strong>de</strong> alumnos nestas condicións provoca problemas, que<br />
afectan os protagonistas <strong>de</strong>sta incorporación e a estabili<strong>da</strong><strong>de</strong> dos grupos <strong>de</strong> clase<br />
e do noso mo<strong>de</strong>lo escolar que promove, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista lingüístico, a expansión<br />
do catalán como lingua vehicular. Os novos alumnos atravesan un período,<br />
máis ou menos breve, no que non po<strong>de</strong>n segui-las clases con normali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
(ás veces, non só por problemas lingüísticos) e unha parte dos profesores séntense<br />
incómodos impartindo as clases en catalán e sabendo que algúns alumnos<br />
non os enten<strong>de</strong>n ou que o fan con moitas dificulta<strong>de</strong>s. Para diminuí-los efectos<br />
negativos e non crear dificulta<strong>de</strong>s importantes entre estes alumnos ou para non<br />
entorpece-la aplicación dun mo<strong>de</strong>lo escolar que garanta un trato á lingua catalana<br />
paralelo á súa categoría <strong>de</strong> lingua propia, é necesario investir importantes<br />
recursos humanos e <strong>de</strong> planificación para que a súa acolli<strong>da</strong> sexa a axeita<strong>da</strong> en<br />
tódolos sentidos. Con esta finali<strong>da</strong><strong>de</strong>, e para acelera-lo proceso <strong>de</strong> integración<br />
dos novos alumnos, a partir do curso 1999-2000 introducíronse outros recursos<br />
para facilitarlles unha acolli<strong>da</strong> escolar a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>, sobre todo para os alumnos<br />
que se incorporan en secun<strong>da</strong>ria: os <strong>de</strong>nominados talleres <strong>de</strong> lingua (para os que<br />
non coñecen nin catalán, nin castelán), grupos <strong>de</strong> apoio lingüístico (para os que<br />
presentan dificulta<strong>de</strong>s só no coñecemento do catalán), etc.<br />
— 274 —
A situación lingüística nas Illas Baleares<br />
6. O ren<strong>de</strong>mento <strong>da</strong> política <strong>de</strong> normalización lingüística no sistema escolar<br />
A pesar <strong>de</strong> que a problemática escolar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista lingüístico, xa<br />
sería suficientemente complexa e difícil <strong>de</strong> resolver se non interviñese ningún<br />
outro factor, no caso <strong>da</strong>s Illas Baleares <strong>de</strong>bemos engadi-los problemas que xera<br />
un financiamento ina<strong>de</strong>cuado. A media estatal que recibe ca<strong>da</strong> alumno é <strong>de</strong><br />
330.352 pta, a media <strong>da</strong>s Baleares é <strong>de</strong> 287.283 pta (<strong>da</strong>tos <strong>de</strong> 1999), o que é<br />
grave se temos en conta que, a<strong>de</strong>mais <strong>da</strong> obriga <strong>de</strong> ensinar dúas linguas oficiais,<br />
a particular situación <strong>de</strong>mográfica <strong>da</strong>s Baleares, en todo caso, esixiría un financiamento<br />
que compensase esta problemática, que non presenta nin moito menos<br />
as mesmas dimensións noutras comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />
A pesar <strong>de</strong>stas limitacións, o sistema escolar produciu un ren<strong>de</strong>mento no ámbito<br />
<strong>da</strong> normalización lingüística que po<strong>de</strong> apreciarse a través <strong>de</strong> numerosas<br />
evi<strong>de</strong>ncias. Por unha parte, a inci<strong>de</strong>ncia favorable que ten sobre a difusión do<br />
coñecemento activo e pasivo <strong>da</strong> lingua catalana, como <strong>de</strong>mostran os <strong>da</strong>tos recollidos<br />
no censo <strong>de</strong> poboación <strong>de</strong> 1991 (o último no que se recolleron estes <strong>da</strong>tos).<br />
Este maior coñecemento propiciou que, por parte dos alumnos asistir a activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
-académicas ou non- nas que se usa unha <strong>da</strong>s dúas linguas oficiais, na<br />
meiran<strong>de</strong> parte dos casos, non lles supón ningún problema <strong>de</strong> comprensión nin,<br />
en xeral, <strong>de</strong> aceptación <strong>de</strong>ste uso. Por outra parte, aumentou a aceptación <strong>da</strong><br />
presencia <strong>da</strong> lingua catalana no sistema educativo, como materia e como lingua<br />
vehicular, entre os sectores que opoñían máis resistencia ou que presentaban<br />
máis dúbi<strong>da</strong>s, ó mesmo tempo que se foi <strong>de</strong>mostrando que a ensinanza en catalán<br />
non supón <strong>de</strong>svantaxes académicas <strong>de</strong> ningún tipo. Así mesmo, <strong>de</strong>use un<br />
claro incremento do uso do catalán no ámbito académico por parte dos alumnos;<br />
serve <strong>de</strong> exemplo o feito <strong>de</strong> que nas probas <strong>de</strong> acceso á universi<strong>da</strong><strong>de</strong> se superase,<br />
durante o último curso e por primeira vez, a barreira do 50% <strong>de</strong> exames<br />
realizados en lingua catalana, o que significa un incremento <strong>de</strong> máis <strong>de</strong> sete<br />
puntos con relación á convocatoria anterior. Igualmente, pó<strong>de</strong>se percibir unha<br />
maior preparación dunha parte importante <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> no uso <strong>da</strong> lingua catalana,<br />
o que se nota principalmente na maior preparación, sobre todo, entre os<br />
mozos que acce<strong>de</strong>n a postos <strong>de</strong> traballo na área <strong>da</strong> función pública.<br />
De tódolos xeitos, non se po<strong>de</strong> ocultar que a escola só po<strong>de</strong> intervir parcialmente<br />
no proceso <strong>de</strong> normalización: po<strong>de</strong> facilita-la aprendizaxe <strong>da</strong> lingua e o<br />
seu uso no medio académico, pero dificilmente po<strong>de</strong> varia-lo uso que se fai fóra<br />
<strong>de</strong>ste ámbito. No contorno extraescolar, a situación social que teña a lingua que<br />
se ensina na escola é <strong>de</strong> vital importancia para asegura-la súa continui<strong>da</strong><strong>de</strong>; polo<br />
tanto, é necesario incrementa-lo proceso <strong>de</strong> normalización fóra do ámbito académico<br />
para que a planificación teña sentido e poi<strong>da</strong> <strong>de</strong>mostra-la súa eficacia.<br />
No contorno inmediato ás activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s escolares promovémo-la realización <strong>de</strong><br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s paralelas ás académicas, para reforza-la aprendizaxe e a adhesión ó<br />
— 275 —
Joan Melià<br />
proceso <strong>de</strong> normalización lingüística (certames, concursos, programas <strong>de</strong> televisión<br />
e <strong>de</strong> radio, etc.).<br />
Cómpre ter en conta que a riqueza <strong>da</strong> diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e cultural, <strong>da</strong><br />
que tanto se falou no marco do ano Europeo <strong>da</strong>s Linguas e que tanta unanimi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
suscita, só po<strong>de</strong> ser garanti<strong>da</strong> no futuro se se garante, en primeiro lugar, a<br />
continui<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas e culturais que existen na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>,<br />
que constitúen os alicerces <strong>de</strong>sta diversi<strong>da</strong><strong>de</strong>. Para que isto sexa posible, é<br />
imprescindible que as institucións públicas e as organizacións sociais <strong>de</strong>stas<br />
comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s teñan como un dos seus principais obxectivos asegurar esta continui<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
e que a planificación escolar recolla as medi<strong>da</strong>s que sexan necesarias<br />
para que isto sexa posible neste ámbito.<br />
— 276 —
Política lingüística y educativa en Navarra<br />
Pedro Pegenaute Gar<strong>de</strong><br />
Director General <strong>de</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s y Política Lingüística <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong><br />
Navarra<br />
El punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong><br />
La lengua, sin du<strong>da</strong>, como hecho cultural y sociológico que es, está liga<strong>da</strong> a<br />
la historia <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> pueblo, y, al respecto, Navarra no es una excepción. Sí es en<br />
cambio Navarra una excepción por el real <strong>de</strong>sconocimiento que se tiene <strong>de</strong> ella,<br />
<strong>de</strong> su presente y <strong>de</strong> su historia, y así, se ignora, o por algunos se quiere se ignore,<br />
que si Navarra es y ha sido tierra <strong>de</strong> contrastes, geográficos, culturales y<br />
por ello humanos, Navarra también es y ha sido una tierra uni<strong>da</strong>: uni<strong>da</strong> culturalmente,<br />
pese a las varias culturas que la han poblado durante su historia, uni<strong>da</strong><br />
humanamente, pese a la imagen contraria que preten<strong>de</strong>n proyectar algunos grupos<br />
minoritarios, y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, uni<strong>da</strong> lingüísticamente, por un idioma común:<br />
el español, pese a que en Navarra se hable también, muy minoritariamente por<br />
cierto, el vascuence, que es así como se le <strong>de</strong>nomina oficialmente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />
aprobación en 1986 <strong>de</strong> la Ley Foral <strong>de</strong>l Vascuence. ¿Se conocían estos hechos?<br />
Y hablando <strong>de</strong> nuestros idiomas. En Navarra, en 1982, con la aprobación <strong>de</strong><br />
la Ley Orgánica <strong>de</strong> Reintegración y Amejoramiento <strong>de</strong>l Fuero (LORAFNA),<br />
como no podía ser menos, el castellano fue <strong>de</strong>clarado nuestra lengua oficial. Sí.<br />
Pero, en la misma Ley Foral, es ver<strong>da</strong>d también que el vascuence fue reconocido<br />
como lengua oficial (o cooficial con el castellano) en las zonas “vascoparlantes<br />
<strong>de</strong> Navarra”. Un enorme avance y, según se mire, un gran esfuerzo.<br />
Como lo fueron que, en el mismo 1986, el vascuence fuera reconocido como<br />
lengua propia, que a sus dialectos (los <strong>de</strong>l vascuence) se les garantizara especial<br />
respeto y protección, que no se ha hecho hasta la fecha (esa es la ver<strong>da</strong>d), o que,<br />
a partir <strong>de</strong> ese año, se abrieran líneas <strong>de</strong> actuación positivas con el vascuence<br />
tanto en relación a su enseñanza, como a su <strong>de</strong>sarrollo y su consi<strong>de</strong>ración para<br />
el acceso a las administraciones públicas. Esta es la ver<strong>da</strong>d. Pero, también lo es<br />
que, pese a todos estos esfuerzos, y otros muchos que no menciono, hoy en Navarra,<br />
apenas sí se conocen ninguno <strong>de</strong> los siete dialectos que tuvo el vascuence,<br />
y que, según los <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> una encuesta sociolingüística <strong>de</strong> 1996 hecha por otro<br />
gobierno <strong>de</strong> Navarra distinto al actual <strong>de</strong> UPN, <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 437.000 habitantes,<br />
1.100, tan sólo el 0,2%, eran monolingües euskaldunes; 41.000, el 9,4%,<br />
bilingües; 42.800, el 9,48 %, bilingües pasivos, y, 352.800, el 80,6%, monolingües<br />
castellanos. ¿Sorpresa? ¿Decepción para quienes hablan por doquier <strong>de</strong><br />
una Navarra bilingüe? En todo caso, y en to<strong>da</strong> <strong>de</strong>mocracia es lo que <strong>de</strong>biera<br />
contar, esta es la reali<strong>da</strong>d y la voluntad <strong>de</strong> la ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nía navarra, reali<strong>da</strong>d que,<br />
— 277 —
Pedro Pegenaute Gar<strong>de</strong><br />
en <strong>de</strong>masia<strong>da</strong>s ocasiones, por razones estrictamente <strong>de</strong> interés político (nacionalistas<br />
siempre), se trata <strong>de</strong> ocultar. Pero así son las cosas.<br />
Se ha dicho <strong>de</strong> otra parte y por muchos nacionalistas que, en Navarra, esta<br />
situación lingüística se mantiene, como la <strong>de</strong>scrita, porque los apoyos económico-financieros<br />
no han sido suficientes ni relevantes. Y, tampoco es ver<strong>da</strong>d.<br />
Lo cierto es, pese a lo que se diga, que el Gobierno <strong>de</strong> Navarra, y hablo por el<br />
actual <strong>de</strong> UPN, que casi lo mismo podría <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> los anteriores, viene prestando<br />
un <strong>de</strong>cidido apoyo al aprendizaje, uso y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l vascuence. Apoyo<br />
que, en el ámbito <strong>de</strong> la enseñanza no universitaria, pongo por caso, si, por término<br />
medio un centro concertado que imparte en español recibía por alumno<br />
<strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> Navarra en el año 2000 en torno a las 265.000 pesetas, una<br />
ikastola (<strong>de</strong> las <strong>de</strong>nomina<strong>da</strong>s en Navarra alegal) recibía en ese mismo año por<br />
alumno exactamente 595.921 pesetas. Hay que reconocer por ello el esfuerzo.<br />
Como, a su vez, hay que admitir el esfuerzo que, el propio Gobierno <strong>de</strong> Navarra,<br />
que busca lo mejor para sus ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos, junto a todos estos apoyos a favor<br />
<strong>de</strong>l vascuence, viene haciendo también y ca<strong>da</strong> día más <strong>de</strong>cidi<strong>da</strong>mente en pro <strong>de</strong>l<br />
aprendizaje, uso y <strong>de</strong>sarrollo por los navarros <strong>de</strong> las lenguas oficiales <strong>de</strong> la<br />
Unión Europea. ¿No buscamos una Comuni<strong>da</strong>d Foral ca<strong>da</strong> día más forma<strong>da</strong> y<br />
universal? Pues, queremos y <strong>de</strong>bemos ser consecuentes.<br />
En fin, quiero <strong>de</strong>cir con ello en este comienzo <strong>de</strong> mi intervención, que <strong>de</strong> la<br />
actual Navarra, tierra plural y <strong>de</strong> progreso, <strong>de</strong> paz y bienestar como pocas, hay<br />
<strong>de</strong>masia<strong>da</strong>s cuestiones sustantivas (cultural, educativa y sociológicamente<br />
hablando) que, o se ignoran, o se conocen distorsiona<strong>da</strong>mente. Por múltiples razones,<br />
pero, sobre todo, porque, instancias ajenas a nuestra Comuni<strong>da</strong>d Foral,<br />
por interés exclusivamente político, vienen difundiendo una imagen torci<strong>da</strong> o<br />
falsa <strong>de</strong> nuestra reali<strong>da</strong>d.<br />
Por el plurilingüismo y la voluntarie<strong>da</strong>d<br />
Dicho lo cual, voy a entrar <strong>de</strong> lleno en las cuestiones <strong>de</strong> fondo que aquí nos<br />
traen.<br />
¿Lenguas mayoritarias, lenguas minoritarias? ¿Lenguas oficiales, lenguas<br />
propias? No importa. En Navarra, nosotros lo vemos así, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el respeto que<br />
nos merece cualquier lengua:<br />
• En un mundo ca<strong>da</strong> vez más interconectado en el que se producen <strong>de</strong><br />
forma instantánea flujos multidireccionales <strong>de</strong> información a través <strong>de</strong><br />
nuevas tecnologías, en un mundo en el que la libre circulación <strong>de</strong> personas,<br />
i<strong>de</strong>as entre un número ca<strong>da</strong> vez mayor <strong>de</strong> países, <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as planetarias,<br />
es una reali<strong>da</strong>d y un futuro ca<strong>da</strong> vez más cercano, en la Unión Europea<br />
en la que nos toca vivir y va a tocar vivir y <strong>de</strong>sarrollar nuestro trabajo,<br />
el dominio <strong>de</strong> sus idiomas oficiales, principalmente inglés, alemán,<br />
español y francés se constituyen a nuestro juicio como una herramienta,<br />
— 278 —
Política lingüística y educativa en Navarra<br />
no sólo aconsejable sino imprescindible para el ejercicio pleno <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s<br />
las posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos que la integran.<br />
Por lo cual, en la España <strong>de</strong>l presente siglo, nos encontramos, siempre según<br />
nuestro juicio, ante hechos incontestables, en referencia afortuna<strong>da</strong> <strong>de</strong>l profesor<br />
Marcos Marín: que el monolingüe no castellano no tiene más posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
futuro que, si acaso, las estrictamente regionales o locales, según los casos; que<br />
es preciso reforzar el prestigio <strong>de</strong>l español como lengua común <strong>de</strong> todos los españoles<br />
y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego como inversión económica, y que es necesario, imprescindible,<br />
prestar un atención global a to<strong>da</strong>s las lenguas <strong>de</strong> España, como lenguas<br />
en las que se expresan en sus diversas varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s la cultura española, en nuestro<br />
caso el vascuence.<br />
Por tanto, en cualquier caso, el reto es pues evi<strong>de</strong>nte: hay que afrontar el plurilingüismo.<br />
Y, al plurilingüismo, <strong>de</strong>finirlo como uno <strong>de</strong> los objetivos básicos a<br />
alcanzar. Y, a lograr, mediante una política lingüística activa que <strong>de</strong>fina los objetivos,<br />
ponga en práctica las acciones y proporcione los medios materiales y<br />
humanos que van a necesitarse para llevarlo a cumplimiento.<br />
En lo que a educación se refiere, el objetivo final consiste en dotar a nuestro<br />
alumnado <strong>de</strong> las competencias lingüísticas necesarias que les permitan el uso <strong>de</strong><br />
lenguas, las que fueran, pero siempre <strong>de</strong> uso oficial en UE. Competencias que<br />
<strong>de</strong>berían permitir al término <strong>de</strong> la enseñanza secun<strong>da</strong>ria obligatoria que la mayoría<br />
<strong>de</strong> los alumnos dominasen las <strong>de</strong>strezas básicas <strong>de</strong> comunicación en ese<br />
otro idioma elegido y que sea oficial <strong>de</strong> la UE. Destrezas que se aumentarían en<br />
el bachillerato y sistemas superiores <strong>de</strong> educación hasta lograr las necesarias<br />
para asegurar el dominio <strong>de</strong>l idioma. Todo ello, por supuesto, sin renunciar al<br />
conocimiento y uso <strong>de</strong> otras lenguas, las que fueran, en los casos en que ello<br />
fuera posible y aconsejable.<br />
El trabajo en los niveles sucesivos <strong>de</strong> enseñanza comenzando por el casi generalizado<br />
<strong>de</strong> educación infantil hasta el bachillerato y sistemas superiores <strong>de</strong><br />
educación, <strong>de</strong>be coordinarse con otras instancias como las Escuelas <strong>de</strong> Idiomas<br />
o Centros o Institutos Superiores <strong>de</strong> Idiomas, enseñanza <strong>de</strong> adultos y <strong>de</strong> funcionarios<br />
públicos para que el trabajo coordinado <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s estas instituciones y organismos<br />
y otros permitan la obtención <strong>de</strong> los objetivos programados.<br />
Todos estos esfuerzos, a<strong>de</strong>más, tendrán que ser compatibles siempre y coordinarse<br />
con el <strong>de</strong> mantenimiento, aprendizaje y perfeccionamiento <strong>de</strong>l idioma<br />
propio <strong>de</strong> que se trate, oficial o cooficial en cualquier comuni<strong>da</strong>d autónoma <strong>de</strong><br />
acuerdo con lo que establezcan las correspondientes leyes vigentes, en Navarra,<br />
hoy, el vascuence y la Ley <strong>de</strong>l Vascuence <strong>de</strong> 1986.<br />
Este modo <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r, a nuestro juicio, <strong>de</strong>bería permitir solventar o cuanto<br />
menos encauzar el <strong>de</strong>nominado problema lingüístico, que sobre todo existe porque<br />
se ha <strong>de</strong>jado que la lengua, en la mayoría <strong>de</strong> las ocasiones, se convierta en<br />
único signo diferencial, al que algunos grupos se aferran como piedra angular<br />
— 279 —
Pedro Pegenaute Gar<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> la política autonómica. Error grave. Especialmente, contra la lengua. Y, lo<br />
que ha venido sucediendo en Navarra, es un buen ejemplo, aunque, según conocemos,<br />
no el único. Pero, sigo.<br />
En lo que a la Comuni<strong>da</strong>d Foral se refiere, que, según he dicho, y podría <strong>de</strong>mostrar,<br />
no tiene problema alguno diferencial, y que, según to<strong>da</strong>s las cifras, es<br />
muy poco relevante -en la reali<strong>da</strong>d, no en los sueños- el problema lingüístico,<br />
nuestra reali<strong>da</strong>d sociolingüística, <strong>de</strong> acuerdo a todos los <strong>da</strong>tos, muestra una Navarra<br />
con <strong>de</strong>seos y en vías <strong>de</strong> ser plurilingüe, y en la que, pese a todo y a todos<br />
los esfuerzos históricos y presentes, el vascuence, <strong>de</strong>nominación oficial en Navarra<br />
según he dicho, es minoritario. Los resultados <strong>de</strong>l 96 ya señalados son clarificadores.<br />
Aun así, en el año 2001, para certificar o rectificar la situación, tendremos<br />
los <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> una encuesta mucho mayor sobre los idiomas <strong>de</strong> uso oficial<br />
en la UE (inglés, francés y alemán). Y, en el año 2002, dispondremos <strong>de</strong> los <strong>de</strong><br />
otra sobre el vascuence, <strong>de</strong> similares magnitu<strong>de</strong>s.<br />
En todo caso, a fecha <strong>de</strong> hoy, po<strong>de</strong>mos añadir otras referencias que prueban<br />
nuestra afirmación. Proce<strong>de</strong>n, tal cual, <strong>de</strong> la última encuesta realiza<strong>da</strong> en este<br />
año 2001 por el Parlamento o Cortes <strong>de</strong> Navarra, y digo Parlamento y no Gobierno<br />
<strong>de</strong> Navarra. Y, según ellos, los resultados totales sobre el conocimiento<br />
<strong>de</strong> idiomas <strong>de</strong> los navarros y las navarras es como sigue: no entien<strong>de</strong>, vascuence,<br />
el 73%; inglés, el 61%; francés, el 70%, y, alemán, el 97%; nivel bajo,<br />
vascuence 11%, inglés 17%, francés 13%, alemán 2%; nivel medio, vascuence<br />
7%, inglés 16%, francés 11% y alemán 1%; nivel alto, vascuence 9%, inglés<br />
6%, francés 6% y alemán el 0%.<br />
Esta es la reali<strong>da</strong>d y no otra que, también, se refleja cuando <strong>de</strong> idiomas y <strong>de</strong><br />
Universi<strong>da</strong>d Pública y Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Navarra hablamos. Y, así, en el curso 99-<br />
00, en la Universi<strong>da</strong>d Pública <strong>de</strong> Navarra, pongo por caso, <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 10.670<br />
alumnos, 10.219, es <strong>de</strong>cir, el 95,8%, optaron por estudiar en castellano y, pese a<br />
todos los esfuerzos <strong>de</strong> la oferta, tan sólo 451, es <strong>de</strong>cir, el 4,2%, por hacerlo en<br />
vascuence.<br />
Así la situación real sociolingüística, el Gobierno <strong>de</strong> Navarra, sin ambages ni<br />
mascara<strong>da</strong>s, con respeto y en uso <strong>de</strong> su <strong>de</strong>recho legítimo, correspondiendo a la<br />
confianza mayoritarísima <strong>de</strong>posita<strong>da</strong> en él por los navarros, por vez primera en<br />
la historia <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Foral, siendo plenamente consecuente, ha hecho<br />
suyo el siguiente concepto <strong>de</strong> Política Lingüística: la atención sistemática, rigurosa,<br />
racional y organiza<strong>da</strong> que <strong>de</strong>be prestar el propio Gobierno <strong>de</strong> Navarra,<br />
como representante <strong>de</strong>mocráticamente elegido <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d navarra, al conjunto<br />
<strong>de</strong> las situaciones y los problemas <strong>de</strong> los idiomas en esa socie<strong>da</strong>d, mediante<br />
<strong>de</strong>cisiones relativas a su enseñanza, <strong>de</strong>sarrollo, uso y valoración.<br />
Así se ha hecho recientemente y en esa línea <strong>de</strong> actuación nos hemos movido,<br />
a la hora <strong>de</strong> aprobar el Decreto Foral 372/2000, <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> diciembre, “por el que<br />
se regula el uso <strong>de</strong>l vascuence en las Administraciones Públicas <strong>de</strong> Navarra”,<br />
— 280 —
Política lingüística y educativa en Navarra<br />
que corrige una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigual<strong>da</strong>d (tremen<strong>da</strong>mente <strong>da</strong>ñosa para quienes<br />
sólo saben en Navarra castellano, o, sabiendo castellano, conocen también algún<br />
idioma <strong>de</strong> uso oficial en la UE) y constituye por ello un pilar básico para la<br />
igual<strong>da</strong>d <strong>de</strong> todos los navarros.<br />
Otras <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> Navarra, múltiples y varia<strong>da</strong>s, vienen <strong>da</strong>ndo<br />
un notable impulso tanto respecto a la introducción temprana <strong>de</strong>l aprendizaje <strong>de</strong><br />
una lengua extranjera entre nuestros escolares, a partir <strong>de</strong> los tres años <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d,<br />
cuanto a la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> una segun<strong>da</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la enseñanza secun<strong>da</strong>ria.<br />
Y, con buena acogi<strong>da</strong> y buenos resultados, por cierto. Y, lo mismo pasa en<br />
relación al vascuence, que, gracias a ese impulso, su enseñanza (la enseñanza<br />
<strong>de</strong>l y en vascuence) goza hoy <strong>de</strong> una excelente salud <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Sistema Educativo<br />
Navarro. Como lo prueban los <strong>da</strong>tos correspondientes al Curso 2001-2002.<br />
El sistema no Universitario navarro tiene los cuatro mo<strong>de</strong>los lingüísticos:<br />
Mo<strong>de</strong>lo G: con to<strong>da</strong> la enseñanza en castellano; Mo<strong>de</strong>lo A: se imparten to<strong>da</strong>s las<br />
materias en castellano y el vascuence como materia; Mo<strong>de</strong>lo B: algunas<br />
materias se imparten en castellano y otras en vascuence; Mo<strong>de</strong>lo D: to<strong>da</strong>s las<br />
materias se imparten en vascuence a excepción <strong>de</strong> la lengua española.<br />
Pues bien, los <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> matrícula para el referido curso 2001/02 han sido los<br />
siguientes:<br />
Nivel Pública Priva<strong>da</strong> Total<br />
Infantil 9.513 5.806 15.319<br />
Primaria 18.115 11.616 29.731<br />
ESO 12.413 9.154 21.567<br />
Bachiller LOGSE 5.120 2.771 7.891<br />
TOTAL 45.161 29.347 74.508<br />
INFANTIL PRIMARIA ESO BACHI. LOG.<br />
MODELO PUBLI. PRIV. PUBLI. PRIV. PUBLI. PRIV. PUBLI. PRIV.<br />
G 2.621 3.578 7.053 7.674 8.046 7.086 3.594 2.599<br />
A 3.662 888 6.213 1.710 1.764 615 351 0<br />
G+A 6.283 4.646 13.266 9.384 9.810 7.701 3.945 2.599<br />
D 3.218 1.140 4.816 2.188 2.568 1.453 1.175 172<br />
B 12 20 33 44 35 0 0 0<br />
B+D 3.230 1.160 4.819 2.232 2.603 1.453 1.175 172<br />
TOTAL 9.513 5.806 18.115 11.616 12.413 9.154 5.120 2.771<br />
15.319 29.731 21.567 7.891<br />
74.508<br />
— 281 —
Pedro Pegenaute Gar<strong>de</strong><br />
De don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>duce:<br />
1º El notable esfuerzo <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> Navarra por alentar entre nuestros<br />
escolares la enseñanza <strong>de</strong>l o en vascuence.<br />
2º Que hay una varie<strong>da</strong>d real en la oferta <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong><br />
Navarra, en la que se ofertan todos los mo<strong>de</strong>los lingüísticos posibles.<br />
3º Que la <strong>de</strong>man<strong>da</strong> se produce en todos los mo<strong>de</strong>los y en las dos re<strong>de</strong>s<br />
educativas: públicas y priva<strong>da</strong>s.<br />
4º Que el esfuerzo en todos los mo<strong>de</strong>los y re<strong>de</strong>s es económicamente muy<br />
importante y, organizativamente hablando, complejo, pero que, pese a<br />
todo, se viene aplicando razonablemente.<br />
Nuestras conclusiones<br />
Y, llegado a este punto, quiero concluir mi intervención poniendo <strong>de</strong> manifiesto<br />
que, nuestro concepto y oferta, se hace en todo caso sobre los siguientes<br />
principios:<br />
1º La oferta educativa respon<strong>de</strong> al principio <strong>de</strong>l escrupuloso respeto a la<br />
autonomía <strong>de</strong> nuestra Comuni<strong>da</strong>d Foral en este campo.<br />
2º Se ajusta a la legali<strong>da</strong>d que se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> la autonomía ya<br />
enunciado<br />
3º Parte y se a<strong>de</strong>cua a la actual reali<strong>da</strong>d sociolingüística <strong>de</strong> Navarra y al<br />
<strong>de</strong>seo expresado por sus ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos navarros a través <strong>de</strong> los cauces <strong>de</strong>mocráticos<br />
vigentes.<br />
4º Es compatible y <strong>de</strong> hecho permite y fomenta el plurilingüismo; entendido<br />
éste, como elemento <strong>de</strong> progreso, integración y paz social.<br />
5º Es una oferta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> y para los navarros y navarras, que rechaza cualquier<br />
ingerencia exterior, ya que somos los navarros los protagonistas y<br />
actores <strong>de</strong> nuestro presente y los que <strong>de</strong>bemos y vamos a <strong>de</strong>cidir sobre<br />
nuestro futuro.<br />
6º Contra lo que vienen practicando los nacionalistas, el actual Gobierno<br />
<strong>de</strong> Navarra no <strong>de</strong>sea, en ningún caso, politizar su política lingüística;<br />
antes bien, por su propia preservación (la <strong>de</strong> la política lingüística, la <strong>de</strong><br />
ca<strong>da</strong> lengua y específicamente el vascuence), lo que estamos empeñados<br />
ahora es en la tarea, na<strong>da</strong> fácil, <strong>de</strong> “<strong>de</strong>spolitizarla”, a fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r garantizar<br />
el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los navarros, todos sin excepción, al aprendizaje y<br />
uso <strong>de</strong>l segundo idioma que elijan voluntariamente, el que sea.<br />
Dicho lo cual, también convendrá señalar que el Gobierno <strong>de</strong> Navarra, en<br />
uso <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>mocrático que le ampara, no está por la labor <strong>de</strong> consentir<br />
que, bajo el argumento y justificación <strong>de</strong> ninguna lengua, sea el vascuence o<br />
cualquier otro, se trate <strong>de</strong> alterar la situación <strong>de</strong> paz <strong>de</strong> que, muy<br />
abrumadoramente, goza la Comuni<strong>da</strong>d Foral <strong>de</strong> Navarra. Y esto lo <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>mos<br />
frente a esa minoría que, por todos los medios, recurren a ficticios montajes <strong>de</strong><br />
— 282 —
Política lingüística y educativa en Navarra<br />
crispación social, aventándolos, pero que en la reali<strong>da</strong>d no existen. De otra<br />
parte, el actual Gobierno <strong>de</strong> Navarra tampoco va a admitir que, bajo pretexto <strong>de</strong><br />
una supuesta vulneración <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos lingüísticos, que en Navarra no se <strong>da</strong>,<br />
respecto a nadie, ni en relación al aprendizaje, uso, <strong>de</strong>sarrollo y valoración <strong>de</strong>l<br />
vascuence, se preten<strong>da</strong> (porque los navarros no lo queremos en más <strong>de</strong> un 86%;<br />
porque los navarros <strong>de</strong>seamos seguir conservando nuestra personali<strong>da</strong>d<br />
histórica y constitucional), se preten<strong>da</strong>, digo, el logro <strong>de</strong> ningún objetivo<br />
político, tampoco el <strong>de</strong> Euskalherria, que, si en otro tiempo fue para muchos un<br />
concepto cultural y lingüístico, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1979, con la aprobación <strong>de</strong>l Estatuto<br />
Vasco o <strong>de</strong> Guernica, estatuaria y por tanto jurídicamente, pasó a ser, simple y<br />
llanamente, la <strong>de</strong>nominación política <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Vasca que no<br />
es la <strong>de</strong> Navarra, obviamente. El vascuence, en fin, na<strong>da</strong> <strong>de</strong>biera tener que ver<br />
con causas políticas. Pero tiene. Por eso el Gobierno <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Foral <strong>de</strong><br />
Navarra rechaza, en nombre <strong>de</strong> la inmensa mayoría <strong>de</strong> navarros, la utilización<br />
que algunos partidos políticos hacen <strong>de</strong>l vascuence y bajo ficticios argumentos<br />
lingüísticos como vehículo para nuestra integración en una Euskalherria<br />
política. La campaña no la aceptamos y siempre <strong>de</strong>nunciaremos, porque<br />
constituye todo un <strong>de</strong>spropósito. Y era necesario lo dijera yo aquí, porque es<br />
aquí, en eventos como este, y no en otra parte, don<strong>de</strong> hay que expresar con<br />
sinceri<strong>da</strong>d que una lengua, por minoritaria que sea, jamás <strong>de</strong>biera ser utiliza<strong>da</strong><br />
para el logro <strong>de</strong> objetivos políticos. En Navarra suce<strong>de</strong> y, a mi juicio, era<br />
necesario se supiera, para que, a su vez, se supiera que, en reali<strong>da</strong>d, el<br />
alejamiento progresivo <strong>de</strong> los navarros <strong>de</strong>l vascuence se <strong>de</strong>be precisamente,<br />
antes que a ninguna causa institucional, a la manipulación que se ha querido y<br />
se quiere hacer con dicha lengua. Lengua a la que por cierto, sin du<strong>da</strong>rlo,<br />
muchos le tenemos el aprecio y consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>bi<strong>da</strong>s.<br />
Gracias por escucharme.<br />
— 283 —
MESA REDONDA<br />
POLÍTICA LINGÜÍSTICA E EDUCATIVA<br />
EN COMUNIDADES EUROPEAS<br />
CON LINGUA MINORIZADA<br />
Mo<strong>de</strong>rador: MANUEL GONZÁLEZ GONZÁLEZ<br />
(Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela)
Políticas lingüísticas y educativas en Cer<strong>de</strong>ña<br />
Diego Corraine<br />
Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Sassari, Cer<strong>de</strong>ña<br />
Las minorías <strong>de</strong>l estado italiano<br />
Dentro <strong>de</strong>l Estado Italiano están presentes 12 minorías, en concreto, <strong>de</strong> lengua<br />
albanesa, catalana-algueresa, alemana, griega, eslovena, croata, francesa,<br />
francoprovenzal, occitana, friulana, ladina y sar<strong>da</strong>.<br />
Las leyes<br />
Aunque la Constitución <strong>de</strong> la República Italiana <strong>de</strong> 1947 (vigente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 1-<br />
1-1948) garantizara en su Art. 6 que "La Repubblica tutela con apposite norme<br />
le minoranze linguistiche", hasta 1999 solo la minoría <strong>de</strong> lengua francesa en<br />
Valle <strong>de</strong> Aosta, la <strong>de</strong> lengua alemana y ladina en la provincia <strong>de</strong> Bolzano y<br />
Trento, y la <strong>de</strong> lengua eslovena <strong>de</strong> la provincia <strong>de</strong> Trieste y Gorizia, obtuvieron<br />
formas diferentes <strong>de</strong> promoción y reconocimiento, sobre todo la población <strong>de</strong><br />
lengua alemana. Después <strong>de</strong> muchos intentos y proyectos <strong>de</strong> ley en esos últimos<br />
50 años, finalmente, con la ley nº 482 <strong>de</strong>l 15-12-1999 "Norme in materia di tutela<br />
<strong>de</strong>lle minoranze linguistiche storiche", las otras minorías también obtuvieron<br />
alguna forma <strong>de</strong> tutela. Solo los <strong>de</strong> lengua rom se han que<strong>da</strong>do fuera, aunque<br />
hubiera presiones por parte <strong>de</strong> algunos parlamentarios en favor <strong>de</strong> su inclusión.<br />
En total, unos 2,5 millones <strong>de</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos que hablan idiomas diferentes<br />
<strong>de</strong>l italiano, cuya mayoría está constitui<strong>da</strong> por 1.200.000 personas <strong>de</strong> hablas <strong>de</strong><br />
Cer<strong>de</strong>ña, 600.000 friulanos y 300.000 <strong>de</strong> habla alemana. La misma ley 482/99,<br />
Art. 1, <strong>de</strong>clara que: "La lingua ufficiale <strong>de</strong>lla Repubblica è l'italiano", una manera<br />
<strong>de</strong> subrayar que, a pesar <strong>de</strong>l reconocimiento, solo el italiano tiene valor <strong>de</strong><br />
“oficial”, una superiori<strong>da</strong>d que la ley reafirma en el Art. 7, coma 4, cuando dice<br />
que "Qualora gli atti <strong>de</strong>stinati ad uso pubblico siano re<strong>da</strong>tti nelle due lingue,<br />
producono effetti giuridici solo gli atti e le <strong>de</strong>liberazioni re<strong>da</strong>tti in lingua italiana".<br />
La ley estatal <strong>de</strong> 1999 había sido precedi<strong>da</strong>, en 1996 por la ley nº 15 <strong>de</strong>l Gobierno<br />
autonómico <strong>de</strong>l Friul "Norme per la tutela e per la promozione <strong>de</strong>lla lingua<br />
e <strong>de</strong>lla cultura friulane e istituzione <strong>de</strong>l servizio per le lingue regionali e<br />
minoritarie" (22-3-1999); en 1997 por la ley nº 26 <strong>de</strong>l Gobierno autonómico <strong>de</strong><br />
Cer<strong>de</strong>ña "Promozione e valorizzazione <strong>de</strong>lla cultura e <strong>de</strong>lla lingua <strong>de</strong>lla<br />
Sar<strong>de</strong>gna" (11-9-1997). Por fin, en 2001, se votó una nueva ley, la nº 38, en favor<br />
<strong>de</strong> los eslovenos: "Norme per la tutela <strong>de</strong>lla minoranza linguistica slovena<br />
<strong>de</strong>lla regione Friuli-Venezia Giulia", en la cual se prevén otras medi<strong>da</strong>s en favor<br />
<strong>de</strong> la minoría, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo previsto por la ley 482/99.<br />
— 287 —
Diego Corraine<br />
El 2 <strong>de</strong> mayo 2001, con <strong>de</strong>creto nº 345, el Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la República Italiana<br />
promulgó el "Regolamento di attuazione" <strong>de</strong> la ley 482, con el cual se perfecciona<br />
la efectivi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la misma ley.<br />
De to<strong>da</strong>s maneras, ese marco jurídico garantiza por primera vez la<br />
posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> enseñar la lengua y en lengua minoritaria (pero sin<br />
obligatorie<strong>da</strong>d), permite la expresión por parte <strong>de</strong> los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos en lengua<br />
minoritaria con la administración pública, la presencia <strong>de</strong> esas lenguas en TV y<br />
radio, su utilización en la toponimia y en la antroponimia.<br />
La lengua sar<strong>da</strong><br />
Dentro <strong>de</strong> este marco estatal, el sardo, que es un idioma que posee<br />
importantes documentaciones escritas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XI, tiene una presencia<br />
social bastante fuerte hasta hoy en día, con un 70% <strong>de</strong> hablantes sobre una<br />
población total <strong>de</strong> 1.628.690 habitantes (censo 1991), según evaluaciones <strong>de</strong><br />
unos cuantos investigadores, aunque no dispongamos <strong>de</strong> encuestas<br />
sociolingüísticas oficiales o científicas. Otro 10% está representado, más o<br />
menos, por otros sardos <strong>de</strong> hablas diferentes <strong>de</strong> la lengua sar<strong>da</strong>, aunque<br />
influencia<strong>da</strong>s, por lo menos en el léxico, por el sardo: el ligur <strong>de</strong> Carloforte<br />
(unos 10.000), el "sassarese" <strong>de</strong> Sassari (unos 20.000), el catalano-alguerés <strong>de</strong><br />
l'Alguer (unos 15.000) ya reconocido por la ley 482/99, el "gallurese" <strong>de</strong>l norte<br />
<strong>de</strong> la Isla (unos 140.000). La propia ley 26/97 diferencia el sardo <strong>de</strong> estas otras<br />
hablas, a las cuales garantiza el mismo reconocimiento.<br />
Política Lingüística<br />
Falta una ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ra política lingüística (y una “dirección”) y falta una enti<strong>da</strong>d<br />
que se preocupe <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la lengua y <strong>de</strong> su mo<strong>de</strong>rnización. La postura<br />
política y cultural tradicional es más en el sentido <strong>de</strong> la tutela y <strong>de</strong> la mera<br />
conservación. Prácticamente solo el "Observatorio regional para la cultura y la<br />
lengua <strong>de</strong> Cer<strong>de</strong>ña" (sobre todo la Comisión "Limba Sar<strong>da</strong>" <strong>de</strong>l mismo), compuesto<br />
por 16 personas representativas <strong>de</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s culturales y<br />
<strong>de</strong> las cuatro Provincias, instituido por la ley 26/97, con tareas consultivas y <strong>de</strong><br />
ayu<strong>da</strong> al trabajo <strong>de</strong>l Consejero <strong>de</strong> Cultura, ha hecho propuestas <strong>de</strong> política lingüística,<br />
para favorecer la presencia <strong>de</strong>l sardo en todos los sectores públicos y<br />
oficiales, junto con la propuesta <strong>de</strong> fun<strong>da</strong>r un Istitutu <strong>de</strong> sa Limba Sar<strong>da</strong>/ILS,<br />
para <strong>da</strong>r continui<strong>da</strong>d a la labor <strong>de</strong> la comisión "stan<strong>da</strong>rd". Pero hasta ahora no se<br />
ha <strong>de</strong>cidido na<strong>da</strong>, básicamente porque la semana pasa<strong>da</strong> hubo una crisis en el<br />
Gobierno autonómico, se ha cambiado el Consejero <strong>de</strong> Cultura, por lo que to<strong>da</strong>vía<br />
no se sabe si el nuevo responsable <strong>de</strong> Cultura está interesado en proseguir el<br />
trabajo empezado hacia la formación <strong>de</strong>l ILS.<br />
— 288 —
Políticas lingüísticas y educativas en Cer<strong>de</strong>ña<br />
Estan<strong>da</strong>rdización<br />
Solo recientemente (28-2-2001), el Gobierno autonómico ha publicado una<br />
propuesta <strong>de</strong> están<strong>da</strong>r <strong>de</strong>l sardo (aunque no oficial): "Norme <strong>de</strong>lla Limba Sar<strong>da</strong><br />
Unifica<strong>da</strong>/LSU", elabora<strong>da</strong> por una comisión <strong>de</strong> investigadores y profesores<br />
universitarios. Para un posible uso oficial <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la administración, escuela,<br />
medios <strong>de</strong> comunicación, etc. no hay alternativas a la utilización <strong>de</strong> un están<strong>da</strong>r<br />
general. A pesar <strong>de</strong> esto, poco antes y sobre todo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la publicación <strong>de</strong><br />
las Normas, ha habido muchas protestas especialmente en el sur <strong>de</strong> la Isla, por<br />
parte grupos <strong>de</strong> usuarios <strong>de</strong> las varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s meridionales en contra <strong>de</strong> una supuesta<br />
colonización <strong>de</strong> las variantes <strong>de</strong>l norte acusa<strong>da</strong>s <strong>de</strong> ser las únicas representa<strong>da</strong>s<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la propuesta <strong>de</strong> LSU.<br />
El marco jurídico regional<br />
Desgracia<strong>da</strong>mente la ley <strong>de</strong>l Gobierno sardo nº 26 <strong>de</strong> 1997, para la “promoción<br />
y valoración <strong>de</strong> la cultura y <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> Cer<strong>de</strong>ña", no está limita<strong>da</strong> a la<br />
lengua, sino que también se interesa por bienes culturales en general, museos,<br />
etc. Eso quiere <strong>de</strong>cir que el dinero <strong>de</strong> su presupuesto que<strong>da</strong> repartido entre ayu<strong>da</strong>s<br />
al sardo y ayu<strong>da</strong>s a otros sectores culturales.<br />
Según esta ley, que ha sido practica y formalmente supera<strong>da</strong> por la ley estatal<br />
482/99 (en el sentido que la primera tiene que a<strong>da</strong>ptarse a los posibles mayores<br />
po<strong>de</strong>res <strong>de</strong> la segun<strong>da</strong>) a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> asegurar la presencia <strong>de</strong>l sardo en la<br />
toponimia, en algunos usos administrativos, proporcionando ayu<strong>da</strong>s en dinero a<br />
particulares y a enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s publicas que favorecen el <strong>de</strong>sarrollo o la utilización<br />
<strong>de</strong>l sardo, se pue<strong>de</strong>n hacer activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s (y ya se hacen) <strong>de</strong> experimentación <strong>de</strong> la<br />
enseñanza <strong>de</strong>l sardo y en sardo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la escuela, pero sin ninguna<br />
obligatorie<strong>da</strong>d.<br />
Enseñanza<br />
La presencia <strong>de</strong>l sardo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la escuela, según la ley 26/97, está asegura<strong>da</strong><br />
<strong>de</strong> forma experimental, con proyectos que hay que presentar ca<strong>da</strong> año a<br />
una comisión especial. Hasta ahora se aceptaron proyectos <strong>de</strong> literatura, historia,<br />
tradiciones, etc. casi siempre realizados en italiano. Por lo tanto hay muy<br />
pocas experiencias <strong>de</strong> enseñanza “<strong>de</strong>” sardo y “en” sardo <strong>de</strong> otras asignaturas.<br />
En relación con la ley 482/99, este año han sido propuestos por lo menos 50<br />
proyectos relacionados con el sardo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la escuela. Pero la comisión central,<br />
en Roma, non ha tomado en consi<strong>de</strong>ración estos proyectos bajo el pretexto<br />
<strong>de</strong> que los sardos pue<strong>de</strong>n sacar dinero bastante <strong>de</strong> otras leyes. El mismo Consejero<br />
<strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong>l Gobierno autonómico ha protestado ante el Ministro <strong>de</strong><br />
Cultura <strong>de</strong> Roma sin recibir hasta ahora respuesta alguna.<br />
En algunos pueblos cerca <strong>de</strong> Nuoro, a partir <strong>de</strong>l método elaborado por la profesora<br />
M. Teresa Pinna Catte Deo e su mundu, Nuoro 1996-2001, para niños y<br />
— 289 —
Diego Corraine<br />
adolescentes hasta los 12 años, se ha intentado en los últimos cinco años hacer<br />
algo <strong>de</strong> enseñanza bilingüe.<br />
Libros, material didáctico<br />
Hay muy pocos libros expresamente escritos para la enseñanza. Prácticamente<br />
hay solo Pro domo (Cagliari 1998) <strong>de</strong> E. Blasco Ferrer (CDrom + 2 tomos,<br />
con ejercicios), Deo e su mundu (Nuoro 1996-2001), 3 tomos <strong>de</strong> M. Teresa<br />
Pinna Catte, para alumnos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 6 hasta los 12 años, Impariamo il<br />
sardo (Nuoro 1998) una a<strong>da</strong>ptación hecha por D. Corraine <strong>de</strong> un texto inglés<br />
para principiantes. Hay otros libros en sardo (unos 100), para niños, pero no expresamente<br />
pensados para la escuela.<br />
Profesorado<br />
A pesar <strong>de</strong> que la ley 26/97 prevé que las Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Cagliari y<br />
Sassari, con la subvención anual <strong>de</strong> 1000 millones <strong>de</strong> liras ca<strong>da</strong> una, organicen<br />
cursos <strong>de</strong> formación para profesores y cursos <strong>de</strong> sardo, hasta ahora se ha hecho<br />
muy poco. En Sassari, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace dos años hay un curso <strong>de</strong> Lengua y Literatura<br />
sar<strong>da</strong> <strong>de</strong> 50 horas y el año pasado (pero no en 2001/2002, por ahora) hubo un<br />
curso <strong>de</strong> formación en lengua y cultura sar<strong>da</strong>, <strong>de</strong> 150 horas en un año, en el cual<br />
participaron 30 personas. Solo 8 participantes hicieron su tesis en sardo, presentando<br />
un proyecto <strong>de</strong> libro en sardo para la escuela. To<strong>da</strong>s las clases (excepto<br />
las <strong>de</strong> sardo) se <strong>da</strong>ban en italiano porque los profesores <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d<br />
no saben o no quieren utilizar el sardo. En la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Cagliari solo en<br />
2001/2002 se ha instituido un curso <strong>de</strong> “laurea” en lengua y literatura sar<strong>da</strong>, en<br />
el cual se han matriculado solo 13 personas. El profesorado capaz <strong>de</strong> enseñar en<br />
sardo es muy poco, aunque muchísimos profesores y maestros conozcan el<br />
sardo, por su cuenta. Esto es el reflejo <strong>de</strong> una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>bili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la iniciativa<br />
política y cultural frente al sardo. Las Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s sar<strong>da</strong>s parecen más<br />
interesa<strong>da</strong>s por una enseñanza <strong>de</strong> dialectología y lingüística tradicional que por<br />
la enseñanza <strong>de</strong> lengua y didáctica <strong>de</strong> la lengua.<br />
Hasta ahora, solo hay algunas enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s priva<strong>da</strong>s que trabajan en sentido mo<strong>de</strong>rno<br />
y científico para promocionar el sardo y <strong>de</strong>sarrollar recursos proporcionados<br />
a las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> la lengua.<br />
Medios <strong>de</strong> información<br />
No hay en sardo ni diarios ni semanarios ni periódicos, a pesar <strong>de</strong>l mensual<br />
<strong>de</strong> la Unesco Su Currèu y una revista bilingüe <strong>de</strong> cuentos y poesías, S'Ischiglia.<br />
Los libros en sardo no llegan a los 200. Solo en el año 2000 se publicaron cuatro<br />
diccionarios, pero muy pocos escriben en sardo. Esto es revelador <strong>de</strong> una<br />
actitud museística que tienen algunos intelectuales, más próxima al folklore que<br />
a la promoción <strong>de</strong> una lengua que anhela la mo<strong>de</strong>rni<strong>da</strong>d y el futuro.<br />
— 290 —
Políticas lingüísticas y educativas en Cer<strong>de</strong>ña<br />
Únicamente hay dos programas <strong>de</strong> TV, "Arrejona<strong>da</strong>" y "Die pro die", en<br />
Sar<strong>de</strong>gna 1, una televisión priva<strong>da</strong> <strong>de</strong> Cagliari. No hay prácticamente ninguna<br />
emisora <strong>de</strong> radio que trasmita algo en sardo.<br />
La editorial Papiros está preparando un corrector ortográfico y, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un<br />
proyecto común con otras minorías encabezado por la Unión Latina <strong>de</strong> París,<br />
está formando especialistas en terminología. La misma editorial, junto con La<br />
Unión <strong>de</strong> los Ladinos dolomíticos, en el marco <strong>de</strong> un proyecto europeo, está<br />
<strong>de</strong>sarrollando un nuevo trabajo, siempre en terminología sectorial.<br />
Perspectivas<br />
Mientras tanto el sardo sobrevive en el uso familiar y comunitario, en condición<br />
<strong>de</strong> diglosia, bastante afectado por las interferencias lexicales, y hasta sintácticas,<br />
<strong>de</strong>l italiano, que es la única lengua presente en el uso oficial. En estos<br />
últimos 20 años, se ha <strong>de</strong>sarrollado una conciencia lingüística más gran<strong>de</strong> que<br />
en el pasado, que ha sido la base <strong>de</strong> la lucha que nos ha proporcionado el nuevo<br />
marco jurídico en favor <strong>de</strong>l sardo que, quizás, permitirá en el futuro una cooficiali<strong>da</strong>d<br />
efectiva <strong>de</strong>l sardo con el italiano. Es bastante fácil constatar en la socie<strong>da</strong>d<br />
una mayor sensibili<strong>da</strong>d y atención frente al sardo. Pero, esto no es suficiente.<br />
Faltan hasta ahora muchos <strong>de</strong> los medios humanos que serán necesarios,<br />
que, con rigor y cientifici<strong>da</strong>d, se encarguen <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar el status y el corpus<br />
<strong>de</strong>l sardo, su mo<strong>de</strong>rnización y presencia general <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> nuestra socie<strong>da</strong>d.<br />
Faltan traductores, terminólogos, expertos <strong>de</strong> didáctica y multimedia, etc.<br />
El tiempo no trabaja en favor <strong>de</strong> nuestras lenguas, <strong>de</strong> manera que hay que<br />
hacer mucho en poco tiempo, con gran cali<strong>da</strong>d y capaci<strong>da</strong>d <strong>de</strong> estar al día. Para<br />
ahorrar tiempo y energías es necesario trabajar en colaboración con las lenguas<br />
minoritarias que ya han logrado resultados importantes, favoreciendo el intercambio<br />
<strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, propuestas, ediciones, materiales, tecnologías y, quizás, medios<br />
humanos, para favorecer el <strong>de</strong>sarrollo en el sector <strong>de</strong> la traducción, terminología,<br />
lenguaje administrativo, tecnologías informáticas y telemáticas. Con la<br />
coedición <strong>de</strong> materiales didácticos, por ejemplo, se pue<strong>de</strong>n solucionar muchos<br />
problemas económicos y <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d a raíz <strong>de</strong> la poca tira<strong>da</strong> que tendrá ca<strong>da</strong> uno<br />
en nuestra lengua, quedándose sola.<br />
Mirando la situación <strong>de</strong> Italia, parece claro que, <strong>de</strong> momento, la ley 482/99 es<br />
lo máximo que el centralismo italiano pue<strong>de</strong> conce<strong>de</strong>r (a pesar <strong>de</strong> la facha<strong>da</strong> fe<strong>de</strong>ralista)<br />
a las lenguas <strong>de</strong>l estado. La República Italiana parece más abierta en<br />
<strong>de</strong>scentralización administrativa que en el reconocimiento <strong>de</strong> las diversi<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />
El hecho <strong>de</strong> que Italia no haya, hasta ahora, ratificado la Carta Europea <strong>de</strong> las<br />
Lenguas es revelador <strong>de</strong> una actitud "tibia" frente a los <strong>de</strong>rechos lingüísticos <strong>de</strong><br />
sus ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos.<br />
Mirando la situación general <strong>de</strong> Europa, nos parece que hoy en día la Unión<br />
Europea y su Gobierno están más interesados en <strong>da</strong>r solución a los gran<strong>de</strong>s pro-<br />
— 291 —
Diego Corraine<br />
blemas económicos y <strong>de</strong> la seguri<strong>da</strong>d que a solucionar el futuro <strong>de</strong> sus minorías<br />
lingüísticas y nacionales. Después <strong>de</strong> 1992 y <strong>de</strong> la Carta Europea <strong>de</strong> las Lenguas,<br />
el compromiso (y el presupuesto) financiero <strong>de</strong> la Comisión Europea en<br />
favor <strong>de</strong> las lenguas ha ido bajando ca<strong>da</strong> vez más, <strong>de</strong>mostración clara <strong>de</strong> una<br />
falta <strong>de</strong> interés por el <strong>de</strong>sarrollo y el futuro <strong>de</strong> nuestras lenguas. Por otro lado,<br />
las diferentes comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s nacionales y sus lenguas respectivas no parece que<br />
tengan la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> aumentar ni <strong>de</strong> juntar sus fuerzas <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>terminante,<br />
frente a la mundialización, que llega hasta nuestras reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s más "periféricas",<br />
aplastando nuestras culturas con un turismo y una economía globalizadora<br />
y arrastrando espacios vitales a nuestras lenguas en todo espacio comunicativo.<br />
Las dificulta<strong>de</strong>s parecen más culturales que lingüísticas: convencer a los<br />
jóvenes, incluso a los más progresistas, <strong>de</strong> que una <strong>de</strong> las maneras <strong>de</strong> combatir<br />
la globalización y sus peligros es <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r las lenguas y culturas diferentes,<br />
ca<strong>da</strong> uno en su lugar, es muy, muy difícil.<br />
Bibliografía<br />
Corraine, Diego (1999): “Para una lingua sar<strong>da</strong> <strong>de</strong> referencia”, in Fernán<strong>de</strong>z<br />
Rei, F. / Santamarina A. (eds.) (1999): Estudios <strong>de</strong> sociolingüística románica.<br />
Linguas e varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s minoriza<strong>da</strong>s. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
425-444.<br />
Corraine, Diego: “A complexa situación plurilingüe <strong>de</strong> Sardinna”. Relatorio<br />
presentado no Curso <strong>de</strong> verán 17-20 xullo 2000 Plurilingüismo na Europa<br />
románica: contacto vs. conflicto. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />
(inédito).<br />
Corraine, Diego (2000), “La Legge linguistica <strong>de</strong>lla Regione Autonoma <strong>de</strong>lla<br />
Sar<strong>de</strong>gna", in Les nouvelles législations linguistiques <strong>da</strong>ns l'Union<br />
Européene / Le nuove legislazioni linguistiche nell'Unione Europea - IV Simposio<br />
internazionale sulle legislazioni linguistche europee. Aosta: Ciemen.<br />
77-96<br />
Fernán<strong>de</strong>z Rei, Francisco (2001): “A situación <strong>da</strong>s minorías étnico-lingüísticas<br />
<strong>da</strong> República Italiana”. A Trabe <strong>de</strong> Ouro 47. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Sotelo<br />
Blanco. 301-322.<br />
Euromosaic (1996) = Euromosaic. Producción e reproducción dos grupos lingüísticos<br />
minoritarios <strong>da</strong> UE. <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>: Centro <strong>de</strong> Investigacións<br />
Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro.<br />
Lorinczi, Marinella (1999): “Historia sociolingüística <strong>da</strong> lingua sar<strong>da</strong> á luz dos<br />
estudios <strong>de</strong> lingüística sar<strong>da</strong>”, in Fernán<strong>de</strong>z Rei, F. / Santamarina, A. (eds.)<br />
(1999): Estudios <strong>de</strong> sociolingüística románica. Linguas e varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s minoriza<strong>da</strong>s.<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela: Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>. 385-424.<br />
Pizzorusso, Alessandro (1989): "Il regime giuridico <strong>de</strong>lle lingue in Italia", in<br />
Dret lingüístic. Actes <strong>de</strong>l Simposi sobre Dret lingüístic (Barcelona, setembre<br />
— 292 —
Políticas lingüísticas y educativas en Cer<strong>de</strong>ña<br />
<strong>de</strong> 1987). Barcelona: Generalitat <strong>de</strong> Catalunya. Escola d'Administraciò Pública<br />
<strong>de</strong> Catalunya.<br />
Rindler Schjerve, Rosita (1997): “Sar<strong>da</strong>igne”, in Goebl, H. / Nel<strong>de</strong>, P. H. /<br />
Stary, Z. / Wšlck, W. (eds.) (1997): Kontaktlinguistik. Contact Linguistics.<br />
Linguistique <strong>de</strong> contact. Ein internationales Handbuch zeitgenšssischer<br />
Forschung. An International Handbook of Contemporary Research. Manuel<br />
international <strong>de</strong>s recherches contemporaines, 2. Berlin/New York: Walter <strong>de</strong><br />
Gruyter. 1376-83.<br />
— 293 —
Policy and the teaching of Frisian as a minority language<br />
Durk Gorter<br />
Fryske Aka<strong>de</strong>my/ University of Amster<strong>da</strong>m<br />
0. Introduction<br />
I have been invited to speak on language policy and education in the province<br />
of Friesland, the Netherlands. In Friesland there is also a place called ‘Santiago’<br />
or in Frisian ‘Sint Jabik’. Thus I could say that I have travelled from Sint Jabik<br />
to Sint Jabik for this conference. In fact the signs of the old pilgrim path to<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela were restored three years ago. There are, of course, old<br />
relationships between Friesland and Santiago. As far as we know from historic<br />
sources, the first Frisian person ever to visit Santiago, was a woman called<br />
Geertrui<strong>da</strong> van Driessen. She went in 1160 to Santiago. Further, as some you<br />
may know who also are familiar with the history of the pilgrimages, in Liber<br />
Calixtinus the Frisians are mentioned several times. Also during the 5 th crusa<strong>de</strong><br />
in 1217, Frisians came here.<br />
To<strong>da</strong>y there are important comparative parallels in the language situations of<br />
<strong>Galicia</strong> and Friesland. Survey results have shown that the position of the Frisian<br />
language has been seemingly stable over the last 30 years. A language policy<br />
has resulted in the <strong>de</strong>velopment of a legal framework. The European Charter for<br />
Regional or Minority Languages is important to keep policy <strong>de</strong>velopment<br />
going. Acceptance of Frisian in society has increased, as well as enthousiasm<br />
for cultural events. However, little progress has been ma<strong>de</strong> in education. Apathy<br />
with respect to the maintenance of Frisian and a lack of <strong>de</strong>mand for bilingual<br />
schooling are the central problems (Fishman 1991).<br />
First I will briefly introduce the language situation in Friesland and thereafter<br />
Iwill focus on language policy and on the position of Frisian in education.<br />
1. The Frisian language<br />
Frisian and Dutch are both Germanic languages and they are quite close to<br />
each other (Tiersma 1985). Probably comparable to the <strong>Galicia</strong>n-Castillian-<br />
Portuguese situation or to Catalan-Castillian. Because the languages are so<br />
strongly related, it also implies that the Frisian language is influenced heavily<br />
by the Dutch language.<br />
Friesland has about 620.000 inhabitants (2001). We have no census <strong>da</strong>ta, we<br />
only have <strong>da</strong>ta from language surveys. We did surveys in 1967, in 1980 and<br />
again in 1994 (Pietersen 1967; Gorter et al. 1984; Gorter / Jonkman 1995).<br />
Frisian functions mainly as a spoken language, alongsi<strong>de</strong> with Dutch, which is<br />
dominant as the written language. Surveys have shown that approximately 74%<br />
of the population can speak Frisian (i.e. 460,000 speakers). Almost 20% are<br />
— 295 —
Durk Gorter<br />
second language learners, because 55% indicate that they have learned Frisian<br />
as their first language as a child. Approximately 94% can un<strong>de</strong>rstand, 65% can<br />
read and 17% can write Frisian (Gorter / Jonkman 1995).<br />
The historical contrast in the distribution of the language between towns and<br />
countrysi<strong>de</strong> still continues to<strong>da</strong>y. In the villages Frisian is the home language<br />
for around 70% and in the larger towns (over 10,000 inhabitants) it is only 40%<br />
(average for the province 54%). The weak written tradition is reflected in educational<br />
practice by the small place given to acquiring active literacy.<br />
2. History of Frisian in education<br />
During the 19th century education in the Netherlands became organized as a<br />
unified system, with no place for the teaching of Frisian. Un<strong>de</strong>r the influence of<br />
Romanticism, the 'Frisian Movement' began gradually to set aims for the social<br />
emancipation of the language, also through education (Feitsma 1981). Bilingual<br />
education in Friesland started in 1907. Frisian was then taught as a subject, after<br />
regular school hours, at some 17 primary schools, to almost 300 children.<br />
In 1937 the Dutch Education Act was changed permitting the teaching of 'a<br />
regional dialect' during Dutch lessons. Over 100 primary schools (out of some<br />
540) used this new opportunity and began to teach some Frisian, mainly to<br />
pupils in the highest gra<strong>de</strong>s (10-13 year). In 1955 the Education Act was<br />
changed again. Permission was granted to use Frisian as medium of instruction<br />
in the lower gra<strong>de</strong>s (6-8 year) and as a subject in all gra<strong>de</strong>s. Some 80 <strong>de</strong>signated<br />
'bilingual primary schools' were established, where reading and writing were<br />
taught in Frisian. Many other schools inclu<strong>de</strong>d at least some Frisian in the<br />
curriculum.<br />
Further legal <strong>de</strong>velopments halted until the 1970s. After the national<br />
government recognized Frisian as an official language in the Netherlands, a new<br />
law stipulated that Frisian had to become an obligatory subject in all primary<br />
schools in Friesland by 1980. Frisian could also be the medium of instruction in<br />
all gra<strong>de</strong>s. During the 1990s formal attainment targets were established. They<br />
are the same as fotr the Dutch language and have remained mainly ‘symbolic’.<br />
Policy <strong>de</strong>velopment and promotional measures halted again.<br />
3. Current Position of Frisian in Education<br />
Compared to other minority languages in Europe, bilingual education in<br />
Friesland can be placed at an intermediate position (Euromosaic 1996). The<br />
provisions for Frisian may appear to be better than for minority languages of<br />
migrant groups in the Netherlands (Extra / Gorter 2001). Yet, overall Frisian<br />
only has a small place in all levels of education.<br />
To comprehend the position of Frisian in schools one needs some<br />
un<strong>de</strong>rstanding of the Dutch educational system. The national government is<br />
— 296 —
Policyand the teaching of Frisian as a minority language<br />
responsible for all laws and regulations, e.g. on the legal position of teachers or<br />
examination stan<strong>da</strong>rds. At the local level such measures are implemented by the<br />
municipal authorities. The state Inspectorate has to monitor the practice of<br />
education. The provincial government of Friesland has no role in education,<br />
except for an advisory role and the authority to <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> over exemptions from the<br />
legal obligation to teach Frisian in primary schools. It can also promote Frisian<br />
in education through language planning activities.<br />
There are no central rules on language use in education, although Dutch is<br />
assumed to be the language of instruction. The only exceptions are the<br />
obligation that Frisian is a subject in all primary schools, is taught in basic<br />
education in secon<strong>da</strong>ry schools and is offered by teacher training colleges in<br />
Friesland. It can also be used as a medium of instruction.<br />
A brief overview can be given of the position of Frisian at the different levels<br />
of education (see also Ytsma and van <strong>de</strong>r Schaaf, 2001).<br />
3.1. Pre-primary education<br />
Playgroups (for children of 2-4 years) are privately initiated and they are<br />
supervised and financed by municipal government. There are around 250<br />
playgroups, catering for some 8,000 pupils (1999 estimate). A recent survey<br />
showed that most rural playgroups can be regar<strong>de</strong>d as bilingual, while in urban<br />
playgroups Frisian is only used occasionally (Boneschansker / Le Rütte 1999).<br />
As a rule, the child is free to use its first language in the playgroup in individual<br />
situations. It was found that Dutch was used much more often than Frisian as<br />
medium of instruction during group activities.<br />
Since 1989 the 'Stifting Pjutteboartersplak', a voluntary association, has<br />
foun<strong>de</strong>d seven Frisian playgroups, which aim at a wholly Frisian play<br />
environment for the young child. Currently (2001) they have an enrolment of<br />
some 200 children.<br />
3.2. Primary education<br />
Children of 4-12 years (gra<strong>de</strong>s 1-8) do attend the primary schools. At this<br />
level bilingual education has its longest tradition. From 1980 onwards, all<br />
primary schools became legally obliged to teach Frisian. A total of 62,000<br />
(1999) pupils receive Frisian lessons at some 500 schools.<br />
A majority of primary schools spends on average one lesson (30-45 minutes)<br />
per week on Frisian. As medium of instruction Frisian has a mo<strong>de</strong>st position,<br />
even though over half the schools report to use Frisian as a medium of<br />
instruction. In practice this is quite limited e.g. only for the teaching of<br />
geography. Some of the schools that use Frisian more and may have a 'Frisian<br />
<strong>da</strong>y' or morning, mainly during the ‘expressive subjects’. Obviously, there are<br />
no monolingual Frisian schools.<br />
— 297 —
Durk Gorter<br />
A Frisian language course called Fryske Taalroton<strong>de</strong> (Frisian Round-a-bout)<br />
has been published by the centre for educational advice in 1994. This language<br />
course can be used for all eight gra<strong>de</strong>s. The course is based on the official<br />
attainment targets for the teaching of Frisian. At present, over 70% of primary<br />
schools in Friesland make use of the language course, although quite often only<br />
selectively (Le Rütte 1998).<br />
As far as Frisian language skills are concerned, the pupils’ results with regard<br />
to oral and reading comprehension can be consi<strong>de</strong>red satisfactory. However,<br />
their performance in the areas of basic (technical) reading and spelling is<br />
insufficient and the <strong>de</strong>sired level of speaking and writing remains behind (De<br />
Jong / Riemersma 1994). In contrast, stu<strong>de</strong>nts’ command of Dutch in terms of<br />
all abilities is good. It appeared from a comparison with a national study that<br />
there were no significant differences between Frisian- and Dutch speaking<br />
stu<strong>de</strong>nts attending primary schools in Friesland and Dutch stu<strong>de</strong>nts living in the<br />
rest of the Netherlands.<br />
An interesting <strong>de</strong>velopment began in the school year 1997-98. It is an<br />
experiment with trilingual primary education. Seven schools participate in the<br />
project. The aims are to reach full Frisian-Dutch bilingualism among the<br />
stu<strong>de</strong>nts and to boost their English language proficiency. The three languages<br />
are taught as subject and used as medium of instruction as well. In gra<strong>de</strong>s 1 to 6,<br />
50% of the teaching time is in Frisian and 50% in Dutch. In gra<strong>de</strong>s 7 and 8, the<br />
division is 40% Frisian, 40% Dutch and 20% English. This implies that English<br />
is used for two afternoons per week as a medium of instruction (Ytsma 2001).<br />
3.3. Secon<strong>da</strong>ry education<br />
There is a division at the secon<strong>da</strong>ry level between so-called 'basic education'<br />
(the first 2 or 3 years) and a second stage which comprises several different<br />
school types. The total enrolment in secon<strong>da</strong>ry education is around 37,000<br />
(2000).<br />
Since 1993 Frisian has been a compulsory subject for the basic education<br />
stage. Almost all schools teach Frisian as compulsory subject, but only in the<br />
first year for one hour a week. At the second stage Frisian is taught as an<br />
optional subject. From the obligation to teach Frisian in the lower stage, a<br />
movement onto the second stage shows a slow increase in the number of<br />
stu<strong>de</strong>nts that take Frisian as a subject in their final exams.<br />
The Inspectorate has evaluated the position of Frisian at secon<strong>da</strong>ry schools<br />
(Inspectie van het On<strong>de</strong>rwijs 1999). It was conclu<strong>de</strong>d that the teaching of<br />
Frisian as subject was weakly <strong>de</strong>veloped. Time expenditure as to the teaching of<br />
Frisian was low and the quality of the Frisian lessons was low as well. Only 1%<br />
of the schools reported to use Frisian as medium of instruction on a regular<br />
basis, 30% did so inci<strong>de</strong>ntally. On the basis of the outcomes of the study, the<br />
— 298 —
Policyand the teaching of Frisian as a minority language<br />
Inspectorate conclu<strong>de</strong>d that the current Frisian lessons did not contribute<br />
meaningfully to the linguistic and cultural <strong>de</strong>velopment of the stu<strong>de</strong>nts.<br />
3.4. Higher education<br />
Three institutes for higher education are located in the capital Ljouwert/<br />
Leeuwar<strong>de</strong>n. They have a total enrolment of 15,000 stu<strong>de</strong>nts (2000), in many<br />
faculties. All three have regulations on language use (Dutch, Frisian, English<br />
and other languages). Frisian is formally allowed to be used in oral exams or in<br />
writing a thesis. In general, however, Frisian has a very limited role as subject<br />
or as medium of instruction.<br />
In teacher training colleges Frisian has a special place (Gil<strong>de</strong>macher /<br />
Riemersma 1995). In the two <strong>de</strong>partments of teacher training for primary<br />
schools, stu<strong>de</strong>nts are obliged to attend qualifying courses. Most stu<strong>de</strong>nts obtain<br />
the certificate, but this does not always lead to a satisfactory proficiency in<br />
Frisian. For secon<strong>da</strong>ry school teachers, training is provi<strong>de</strong>d by one institute in<br />
Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n and by the University of Groningen. However, the<br />
number of stu<strong>de</strong>nts is limited.<br />
In Friesland there is no university and Frisian can only be studied at three<br />
Dutch universities. The universities of Amster<strong>da</strong>m and Groningen offer Frisian<br />
language and literature as a main subject, as well as possibilities for a PhD<br />
<strong>de</strong>gree. Frisian is a subsidiary subject at Lei<strong>de</strong>n university. In all three<br />
university <strong>de</strong>partments the number of stu<strong>de</strong>nts is small.<br />
Almost all scientific studies of bilingual education are carried out by the<br />
'Fryske Aka<strong>de</strong>my', a research centre which has occupied itself with studies<br />
about the Frisian language, history and society since 1938. Important projects<br />
focus on lexicography and the sociology of language. In the latter field<br />
emphasis is given to general sociolinguistic surveys and to bilingual education.<br />
The Aka<strong>de</strong>my also hosts the Mercator Education centre for information,<br />
documentation and research as part of a larger European network on minority<br />
languages (www.mercator-education.org).<br />
4. Conclusions<br />
From an outsi<strong>de</strong>r's perspective it may seem that things have been arranged<br />
nicely for Frisian in education, with a legal framework in place and a number of<br />
infrastructural provisions. However, from an insi<strong>de</strong>r's perspective, a different<br />
story can be told by a concerned teacher or a policy-maker. One often hears<br />
complaints about lack of enthusiasm for implementation of Frisian activities.<br />
The way Frisian is currently being taught confirms the place that Frisian holds<br />
in society. Schools do not work for the emancipation of the Frisian language,<br />
but rather play a conservative role. This is most clearly illustrated by the fact<br />
— 299 —
Durk Gorter<br />
that according to official attainment targets all primary school children are<br />
supposed to learn to write Frisian, but only a few schools actually do teach it.<br />
Educational practice is becoming increasingly complicated. One language<br />
related factor is the arrival of many migrants and refugees whose children speak<br />
'foreign' languages. In the capital of Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n over 60 languages<br />
are used as home language by the pupils in primary education.<br />
A new practice for bilingual education can hardly arise as long as the<br />
different 'actors' involved in bilingual education do not give much priority to<br />
Frisian. Those actors are the different levels of government, the schools and the<br />
teachers, the parents and the chil<strong>de</strong>rn.<br />
The national government is satisfied with the legal framework and existing<br />
provisions. The provincial government would like to improve the place of<br />
Frisian, but does not have sufficient resources or authority to get it done. Local<br />
authorities seem to be uninterested or lack the necessary knowledge.<br />
The schools are confronted with an incessant stream of changes in education.<br />
Teachers seem more concerned about their legal position, mergers and new<br />
subjects on the curriculum than about Frisian. Parents could play a key role, but<br />
most of them seem satisfied with the status quo. As a subject Frisian may have<br />
high emotional significance, but it has little 'market value'. Moreover, the only<br />
existing pressure group is too weakly organized to effectively <strong>de</strong>mand a better<br />
place for Frisian in education.<br />
The attitu<strong>de</strong>s of the Dutch speaking children towards Frisian and their<br />
motivation to learn the language were studied by Ytsma (1995). He conclu<strong>de</strong>s<br />
that in general Dutch speaking children are quite negative about learning<br />
Frisian.<br />
In these circumstances it appears to be very hard to bring about a change.<br />
Recently there seems to be a growing realization among policy makers and<br />
politicians that something more ought to be done about Frisian in education. A<br />
white paper was published by the provincial government late 2001. The Council<br />
of Europe has critisized the Duthc government for the way in which it has<br />
implemented the measures for education as they were ratified in the Charter for<br />
Regional of Minority languages.<br />
From the foregoing it can be conclu<strong>de</strong>d that the position of Frisian is rather<br />
mo<strong>de</strong>st in the practice of bilingual education, which leads to disappointing<br />
results in linguistic competence. However, the legal framework does offer more<br />
opportunities than those which are currently used. Much stronger forms of<br />
Frisian education, comparable with what is found among several other minority<br />
languages in Europe, is not preclu<strong>de</strong>d, but still seem far away. The experiences<br />
with multilingual education among other linguistic minorities, such as the<br />
<strong>Galicia</strong>n, will remain highly relevant for Frisian.<br />
— 300 —
Policyand the teaching of Frisian as a minority language<br />
References<br />
Boneschansker, E. / Rütte, M. Le (1999): Pjuttepraat. Friestaligheid in<br />
peuterspeelzalen en kin<strong>de</strong>r<strong>da</strong>gverblijven. Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n<br />
Euromosaic (1996): The production and reproduction of the minority language<br />
groups of the EU. Luxembourg.<br />
Extra, G. / Gorter, D. (eds.) (2001): The Other languages of Europe. Clevedon.<br />
Feitsma, A. (1981): “Why and how do the Frisian language and i<strong>de</strong>ntity<br />
continue?”, in Haugen et al (eds.) (1981): Minority Languages To<strong>da</strong>y.<br />
Edinburg. 163-176.<br />
Fishman, J. A. (1991): Reversing Language Shift. Clevedon.<br />
Gil<strong>de</strong>macher, K. / Riemersma, A. M. J. (1995): “The Frisian language in the<br />
Netherlands”, in Dekkers, A. (ed.) (1995): Teacher training in minority<br />
languages. Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n. 553-587.<br />
Gorter, D. et al. (1984): Taal yn Fryslân. Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n.<br />
Gorter, D. / Jonkman, R. J. (1995): Taal yn Fryslân: op 'e nij besjoen.<br />
Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n.<br />
Inspectie van het On<strong>de</strong>rwijs (1999): Fries in <strong>de</strong> basisvorming. Evaluatie van <strong>de</strong><br />
eerste vijf jaar.Den Haag: SdU Servicecentrum<br />
Jong. S. <strong>de</strong> / Riemersma, A. M. (1994): Taalpeiling yn Fryslân.<br />
Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n: Fryske Aka<strong>de</strong>my.<br />
Pietersen, L. (1969): De Friezen en hun taal. Drachten.<br />
Rütte, M. Le (1998): Evaluaasje Fryske Taalroton<strong>de</strong>. Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n:<br />
Fryske Aka<strong>de</strong>my<br />
Tiersma, P. M. (1985): Frisian Reference Grammar. Dordrecht.<br />
Ytsma, J. (1995): Frisian as first and second language. Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n.<br />
Ytsma, J. (2001): “Towards a Typology of Trilingual Primary Education”.<br />
International Journal of Bilingual Education and Bilingualism, Vol. 4, 1. 11-<br />
23.<br />
Ytsma, J. / Schaaf, A. van <strong>de</strong>r (2001): Frisian: The Frisian language in<br />
education in the Neterlands (3 rd edition). Regional Dossiers Series, Mercator-<br />
Education. Ljouwert/Leeuwar<strong>de</strong>n.<br />
— 301 —
Minority languages of metropolitan France: a long road<br />
Philippe Martel<br />
UMR-CNRS 5475, Université Montpellier III, Presi<strong>de</strong>nt of FELCO (Fédération<br />
<strong>de</strong>s enseignants <strong>de</strong> langue et culture occitanes)<br />
As anyone may know, there exists a "french exception". This national<br />
particularity has many dimensions, but the one we will here <strong>de</strong>al with is the<br />
linguistical si<strong>de</strong> of it. Which in fact is a paradox: France is, or at least presents<br />
itself as the very country of linguistical oneness.<br />
The French citizen speaks french; and french is an universal language so that<br />
he does not need to know anything else. But here comes our paradox: France is,<br />
in fact, a multilingual country, perhaps the most multilingual of Europe. An<br />
official report by the linguist Bernard Cerquiglini in 1999 numbered no less<br />
than 75 various languages -most of them in the austro and polynesian, or<br />
american french territories. Our paradox is, simultaneously, a contradiction:<br />
throughout its history, the french state has tried to reduce this contradiction, by<br />
imposing an only official language, stan<strong>da</strong>rd french, and by <strong>de</strong>nying the very<br />
existence of any "minority" language on its territory, arguing that as all French<br />
citizens are equal, there cannotexist minorities... Therefore, the languages<br />
actually spoken, often termed as mere "patois", were left outsi<strong>de</strong> any official<br />
use, and reduced to private use, with the hope they would eventually<br />
spontaneously disappear. Only recently was it accepted that some of them could<br />
be taught in school, or be used on medias. We shall not try here to tell the whole<br />
history of linguistical conflict in France; we shall limit our intervention to a<br />
brief survey of present situation of those "french" languages that are spoken in<br />
metropolitan France, in its institutionnal as well as political and mental<br />
dimensions.<br />
1. A ri<strong>de</strong> through french Babel. It is not as simple as one could believe<br />
Most Frenchmen would be utterly unable to name the seven main languages<br />
recognized to<strong>da</strong>y in France. And no census allows us to give proper numerical<br />
figures for those languages: what is known about their use comes, in the best of<br />
cases, of local sample surveys, produced by scholars whith the help of regional<br />
institutions.<br />
Here are some things we are able to tell now:<br />
• Basque, a non-indo-european language is spoken in a small area of the<br />
extreme south-western France, as the continuation of the spanish baskspeaking<br />
area, where Euskara, as the co-official language of Basque<br />
Autonomous Community (and Navarre) is spoken by some 500 000<br />
persons. In France, the estimation is of some 60 000 speakers.<br />
— 303 —
Philippe Martel<br />
• Breton is the celtical language of western Brittany: according to the last<br />
sample survey (1997) there are around 240 000 speakers.<br />
• Catalan, continuation of the powerfull spanish Catalonia in Pyrénées<br />
Orientales département could be spoken by some 120 000 persons.<br />
• Corsican: in the island, the cultural language was once Italian, and the<br />
various local dialects were consi<strong>de</strong>red as popular spoken forms of italian.<br />
The elimination of italian has left face to face french and those dialects,<br />
which the regional conscience has begun to consi<strong>de</strong>r as a language of its<br />
own, with its orthography and litterature. Some 2/3 of corsican population<br />
is thought to (be able to)speak corsican.<br />
• Flemish, in the outmost northern corner of France continues the far vaster<br />
area of felmish and netherlandish. But in France, it seems to be on the verge<br />
of extinction (perhaps around 30 000 speakers?)<br />
• German dialects are spoken in "frankish" northern Lorraine (estimation: 250<br />
000 speakers) and "alemanish"Alsace. (somewhat a million speakers at<br />
most).<br />
• Occitan, the romance language of a southern third of french territory is<br />
spoken, through various dialectal mo<strong>da</strong>lities by perhaps 2 millions persons.<br />
We put asi<strong>de</strong> local gallo-romance dialects akin to french and termed<br />
"langues d'oïl" as well as francoprovençal in Lyon and northern Alps<br />
region, for their situation -and recognition is still less clear. We must ind<br />
eed insist upon the conjectural nature of the figures given above. Not only<br />
because they are estimations and extrapolations, but because, too, of their<br />
ambiguity: people may claim they can speak breton or occitan, but nobody<br />
is in or<strong>de</strong>r to check their <strong>de</strong>clarations. Some may "un<strong>de</strong>rstand" and yet be<br />
unable to speak more than few words. Moreover, to "be able to" speak does<br />
not mean one will actually speak often, nor that one will enjoy speaking.<br />
Diglossy in France has induced the narrowing of social use of minority<br />
language, and induced, too, many inferiority complexes that may hin<strong>de</strong>r the<br />
practice. And in fact, there seems to be two kinds of speakers: those who<br />
have inherited the language are most often ol<strong>de</strong>r people, living in rural<br />
zones, with a not-too-high educational level; that is to say, social categories<br />
which are residual in the present-<strong>da</strong>y french society. And besi<strong>de</strong>s, another<br />
kind of speakers, with younger, urban middle-classes men or women who<br />
have chosen to speak and consequently often re-acquire- a minority<br />
language: they are the core of the militant movements of nowa<strong>da</strong>ys. Both<br />
categories speak basically the same language (putting asi<strong>de</strong> phonological or<br />
lexical differences between native speakers and neo-locutors). But they<br />
do'nt use it the same way, have not the same representations of it, and most<br />
often have little communication with each other. The first ones speak their<br />
"patois", as they often say, with people of their own kind, in their own<br />
— 304 —
Minority languages of Metropolitan France: a long road<br />
village, they are not particularly aware of-nor interested by -the history or<br />
the litterature of the language; and they usually consi<strong>de</strong>r their "patois" as<br />
doomed.<br />
The neo-locutors, instead, are provi<strong>de</strong>d with an argumentary about the<br />
dignity of breton or occitan, they can read and write it, and are ready to <strong>de</strong>fend<br />
it against any criticism.<br />
Nevertheless, proud or not proud, old or young, fluently or haltingly talking,<br />
there remain a good <strong>de</strong>al of minority languages locutors in France, all bilingual<br />
of course, and for the last generations, having french as actual mothertongue.<br />
And there have been, since last century, regular revendications aimed to the<br />
french government, for a true recognition of those various "french" languages.<br />
In educational field, those revendications begin as soon as 1870, but only by<br />
the middle of XXth century did theuy receive the begining af an answe. The<br />
Vichy government allows a facultative teaching of "local dialects" in 1941 but<br />
as one can guess, it was not the best moment! Ten years later, the Deixonne<br />
law, grudgingly granted by IVth Republic, allows, still as facultative, the<br />
teaching of basque, breton, catalan and occitan. This is the first law in France<br />
<strong>de</strong>aling with the subject. It is also the last, till to<strong>da</strong>y, in spite of numerous<br />
attempts. Which does not mean there have been no progresses since 1951.<br />
But they have been achieved through mere administrative texts, (1982 1992,<br />
1995), without any genuine national discussion about the subject. So that<br />
precarity remains the rule...<br />
2. "Langues régionales" at school and in medias<br />
At school, there is a place for the minority languages, termed in<br />
administrative french "regional languages". The Deixonne law provi<strong>de</strong>d the<br />
possibility of a facultative course, in primary cursus, and later in secon<strong>da</strong>ry,<br />
with a special oral examination at baccalaureat. Since then, other possibilities<br />
have been conce<strong>de</strong>d: "regional languages" may now be chosen as regular<br />
second or third language, concurrently of course with ordinary "living", that is,<br />
foreign languages, which reduces their exit: the average pupil, and his parents,<br />
will often prefer a "usefull" language, even if they actually never have the use<br />
of it later. In primary cursus -and in some "colleges" (for pupils between 11 and<br />
15), there exist "bilingual" sections: half the time french, the other half in<br />
"regional language": those sections are generally consi<strong>de</strong>red as more promising.<br />
Because it is difficult, otherwise, to find a place in the pupils's time table for a<br />
supplementary option, and mostly because in bilingual cursus, occitan or breton,<br />
basque... is not only a taught language, but also a teaching medium -which<br />
implies, by the way, a lot of technical work to provi<strong>de</strong> an occitan or breton or<br />
basque lexic for mathematics or sciences, a lexic which those languages, for<br />
historical and social reasons, did not have before.<br />
— 305 —
Philippe Martel<br />
There are pupils. There are teachers, too, of course. Until recently, these<br />
teachers were usually in charge of another discipline, and taught occitan or<br />
basque outsi<strong>de</strong> their normal working hours. They volunteered for this<br />
"facultative" teaching, and they had to get self-formed. It was the time of the<br />
fervorous autodi<strong>da</strong>cts-and it is still for the ol<strong>de</strong>r generation. But in the 90', a<br />
new kind of teacher has emerged: younger ones, who have received an<br />
universitary formation, and have succesfully gone through a national concourse<br />
for secon<strong>da</strong>ry teaching (a CAPES, in french educational terminology, as for<br />
other disciplines). This is a consi<strong>de</strong>rable conquest: for the first time it is now<br />
possible to make a living with regional languages, and not only a hobby.<br />
Besi<strong>de</strong>s, the representation of those languages in the eyes of the whole<br />
corporation of teachers has been radically changed: old "patois" is now a<br />
professional affair, with duly diplom-full colleagues. And at last, the formation<br />
granted by university cursus ensures the quality of the teaching.<br />
One limit however: those CAPES are double CAPES, (occitan-history, or<br />
occitan-spanish, or basque-french) so that the teacher may actually have only a<br />
part of his working time in regional language. And a second limit: the acme of<br />
educational professionalism in France is the well-famed agregation concourseand<br />
there is till now no agregation for regional languages...<br />
What are the results achieved? The number of pupils involved is rather stable<br />
since the 90': some 90 000 in primary cursus, some 40 000 in secon<strong>da</strong>ry cursus.<br />
Those figures do not inclu<strong>de</strong> Alsace, where the "regional language" is stan<strong>da</strong>rd<br />
german (and not the local dialect, even if it may be used for practical purposes<br />
in the teaching of german): in Alsace, some 200 000 pupils are touched by this<br />
enseignment. For other languages, not surprisingly, occitan learners are the<br />
most numerous -around 60 000, for all <strong>de</strong>grees.<br />
Of course, those figures are not particularly impressive, reported to the actual<br />
number of pupils in the concerned areas. Corsican or basque may touch a<br />
significative proportion of scolar population, but otherwise, for occitan for<br />
instance, only 3% or 5% can follow a teaching of/in their regional language.<br />
That does not mean a lack of interest, but rather a lack of teachers and organized<br />
courses, not speaking, sometimes, of the more or less active good or evil will of<br />
local administration: when it is possible to follow such a course, the pupils<br />
usually come -even if it is never the totality of a school who will be involved in<br />
what remains, after all mainly facultative or optional and never obligatory. The<br />
problem is to put in front of the potential audience a formed teacher. We said<br />
above there were now occitan, breton, basque... professionals: we did not say<br />
their number was sufficient, by far. Only a minority of schools, colleges, lycees<br />
is therefore able to provi<strong>de</strong> such teachers. That is one of the reasons which<br />
explain the existence of associative, private school –Ikastolak for basque,<br />
Diwan for breton, Calandretas for occitan, Bressolas for catalan, where the<br />
— 306 —
Minority languages of Metropolitan France: a long road<br />
whole cursus is in the minority tongue, with a progressive introduction of french<br />
and foreign languages: this kind of schools mainly for primary cursus numbers<br />
some 6000 pupils. Here, too, the proportion is very low.<br />
As for the medias, the landscape is much the same. There is breton, occitan,<br />
basque... on TV and radio, but most often with a small amount of time granted,<br />
and only, of course, on regional public channels (in spite of the recent birth of a<br />
private breton TV, (TV Breizh) which is anyway mainly french-speaking). Here<br />
too, it cannot be said that the regional languages topic is popular among medias<br />
national <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>rs...<br />
3. Problems and resistances<br />
The fact is that french state does not look too favourably upon minority<br />
languages, and therefore does not take real measures for their sake. It has been<br />
evi<strong>de</strong>nt with the tragi-comical episo<strong>de</strong> of the European Chart for less used<br />
languages, which french government grudgingly, as ever, accepted to sign, but<br />
failed to have ratified, for constitutional reasons: the second article of french<br />
constitution states that french -and only french is officially used on Republic's<br />
territory. That does not allow any progress in the official recognition of other<br />
languages. More recently, an attempt of Education Ministry to inclu<strong>de</strong> in<br />
national educational system the Diwan breton schools have failed, for the same<br />
reasons -apparently.<br />
For one can guess the problem is not purely a juridical and constitutional one.<br />
Neither is it a true political one. In spite of the importance of corsican problem,<br />
there is no serious <strong>da</strong>nger of separatism in the minority languages-speaking<br />
regions. Nor is there any <strong>da</strong>nger for the sake of french: as we said above, the<br />
whole french population is now french speaking, and the process cannot be<br />
inversed -and nobody, in fact, wishes to inverse it. So what? Apparently, the<br />
enemies of any amelioration of "regional languages" status claim to believe in<br />
the impossibility of true bilinguism, and consi<strong>de</strong>r that inevitably one of the two<br />
languages in contact must swallow the other. But this rather primary binarism is<br />
perhaps not the bottom motive of opposition. A carefull reading of the displayed<br />
argumentary shows two more <strong>de</strong>ep dimensions. First, the old fear of a<br />
disparition of France in an Europe of which France can no longer pretend to be<br />
the center. This "souverainisme" as they call it, leads to an exageration of the<br />
cult of old national symbols, the french language in particular. Any place for<br />
other languages is therefore thought of as a <strong>da</strong>nger. This point of view exists,<br />
and is well spread in some sectors of national opinion.<br />
But much <strong>de</strong>eper, the true problem seems to be a very old contempt for<br />
languages consi<strong>de</strong>red as lacking of litterary illustration (for very few in France<br />
are aware of the occitan litterary tradition since the Troubadours, for instance).<br />
Some may even summarily point "regional languages" as purely oral, and<br />
— 307 —
Philippe Martel<br />
somewhat boorish mediums. No dignity can be recognized to them. This<br />
contempt, <strong>de</strong>eply rooted in french cultural tradition since centuries, is most<br />
often not even conscious. But we think it is the main obstacle for any progress<br />
in integration of those "other" french languages in the mainstream of national<br />
french culture. One may hope that in the long course, a better knowledge of<br />
french diversity and minority languages' s creative capacity will permit to end<br />
with the long-lasting time of contempt. But for now, this happy end is obviously<br />
not at hand... And the fight for dignity and life of breton, occitan, and all the<br />
others is still necessary.<br />
Bibliography<br />
Broudic, Fanch (1995): La pratique du breton <strong>de</strong> l'Ancien Régime à nos jours.<br />
Rennes: Presses universitaires.<br />
Fusina, Jacques (1994): L'enseignement du corse. Ajaccio.<br />
Gardy, Philippe / Hammel, Etienne (1997): L'occitan en Languedoc-Roussillon.<br />
Perpignan: Trabucayre.<br />
Poignant, Bernard (1998): Langues et cultures régionales (official report to<br />
Prime Minister). Paris: Documentation Française<br />
Sibille, Jean (2000): Les langues régionales. Paris: Gallimard.<br />
— 308 —
Language planning and the information society<br />
Glyn Williams<br />
Centre for Advanced Studies, University of Wales, Cardiff<br />
1. Introduction<br />
When thought of in general terms, language planning (LP) has a long history<br />
in Europe. However, it is with the advent of mo<strong>de</strong>rnism in the 18th century and<br />
the separation of language from the social, creating language as something to be<br />
studied and manipulated, that language planning as social policy assumes the<br />
context which we currently associate with LP. In<strong>de</strong>ed, the entire planning<br />
enterprise is a product of mo<strong>de</strong>rnity in the sense that it is a manifestation of the<br />
human control over the future through reason, and the ability to plan that future.<br />
This involves a <strong>de</strong>gree of reflexivity in that it involves an ability to reflect upon<br />
the present, that reflection leading to an un<strong>de</strong>rstanding of why things operate the<br />
way they do, and this un<strong>de</strong>rstanding, in turn, serving as the basis for future<br />
manipulation or planning. The creation of Linguistics as a mo<strong>de</strong>rnist discipline<br />
involved the separation of language and nature, and the associated separation of<br />
representation and fact. While, on the one hand, it meant that society became<br />
something which could be studied, it also meant that it became something<br />
separate from language. Language became exclu<strong>de</strong>d from the proto-Sociology<br />
of the 18th and early 19th century, giving birth to the dilemma that has plagued<br />
Sociolinguistics and the Sociology of Language. Sociology eventually came to<br />
study language but, in so doing, sociologists were blissfully ignorant of their<br />
own use of language! More significantly perhaps, both Sociology and<br />
Linguistics were separated into different objects which shared a central place in<br />
the mo<strong>de</strong>rnist preoccupation with the rational state, and the state of reason.<br />
The essential starting point for an exploration of LP involves an awareness of<br />
two things. Firstly, that LP initially emerged by reference to the Third World;<br />
and secondly, that LP has become an activity that pertains to social policy, but<br />
only by reference to language, and not to the various other aspects of social<br />
policy which gui<strong>de</strong> the relationship between politically motivated principles and<br />
their implementation in practice. That is, there is the suggestion that LP is free<br />
to <strong>de</strong>velop as a discipline that is remote from the more general principles of<br />
societal <strong>de</strong>velopment. This in turn implies that those to whom LP is applied<br />
must somehow be part of a wi<strong>de</strong>r society, and must thereby be subject to the<br />
more universalist principles of social policy that pertain to that society. That is,<br />
it is conceived of as a part society with a culturally distinctive context.<br />
It is hardly surprising therefore that LP has always assumed a pragmatic<br />
stance within which it has involved presenting an un<strong>de</strong>rstanding of linguistic<br />
functions, their relationship to a conception of the social and different forms of<br />
— 309 —
Glyn Williams<br />
claims about how the social operates, before linking the two in <strong>de</strong>veloping a<br />
pragmatic intervention that is meant to be of value for the sustaining and/or<br />
promotion of the linguistic function. It links a particular sociological orientation<br />
with an un<strong>de</strong>rstanding of linguistic aspects of language use. Furthermore, the<br />
assumption that society is a dynamic entity links with the claim that language<br />
also changes, and that interventionist policies will not, and should not, inhibit<br />
what is regar<strong>de</strong>d as 'natural <strong>de</strong>velopment'. The emphasis tends to be upon the<br />
construction of typologies, and on how language is modified or promoted.<br />
(Montgomery 1998:49). In this respect it would appear to be merely another<br />
manifestation of mo<strong>de</strong>rn rationalism.<br />
A case in point is to be found in the way in which LP is conceived as a<br />
process. Thus, according to Labrie (1992), it begins with ‘observation’<br />
involving aca<strong>de</strong>mic analysis. This leads to the formation of policy which is<br />
<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt on interdisciplinary work and including a strong aca<strong>de</strong>mic input.<br />
This, in turn, leads to ‘<strong>de</strong>cision taking’ and corresponds to selecting from<br />
among several hypotheses. It follows the selection of policy but prece<strong>de</strong>s their<br />
operationalisation and rests in the hands of the politicians. ‘Application’<br />
involves the role of civil servants, and is followed by a process of ‘evaluation’<br />
which again incorporates the aca<strong>de</strong>mics. This may well constitute an i<strong>de</strong>al type<br />
but, as we shall see, it is by no means a hard and fast rule.<br />
It is important here to recognise the difference between LP and legislation<br />
that pertains to language. LP was introduced into the literature as a concept at<br />
the end of the 1950s (Haugen 1959), and does tend to go beyond the right to<br />
language associated with legislation. Evi<strong>de</strong>ntly, this is always the case by<br />
reference to the relationship between legislation, policy and implementation.<br />
The law specifies the parameters which incorporate the ultimate conception of a<br />
<strong>de</strong>sired outcome. Policy <strong>de</strong>rives from the legal context but accommo<strong>da</strong>tes the<br />
practical means whereby the fun<strong>da</strong>mental premises of legislation can be put into<br />
operation, and implementation may fall short of the policy statement or it may<br />
go further. It is in implementation that we encounter the relationship between<br />
the legitimation conferred by law and the institutionalisation of policy as social<br />
practice. Of course, it is possible to <strong>de</strong>velop policy without recourse to<br />
legislation. It is for this reason that I have chosen to refer to legitimation as<br />
involving both legislation and the formation of social policy, since social policy<br />
also legitimates in that the associated discourse carries the weight of the<br />
associated institutional structures.<br />
In a sense the concept of legitimation is not dissimilar to that of colinguisme<br />
used by Balibar (1985). Balibar <strong>de</strong>fines colinguisme as: '…the association of<br />
certain languages of the State in an apparatus of language where they find their<br />
legitimacy and their material practices.' (Balibar 1985:14, my translation). The<br />
concept of 'language apparatus' is evi<strong>de</strong>ntly a <strong>de</strong>rivative of the Althussarian<br />
— 310 —
Language planning and the information society<br />
concept of 'i<strong>de</strong>ological state apparatus' (Althusser 1976), consisting of the<br />
manner in which the interests of the state penetrate a variety of social<br />
institutions. Balibar claims that it is the association of languages and their<br />
relationship to corresponding practices such as translation and grammatisation<br />
that institutionalises the linguistic norm, thereby serving to construct language<br />
as a specific object by reference to state and society. Viewed in this perspective,<br />
legitimation seems to be much broa<strong>de</strong>r than the concept of LP allows. It <strong>de</strong>als<br />
with social policy by reference to the interests involved, raising doubts about<br />
the extent to which LP serves the interests of the minority language group. This<br />
much is clear from the inability of LP to operate by reference to the goal of<br />
<strong>de</strong>veloping parity of use across both the minority and the state languages.<br />
Every planning agency must begin from a clear un<strong>de</strong>rstanding of the nature<br />
and cause of change in the phenomenon which it is seeking to plan. This is the<br />
starting point of the <strong>de</strong>bate. Such perspectives relate to mo<strong>de</strong>ls that serve to link<br />
the change orientation with the planning orientation, these mo<strong>de</strong>ls, in turn,<br />
focus upon the customary social science input of such work, involving the<br />
community, the market and the state. These three dimensions often tend to be<br />
addressed by reference to the principles of spontaneous soli<strong>da</strong>rity, dispersed<br />
competition and hierarchical control. The nature of the mix between them<br />
<strong>de</strong>termines the particular configuration that motivates planning action. A further<br />
dimension which has been labelled 'organisational concentration' focuses upon<br />
interaction and allocation of resources. Such factors have become increasingly<br />
important in social administration and are of particular importance because of<br />
the way in which bargained interest accommo<strong>da</strong>tion and policy concentration<br />
have become key factors within European society and administration since the<br />
1970s.<br />
It is clear that planning is conceived of by reference to the mo<strong>de</strong>rn nation<br />
state, its goals and orientations. However this situation is never static and as<br />
these goals and orientations shift then so does the discourse of planning.<br />
Nonetheless within industrial age governmentality the basic orientation has<br />
remained relatively stable. We are now entering a new phase of social and<br />
economic organisation, one involving an entirely new social formation with<br />
new parameters of economic organisation. It is claimed that this involves a 'new<br />
spirit of capitalism' (Boltanski / Chiapello 1999), and involves changes which<br />
will be a profound as those associated with the industrial revolution in the 19 th<br />
century. This being the case it obliges us to consi<strong>de</strong>r the nature of LP within this<br />
new context.<br />
Clearly, in the world of work many organisational changes are aimed at<br />
re<strong>de</strong>fining labour processes and employment practices. The crisis of the large<br />
corporation and the resilience of SMEs as agents of innovation and sources of<br />
job creation run parallel to these <strong>de</strong>velopments. In<strong>de</strong>ed, the proliferation of<br />
— 311 —
Glyn Williams<br />
SMEs within the European economy suggests that the future lies with<br />
integrating these components as networks within the New Economy.<br />
Simultaneously, the rigid universalism of state policies towards language and<br />
culture are yielding to an awareness of the value of particularism or<br />
diversification. Regional resources become re<strong>de</strong>fined and reconceptualised in<br />
relation to the relationship between diversity, the advent of ICT and a<br />
distinctive focus upon learning.<br />
2. The New Economy and the Digital Economy<br />
The New Economy incorporates a fun<strong>da</strong>mentally altered industrial and<br />
occupational or<strong>de</strong>r, unprece<strong>de</strong>nted levels of innovative dynamism and enhanced<br />
competition, and a dramatic trend towards globalisation, all spurred by<br />
advances in information technology. The net result is the progressive<br />
restructuring of regional and state economies within Europe. This runs parallel<br />
to <strong>de</strong>velopments outsi<strong>de</strong> of Europe, and competition increasingly focuses upon<br />
how continents a<strong>da</strong>pt to these new <strong>de</strong>velopments within a new global or<strong>de</strong>r.<br />
Different spatial configurations differ in the <strong>de</strong>gree to which their economies<br />
and societies are structured and operate in accor<strong>da</strong>nce with the tenets of the<br />
New Economy. Consequently, there is an urgent need to un<strong>de</strong>rstand the process<br />
of <strong>de</strong>velopment, and the capacity to <strong>de</strong>velop measures and indicators of this<br />
<strong>de</strong>velopment as a basis for elaborating comparative trajectories. There is an<br />
obvious gap between, on the one hand, the available <strong>da</strong>ta, statistical<br />
methodologies and the structure of the existing statistical system and, on the<br />
other, user needs, the characteristics of the New Economy and the impact of<br />
speed and globalisation. Accommo<strong>da</strong>ting and resolving this mis-match, while<br />
evaluating the on-going work and its future trajectory, presents a major<br />
challenge.<br />
The current round of restructuring realises the productivity potential<br />
contained in the mature industrial economy because of the shift toward a<br />
technological paradigm based on IT which has changed the scope and dynamics<br />
of the industrial economy, creating a global economy and fostering a new wave<br />
of competition between existing economic agents (Kelley 1998). This new<br />
competition has led to technological change in processes and products that have<br />
ma<strong>de</strong> some firms, some sectors, and some areas more productive. The assembly<br />
line of the industrial economy is replaced by a supply chain. Where the<br />
industrial company created brands to sell mass produced goods, brands now<br />
take a life of their own, with goods selling the brand. The brand owner does not<br />
necessarily own the production line. This has profound implications for the<br />
structure of firms which, as a consequence, are becoming smaller, and are<br />
increasingly organised around people rather than machines. Thus, for example,<br />
whereas Ford has a market capitalisation of $60 billion on assets of $260<br />
— 312 —
Language planning and the information society<br />
billion, Microsoft has a market capitalisation of $400billion and assets of<br />
$30billion! People become the key to value. There is a reversal of the industrial<br />
hierarchy which consisted of moneyi<strong>de</strong>aspeople to a new value hierarchy<br />
involving peoplei<strong>de</strong>asmoney. Venture capital now involves money chasing<br />
people who constitute the knowledge economy. The new production system<br />
relies on a combination of strategic alliances and ad hoc co-operation projects<br />
between corporations, <strong>de</strong>centralised units of each major corporation, and<br />
networks of SMEs connecting among themselves and with large corporations or<br />
networks of corporations. Producer driven commodity chains, and buyer driven<br />
commodity chains are at the heart of these <strong>de</strong>velopments. For the firm to<br />
operate in such a variable geometry of production and distribution, a highly<br />
flexible form of management is required, one that is <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt on the flexibility<br />
of the firm itself and on the access to communication and production<br />
technologies suited to such flexibility.<br />
This new global economic system is highly exclusionary, highly dynamic and<br />
displays highly unstable boun<strong>da</strong>ries. While dominant segments of all state<br />
economies are linked into the global web, elements of countries, regions,<br />
economic sectors and local societies are disconnected from the processes of<br />
accumulation and consumption that characterises the informational/global<br />
economy. Of course, it is impossible for these marginal sectors to lie outsi<strong>de</strong> of<br />
the system, but their social and economic logic is based upon mechanisms<br />
clearly different from those of the informational economy. All economic and<br />
social processes do relate to the structurally dominant logic of such an<br />
economy. This is the point of articulation of the Old and the New Economy.<br />
The global economy generates its own, new, international division of labour.<br />
The global economy emerging from informational-based production and<br />
competition is characterised by its inter-<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce, its asymmetry, its<br />
regionalisation, the increasing diversification within each region, its selective<br />
inclusiveness, its exclusionary segmentation. The economy is distinctively<br />
asymmetrical, involving a variety of centres and peripheries rather than a<br />
simplistic typological distinction between a centre, semi-periphery and a<br />
periphery. The association between the new competitive paradigm based on<br />
technological capacity and an induced inter<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncy in the new global<br />
economy reinforces <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncy in an asymmetrical relationship, thereby<br />
reinforcing patterns of domination created by previous forms of <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncy<br />
throughout history. Entire countries around the world, and large segments of the<br />
population everywhere, are becoming irrelevant (from the perspective of<br />
dominant economic interests) in the new pattern of international division of<br />
labour, and thus they are being socially exclu<strong>de</strong>d. On the other hand this is no<br />
longer a context wherein everything is <strong>de</strong>termined by reference to the state.<br />
Even marginalised economies have small segments of their directional functions<br />
— 313 —
Glyn Williams<br />
connected to the high value producers network, at least if only to ensure the<br />
transfer of whatever capital or information is still accumulated in their country<br />
or region. Conversely, the most powerful economies have marginal segments of<br />
their population in a position of <strong>de</strong>valued labour.<br />
Failure to engage with the post industrial economy and the Information<br />
Society can lead to peripheral regions becoming the locational source for the<br />
downgra<strong>de</strong>d labour for the core. The question is one of whether the<br />
technologically driven economic restructuring will lead to specific elements<br />
being <strong>de</strong>centred (Castells 1996: 260-61) – this, together with regional<br />
differences in the cost of living, will militate against labour mobility and a<br />
single labour market. Unless a region has ICT skills the labour force will be<br />
downgra<strong>de</strong>d and exclu<strong>de</strong>d.<br />
Empirical benchmarking of the New Economy already indicates that the main<br />
growth areas are the cores of the Old Economy which have large technological<br />
firms and venture capital which, between them stimulate such growth (Atkinson<br />
et al. 1999). It is equaly clear that the promise that ICT will result in the '<strong>de</strong>ath<br />
of distance' (Carincross 1997) is not materialising. This does not bo<strong>de</strong> well for<br />
peripheral regions which lack such components and which are unlikely to attract<br />
them, and it is argued that such regions can be 'fast tracked' into the New<br />
Economy by focusing upon a Digital Economy involving eContent production<br />
using regional cultural resources. This allows such regions to benefit from<br />
indigenous resources, relevant infrastructures and transferable skills which<br />
already exist within the Old Economy in making the transformation.<br />
Peripheral regions however, have a wi<strong>de</strong> range of culture diversity and it is<br />
argued that one way of fast tracking them into the New Economy is by focusing<br />
on their existing strengths associated with the skills and experience of regional<br />
broadcasting and associated activites, and linking this with the potential that<br />
<strong>de</strong>rives from convergence by <strong>de</strong>veloping a Digital Economy that exploits<br />
regional digital cultural resources for eContent production. This builds on the<br />
conclusions of other studies (Braczyc / Fuchs / Wolf 1999; Scott 1996; Egan /<br />
Saxenian 1999) which emphasise the need for a wi<strong>de</strong> range and high level of<br />
knowledge and skills, often <strong>de</strong>riving from activities such as film, hardware and<br />
software production, in operating and maintaining the industry. This may well<br />
contribute to a spatial division of labour involving different regions specialising<br />
in different elements of a global multimedia production, with the exploitation of<br />
regional cultural resources for eContent being part of that system.<br />
Social and economic transformation is more complex that a simple shift from<br />
the Old Economy (OE) to the New Economy(NE). Table 1 presents a<br />
<strong>de</strong>scriptive account of the difference between them:<br />
— 314 —
Language planning and the information society<br />
Table 1: The Old Economy and the New Economy<br />
Old Economy New Economy<br />
Economy-wi<strong>de</strong> characteristics<br />
Markets Stable Dynamic<br />
Scope of competition State Global<br />
Organisational form Hierarchical, Networked<br />
Bureaucratic Entrepreneurial<br />
Geog. mobility of businesses Low High<br />
Regional competition Low High<br />
Industry:<br />
Organisation of production Mass production Flexible production<br />
Key Factor of production Capital/Labour Innovation/Knowledge<br />
Key technology driver Mechanisation Digitization<br />
Source of competitive advantage Lowering cost via Innovation, Quality,<br />
economies of scale time to market, cost.<br />
Importance of research/innovation Mo<strong>de</strong>rate High<br />
Relations with other firms Go it alone Alliances/collaboration<br />
Workforce:<br />
Main policy goal Full employment Higher wages/incomes<br />
Skills Job specific Broad, cross-training.<br />
Requisite education A skill Lifelong learning<br />
Labour-Management relations Adversarial Collaborative<br />
Nature of employment Stable Risk and opportunity<br />
Government:<br />
Business-government relations Impose requirements Assist company<br />
growth/innovation.<br />
Regulation Command + control Market tools,<br />
flexibility.<br />
There are fundmaental changes in process, production, technology, skills and<br />
learning. However, the linear, equilibrium neo-Classical mo<strong>de</strong>ls which were<br />
a<strong>de</strong>quate for industrial age economy are ina<strong>de</strong>quate for elaborating an<br />
un<strong>de</strong>rstanding of the current situation. Orthodox economic mo<strong>de</strong>ls were<br />
premised upon stability characterised by negative feedback, but the knowledge<br />
economy is characterised by instability and fluctuation generated by feedback<br />
mechanisms including increasing return to scale, path <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce and nonlinear<br />
pricing. Where equilibrium mo<strong>de</strong>ls focused upon 'pure exchange'<br />
associated with rationality and the search for optimum allocations of given<br />
resources, with consumer choice and technology taken as given, within the New<br />
— 315 —
Glyn Williams<br />
Economy rationality is replaced by learning and reflexivity so that a<br />
mathematical formulation of this problem can only focus upon time, and<br />
economic 'progress' becomes one of knowledge/learning accumulation. Markets<br />
in the New Economy work on the basis of given distributions of information<br />
and knowledge, having little to do with perfect information and full rationality.<br />
This change in market conditions favours product differentiation as a means of<br />
approaching and satisfying needs.<br />
Within this transformation multimedia is an enigma in that the assoiated<br />
activites are difficult to pin down by reference to sector (Brail / Getler 1999).<br />
Thus we propose replacing it by the Digital Economy (DE) which we<br />
un<strong>de</strong>rstand as involving the fun<strong>da</strong>mental elements of any economy - the<br />
transformation of primary products or raw materials into commodified<br />
resources which can be either marketed or worked upon to generate products<br />
which can enter the market as part of product innovation. This relies upon the<br />
creation of a Digital Value Chain (fig. 1) that accommo<strong>da</strong>tes this process. It also<br />
<strong>de</strong>pends upon the existence of a Digital Asset Management System as a feature<br />
of the Digital Value Chain. This System organises the resources for distribution<br />
prior to their entry into the production process. Non-digital materials are<br />
commodified through digitisation. Consequently, materials which currently cost<br />
money to store in museums, libraries etc. assume a new value and a new<br />
potential for value ad<strong>de</strong>d reformulation. Operating this potential involves<br />
facilitating the expression of existing knowledge/content into a digital medium<br />
while also fun<strong>da</strong>mentally changing the rules of the game for new creative<br />
expression (Negroponte 1995). Convergence opens up an entirely new market<br />
involving eContent. The potential for drawing in regional Digital Economy<br />
clusters (Scott 1995; Coopers / Lybrand 1996; Cardoso 1996) together in<br />
exploiting regional cultural resources is consi<strong>de</strong>rable. Hey<strong>de</strong>brand (1999)<br />
argues that the multimedia industry by its nature contributes both to providing<br />
new images and interpretations and to re<strong>de</strong>fining changing cultural traditions<br />
and practices at the regional and local level.<br />
Particularly important for the Digital Economy is convergence. The<br />
integration and convergence of various mo<strong>de</strong>s of communication, information<br />
processing and media into an interactive network is breaking down the cultural<br />
and technological barriers that have separated the world of broadcasting,<br />
publishing, communication and IT. For the first time it also integrates the<br />
written, oral, and audio-visual mo<strong>da</strong>lities of human communication into the<br />
same system. The potential integration of text, images and sounds in the same<br />
system, interacting from multiple points, in chosen time (real or <strong>de</strong>layed) along<br />
a global network, in conditions of open and affor<strong>da</strong>ble access, changes the<br />
character of communication. The importance of these <strong>de</strong>velopments pertains to<br />
the manner in which communication as discourse conditions reality within the<br />
— 316 —
Language planning and the information society<br />
process of the social construction of meaning. Herein lies the importance of<br />
diversity; for if different discursive forms construct meaning in different ways,<br />
then it is the mix of these processes which constitute one of the bases of<br />
innovation. The <strong>de</strong>velopment of cable television technology by fibre optics and<br />
digitisation, together with direct satellite broadcasting, dramatically expands the<br />
spectrum of transmission. Such <strong>de</strong>velopments are forcing the process of<br />
<strong>de</strong>regulation. It also has implications for learning (Fisher / Lorenz 2000).<br />
While all parts of the system - OE/NE/DE - are connected, the relationship<br />
between them is one of articulation and co-existence. If the NE is seen to be the<br />
basis for faster and broa<strong>de</strong>r income growth, and if its <strong>de</strong>velopment in peripheral<br />
regions relies upon a link to the DE, then it seems clear that the first step<br />
involves a careful overview of the centrality of the DE in the transformation of<br />
the OE. This may lead to the view that the DE and the NE must both be<br />
<strong>de</strong>veloped within any particular region. On the other hand, the DE may exist<br />
outsi<strong>de</strong> of a region and can still play a central role in <strong>de</strong>veloping the NE within<br />
that region. We want to argue that it is those regions or trans regional<br />
partnerships which can <strong>de</strong>velop the entire value chain of the DE within their<br />
own regions which are most likely to succeed:<br />
• in entering the information society with a competitive advantage;<br />
• in transforming the OE into the NE quickest, thereby avoiding the <strong>da</strong>nger of<br />
becoming the source of displaced labour for the NE;<br />
• in benefiting from the exploitation of its own resources for its own use, and<br />
also from outsourcing them to other regions within the global market place.<br />
The implication here is that it is possible to conceive of what might be termed<br />
Regional Digital Innovation Systems. Certainly, content regions have a built-in<br />
advantage as multimedia centres, especially in open-market, open-systems<br />
contexts. There is a very grave <strong>da</strong>nger in situations wherein the <strong>de</strong>velopment of<br />
technologies appropriate for one region are implemented in the productive but<br />
not the consumption activities of other regions.<br />
Our argument thus far involves three primary tenets:<br />
• That peripheral locations have a disproportionate presence of SMEs and<br />
cultural diversity but often suffer from an absence of infra structural<br />
<strong>de</strong>velopments, large technology firms and venture capital which can<br />
facilitate entry into the New Economy;<br />
• That one way forward in fast tracking such regions into the New Economy<br />
involves focusing upon what we <strong>de</strong>fine as a Digital Economy that uses<br />
existing media and multimedia capacities and regional cultural resources for<br />
eContent production. However, such <strong>de</strong>velopments <strong>de</strong>pend upon trans<br />
regional networking which facilitates access to the diversity associated with<br />
exploiting different regional archives. This is because no single region has<br />
the diversity of digital resources to operate alone. Of course regional<br />
— 317 —
Glyn Williams<br />
operators could extract digital resources from other regions and work alone.<br />
However, given that markets will now be structured by language rather than<br />
by state regulation, trans-regional working is a highly attractive alternative;<br />
• That while trans-regional productive systems are feasible, the working<br />
environments must pay particular attention to linguistic and cultural factors<br />
if the new platforms that facilitate collaborative work using shared<br />
resources are to be successfully exploited.<br />
These three points serve as the scaffolding around which we pursue the issue<br />
of new working contexts suitable for exploiting regional digital value chains.<br />
3. The relevance of Language<br />
It should be evi<strong>de</strong>nt that what is being argued by reference to the emergence<br />
of a new economic and social or<strong>de</strong>r involves fun<strong>da</strong>mental change sin the forces<br />
of production and the relations of production. Furthermore, it is not advisable to<br />
<strong>de</strong>velop regional <strong>de</strong>velopment policy by reference to industrial age economy<br />
even though it may well continue to dominate particular regional economies.<br />
Given the disproportionate growth in GDP within the New Economy it is clear<br />
that the future lies in promoting this new form of or<strong>de</strong>r. This being the case LP<br />
must change and the starting point for such a change involves a consi<strong>de</strong>ration of<br />
the relevance of language for the economic processes associated with the NE<br />
and the DE in particular.<br />
There are at least three contexts within which language has particular<br />
significance for the DE:<br />
• The relevance of language for the operational principles of the DE;<br />
• The importance of language by reference to the raw materials associated<br />
with eContent production;<br />
• The importance of human language technology for on-line working.<br />
These involve both organisational innovation and product and process<br />
innovation.<br />
The best place to begin our discussion is by reference to the Digital Value<br />
Chain. The value chain mo<strong>de</strong>l is a mechanism for examining the value which an<br />
enterprise creates measured against the cost associated with creating that value<br />
(Porter 1985). Any business activity can be divi<strong>de</strong>d between certain generic<br />
core activities and support for those activities. It is through an un<strong>de</strong>rstanding of<br />
the value-adding activities that the enterprises business can be a<strong>de</strong>quately<br />
un<strong>de</strong>rstood. Thus the DVC involves not merely the single enterprise but the<br />
entire production process as it is broken up and the especially the activities of<br />
the supply chain. This approach helps us to focus on those activities which<br />
generate value for the end user. This approach helps us to move away from the<br />
emphasis on 'sector' within orthodox Economic analysis and places the focus<br />
centrally on specific activities. This is compatible with how we have <strong>de</strong>fined the<br />
— 318 —
Language planning and the information society<br />
DE as opposed to focusing upon media/multimedia activities. A representation<br />
of the DVC is given in fig. 1.<br />
Exploiting the DVC involves <strong>de</strong>veloping digital asset management systems<br />
which can cope with importing and exporting digital resources. That is, there<br />
must be a system in place which can digitise non-digital materials in generating<br />
commodities which can be stored, located and exported from large warehouses<br />
of regional digital resources. However this DAMS must also be articulated with<br />
regional production systems. There are several reasons why this is necessary.<br />
It is conceivable that any region can be the provi<strong>de</strong>r of raw digital resources<br />
which will be exploited for eContent production outsi<strong>de</strong> the region. In<strong>de</strong>ed it is<br />
inevitable, within a global economy, that all regions will provi<strong>de</strong> this service<br />
and that it will generate revenue. However, we also argue that any region which<br />
relies on this aspect of the DVC alone will merely lapse into the familiar kind of<br />
<strong>de</strong>en<strong>de</strong>nce where the main value ad<strong>de</strong>d component of production accrues<br />
outsi<strong>de</strong> of the region. Thus it would appear to be essential to <strong>de</strong>velop the<br />
industrial exploitation capacity within each region.<br />
It is argued that no single region will have sufficient diversity of digital<br />
resources to exist simply on the basis of their own digital warehouses. This can<br />
be overcome simply by purchasing digital resources from other warehouses.<br />
However it is also clear that within the NE markets will be structured not by<br />
state regulation but by language. This being the case increasing trans regional<br />
collaboration using shared resources is an extremely attractive proposition. As<br />
things stand it is stan<strong>da</strong>rds and IPR issues which tend to stand in the way of<br />
such <strong>de</strong>velopments. We are currently benchmarking this possibility across six<br />
Europeanm regions with the FV TEDIP project.<br />
There are numerous implications for the manner in which work is un<strong>de</strong>rtaken<br />
and the structure of the organisations within which work is accommo<strong>da</strong>ted that<br />
<strong>de</strong>rive from what has already been said about the New Economy and the Digital<br />
Economy. In the world of work such <strong>de</strong>velopments involve the technological<br />
and organisational ability to separate the production process across a range of<br />
locations, while <strong>de</strong>ploying telecommunication linkages and microelectronic<br />
based precision and flexibility in the fabrication of components in or<strong>de</strong>r to<br />
retain the integrative integrity. It allows us to conceive of trans-regional<br />
networks which can operate as single companies when they so choose, while,<br />
simultaneously, retaining their individuality. The organisation of production<br />
increasingly revolves around maximising knowledge based production.<br />
Associated with these <strong>de</strong>velopments is a ten<strong>de</strong>ncy towards a variety of new<br />
working arrangements, not merely within enterprises but also across them<br />
(Burton-Jones 1999). There is a ten<strong>de</strong>ncy for industrial organisation to involve<br />
what is referred to as 'project organisation' (Boltanski / Chiapello 1999). These<br />
arrangements cover new factors of production which influences the nature of<br />
— 319 —
Glyn Williams<br />
the firm. It goes beyond the <strong>de</strong>mand for flexible forms of employment within<br />
the concept of the labour market within industrial age economies and within the<br />
Economics paradigm. Firms no longer need to employ labour directly to gain<br />
access to the knowledge they require, and a variety of means are appearing<br />
which can lead to the same end result. This means that the structure of work<br />
arrangements changes. Key knowledge workers assume a particular importance<br />
as does the need to blend the relationships between them in such a way that both<br />
specific and tacit knowledge is fully exploited. Knowledge supply superce<strong>de</strong>s<br />
labour supply, and market contracting replaces employment based relationships<br />
which tend to become more explicit and transactional. Ultimately only the key<br />
workers remain in direct full-time employment, increasingly becoming involved<br />
in mutual ownership of the enterprise. What stands out within this scenario is<br />
the manner in which the knowledge that links to both specific and tacit skills is<br />
harnessed within new structural production alignments.<br />
However, the DE is also much more than the provision of content for<br />
convergent media. There is a need for each region to consi<strong>de</strong>r the entire digital<br />
value chain, and how it can help to transform its OE into the NE. This claim<br />
rests on an awareness of the relevance of digital resources for a range of areas<br />
that are going to be central to our future activities – from learning to<br />
entertainment. There is an urgent need to produce the various digital resources<br />
that pertain to any region. The digital value chain involves a relationship linked<br />
to the <strong>de</strong>velopment of its structure within networks and inter<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncies.<br />
Thus, each firm enters the chain with its own diverse natural or socio-cultural<br />
environment and, in one way or another, production becomes a collective<br />
exercise linked to the effective functioning of human elements. Yet such transcultural<br />
working environments are not easy to create, and the nature of work in<br />
these contexts require careful study.<br />
The diversity of cultural contexts where the knowledge economy emerges<br />
and evolves does not preclu<strong>de</strong> the existence of a common matrix of<br />
organisational forms in the process of production, consumption and distribution.<br />
Without such organisational arrangements, neither technical change, state<br />
policies, nor the strategies of firms would be able to come together in new<br />
economic systems. Nonetheless, consi<strong>de</strong>rable work must be done on the link<br />
between cultural contexts and work within a cross-cultural environment. While<br />
the rise of the informational economy is characterised by the <strong>de</strong>velopment of a<br />
new organisational logic which is related to the current process of technical<br />
change, this organisational logic manifests itself un<strong>de</strong>r different forms in<br />
various cultural and institutional contexts. In many respects the problem of<br />
corporate governance and knowledge management assume a different meaning<br />
in high and medium technology sectors (Tylecote / Conesa 1998).<br />
— 320 —
Language planning and the information society<br />
The cultural context becomes particularly important for production networks<br />
which cross regions in exploiting a diversity of cultural resources for eContent<br />
product <strong>de</strong>velopment. Within markets which are increasingly structured by<br />
language it is important to be able to simultaneously exploit local, regional and<br />
global markets. This capacity is the advantage that accrues from <strong>de</strong>veloping<br />
trans-regional production networks which can operate multi-lingually and<br />
multi-culturally. While workers within the NE may well regain the<br />
in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce and dignity of self-managing workers, productivity improvement<br />
in the NE increasingly <strong>de</strong>pends upon 'economies of <strong>de</strong>pth' where employees<br />
solve problems, customise services and improvise; and on 'economies of coordination'<br />
involving co-operative work. These all require particular skills in<br />
which companies are often unwilling and workers unable to invest. This in turn<br />
involves a dramatic rethinking of the relationship between enterprise and formal<br />
educational institutions. Workforce partnerships which can operate at a range of<br />
spatial levels and which inclu<strong>de</strong> the human language technology that allows<br />
them to operate across European regions become <strong>de</strong>sirable if not essential.<br />
While most regions are <strong>de</strong>veloping clusters, there is an urgent need to integrate<br />
these regional clusters across regions if the goals of eEurope are to be met.<br />
If, as we argue by reference to eContent production, and, as is emphasised in<br />
the eEurope orientation to the network economy, there is an essential need for<br />
enterprises to operate across cultural boun<strong>da</strong>ries framed at the regional level,<br />
then there is a need to consi<strong>de</strong>r the preceding discussion by reference to how to<br />
promote mutual un<strong>de</strong>rstanding between those operating within different<br />
learning environments across cultures. New learning partnerships which focus<br />
upon work processes and new mo<strong>de</strong>s of network-based co-operation can<br />
provi<strong>de</strong> new possibilities for <strong>de</strong>veloping the di<strong>da</strong>ctic space for broa<strong>de</strong>r<br />
contextual issues. However before this can occur attention must be given to the<br />
link between learning, work, ICT and culture. This must be a central component<br />
of creating a new basis for innovative participation in 'ordinary' work<br />
organisation and the capacity to contribute to new mo<strong>de</strong>s of shaping work and<br />
work environments within innovative partnerships and networks.<br />
ICT based tools and facilities are major support factors for learning involving<br />
user-applications <strong>de</strong>signed to shape learning contexts while supporting<br />
knowledge sharing between dispersed working and learning communities. The<br />
new pe<strong>da</strong>gogies aim to assist learners in the construction of their own meaning<br />
maps while providing them with the experience and skills to manage their own<br />
learning. This is evi<strong>de</strong>nt in the concept of the 'reflexive practitioner', and in how<br />
skills and knowledge are <strong>de</strong>veloped among and through 'communities of<br />
practitioners' (Lave / Wenger 1997), and how knowledge is shared in<br />
organisations (Nonaku 1998) or practice based distributed networks (Brown /<br />
Duguid 1999). These orientations emphasis work as social practice rather than<br />
— 321 —
Glyn Williams<br />
the abstract representations associated with education and training paradigms. It<br />
relates to the shift from Tayloristic organisational learning. Transfer mo<strong>de</strong>ls are<br />
rejected in favour of learning as closely linked to the social construction of<br />
meaning and ultimately they tend to link learning with the resolution of multiple<br />
meanings associated with the essential ambiguity of language and how it relates<br />
to innovation. The essential thing about learning involves becoming a<br />
practitioner within a community with specific interpretive conventions that link<br />
to discursive practice.<br />
Inevitably, the focus on learning articulates with a realisation that skills and<br />
competencies associated with working within the New Economy are not<br />
compatible with those associated with industrial age economy. This, in turn,<br />
leads to an awareness that the metrics associated with these skills are far<br />
removed from those of industrial age economy where there was a neat<br />
correspon<strong>de</strong>nce between the linear orientation of economic growth and skill<br />
categories of occupations which correspon<strong>de</strong>d to key functions within the<br />
economic structure. There is an urgent need to <strong>de</strong>velop the new skill metrics if<br />
the issue of benchmarking the New Economy is to move beyond the current<br />
focus upon infrastructure and networking arrangements.<br />
A focus on 'key skills' as skills i<strong>de</strong>ntified as of relevance to content-specific<br />
learning linked to lifelong learning, transcending particular vocational contexts,<br />
thereby contributes to an awareness that work in the New Economy must be<br />
interdisciplinary and inter vocational. Flexibility disengages the link between<br />
vocation and skills that are sufficient for work within traditional divisions of<br />
labour and occupational profiles. They emphasise the need for organisational<br />
learning involving group or system related working, learning and participation<br />
within new production concepts. Linked to an awareness of the dynamic nature<br />
of economic restructuring within the New Economy and the way that it impacts<br />
upon work there is a claim that a 'culture' of organisational learning which must<br />
be maintained within a context of flexibility. There is a refocusing on integrated<br />
occupational competencies involving and integrity of specialised knowledgebasis,<br />
social and participatory competence and the methodological mastery of<br />
new challenges in constantly shifting work environments. Notwithstanding that<br />
there is a shift from a job orientation to a career orientation (Burton-Jones<br />
1999:20), there is a <strong>de</strong>bate about the relevance of associated career progression<br />
mo<strong>de</strong>ls where the meaning of 'career' changes.<br />
There is the need for flexibility and the renewal of the individual's knowledge<br />
base linked to context-in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt skills <strong>de</strong>velopment, but the orthodox<br />
structures of vocational educational training are totally ina<strong>de</strong>quate for the New<br />
Economy, and there is a need to move beyond the link between organisational<br />
contexts and training (EC 2000g). This leads to a focus upon self-organised<br />
— 322 —
Language planning and the information society<br />
working and learning, and to an awareness of the importance of learning by<br />
doing. The three dimensions that <strong>de</strong>rive from this awareness are:<br />
• 'learning to do', involving specific skills;<br />
• 'learning to learn'; involving a general capacity for renewal and<br />
reorientation;<br />
• 'learning to be' involving the capacity for internalisation and self-reflection<br />
The focus has shifted towards a higher or<strong>de</strong>r learning that equips the<br />
individual to analyse the foun<strong>da</strong>tions of her own competence base by reference<br />
to flexibility, mobility and qualitative renewal. Involved is the ability to analyse<br />
the changing requirements involving a command of knowledge and access to<br />
knowledge resources characteristic of different occupational fields or settings,<br />
and the ability to adjust these attributes to different organisational cultures.<br />
Evi<strong>de</strong>ntly, there is a growing awareness of the centrality of new forms of<br />
work organisation based on systemic rationalisation, flexible specialisation, and<br />
flexible network economies in the discussion of skills. The driving force for<br />
such <strong>de</strong>velopment is the use of ICT for occupational work, information flows<br />
and communication. There is a complexity of a<strong>da</strong>ptations involving the<br />
integration of separate competence bases, knowledge sharing across hitherto<br />
separate fields of specialisation, the substitution of outmo<strong>de</strong>d competencies and<br />
the revision and renewing of the required competence bases. These require a<br />
close exploration in particular fields of both process innovation and product<br />
innovation. Consequently the customary distinction between occupational fields<br />
and specialised profiles collapse.<br />
We have already indicated how work within the New Economy involves new<br />
forms of collaboration within work environments and work organisations.<br />
Mo<strong>de</strong>rn rationalisation concepts and organisational <strong>de</strong>velopment strategies have<br />
led to new <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncy and responsibility structures. These have been linked to<br />
the emergence of new partnership concepts and network-based co-operation<br />
mo<strong>de</strong>ls. The social organisation of work and work-related communication and<br />
collaboration have a particular significance for occupational skill profiles. Core<br />
skills must now focus on supporting learning processes that infer the centrality<br />
of adjusting particular competencies to the needs and requirements of different<br />
organisational contexts. This involves shared di<strong>da</strong>ctic spaces, collaborative<br />
knowledge processing and sharing, and a common reflection on organisational<br />
requirements. Knowledge management becomes a key concept, and knowledge<br />
brokers become key intermediaries.<br />
This does not tell us a great <strong>de</strong>al about the specific skills associated with each<br />
sector and each stage in the transformation process. It is necessary to consi<strong>de</strong>r<br />
the nature of each link of the specific value chain, the organisational structure of<br />
the respective enterprises, the operational practices associated with the<br />
production process and the nuances associated with operating a production<br />
— 323 —
Glyn Williams<br />
process across different specialisms, languages and cultures in forging an<br />
entirely new community of practitioners. Thus the network within the Digital<br />
Economy will, among other things, require:<br />
• cross cultural and cross language communication skills associated with<br />
building trust and mutual confi<strong>de</strong>nce;<br />
• the organisational structure will <strong>de</strong>mand skills which are commensurate<br />
with flexibility, multi-skilling and flat management principles;<br />
• the learning context which can overcome any <strong>de</strong>ficiencies within the system<br />
and among the practitioners.<br />
What we would advocate is viewing skills as stabilised social practices<br />
associated with specific goal attainment. If the goal is known for each function<br />
it becomes possible to observe for each sector how skills are an integral feature<br />
of social practice in work.<br />
If we know theoretically what it is we are trying to achieve in the relationship<br />
between ICT, working practices and enterprise growth, we know little about the<br />
specific skills involved. We need to i<strong>de</strong>ntify the meta knowledge and meta<br />
competencies nee<strong>de</strong>d to shape the use of the new technology and knowledge<br />
within enterprises and society. Meta knowledge involves knowing what you<br />
know and overlaps with the knower knowing the knower, or the ability to<br />
appreciate the <strong>de</strong>gree to which the meaning of information is a social construct<br />
that is context <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt and requires reasoning by analogy as the essence of<br />
learning. In this context, competencies involve the superior technical know<br />
how, reliable processes, and closed external relationships. This is why we<br />
suggest focusing upon key points in the digital value chains associated with the<br />
product <strong>de</strong>velopment in exploring the relevant skills in the work process. It also<br />
links with the argument whereby 'knowledgeable attornets' draw SMEs into the<br />
context necessary for network management.<br />
Knowledge management initiatives tend not to be linked to, nor are framed<br />
by, an organisation's business strategy. Knowledge can only be shared if the<br />
community is in place. This results in a focus upon the 'community of practice'<br />
where the focus is on social capital within which performance rests heavily on<br />
trust, while also relating to innovation and commercialisation. Social capital is<br />
performance based trust which relates to innovation and commercialisation.<br />
Trust is of paramount importance for performance. The nature of trust and its<br />
implementation will vary in that communities are shaped by valuing specific<br />
kinds of social structures. It is here that we encounter the strategic alignment<br />
between ICT and business. It involves acknowledging how boun<strong>da</strong>ries tend to<br />
be created within organisations by the division of labour and divisions of<br />
knowledge. Once acknowledged, these must be <strong>de</strong>stroyed and the emphasis<br />
placed on ICT rather than on the social organisation of orthodox Old<br />
Economies. Social organisation in the Digital Economy focuses upon<br />
— 324 —
Language planning and the information society<br />
<strong>de</strong>veloping trust through commonality rather than emphasising accountability<br />
and division.<br />
Hoogvelt / Yausa (1994) argue that the ten<strong>de</strong>ncy to view IT as organisational<br />
technology rather than as primarily a part of production technology is one of the<br />
difficulties associated with imitating Japanese network capitalism which is<br />
culturally bound, elsewhere. It is particularly relevant when consi<strong>de</strong>ring how to<br />
coordinate personnel and companies with one another and with technology.<br />
This is where the focus shifts to knowledge, how it is known and how it is used.<br />
There is an emphasis on meta knowledge or 'knowing what you know' or<br />
'knowing the knower'. That is, there is a need to appreciate that the <strong>de</strong>gree of the<br />
meaning of information is a social construct, or is context <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt, and<br />
requires the ability to reason by analogy as the essence of learning. In this<br />
respect knowledge is learnt by doing and teaching others, and involves a strong<br />
philosophical component. This component involves the reflexive practice of<br />
putting why? before how? There is an emphasis on learning by making<br />
mistakes. The learning capacity means being open to diverse views and<br />
challenging <strong>de</strong>ep seated assumptions or the 'taken for granted' before forgetting<br />
them. This is linked to a respect for individual knowledge workers as<br />
autonomous beings who are continuously learning and teaching within a context<br />
of trust and sharing. The knowledge worker thereby becomes an asset rather<br />
than a cost. The difficulty is that within this conception of continuous<br />
innovation there can be no fixed skills. Nonetheless, as we elaborate below, the<br />
work of Noneka (Noneka / Reinmoller 1998), Engestrom (1987) and others is<br />
beginning to address these issues.<br />
The DE also involves changing enterprise organisation and management, and<br />
emphasising the use of IST for promoting network led growth. Work is<br />
transformed by the <strong>de</strong>velopment of Learning Companies (Lundval 1992).<br />
Creating intranets for clusters operating within the DE involves <strong>de</strong>veloping the<br />
platforms and learning architectures which allow work and learning to proceed<br />
in tan<strong>de</strong>m through collaborative learning environments using shared resources<br />
that lead to product <strong>de</strong>velopment. Learning becomes a profit rather than a cost.<br />
Learning involves the replacement of knowledge by reflexive learning and a<br />
problem based learning that is resource led. The means whereby these learning<br />
architectures are <strong>de</strong>veloped will, to a large extent, be provi<strong>de</strong>d by the DE.<br />
Evi<strong>de</strong>ntly, access to the technology which facilitates on-line learning is only the<br />
tip of the iceberg in so far as the relevance of learning for the knowledge<br />
economy is concerned. We return to this issue when we discuss the project's<br />
methodology below.<br />
— 325 —
Glyn Williams<br />
4. Language, the social construction of meaning and communities of<br />
practice<br />
What begins to be clarified is the need to un<strong>de</strong>rstand the overlap between the<br />
technological capacity of ICT, the need for streamlined communication <strong>de</strong>void<br />
of 'noise interference', the generation of trust and the social construction of<br />
meaning. The <strong>de</strong>velopment of communicative human language technology has<br />
been based on the use of formal linguistics with a strong emphasis upon<br />
syntactic structures and a particular un<strong>de</strong>rstanding of semantics. What is<br />
overlooked is how formal linguistics as a meta discourse carries its own limiting<br />
barriers to effective communication. In some respects it is the same issue as that<br />
which pertains to an Economics premised upon the rational human actor<br />
operating optimisation principles. Game theory is continuously <strong>de</strong>monstrating<br />
that optimisation is far more complex and is often based upon principles other<br />
than rationalisation. By the same token the manner in which formal linguistics<br />
is premised upon both stan<strong>da</strong>rdisation and the rational actor sets constraints<br />
upon what can be said and how it must be said when it is used in conjunction<br />
with technology. This limits the relevance of such systems for the social<br />
construction of meaning. We argue that the solution involves <strong>de</strong>ploying quite a<br />
different approach involving the use of enonciative linguistics based upon<br />
<strong>de</strong>ictic processes. The issue to hand involves the claim that while it is easy to<br />
translate language it is quite another matter to translate meaning. Yet the<br />
preceding makes it abun<strong>da</strong>ntly clear that the link between trust and<br />
communication among a community of practitioners relates to tacit skills which<br />
have a great <strong>de</strong>al to do with the social construction of meaning and the<br />
establishment of shared meaning.<br />
Formal linguistics involves a relationship between logic and linguistics which<br />
by reference to semantics involves the rational human actor selecting from<br />
among a number of different choices in establishing 'meaning'. Meaning is<br />
created and controlled by the individual. Enonciative linguistics (Culioli 1990)<br />
operates on the principle that meaning is entirely ambiguous and that what<br />
occurs in enonciation is the linking of components of time, person and place in<br />
the construction of different subjects and objects. In this respect the subject does<br />
not exist outsi<strong>de</strong> of discourse and is therefore not capable of playing the role<br />
inferred by orthodox linguistics. Rather, meaning is the effect of discourse and<br />
exists in the way in which the subject of discourse is linked to the individual.<br />
The subject cannot exist outsi<strong>de</strong> of discourse in rationally constructing her<br />
i<strong>de</strong>ntity. Rather, i<strong>de</strong>ntity is part of the construction of the subject in discourse<br />
and how it is constituted in social practice.<br />
This means that meaning is socially situated while also drawing upon prior<br />
discourse or history in the construction of new meanings. We clearly cannot<br />
reflect on every word we speak and therefore we have inherited discursive<br />
— 326 —
Language planning and the information society<br />
sequences or chains from the past, replete with specific meanings for subjects<br />
and objects. These traces are embed<strong>de</strong>d in language and influence subsequent<br />
modification. It should be evi<strong>de</strong>nt that such observations have particular<br />
relevance for how social practice is institutionalised and for what we have<br />
discussed above about tacit skills and situated meaning. Clearly they also have<br />
relevance for the discussion of how the time/person/place configurations are<br />
changing within the context of the institutionalisation of the use of ICT.<br />
Deconstructing the institutionalised forms is possible by using a discursive<br />
analysis informed by enonciative linguistics (Williams 1999). This line of<br />
thinking is entering the exploration of on-line working as, for instance in the<br />
work of Wenger (1998), but it has yet to accommo<strong>da</strong>te the importance of<br />
enonciative linguistics for transforming theoretical insights into practical<br />
observation and analysis (Williams 1999).<br />
5. The Future<br />
As I have already mentioned the TEDIP project is currently benchmarking<br />
these <strong>de</strong>velopments within six European regions all of which involve lesser<br />
used languages. The following seeks to consi<strong>de</strong>r what resources such regions<br />
can bring to bear on the <strong>de</strong>velopment of the DE. Evi<strong>de</strong>ntly the scope for<br />
diversity as a central feature of the knowledge economy, as a raw material<br />
which contributes to growth and innovation, is making a difference to the<br />
manner in which minority language groups are perceived. They are given a new<br />
relevance within the central concern of social and economic or<strong>de</strong>r. How this<br />
will work though in future <strong>de</strong>velopments is not easy to envisage.<br />
One thing seems clear, that those historic regions which have succee<strong>de</strong>d in<br />
generating regional institutions which are of relevance to cultural resources -<br />
museums, archives, galleries, printing industries and broadcasting environments<br />
-are best placed to enter the cultural industries from a position of strength.<br />
Particularly well placed are the minority language broadcasting regions -<br />
<strong>Galicia</strong>, Euskadi, Catalunya, Valencia, Ireland, Wales, Scotland, Brittany etc -<br />
in that they not only have the potential to retrodigitise their broadcasting<br />
resources but they also have the creative skills of the production components to<br />
build upon. Similarly where these regions have a <strong>de</strong>gree of political autonomy<br />
in the form of <strong>de</strong>volved governance there exists the flexibility and speed of<br />
<strong>de</strong>cision making which is essential for the <strong>de</strong>livery of work and production in<br />
the NE. In contrast regions whose cultural resources lie in institutions and<br />
archives located in the state capital have the ad<strong>de</strong>d task of harvesting these<br />
resources for their own ends. This will not always be easy even if only because<br />
the resources necessary for digitisation are relatively scarce, leading to selective<br />
digitisation. The evi<strong>de</strong>nce thus far suggests that these institutions favour High<br />
Culture over Regional Culture in making this selection. Given that this High<br />
— 327 —
Glyn Williams<br />
Culture is universal in context, the market for these resources is also universal<br />
and the value is therefore consi<strong>de</strong>rable. In this respect we envisage a continuity<br />
of the mo<strong>de</strong>rn bias towards certain cultural forms over others.<br />
What is now required is a coherent programme to <strong>de</strong>velop DAMS which can<br />
serve regional culture economies. These must be linked with regional digital<br />
archives which are flexible enough to harness both global and local needs.<br />
These local needs must involve the <strong>de</strong>velopment of production capacities. As I<br />
have un<strong>de</strong>rlined this capacity must also involve trans-regional integration and<br />
the ability to operate production processes across lines within on-line<br />
environments. The relevant production platforms must be created. However<br />
these platforms must not merely be production platforms but they must also be<br />
learning platforms involving the capacity for regions to learn off one another.<br />
The production environments must be serviced by the use of human language<br />
technologies which can allow regions to operate through the medium of their<br />
minority languages. Thus far this technology is scarce and it should be the<br />
responsibility of regional and central authorities to pioritise these <strong>de</strong>velopments.<br />
Unless minority language groups can enter the economic or<strong>de</strong>r using their<br />
respective languages then the future for these groups is limited. We learnt this<br />
lesson by reference to the Old Economy. Let us not forget it by reference to the<br />
New Economy.<br />
Bibliography<br />
Althusser, L. (1976): Positions. Paris: Editions sociales.<br />
Atkinson, R. D. / Court, R. H. / Ward, J.M. (1999): The State New Economy<br />
In<strong>de</strong>x: Benchmarking Economic Transformation in the States. Washington:<br />
Progressive Policy Institute.<br />
Balibar, R. (1985): Institution du Francais. Paris: PUF.<br />
Boltanski, L. / Chiapello, E. (1999): Le Nouvel Espirit du Capitalisme. Paris:<br />
Gallimard.<br />
Braczyk, H-J. / Fuchs, G./ Wolf, H-G. (eds.) (1999): Multimedia and Regional<br />
Economic Restructuring. London: Routledge.<br />
Brail, S. G. / Gertler, M. S. (1999): “The Dsigital Regional Economy:<br />
Emergence and Evolution of Toronto's Multimedia Cluster”, in Braczyk, H-J.<br />
/ Fuchs, G. / Wolf, H-G. (eds.) (1999): Multimedia and Regional Economic<br />
Restructuring. London: Routledge. 97-131.<br />
Brown J. S. / Duguid, P. (1991): “Organisational Learning and Communities of<br />
Practice: Towards a Unified View of working, learning and innovation”.<br />
Organisation Science, 2. 40-57.<br />
Brown J. S. / Duguid, P. (2000): The Social Life of Information. Boston:<br />
Harvard Business School Press.<br />
— 328 —
Language planning and the information society<br />
Burton-Jones, A. (1999): Knowledge Capitalism: Business, Work and Learning<br />
in the New Economy. Oxford: Oxford U. P.<br />
Carincross, F. (1997): The Death of Distance: How the Communication<br />
Revolution will Change our Lives. Boston: Harvard Business School Press.<br />
Cardoso, J. A. (1996): “The Multimedia Content Industry: Strategies and<br />
Competencies”. International Journal of Technology Management. 12, 3.<br />
253-270.<br />
Coopers / Lybrand (1996): New York Media Survey: Opportunities and<br />
Challenges of New York's Emerging Cyber-Industry. New York.<br />
Culioli, A. (1990): Pour une linguistique <strong>de</strong> l'enonciation. Operations et<br />
representations. Paris: Ohprys.<br />
Egan E.A. / Saxenian, A. (1999): “Becoming Digital: Sources of Localisation in<br />
the Bay Area Multimedia Cluster”, in Braczyk, H-J. / Fuchs, G. / Wolf, H-G.<br />
(eds.) (1999): Multimedia and Regional Economic Restructuring. London:<br />
Routledge. 11-29.<br />
Engestrom, Y. (1987): Learning by Expanding. Helsinki: Orienta-Konsultit.<br />
European Commission (1993): Note on 'A New Mo<strong>de</strong>l of European<br />
Development': Innovation, Technological Development and Network-Led<br />
Integration. Brusells: Fast Programme.<br />
European Commission (2000a): Status Report on New Ways to Work in the<br />
Information Society. Luxembourg: IST Programme.<br />
European Commission (2000b): Case Studies of the Information Society and<br />
Sustainable Development. Luxembourg: IST Programme.<br />
European Commission (2000c): The New Economy of the Global Information<br />
Society: Implications for Growth, Work and Employment. Luxembourg: IST<br />
Programme.<br />
European Commission (2000d): Benchmarking eEurope: Methodology Paper.<br />
Luxembourg, IST Programme Working Group.<br />
European Commission (2000e): eEurope Action Plan: Prepared by the Council<br />
and the EC for the Feira European Council. Brussels, EC, June 2000.<br />
European Commission (2000f): Presi<strong>de</strong>ncy Consusions: Santa Maria <strong>de</strong> Feira<br />
European Council. EC. June 2000.<br />
European Commission (2000g): e-Learning - Designing Tomorrow's education.<br />
Brussels, Communication from the Commission (COM 2000 318 Final)<br />
24/5/00.<br />
European Commission (2000h): The 1999 Annual Report on the Socio-<br />
Economic Dimension in the Fifth Framework programme. Brussels,<br />
Improving Human Research Potential and the Socio-Economic Knowledge<br />
Base. April 6 th . 2000.<br />
Fisher / Lorenz (2000): Internet and the Future Policy Framework for<br />
Telecommunications. EC Commission Rpeort.<br />
— 329 —
Glyn Williams<br />
Haugen, E. (1959): “Language Planning in Mo<strong>de</strong>rn Norway”, in Fishman, J.<br />
(ed.) (1959): Readings in the Sociology of Language. The Hague: Mouton.<br />
673-687.<br />
Hey<strong>de</strong>rbrand, W. (1999): “Multimedia Networks, Globalisation and Strategies<br />
of Innovation: the Case of Silicon Alley”, in Braczyk, H-J. / Fuchs, G. /<br />
Wolf, H-G. (eds.) (1999): Multimedia and Regional Economic Restructuring.<br />
London: Routledge. 49-76.<br />
Hoogvelt A. / Yausa, M. (1994): Going lean or going native? The social<br />
regulation of 'lean' production systems. Review of International Political<br />
Economy. 1, 2. 281-303.<br />
Labrie, N. (1992): La Construction linguistique <strong>de</strong> la Communaute Europeenne.<br />
Paris: Honore Champion.<br />
Lave J. / Wenger, E. (1997): Situated Learning: Legitimate Peripheral<br />
Participation. Cambridge: Cambridge U.P.<br />
Lundvall, B. (1992): National Systems of Innovation: Towards a Theory of<br />
Innovation and Interactive Learning. London: Pinter.<br />
Negroponte, N. (1995): Being Digital. New York: Knopf.<br />
Nonaka I. / Reinmoller, P. (1998): “The legacy of learning: Towards<br />
endogenous knowledge creation for Asian economic <strong>de</strong>velopment”. WZB<br />
Jahrbuch 1998. 401-433.<br />
Nonaka, I. / Takeuchi, H. (1995): The Knowledge-Creating Company. Oxford:<br />
Oxford U.P.<br />
Nonaka, Ikujiro / Konno, Noboru (1998): “The Concept of "Ba": Building a<br />
Foun<strong>da</strong>tion for Knowledge Creation”. California Management Review, 40/3<br />
(Spring 1998): 40-54.<br />
Porter, M. E. (1985): Comparative Advantage: Creating and Sustaining<br />
Superior Performance. New York: The Free Press.<br />
Scott A. J. (1995): From Silicon Valley to Holywood: Growth and Development<br />
of the Multimedia Industry in California. UCLA: Lewis Centre for Regional<br />
Policy Studies. Working Paper 13.<br />
Scott A. J. (1996): “The Craft, fashion and culture-products industries of Los<br />
Angeles: Competitive Dynamics and Policy Dilemmas in a Multi-sectoral<br />
image-producing complex”. Annals of the Association of American<br />
Geographers, 86. 306-323.<br />
Scott, A. J. (1998): “From Silicon valley to Holywodd: The Multimedia<br />
Industry in California”, in Braczyk, H. / Cooke, P. / Hei<strong>de</strong>nreich, M. (eds.)<br />
(1998): Regional Innovation Systems. London: UCL Press.<br />
Steinert H. (1994): Am unerfeulichsten ist <strong>de</strong>r Kunstkan<strong>da</strong>l <strong>de</strong>r ausbleibt:<br />
Anmerkungen zu 'Arbeitsbundnissen' in <strong>de</strong>r Kunst, beosn<strong>de</strong>rs <strong>de</strong>s 20<br />
Jahrhun<strong>de</strong>rts'. Vorowrt zu C. Resch Kunst als Skan<strong>da</strong>l: <strong>de</strong>r Steirische Herbst<br />
und die Offentliche Erregung. Wien: Verlag fur Gesellschaftskritik.<br />
— 330 —
Language planning and the information society<br />
Tylecote / Conesa (1998): “Corporate Governance, Innovation Systems and<br />
Industrial performance”. Industry and Innovation. Vol. 6, nº 1. 25-50.<br />
Wenger, E. (1998): Communities of Practice: Learning, Meaning and I<strong>de</strong>ntity.<br />
Cambridge: Cambridge U.P.<br />
Williams, G. (1999): French Discourse Analysis: the Method of Post<br />
Structuralism. London: Routledge.<br />
Williams, G. (2000): “The Digital Value Chain and Economic Transformation:<br />
Rethinking Regional Development in the New Economy”. Contemporary<br />
Wales. Vol. 13. 94-116.<br />
Williams, G. / Nel<strong>de</strong>, P. / Strubell, M. (1996): Euromosaic: The Production and<br />
Reproduction of Minority Language Groups in the EC. Brussels: EC.<br />
— 331 —
COMUNICACIÓNS LIBRES
Aconstitucionalización do ensino bilingüe<br />
Andrés Alonso Álvarez<br />
Apartir <strong>da</strong> aprobación <strong>da</strong> Constitución <strong>de</strong> 1978 iníciase unha nova xeira no<br />
mundo do ensino. A oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s linguas non castelás ten dúas importantes<br />
consecuencias. A primeira, a introducción <strong>de</strong>stas linguas como materia<br />
curricular en todos os niveis do ensino. A segun<strong>da</strong>, in<strong>da</strong> máis innovadora, a<br />
utilización <strong>de</strong>las como lingua vehicular para to<strong>da</strong>s as disciplinas. A atención,<br />
hoxe en día, céntrase nesta última consecuencia, xa que se estima que o papel<br />
do mundo do ensino na tarefa <strong>de</strong> conservación e normalización dos idiomas é<br />
fun<strong>da</strong>mental. O problema resi<strong>de</strong>, nunha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> bilingüe, en conciliar o<br />
fomento dunha <strong>da</strong>s linguas respectando o <strong>de</strong>reito dos que <strong>de</strong>cote queren usar a<br />
outra. Partindo <strong>de</strong>stas premisas xerais, centrarémonos no caso galego.<br />
Son abondosos os artigos <strong>da</strong> nosa norma normarum que admiten unha<br />
interpretación xurídico-lingüística pero, para os efectos do que nos interesa,<br />
<strong>de</strong>bemos salientar especialmente tres: o art. 3, o art. 27.2 e mais o art. 148.1.17.<br />
O art. 3.1 recolle a oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> do castelán, e o art. 3.2 a <strong>da</strong>s “<strong>de</strong>mais linguas<br />
españolas... <strong>de</strong> acordo cos seus Estatutos”. A oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> significa a súa vali<strong>de</strong>z<br />
nas relacións xurídico-públicas 1 , e tan importante consecuencia implica<br />
forzosamente o ensino <strong>de</strong>stes idiomas. Carece <strong>de</strong> importancia, para estes<br />
efectos, o reforzo constitucional que estipula o <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> coñecemento do<br />
castelán. A necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> instrucción escolar vén marca<strong>da</strong> pola oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> e<br />
non por tal reforzo. A nova situación xurídica dos restantes idiomas e a<br />
tradicional ausencia <strong>de</strong>stes do mundo escolar obriga in<strong>da</strong> máis á súa<br />
implantación no ensino. Distinto sería o caso <strong>da</strong>s mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas <strong>da</strong>s<br />
que fala o art. 3.3. A súa aprendizaxe po<strong>de</strong>ría ser conveniente, a prol do<br />
predicado <strong>de</strong>sexo constitucional <strong>de</strong> “especial respecto e protección”, pero non<br />
constitúe unha obriga para o lexislador 2 .<br />
Oart. 27 CE está <strong>de</strong>dicado á educación. En concreto, o 27.2 di o seguinte: “A<br />
educación terá por obxecto o pleno <strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> personali<strong>da</strong><strong>de</strong> humana<br />
no respecto ós principios <strong>de</strong>mocráticos <strong>de</strong> convivencia e ós <strong>de</strong>reitos e liber<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
fun<strong>da</strong>mentais”.<br />
1 ASTC 82/1986, do 26 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> 1986, sobre a Lei <strong>de</strong> normalización lingüística vasca,<br />
amósase moi acerta<strong>da</strong> na súa <strong>de</strong>finición: “es oficial una lengua, in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> su<br />
reali<strong>da</strong>d y peso como fenómeno social, cuando es reconoci<strong>da</strong> por los po<strong>de</strong>res públicos como<br />
medio normal <strong>de</strong>comunicación en y entre ellos y en su relación con los sujetos privados, con<br />
plena vali<strong>de</strong>z y efectos jurídicos”.<br />
2 Nos <strong>de</strong>bates preconstitucionais foi cobrando maior protagonismo esta distinción. Así, por<br />
exemplo, para Fraga Iribarne a palabra “ensinanza” está implícita na palabra “cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong>”;<br />
status do que non gozan as mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas. Vid. Constitución Española. Trabajos<br />
parlamentarios, t. I, Cortes Generales, Madrid, 1989, p. 900.<br />
— 335 —
Andrés Alonso Álvarez<br />
A actual Constitución non é tan explícita como a republicana <strong>de</strong> 1931, que<br />
<strong>de</strong>dicaba o seu art. 50 á lingua escolar. Pero iso non implica que lle sexa válido<br />
calquera mo<strong>de</strong>lo. O “pleno <strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> personali<strong>da</strong><strong>de</strong> humana” obriga<br />
a unha atención na escola ó feito plurilingüe, alomenos na primeira etapa 3 .<br />
Repárese na diferencia con respecto ó artigo 3. A regulación <strong>da</strong> oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
po<strong>de</strong>ría ser outra ben distinta sen que iso afectase os <strong>de</strong>reitos fun<strong>da</strong>mentais. O<br />
art. 27.2, pola contra, reflicte un valor constitucional universal que non tolera a<br />
pasivi<strong>da</strong><strong>de</strong>. A actuación po<strong>de</strong>rá modularse aten<strong>de</strong>ndo a diversos criterios (como,<br />
por exemplo, a estipula<strong>da</strong> oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong>), pero require, en calquera caso, un<br />
contido mínimo.<br />
Finalmente, o art. 148.1.17 estatúe como posible competencia autonómica o<br />
ensino <strong>da</strong> lingua <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>. Os estatutos <strong>de</strong> autonomía recolleron esta<br />
competencia. En reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, a titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> competencial non ten por qué afectar á<br />
introducción no ensino <strong>da</strong>s linguas non castelás, pero é certo que, <strong>de</strong>ntro do plan<br />
<strong>de</strong> estudios xeral para todo o Estado, o po<strong>de</strong>r autonómico parece o máis<br />
axeitado, por estar “a pé <strong>de</strong> obra”, para marcar a intensi<strong>da</strong><strong>de</strong> nesa introducción.<br />
Os estatutos <strong>de</strong> autonomía, que tamén se engloban <strong>de</strong>ntro do chamado<br />
“bloque constitucional”, confirmaron a cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s linguas non castelás e<br />
modularon os seus efectos (caso dos estatutos valenciano e navarro). Non<br />
cremos que a cualificación <strong>de</strong> “lingua propia” teña consecuencias xurídicas 4 ,<br />
pero é unha énfase sentimental que xustifica mellor a predilección institucional<br />
por estes idiomas. E isto ten as súas consecuencias no ámbito escolar,<br />
especialmente ó ser o ámbito educativo competencia autonómica. Por outra<br />
ban<strong>da</strong>, a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> do ensino <strong>de</strong>stas linguas aparece reforza<strong>da</strong> por artigos nos<br />
que o seu coñecemento se consi<strong>de</strong>ra mérito para o ingreso na Administración <strong>de</strong><br />
Xustiza <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma (caso dos estatutos vasco e galego). Tamén<br />
o <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong> equiparar as posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso dos dous idiomas oficiais explica<br />
esta actuación educativa.<br />
As leis <strong>de</strong> normalización lingüística constitúen a especificación <strong>da</strong> lexislación<br />
autonómica en materia lingüística. No referente ó ensino temos os seguintes<br />
trazos xerais:<br />
3 Para Antoni Milian i Massana significaría a atención escolar a linguas non oficiais, coma o<br />
galego en Hermisen<strong>de</strong> (Zamora), e, no que <strong>de</strong>nomina “núcleo irreductible” <strong>de</strong>ste <strong>de</strong>reito estaría a<br />
aprendizaxe <strong>da</strong> lectura e escritura nesa lingua. Véxanse os seus traballos “Los <strong>de</strong>rechos<br />
lingüísticos en la enseñanza, <strong>de</strong> acuerdo con la Constitución”, Revista Española <strong>de</strong> Derecho<br />
Constitucional, núm. 7, Madrid, 1983, p. 336, e Derechos lingüísticos y <strong>de</strong>recho fun<strong>da</strong>mental a la<br />
educación. Un estudio comparado: Italia, Bélgica, Suiza, Canadá y España, Generalitat <strong>de</strong><br />
Catalunya/Civitas, Madrid, 1994, p. 89.<br />
4 Negando especifici<strong>da</strong><strong>de</strong> xurídica ó concepto está Cobreros Men<strong>da</strong>zona, E., El régimen jurídico<br />
<strong>de</strong> la oficiali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l euskara”, Instituto Vasco <strong>de</strong> Administración Pública, Oñati, 1989, pp. 64-65.<br />
Opinión contraria en Puig Salellas, J. M, “Conceptos básicos <strong>de</strong> la doble oficiali<strong>da</strong>d”, Revista <strong>de</strong><br />
Llengua i Dret, núm. 14, Generalitat <strong>de</strong> Catalunya, Barcelona, 1990, p. 35.<br />
— 336 —
Aconstitucionalización do ensino bilingüe<br />
1) Ensinanza dos dous idiomas oficiais en todos os niveis non universitarios.<br />
Pretén<strong>de</strong>se que o alumno coñeza ambos os dous idiomas ó rematar os seus<br />
estudios básicos.<br />
2) En concor<strong>da</strong>ncia co <strong>de</strong>licado proceso cognitivo <strong>da</strong> infancia, establécese o<br />
<strong>de</strong>reito á primeira ensinanza na lingua materna ou habitual. Fóra <strong>de</strong>se marco<br />
temporal, as leis galega e balear permiten a utilización <strong>de</strong> só unha <strong>de</strong>las como<br />
lingua instrumental nos casos <strong>de</strong> centros <strong>de</strong> educación especial con alumnos con<br />
minusvalías para a aprendizaxe.<br />
3) En varias establécese a non separación dos alumnos por razón <strong>de</strong> lingua. A<br />
gran<strong>de</strong> excepción está na lei vasca, que sanciona mo<strong>de</strong>los lingüístico-escolares<br />
distintos. A galega non permite a separación en centros diferentes, pero si en<br />
aulas, con carácter excepcional, se as necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s pe<strong>da</strong>góxicas o aconsellan.<br />
4) Posible exención para o alumnado <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia temporal ou que leve<br />
pouco tempo na comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>. Os sucesivos <strong>de</strong>cretos <strong>de</strong> exención cifraron en<br />
dous ou tres anos esa graduali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> a<strong>da</strong>ptación. O alumno ten a obriga <strong>de</strong><br />
asistir ás clases, pero non é avaliado, para evitarlle <strong>de</strong>svantaxes no seu<br />
expediente académico.<br />
5) A lingua propia, vehículo <strong>de</strong> expresión normal na escola en todos os seus<br />
ámbitos, docentes e administrativos. A utilización usual e solitaria do idioma<br />
propio no ámbito administrativo do centro non é inconstitucional, sempre que<br />
esa medi<strong>da</strong> non comporte a prohibición <strong>de</strong> uso do castelán (STC 334/1994, f.x.<br />
21).<br />
Con estas leis parten os dous mo<strong>de</strong>los educativos que temos nos territorios<br />
bilingües. Por unha ban<strong>da</strong>, está o mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> libre elección <strong>da</strong> lingua do ensino,<br />
tamén chamado mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> separatismo lingüístico electivo; implantado no País<br />
Vasco, en Navarra e, con máis titubeos, en Valencia. Pola outra encontramos o<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> conxunción lingüística, ou <strong>de</strong> bilingüismo total, seguido en Cataluña,<br />
<strong>Galicia</strong> e Baleares 5 .<br />
Omo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> libre elección lingüística establece centros e aulas diferenciados<br />
segundo a lingua vehicular emprega<strong>da</strong>. Po<strong>de</strong>mos exemplificalo co Decreto<br />
138/1983, <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> xullo, que regula o uso <strong>da</strong>s linguas oficiais no ensino non<br />
universitario no País Vasco, e que establece tres opcións:<br />
-Mo<strong>de</strong>lo A: to<strong>da</strong>s as materias en castelán, agás a <strong>de</strong> lingua vasca.<br />
-Mo<strong>de</strong>lo B: opción mixta, sendo os dous idiomas lingua vehicular <strong>de</strong> varias<br />
materias.<br />
-Mo<strong>de</strong>lo D: to<strong>da</strong>s as materias en vasco, bar<strong>da</strong>nte a <strong>de</strong> lingua española.<br />
No sistema <strong>de</strong> separatismo lingüístico a opción mixta, aín<strong>da</strong> sendo<br />
recomen<strong>da</strong>ble como tránsito a unha maior escolarización na lingua minoriza<strong>da</strong>,<br />
5 Unha maior casuística en Carreras Serra, F. <strong>de</strong>, “Derechos lingüísticos y enseñanza”, in Sauca,<br />
J.M. (dir.), Lenguas, política, <strong>de</strong>rechos, Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> Carlos III <strong>de</strong> Madrid e Boletín Oficial do<br />
Estado, Madrid, 2000, pp. 295-321.<br />
— 337 —
Andrés Alonso Álvarez<br />
é prescindible, ó contrario <strong>da</strong>s outras dúas opcións. É un sistema que ofrece<br />
como vantaxe o ofrecemento do ensino na lingua que se <strong>de</strong>sexe<br />
in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntemente <strong>da</strong> súa importancia sociolingüística. Parece inevitable nos<br />
casos en que non hai intercomprensión entre os dous idiomas oficiais (caso do<br />
vasco e do castelán). O Tribunal Constitucional non observou nel ningunha<br />
tacha (STC 137/1986, <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> novembro, f.x. 1) xa que, permitindo a libre<br />
elección, ninguén po<strong>de</strong> sentirse discriminado por razón <strong>de</strong> lingua. Pero ofrece<br />
algúns problemas <strong>de</strong> índole social e intelectivo. En primeiro lugar, tendo en<br />
conta que a lingua non é só un medio <strong>de</strong> comunicación, senón tamén un<br />
referente étnico-cultural, po<strong>de</strong> favorecer a disgregación i<strong>de</strong>ntataria <strong>da</strong><br />
socie<strong>da</strong><strong>de</strong>. En segundo lugar, o coñecemento <strong>da</strong> lingua minoriza<strong>da</strong> por parte dos<br />
alumnos que unicamente a teñen como disciplina po<strong>de</strong> ser moi insatisfactorio; a<br />
pobreza <strong>de</strong> resultados será maior canta máis diferencia exista entre os idiomas.<br />
No caso vasco, o mo<strong>de</strong>lo A non parece garantir o coñecemento <strong>da</strong> lingua<br />
propia, polo que os bos <strong>de</strong>sexos <strong>de</strong> conseguir unha socie<strong>da</strong><strong>de</strong> bilingüe per<strong>de</strong>n<br />
folgos. Da<strong>da</strong> esta situación, é importante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista xurídico<br />
establecer a igual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>reitos e, <strong>de</strong>staquemos agora, <strong>de</strong> <strong>de</strong>beres lingüísticos<br />
dos alumnos unha vez remata<strong>da</strong> a súa formación escolar básica,<br />
in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntemente do mo<strong>de</strong>lo escollido. Non po<strong>de</strong>n ter menos obrigas coa<br />
lingua minoriza<strong>da</strong> os que non a tiveron como lingua vehicular, pois iso sería<br />
privilexiar unha opción fronte a outra, a<strong>de</strong>mais dunha minusvaloración <strong>da</strong><br />
cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
O mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> conxunción lingüística é o preferido para as situacións <strong>de</strong><br />
linguas en contacto próximas filoloxicamente. Neste sistema só nos primeiros<br />
cursos <strong>da</strong> ensinanza primaria ten o alumno <strong>de</strong>reito a recibir a formación na súa<br />
lingua materna. Nos restantes niveis escolares as dúas linguas son emprega<strong>da</strong>s<br />
para impartir as clases <strong>de</strong> diversas materias, e os alumnos non están separados<br />
en distintas aulas por razóns lingüísticas. Non operan aquí os atrancos que<br />
suscitaba o sistema <strong>de</strong> separatismo lingüístico. Pero esta falta <strong>de</strong> liber<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
escolla provoca unha maior contestación que require a interpretación<br />
xurispru<strong>de</strong>ncial. En España é capital a STC 337/1994 6 , do 23 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro,<br />
sobre o <strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> lei <strong>de</strong> normalización catalana <strong>de</strong> 1983. O máis alto<br />
tribunal sentencia que o <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> coñecemento do castelán non implica un<br />
<strong>de</strong>reito a recibir a ensinanza só nese idioma. Pola contra, “los po<strong>de</strong>res públicos<br />
-el Estado y la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma- están facultados para <strong>de</strong>terminar el<br />
empleo <strong>de</strong> las dos lenguas <strong>de</strong> comunicación en la enseñanza, <strong>de</strong> conformi<strong>da</strong>d<br />
con el reparto competencial en materia <strong>de</strong> educación” (f.x. 9). O límite<br />
encóntrase en que se <strong>de</strong>be garantir que o castelán sexa tamén lingua do ensino,<br />
6 Sobre esta sentencia, Puig Salellas, J. M., “La llengua <strong>de</strong> l´ensenyament. (Comentari a la<br />
Sentència <strong>de</strong>l Tribunal Constitucional 337/1994, <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembre), Revista <strong>de</strong> Llengua i Dret,<br />
núm. 23, Generalitat <strong>de</strong> Catalunya, 1995, pp. 23-40.<br />
— 338 —
Aconstitucionalización do ensino bilingüe<br />
sen que<strong>da</strong>r limitado á materia <strong>de</strong> lingua española (f.x. 10). E <strong>de</strong>ben respectarse<br />
dous principios. Primeiro, o principio <strong>de</strong> proporcionali<strong>da</strong><strong>de</strong>, polo cal o uso<br />
vehicular dunha ou outra lingua <strong>de</strong>be ser axeitado para os efectos <strong>de</strong> lograr que,<br />
rematado o nivel educativo básico, os alumnos dominen os dous idiomas<br />
oficiais. En segundo lugar, o principio <strong>de</strong> progresivi<strong>da</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong> aplicación gradual,<br />
xa que “resulta esencial que la incorporación a la enseñanza en una lengua que<br />
no sea la habitual se produzca bajo el presupuesto <strong>de</strong> que los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos hayan<br />
llegado a dominarla, cuando menos en la medi<strong>da</strong> suficiente para que su<br />
rendimiento educativo no resulte apreciablemente inferior al que hubieran<br />
alcanzado <strong>de</strong> haber recibido la enseñanza en su lengua habitual” (f.x. 11). Esta<br />
flexibili<strong>da</strong><strong>de</strong> na aplicación <strong>de</strong>be extremarse cos alumnos proce<strong>de</strong>ntes doutras<br />
comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autónomas que non cursaron estudios na lingua autóctona. De non<br />
aten<strong>de</strong>r estas situacións específicas, incumpriríase o art. 27 <strong>da</strong> Constitución. O<br />
tribunal é consciente dos perigos <strong>de</strong> abuso, pero lémbranos que non se po<strong>de</strong><br />
invali<strong>da</strong>r unha norma polo feito <strong>de</strong> que na súa aplicación ou <strong>de</strong>senvolvemento<br />
se poi<strong>da</strong>n producir extralimitacións.<br />
Ímonos centrar agora no caso galego. Ó non ser constitucionalmente esixible<br />
recibir o ensino nun único idioma, cremos que a solución <strong>da</strong> conxunción<br />
lingüística é a máis axeita<strong>da</strong> para <strong>Galicia</strong>. Certamente, para os pais que queren<br />
un ensino en galego para os seus fillos po<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>salentador o actual sistema.<br />
Pero pensemos que tamén así teñen un maior contacto co noso idioma alumnos<br />
que, doutro xeito, escollerían o castelán como lingua vehicular. A situación<br />
sociolingüística <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, na que aín<strong>da</strong> non se <strong>de</strong>sterraron os preconceptos<br />
minusvaloradores sobre o noso idioma, non permitiría sermos optimistas sobre a<br />
vitali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> opción en galego. De aplicación tamén serían, en maior ou menor<br />
medi<strong>da</strong>, os <strong>de</strong>fectos do sistema <strong>de</strong> elección lingüística que anteriormente<br />
tratamos.<br />
Asemellanza dos dous idiomas oficiais constitúe unha gran vantaxe para<br />
eliminar posibles reticencias xurídicas. Sabemos que os alumnos recentemente<br />
chegados a unha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> autónoma bilingüe teñen <strong>de</strong>reito á exención <strong>da</strong><br />
materia <strong>de</strong> lingua autóctona durante varios anos 7 . O proceso <strong>de</strong> a<strong>da</strong>ptación no<br />
7 O<strong>de</strong>creto 79/1994, <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> abril, sobre exención <strong>da</strong> lingua galega na ensinanza, foi polémico<br />
por engadir unha posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> máis no seu art. 4, referi<strong>da</strong> a "aqueles alumnos con <strong>de</strong>ficiencias,<br />
especialmente auditivas, que acrediten o grao <strong>de</strong> <strong>de</strong>ficiencia, segundo o estableza a Consellería <strong>de</strong><br />
Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria, e <strong>de</strong>claren estar instalados noutra lingua oficial <strong>de</strong><br />
<strong>Galicia</strong>”. Con acerto, o Tribunal Superior <strong>de</strong> Xustiza <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> <strong>de</strong>ixouna sen efecto na súa<br />
sentencia 786/1997, do 26 <strong>de</strong> novembro, pois non enten<strong>de</strong> por qué esa exención non alcanza a<br />
outras disciplinas (pensemos na dificulta<strong>de</strong> para esas persoas dos estudios <strong>de</strong> música ou <strong>de</strong><br />
idiomas estranxeiros). Esta “exención auditiva” limita<strong>da</strong> á lingua propia reflicte unha mentali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
sobre ela como algo sobrante <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> formación integral do alumno. De querermos cumprir co<br />
art. 49 <strong>da</strong> Constitución (amparo, rehabilitación e atención especializa<strong>da</strong> <strong>da</strong>s persoas con<br />
— 339 —
Andrés Alonso Álvarez<br />
noso caso non ten por qué ser lento. A<strong>de</strong>mais, coa reforma educativa <strong>de</strong> 1990, a<br />
célebre LOXSE, estimamos que a exención per<strong>de</strong> a súa razón <strong>de</strong> ser na<br />
ensinanza obrigatoria. A nova ESO acolle a todo tipo <strong>de</strong> alumnos (mesmo cun<br />
potencial intelectivo por <strong>de</strong>baixo dos parámetros normais), e establece<br />
practicamente a promoción obrigatoria, baseándose en a<strong>da</strong>ptacións curriculares<br />
que estean <strong>de</strong> acordo coas posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s do alumno. Esa a<strong>da</strong>ptación curricular, e<br />
non a exención, é o máis axeitado para o asunto que nos ocupa. Pero o problema<br />
está nas outras materias que se lle imparten na lingua propia. Este é o punto<br />
máis <strong>de</strong>licado do sistema <strong>de</strong> conxunción lingüística. Para salvalo, cumprirá unha<br />
atención moi especial ó alumnado afectado (como po<strong>de</strong>n ser clases<br />
suplementarias, profesor <strong>de</strong> apoio, etc.). Na nosa situación, o doado coñecemento<br />
pasivo <strong>da</strong> lingua galega evita situacións <strong>de</strong> protesta en casos así.<br />
O sistema <strong>de</strong> conxunción lingüística non significa que a porcentaxe <strong>de</strong><br />
utilización <strong>da</strong>s dúas linguas sexa igual. Acéptase que haxa unha <strong>de</strong>sproporción.<br />
Unhas veces é a favor <strong>da</strong> lingua predominante, porque <strong>de</strong> seu o establece a<br />
situación her<strong>da</strong><strong>da</strong>, ou por falta <strong>de</strong> medios ou <strong>de</strong> consoli<strong>da</strong>ción do outro idioma<br />
no mundo escolar. Outras veces, a <strong>de</strong>sproporción suce<strong>de</strong> a favor <strong>da</strong> lingua<br />
minoriza<strong>da</strong>, precisamente para que logre evitar ese triste status. Estímase entón<br />
que a outra lingua seguirá tendo un papel importante na socie<strong>da</strong><strong>de</strong> pola súa<br />
prepon<strong>de</strong>rancia noutros ámbitos <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> socioeconómica. Normalmente, a<br />
introducción vehicular <strong>da</strong> lingua propia é gradual, comezando por porcentaxes<br />
<strong>de</strong> uso mínimo que po<strong>de</strong>n aca<strong>da</strong>r posteriormente un maior tamaño. O caso<br />
catalán é un bo exemplo <strong>de</strong>sta an<strong>da</strong>ina.<br />
O sistema <strong>de</strong> conxunción lingüística galego ten como arranque o Decreto<br />
135/83, do 8 <strong>de</strong> setembro, que <strong>de</strong>senvolve para o ensino a Lei 3/1983, <strong>de</strong><br />
normalización lingüística, e, así mesmo, a Or<strong>de</strong> do 1 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1988, que<br />
<strong>de</strong>senvolve o anterior <strong>de</strong>creto. Esta é a lexislación que agora analizaremos, xa<br />
que se refire a un plan <strong>de</strong> estudios extinto no que po<strong>de</strong>mos facer balance do seu<br />
cumprimento 8 . Na lexislación <strong>de</strong> 1983 po<strong>de</strong>mos salientar o seu artigo 2, que<br />
establece o seguinte:<br />
a) En primeiro lugar, unha existencia mínima vehicular para os dous<br />
idiomas, pe<strong>da</strong>goxicamente incontestable, como é que nas clases <strong>de</strong> lingua e<br />
literatura se utilice a lingua obxecto <strong>da</strong> disciplina. Ó longo <strong>de</strong>stes anos non<br />
faltaron incumprimentos por unha e outra ban<strong>da</strong>: clases <strong>de</strong> galego en<br />
castelán, por unha escasa capacitación <strong>de</strong> certo profesorado <strong>de</strong> centros<br />
discapaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s), haberá, sen dúbi<strong>da</strong>, que rebaixar contidos, pero a dicotomía non po<strong>de</strong> formularse<br />
exclusivamente entre a disciplina <strong>de</strong> lingua propia e as restantes materias.<br />
8 ODecreto 247/1995, do 14 <strong>de</strong> setembro, <strong>de</strong>rroga o <strong>de</strong>creto e mais a or<strong>de</strong> anteriormente cita<strong>da</strong>,<br />
pero mantenas ata a completa extinción do plan <strong>de</strong> estudios anterior á LOXSE. Este curso escolar,<br />
con carácter excepcional, in<strong>da</strong> se imparte o COU para os alumnos que non suspen<strong>de</strong>ron máis <strong>de</strong><br />
tres materias.<br />
— 340 —
Aconstitucionalización do ensino bilingüe<br />
privados; e clases <strong>de</strong> castelán en galego, por unha militancia <strong>de</strong> certo<br />
profesorado <strong>de</strong> centros públicos que non cremos a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>.<br />
b) En segundo lugar, o <strong>de</strong>reito ó ensino na lingua materna nos primeiros<br />
chanzos educacionais (preescolar e ciclo inicial <strong>da</strong> EXB). Di o art. 2.2 que os<br />
profesores usarán na clase “a lingua predominante entre os alumnos,<br />
coi<strong>da</strong>ndo que estes adquiran <strong>de</strong> forma oral e escrita o coñecemento <strong>da</strong> outra<br />
lingua oficial <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, <strong>de</strong>ntro dos límites propios do correspon<strong>de</strong>nte nivel”.<br />
Cómpre analizar dous puntos: o <strong>de</strong> lingua predominante e o <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>streza bilingüe. Os <strong>da</strong>tos estatísticos son claros e alarmantes. Hoxe en día,<br />
a porcentaxe <strong>de</strong> cativos que teñen o galego como lingua materna non supera<br />
o tercio. Nas ci<strong>da</strong><strong>de</strong>s, o auténtico mo<strong>de</strong>lo <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> mo<strong>de</strong>rna, in<strong>da</strong> diminúe<br />
máis o seu uso. Iso significa que a lingua vehicular <strong>da</strong> etapa primaria sexa<br />
moitas veces o castelán. Como non hai separación <strong>de</strong> aulas (nin estimamos<br />
que por este motivo fose conveniente), os poucos alumnos galegofalantes<br />
po<strong>de</strong>n ter na escola un temperán medio <strong>de</strong> asimilación lingüística. Dado que<br />
a aplicación <strong>da</strong> “lingua predominante” po<strong>de</strong> ser un atranco para a<br />
galeguización do ensino, é necesario que a vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>streza bilingüe que<br />
se predica non que<strong>de</strong> en pura <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> intencións. Cómpre extremar o<br />
celo nas horas mínimas en galego que esta infancia reciba. Doutro xeito, a<br />
ralentización <strong>da</strong> galeguización escolar en etapas posteriores será inevitable.<br />
c) En terceiro lugar, unha vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong> equilibrio cuantitativo no futuro na<br />
utilización vehicular <strong>de</strong> ambos os dous idiomas, tarefa que se tutelará <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
órganos rectores do centro escolar (consello <strong>de</strong> Dirección, órgano superior<br />
competente do centro ou <strong>de</strong>partamento). Non axu<strong>da</strong> a paliar a vagui<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong><br />
proposta a falta <strong>de</strong> concreción e a xerarquización dos órganos responsables.<br />
Na or<strong>de</strong> <strong>de</strong> 1988, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> postular a galeguización <strong>da</strong>s actuacións<br />
administrativas nos centros galegos, temos as seguintes referencias na<br />
utilización dos idiomas na docencia que <strong>de</strong>bemos comentar. En primeiro lugar,<br />
aparece unha chama<strong>da</strong> ó equilibrio vehicular, esta vez <strong>de</strong> tipo cualitativo, que<br />
po<strong>de</strong> parecer utópica, pero constitúe a legalización <strong>de</strong> futuros avances <strong>da</strong><br />
galeguización. Así reza o art. 3.2: “Nos niveis educativos non universitarios<br />
farase unha distribución horaria e por materias segundo o dominio que os<br />
alumnos teñan do galego e dos castelán, <strong>de</strong> maneira que ó remata-los seus<br />
estudios os alumnos dominen por igual as dúas linguas oficiais”. A<strong>de</strong>mais, en<br />
artigos sucesivos amplíase o mínimo esixible para o galego. Nos ciclos medio e<br />
superior <strong>de</strong> EXB terá que impartirse na lingua propia a área <strong>de</strong> ciencias sociais<br />
(art. 6), e o mesmo suce<strong>de</strong>rá no ensino medio con dúas materias (a elixir entre<br />
catro). A medi<strong>da</strong> para o ensino básico ten o acerto <strong>da</strong> concreción. Tamén<br />
consi<strong>de</strong>ramos positiva a escolla. Deixando á parte os aspectos cuantitativos,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista cualitativo é recomen<strong>da</strong>ble o emprego do galego<br />
— 341 —
Andrés Alonso Álvarez<br />
naquelas disciplinas nas que se manexe un maior vocabulario e unha maior<br />
complexi<strong>da</strong><strong>de</strong> expositiva.<br />
Adisposición referi<strong>da</strong> ó ensino medio, pola contra, non nos parece acerta<strong>da</strong>.<br />
Sería un bo comezo para a progresiva instalación do galego como lingua<br />
vehicular, pero que<strong>da</strong> nunha simple recomen<strong>da</strong>ción porque non se concreta o<br />
órgano que tutele o seu cumprimento. Porque se trata <strong>de</strong> escoller dúas entre<br />
catro, pero... ¿que suce<strong>de</strong> se non hai acordo e ningún dos docentes quere utilizar<br />
o idioma?, ¿quen dirime a cuestión? Os que coñecemos o mundo do ensino<br />
medio sabemos que non funciona coerción ningunha e que, ó final, o resultado<br />
vén sendo o mesmo que se a or<strong>de</strong> non existise; é dicir, <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>da</strong> pura e<br />
persoal vonta<strong>de</strong> do docente. O fallo, cremos, resi<strong>de</strong> en focalizar a<br />
responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> do minimum lingüístico galego en órganos do centro escolar.<br />
A situación sociolingüística galega non é moi diferente duns lugares a outros.<br />
Por iso, a tutela lingüística <strong>de</strong>be partir <strong>da</strong> Consellería <strong>de</strong> Educación. Deixala ó<br />
director ou ós consellos escolares significa na maior parte dos casos unha falta<br />
<strong>de</strong> actuación, pois ninguén quere indispoñerse cos seus compañeiros <strong>de</strong> traballo.<br />
Ben está que os órganos rectores <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> centro interveñan para incrementar a<br />
cota <strong>de</strong> uso vehicular <strong>da</strong> lingua propia <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> 9 , pero para exercer o control<br />
sobre o cumprimento dunha mínima galeguización unha inspección menos<br />
próxima po<strong>de</strong> resultar máis efectiva. Lamentablemente, a Consellería <strong>de</strong><br />
Educación, in<strong>da</strong> sendo consciente do seu gran<strong>de</strong> incumprimento, non toma<br />
medi<strong>da</strong>s correctoras. E iso non po<strong>de</strong> por menos que lembrarnos as palabras <strong>de</strong><br />
Montesquieu: “Cando visito un país, non me paro a examinar se hai boas leis,<br />
senón en se cumpren as que haxa, pois leis boas en to<strong>da</strong>s partes as hai”.<br />
A or<strong>de</strong> <strong>de</strong> 1988 non obriga os alumnos á utilización <strong>da</strong> lingua vehicular, in<strong>da</strong><br />
que o recomen<strong>da</strong> (“débese procurar que os alumnos a utilicen”, di o art. 5).<br />
Deixando, por <strong>de</strong>scontado, o caso <strong>da</strong>s materias específicas <strong>de</strong> lingua e literatura,<br />
unha forma <strong>de</strong> facilitar o avance do emprego do galego é que a obriga <strong>de</strong><br />
utilización do idioma sexa só do docente, po<strong>de</strong>ndo optar o alumno pola<br />
contestación oral ou escrita en calquera <strong>da</strong>s linguas oficiais. No caso dos<br />
alumnos exentos, o seu <strong>de</strong>reito <strong>de</strong> escolla <strong>de</strong>be ser garantido sen atranco ningún.<br />
Non é o noso propósito analizar o Decreto 247/1995, <strong>de</strong> a<strong>da</strong>ptación á LOXSE<br />
(modificado parcialmente polo <strong>de</strong>creto 66/1997, do 21 <strong>de</strong> marzo), pois son<br />
poucos os anos transcorridos nesta nova an<strong>da</strong>ina escolar. A xeito <strong>de</strong> titulares<br />
po<strong>de</strong>mos dicir que no <strong>de</strong>creto se eliminan moitas <strong>da</strong>s inconcrecións anteriores e<br />
se segue confiando no claustro e no consello escolar para incrementar o mínimo<br />
esixible. Constitúe un avance con respecto á lexislación anterior pero, nestes<br />
primeiros anos, o seu grao <strong>de</strong> incumprimento é abraiante.<br />
9 Oart. 7 <strong>da</strong> or<strong>de</strong> que analizamos di que o consello escolar “po<strong>de</strong>rá propoñer outras áreas ou<br />
materias a<strong>de</strong>mais <strong>da</strong> cita<strong>da</strong>” [ciencias sociais en EXB]. Non enten<strong>de</strong>mos por qué non se aplicou<br />
tamén explicitamente para o ensino medio.<br />
— 342 —
Aconstitucionalización do ensino bilingüe<br />
Queremos concluír dicindo que non só é <strong>de</strong>sexable a extensión do galego<br />
como lingua vehicular, senón que é preceptivo xuridicamente para asegurar un<br />
coñecemento <strong>de</strong>coroso <strong>da</strong> lingua propia <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. Doutro xeito, as intencións<br />
<strong>de</strong>sta lexislación que acabamos <strong>de</strong> ver serían papel mollado. Ningún medo <strong>de</strong>be<br />
inspirar esa galeguización con respecto ó coñecemento <strong>da</strong> outra lingua oficial,<br />
xa que asegurar o coñecemento <strong>da</strong> lingua castelá sería fácil <strong>da</strong><strong>da</strong> a situación<br />
sociolingüística e o panorama económico e cultural. O galego precisa <strong>de</strong> máis<br />
aulas, in<strong>da</strong> que iso non lle garanta que volva ser predominante no patio.<br />
— 343 —
A normalización terminolóxica en galego: o servicio <strong>de</strong><br />
consultas <strong>de</strong> Termigal<br />
Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño / Mª Montserrat Muriano Rodríguez /Mª<br />
Belén Souto García / María Vallejo González<br />
Termigal (Servicio <strong>de</strong> Terminoloxía Galega)<br />
0. Presentación<br />
OServicio <strong>de</strong> Terminoloxía Galega (Termigal) nace no ano 1997 como resultado<br />
dun convenio entre a Real Aca<strong>de</strong>mia Galega e o Centro Ramón Piñeiro<br />
para a Investigación en Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s, que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>da</strong> Dirección Xeral <strong>de</strong> Política<br />
Lingüística. O servicio ten a súa se<strong>de</strong> neste centro, sito na Estra<strong>da</strong> Santiago-<br />
Noia, Km 3, na Barcia (Santiago <strong>de</strong> Compostela) e está dirixido por Manuel<br />
González González, catedrático <strong>de</strong> Filoloxía Románica <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Santiago, secretario <strong>da</strong> RAG e director do Seminario <strong>de</strong> Lexicografía, on<strong>de</strong> tamén<br />
se está a <strong>de</strong>senvolver parte <strong>da</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Termigal.<br />
O principal obxectivo <strong>de</strong> Termigal é a elaboración e estan<strong>da</strong>rización <strong>da</strong> terminoloxía<br />
científico-técnica en galego e a súa difusión en tódolos ámbitos <strong>da</strong><br />
nosa socie<strong>da</strong><strong>de</strong>: medios <strong>de</strong> comunicación, literatura especializa<strong>da</strong>, educación,<br />
sector empresarial, industrias <strong>da</strong> lingua, etc.<br />
Aesta 'nova' necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> comunicativa, preten<strong>de</strong>n respon<strong>de</strong>-los proxectos xa<br />
realizados nos que participou Termigal -Formularios notariais (1998), Regulamentos<br />
municipais I (1998), Diccionario plurilingüe <strong>de</strong> telecomunicacións<br />
(1999), Vocabulario multilingüe <strong>de</strong> organismos acuáticos (2000), Léxico <strong>da</strong><br />
construcción (2001), Vocabulario <strong>de</strong> acuicultura (2002)-, e os vocabularios que<br />
se están a elaborar na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> 10 polos grupos <strong>de</strong> traballo (formados por<br />
documentalistas, terminólogos, especialistas e bolseiros) que serán vali<strong>da</strong>dos<br />
pola Comisión <strong>de</strong> normalización terminolóxica para o seu posterior uso.<br />
Por outra ban<strong>da</strong>, os membros do servicio participan habitualmente nos distintos<br />
eventos organizados nos principais centros <strong>de</strong> difusión terminolóxica <strong>de</strong><br />
ámbito estatal e internacional e manteñen contactos con membros doutros servicios<br />
<strong>de</strong> similares características, especialmente, UZEI para o éuscaro e<br />
TERMCAT para o catalán.<br />
Entre as activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>senvolvi<strong>da</strong>s por Termigal cabe salientar tamén a organización<br />
<strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> formación en terminoloxía e o servicio <strong>de</strong> consultas terminolóxicas.<br />
É a este servicio ó que nos imos referir.<br />
10 Vocabulario <strong>de</strong> administración, Vocabulario <strong>de</strong> artes gráficas, Vocabulario <strong>de</strong> botánica,<br />
Vocabulario galego <strong>de</strong> relacións laborais, Vocabulario <strong>de</strong> informática e Internet, Vocabulario <strong>de</strong><br />
marketing, Vocabulario <strong>de</strong> hostalería e gastronomía, Vocabulario <strong>de</strong> música, Vocabulario do<br />
sector téxtil.<br />
— 345 —
1. O servicio <strong>de</strong> consultas<br />
Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño et al.<br />
1.1. Descrición do servicio<br />
O contacto con Termigal faise por vía telefónica (981542653), por fax<br />
(981542553) ou por correo electrónico (termigal@cirp.es). O servicio ocúpase<br />
fun<strong>da</strong>mentalmente <strong>da</strong>s consultas sobre terminoloxía científico-técnica, pero a<br />
reali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s consultas vai moito máis alá <strong>da</strong> terminoloxía referi<strong>da</strong> ás linguas <strong>de</strong><br />
especiali<strong>da</strong><strong>de</strong>, pois tamén se reciben preguntas sobre tó<strong>da</strong>las áreas do saber e <strong>da</strong><br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong> humana, <strong>de</strong>bido, fun<strong>da</strong>mentalmente, a que o usuario non atopa nos<br />
repertorios lexicográficos xerais <strong>de</strong> galego certos termos do léxico común manexados<br />
habitualmente partindo dunha forma castelá moi estendi<strong>da</strong> (cubito <strong>de</strong><br />
hielo / pedra <strong>de</strong> xeo...). Neste mesmo senso, tamén resolvemos consultas gramaticais,<br />
fórmulas <strong>de</strong> cortesía, especialmente na linguaxe administrativa, toponímicas,<br />
etc.<br />
1.2. Tipo <strong>de</strong> usuarios<br />
Recibimos consultas <strong>de</strong> traductores doutras linguas ó galego, profesionais<br />
dos medios <strong>de</strong> comunicación, funcionarios <strong>da</strong> administración autonómica,<br />
profesores e especialistas <strong>de</strong> distintas áreas do saber. Consi<strong>de</strong>ramos importante<br />
aten<strong>de</strong>-las <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s <strong>de</strong>stes sectores xa que “(...) a terminoloxía é a base <strong>da</strong> comunicación<br />
entre profesionais” (Cabré 1999: 298) e a existencia dunha terminoloxía<br />
estan<strong>da</strong>riza<strong>da</strong> en galego é básica para o prestixio do galego como lingua<br />
vehicular <strong>da</strong> comunicación especializa<strong>da</strong>.<br />
1.3. Tipo <strong>de</strong> consultas. Mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>. Ficha<br />
En canto ás motivacións <strong>da</strong>s consultas, a maioría <strong>da</strong>s veces o usuario parte<br />
dun termo que coñece en castelán e procura expresar en galego, falariamos polo<br />
tanto <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> equivalencias máis que <strong>da</strong> existencia dun concepto novo<br />
ó que se lle quere <strong>da</strong>r unha <strong>de</strong>nominación.<br />
Noutras ocasións, o usuario chama para corroborar termos, supostamente,<br />
galegos, e que estudiamos para, ó final, vali<strong>da</strong>-la proposta <strong>de</strong> quen chamou ou<br />
rexeitala e ofrecerlle outra alternativa tralo estudio pertinente.<br />
Ca<strong>da</strong> unha <strong>de</strong>stas consultas convértese nunha ficha terminolóxica. Estas fichas<br />
almacénanse nunha base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos que estará na re<strong>de</strong> proximamente.<br />
1.4. Documentación<br />
Pero, antes <strong>de</strong> chegar a este estadio <strong>da</strong> cuestión, cómpre salienta-las ferramentas<br />
emprega<strong>da</strong>s para alcanza-la proposta final. Logo <strong>de</strong> tomar nota <strong>da</strong> consulta<br />
ponse en funcionamento o proceso <strong>de</strong> documentación do termo e do seu<br />
ámbito <strong>de</strong> uso. Así pois, se existe unha proposta en galego <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o principio<br />
acudimos ó VOLG para certifica-la existencia do termo <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> norma e, pos-<br />
— 346 —
A normalización terminolóxica en galego: o servicio <strong>de</strong> consultas <strong>de</strong> Termigal<br />
teriormente, comprobamos se a noción que nós buscamos se correspon<strong>de</strong> coa<br />
<strong>de</strong>ste. Para iso, recorremos á consulta dos diccionarios monolingües máis relevantes,<br />
aten<strong>de</strong>ndo especialmente ó DRAG e outros publicados por editoriais<br />
como Xerais, Galaxia, Cumio, etc. Por outra ban<strong>da</strong>, a consulta do Diccionario<br />
<strong>de</strong> diccionarios (2000) faise indispensable á hora <strong>de</strong> rastrexar e recuperar termos<br />
autóctonos que po<strong>de</strong>mos inserir no elenco <strong>da</strong> terminoloxía que estamos a<br />
tratar. Na maioría dos casos as consultas refírense a léxico ‘moi especializado’<br />
non recollido neste tipo <strong>de</strong> obras lexicográficas <strong>de</strong> referencia. É neste caso<br />
cando se impón a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> acudir á bibliografía especializa<strong>da</strong> nese eido<br />
concreto, polo que a solución vén <strong>da</strong><strong>da</strong> polos vocabularios, repertorios ou léxicos<br />
xa publicados en galego e noutras linguas (na nosa resposta ó usuario, preten<strong>de</strong>mos<br />
non só ofrecerlle o termo solicitado, senón <strong>da</strong>rlle a coñece-la existencia<br />
<strong>de</strong>sta bibliografía específica).<br />
Outro dos pasos que se dá sistematicamente é o exame <strong>da</strong>s solucións ofreci<strong>da</strong>s<br />
polas <strong>de</strong>mais linguas, especialmente as románicas, máis próximas a nós.<br />
Neste senso é imprescindible a consulta dos bancos <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos terminolóxicos a<br />
través <strong>de</strong> Internet, entre os que cómpre salientar:<br />
Eurodicautom: http://eurodic.ip.lu/cgi-bin/EuroDicWWW.pl<br />
Grand Dictionnaire Terminologique: http://www.grand-dictionnaire.com/<br />
fs_global_01.htm<br />
Cercaterm e Neoloteca do Termcat:<br />
-Neoloteca: http://www.termcat.es/neoloteca/in<strong>de</strong>x.html<br />
-Cercaterm: http://www.termcat.es/cercaterm/<br />
Internet tamén nos achega a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> visualizar, nun primeiro<br />
momento, o referente <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados termos (p. ex. animais, plantas, elementos<br />
<strong>da</strong> construcción...), pero é a consulta cos especialistas a que nos saca <strong>de</strong><br />
dúbi<strong>da</strong>s á hora <strong>de</strong> interpreta-lo significado dun termo moi especializado, pois é<br />
fun<strong>da</strong>mental coñece-lo referente conceptual antes <strong>de</strong> crear un termo, aín<strong>da</strong> máis<br />
se pensamos que se trata <strong>de</strong> terminoloxía científico-técnica.<br />
A continuación exemplificarémo-lo noso método <strong>de</strong> traballo con varios termos<br />
significativos, que nos permitirán ó tempo falar dos fun<strong>da</strong>mentos teóricos<br />
nos que nos baseamos.<br />
2. Consultas terminolóxicas constituí<strong>da</strong>s polo sufixo inglés -ing<br />
Traballamos con consultas terminolóxicas recentes que chegaron ó noso<br />
servicio proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> empresas priva<strong>da</strong>s e <strong>de</strong> usuarios particulares vinculados<br />
a proxectos <strong>de</strong> lingüística ou traducción que precisan <strong>de</strong> terminoloxía normativa<br />
para <strong>de</strong>senvolve-la súa activi<strong>da</strong><strong>de</strong> cotiá.<br />
As uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s selecciona<strong>da</strong>s son termos proce<strong>de</strong>ntes <strong>da</strong> lingua inglesa, que<br />
penetraron no galego a través do castelán e que comparten como característica<br />
— 347 —
Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño et al.<br />
común a sufixación mediante o formante inglés -ing. Este tipo <strong>de</strong> consultas é<br />
interesante porque revela:<br />
a) O coñecemento por parte dos usuarios <strong>da</strong> <strong>de</strong>nominación inglesa xunto<br />
coa noción que a acompaña.<br />
b) A conciencia lingüística <strong>de</strong> que na medi<strong>da</strong> do posible cómpre atopar<br />
alternativas á terminoloxía foránea que se introduce na nosa lingua e<br />
que a miúdo transgri<strong>de</strong> as normas fonotácticas e gramaticais do galego.<br />
Ó examinar estes termos ingleses, axiña po<strong>de</strong> verse a existencia <strong>de</strong> dous<br />
grupos, nos que o sufixo -ing achega un valor semántico distinto:<br />
-O dos que presentan nocións que <strong>de</strong>signan procesos ou activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s (rafting,<br />
zapping, etc.).<br />
-O dos que inclúen nocións con carácter <strong>de</strong> resultado dun proceso verbal<br />
(tuning, etc.)<br />
Este valor semántico condicionará evi<strong>de</strong>ntemente a escolla do equivalente<br />
galego. Imos, <strong>de</strong> seguido, analizar algún <strong>de</strong>stes termos.<br />
2.1. Termos do tecnolecto <strong>de</strong>portes<br />
2.1.1. Adopción <strong>de</strong> xenismos: jogging<br />
No galego actual é <strong>de</strong> uso común o termo <strong>de</strong> orixe francesa footing,<br />
introducido na nosa lingua a través do castelán para expresa-lo concepto<br />
‘<strong>de</strong>porte que consiste en correr a pouca veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> durante certo tempo como<br />
exercicio físico’ que, orixinariamente, se expresaba en inglés coa <strong>de</strong>nominación<br />
jogging. O neónimo francés xor<strong>de</strong> <strong>da</strong> imitación dos mecanismos <strong>de</strong> creación<br />
léxica do inglés e supón o mantemento do sufixo -ing e a substitución <strong>da</strong> base<br />
orixinaria por outra máis coñeci<strong>da</strong> polos falantes e que se consi<strong>de</strong>ra apropia<strong>da</strong><br />
para reproduci-lo concepto <strong>de</strong> que se trata: foot. A aceptación <strong>de</strong>ste termo non<br />
nos pareceu pru<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>bido a que é un termo que formalmente presenta tódolos<br />
inconvenientes dun anglicismo, pero inusitado en inglés.<br />
As alternativas neonímicas que propuxeramos para este termo (carreira en<br />
forma <strong>de</strong> trote ou trote), tampouco resultaron totalmente satisfactorias. A<br />
primeira solución (carreira en forma <strong>de</strong> trote) incumpre o principio <strong>de</strong><br />
economía lingüística xa que é unha uni<strong>da</strong><strong>de</strong> sintagmática <strong>de</strong>masiado longa e,<br />
consecuentemente, difícil <strong>de</strong> recor<strong>da</strong>r para os falantes. Para o segundo caso<br />
existe xa un concepto asociado ó verbo trotar ‘an<strong>da</strong>r moi a présa, pero sen<br />
correr’ (DRAG 11 ) que difire notablemente <strong>da</strong> noción que queremos expresar. A<br />
súa adopción provocaría, sen dúbi<strong>da</strong>, un solapamento difícil <strong>de</strong> controlar.<br />
Tendo en conta a situación, <strong>de</strong>cidimos mante-lo xenismo jogging, como a<br />
solución máis axeita<strong>da</strong> polo momento.<br />
11 García, C. e González González, M. (dirs.)(1997): Diccionario <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />
Vigo: Edicións Xerais <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> e Editorial Galaxia.<br />
— 348 —
A normalización terminolóxica en galego: o servicio <strong>de</strong> consultas <strong>de</strong> Termigal<br />
2.1.2. Algúns termos relacionados cos <strong>de</strong>portes <strong>de</strong> risco<br />
2.1.2.1. Neoloxía formal con base e formante autóctonos: pontismo,<br />
torrentismo, balsismo<br />
A forma española puenting é unha creación híbri<strong>da</strong>, cunha base castelá<br />
(puente) e un sufixo foráneo -ing. O seu equivalente inglés (free jump) non goza<br />
<strong>de</strong> ningunha difusión no galego. Conscientes <strong>da</strong> ampla aceptación do termo<br />
castelán, pero tamén <strong>da</strong> súa ina<strong>de</strong>cuación á nosa lingua, <strong>de</strong>cidimos que<br />
resultaría máis correcto intentar unha a<strong>da</strong>ptación ós nosos presupostos léxicomorfolóxicos.<br />
Para isto, escollemos unha base autóctona (ponte, equivalente ó<br />
castelán puente) e o sufixo patrimonial -ismo, cun emprego moi estendido no<br />
campo nocional <strong>de</strong>portes (véxase o caso <strong>de</strong> sendismo, alpinismo, etc.). A<br />
solución que propoñemos para o galego é o substantivo pontismo, co que se<br />
evita a combinación híbri<strong>da</strong> do castelán, totalmente innecesaria.<br />
A lingua castelá fai uso do calco barranquismo como equivalente do termo<br />
inglés canyoning. En galego, sen embargo, <strong>de</strong>cantámonos pola creación<br />
neolóxica torrentismo partindo <strong>da</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que existen dous semas asociados á<br />
noción expresa<strong>da</strong> por este termo: por unha ban<strong>da</strong> ‘activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolvi<strong>da</strong><br />
contra un curso <strong>de</strong> auga correndo’ e, por outra ‘activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolvi<strong>da</strong> nunha<br />
formación xeolóxica <strong>da</strong> terra’. Mentres o castelán prima o segundo sema, para o<br />
galego priorizámo-lo primeiro, por consi<strong>de</strong>rar que con el recollemos unha<br />
reali<strong>da</strong><strong>de</strong> máis achega<strong>da</strong> a nós.<br />
O termo rafting supuxo un intento <strong>de</strong> incluír no galego unha forma que se<br />
mantén como xenismo en castelán. Non consi<strong>de</strong>ramos a<strong>de</strong>cuado mante-lo<br />
xenismo, xa que é un termo que penetrou na nosa lingua hai relativamente<br />
pouco tempo, e aín<strong>da</strong> non acadou unha difusión importante, o que facilita unha<br />
intervención normativa máis acor<strong>de</strong> co xenio <strong>da</strong> nosa lingua. De aí que<br />
optasemos pola creación dunha uni<strong>da</strong><strong>de</strong> propia. Para isto apoiámonos na<br />
selección dunha base autóctona que consi<strong>de</strong>ramos apropia<strong>da</strong>: balsa (tendo en<br />
conta que en inglés se trata dun substantivo <strong>de</strong>substantival que parte <strong>de</strong> raft, en<br />
galego balsa) e na adxunción dun sufixo común para <strong>de</strong>signar este tipo <strong>de</strong><br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s: -ismo. O termo resultante foi balsismo.<br />
2.1.2.2. Neoloxía formal mixta: surfing<br />
Para o caso <strong>de</strong> surfing, atopámonos <strong>de</strong> novo co problema <strong>de</strong> intentar a<strong>da</strong>ptar<br />
un termo que se mantén como xenismo no castelán (esta uni<strong>da</strong><strong>de</strong> non se recolle<br />
na última edición do DRAE 12 , na que si se admiten os substantivos surf e<br />
surfista, pero si aparece recolli<strong>da</strong> no DEA 13 ). A pesar <strong>de</strong> que a nosa intención<br />
primixenia foi a <strong>de</strong> crear unha forma propia, vímonos na obriga <strong>de</strong> acepta-la<br />
12 Real Aca<strong>de</strong>mia Española (2001): Diccionario <strong>de</strong> la Lengua Española, Madrid: Espasa Calpe.<br />
13 Seco, M. (dir.) (1999): Diccionario <strong>de</strong>l español actual. Madrid: Aguilar.<br />
— 349 —
Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño et al.<br />
estabilización <strong>da</strong> base léxica (surf) no patrimonio léxico dos falantes <strong>de</strong> galego.<br />
A esta reali<strong>da</strong><strong>de</strong> ineludible engadímoslle a nosa incapaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para atopar unha<br />
base autóctona que pui<strong>de</strong>se substituír axeita<strong>da</strong>mente a base primixenia.<br />
Adoptamos neste caso unha solución mixta, con base foránea e formante<br />
autóctono: surfismo.<br />
2.2. Termos doutras áreas <strong>de</strong> especiali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
Polo que respecta a outros termos pertencentes a unha lingua <strong>de</strong><br />
especiali<strong>da</strong><strong>de</strong> distinta, recollemos unha consulta sobre o termo inglés tuning<br />
on<strong>de</strong>, <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ndo do tecnolecto ó que nos esteamos a referir, optamos en<br />
galego polos calcos afinación (música) ou personalización do automóbil<br />
(mecánica do automóbil). Vemos nestes exemplos que a a<strong>da</strong>ptación do sufixo<br />
-ing, xa non é -ismo (sufixo productivo para os <strong>de</strong>portes <strong>de</strong> risco que <strong>de</strong>notaban<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>), senón -ción, que permite formar substantivos que indican resultado<br />
<strong>da</strong> acción verbal.<br />
2.3. Termos <strong>de</strong> carácter non especializado. O equivalente do termo zapping<br />
Xa para finalizar, anotarémo-lo uso do sufixo -ing en voces que non son<br />
propiamente termos especializados <strong>de</strong> carácter científico-técnico.<br />
Destacaremos pola súa relevancia a consulta sobre o termo inglés zapping,<br />
creación neonímica a partir do verbo to zap, que en inglés <strong>de</strong>signa a<br />
interxección equivalente ó castelán ¡zas!, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> estar asociado á noción <strong>de</strong><br />
uso coloquial ‘ir correndo’ (Collins) 14 .<br />
O castelán optou por zapear e zapeo, ambos normativizados e rexistrados na<br />
última edición do DRAE, termos que proveñen <strong>da</strong> lingua inglesa zapping pero<br />
que teñen influencia do termo castelán zape, que provén <strong>de</strong> sabb, palabra non<br />
árabe, pero usa<strong>da</strong> entre os árabes e emprega<strong>da</strong> na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> en Marrocos<br />
(DRAE). A noción asocia<strong>da</strong> a zape que, á súa vez, se asocia a zapear, é o son<br />
<strong>de</strong>rivado dunha interxección coloquial emprega<strong>da</strong> para escorrenta-los gatos. O<br />
termo zapear concorre en castelán coa uni<strong>da</strong><strong>de</strong> terminolóxica sintagmática<br />
hacer zapping que, aín<strong>da</strong> que non está na normativa <strong>da</strong> lingua castelá entra no<br />
elenco <strong>de</strong> lemas <strong>de</strong> uso do DEA.<br />
Neste caso para o galego optamos pola recuperación dunha voz patrimonial á<br />
que lle aplicámo-lo recurso <strong>de</strong> extensión semántica, e propoñémo-las formas<br />
chisqueo e chiscar. Con esta proposta preten<strong>de</strong>mos recoller, en parte, o sentido<br />
onomatopeico do termo orixinal e maila noción ‘ir correndo’ que figura na<br />
forma inglesa, xa que o termo galego fai alusión ó son “click” onomatopeico<br />
que supostamente se relacionaría co chisco dos ollos, e recolle a<strong>de</strong>mais ese<br />
significado <strong>de</strong> movemento rápido reiterado que se asocia a to zap.<br />
14 C. Smith (2001): The Collins Spanish Dictionary. Barcelona: Grijalbo.<br />
— 350 —
A normalización terminolóxica en galego: o servicio <strong>de</strong> consultas <strong>de</strong> Termigal<br />
3. Conclusións<br />
Dentro <strong>da</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Termigal ocupa un lugar importante a terminoloxía<br />
puntual. Esta contribución preten<strong>de</strong>u <strong>da</strong>r a coñecer este traballo mediante a<br />
presentación dunha serie <strong>de</strong> casos prácticos para os que escollémo-las posibles<br />
a<strong>da</strong>ptacións <strong>de</strong> termos <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia inglesa co sufixo -ing, que proveñen <strong>de</strong><br />
consultas reais <strong>de</strong> usuarios que acudiron ó noso servicio. As posibles solucións<br />
son distintas para ca<strong>da</strong> caso concreto e, en xeral, <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n <strong>de</strong> tres factores<br />
principais: a serie semántica na que se integra o substantivo en cuestión, o grao<br />
<strong>de</strong> difusión que presente o termo na lingua xeral e a maior ou menor facili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
que teñamos para atopar unha base léxica autóctona.<br />
Bibliografía<br />
Real Aca<strong>de</strong>mia Española (2001): Diccionario <strong>de</strong> la Lengua Española. Madrid:<br />
Espasa Calpe.<br />
García, C. / González González, M. (dirs.)(1997): Diccionario <strong>da</strong> Real<br />
Aca<strong>de</strong>mia Galega. Vigo: Edicións Xerais <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> / Editorial Galaxia.<br />
Cabré i Castellví, M. T. (1999): La terminología. Representación y<br />
comunicación. Barcelona: Institut Universitari <strong>de</strong> Lingüística Aplica<strong>da</strong>.<br />
López, A. / Mayoral, C. / Pibernat, M. (2000): “Un nou sufix català: l’ -ing”, in<br />
Cabré, M. T. et al. (eds.) (2000): La neologia en el tombant <strong>de</strong> segle.<br />
Barcelona: Institut Universitari <strong>de</strong> Lingüística Aplica<strong>da</strong>.<br />
Santamarina, A. / González González, M. (1989): Vocabulario ortográfico <strong>da</strong><br />
lingua galega. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Instituto <strong>da</strong> Lingua Galega e Real<br />
Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />
Seco, M. (dir.) (1999): Diccionario <strong>de</strong>l español actual. Madrid: Aguilar.<br />
Sinclair, J. et al. (1991): Word formation. Collins Cobuild English Gui<strong>de</strong>s.<br />
Londres: HarperCollins.<br />
Smith, C. (2001): The Collins Spanish Dictionary. Barcelona: Grijalbo.<br />
— 351 —
A normalización terminolóxica do léxico do medio en<br />
galego. Tres casos prácticos: contaminación-polución;<br />
medio-medio ambiente; residuo-refugallo<br />
Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño / Xesús Manuel Mosquera Carregal /<br />
Mª Belén Souto García<br />
Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
Introducción<br />
A presente comunicación ten como obxectivo presentar algún dos problemas<br />
terminolóxicos, e mailas propostas <strong>de</strong> solución achega<strong>da</strong>s, xurdidos no<br />
transcurso <strong>da</strong> elaboración do léxico do medio en lingua galega. Trátase dun<br />
traballo inserido no proxecto Linmiter-formación 15 que xa é tratado <strong>de</strong> xeito<br />
máis amplo noutra comunicación <strong>de</strong>sta Conferencia, polo que <strong>de</strong>l agora<br />
recuperamos unicamente os seus trazos <strong>de</strong>finitorios: proxecto <strong>de</strong> formación<br />
coordinado pola Unión Latina, no marco do Programa para as Activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
Promoción e Salvagar<strong>da</strong> <strong>da</strong>s Linguas e as Culturas Rexionais ou Minoritarias <strong>da</strong><br />
Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Europea, que ten como finali<strong>da</strong><strong>de</strong> favorece-lo <strong>de</strong>senvolvemento<br />
lexicográfico e, sobre todo, terminolóxico <strong>da</strong>s linguas románicas minoritarias e<br />
minoriza<strong>da</strong>s como é o caso do corso, friulano, ladino, occitano, sardo e mailo<br />
galego. Para tal efecto, programouse a elaboración <strong>de</strong>sta obra terminolóxica, <strong>de</strong><br />
preto <strong>de</strong> 200 termos con ca<strong>da</strong>nsúa <strong>de</strong>finición e en ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s linguas<br />
participantes.<br />
Óse tratar dun proxecto multilingüe e como queira que to<strong>da</strong> planificación<br />
terminolóxica <strong>de</strong>be ser consecuente coas necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s comunicativas <strong>da</strong><br />
socie<strong>da</strong><strong>de</strong> e comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística sobre a que se preten<strong>da</strong> intervir, facíase<br />
necesario que o tema <strong>de</strong> traballo non estivese, por así dicir, marcado nin<br />
xeográfica nin culturalmente, senón que o seu interese e vixencia fosen globais<br />
e non enten<strong>de</strong>sen <strong>de</strong> fronteiras. Este é o caso do tema escollido, pois parece<br />
claro que na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> as cuestións relaciona<strong>da</strong>s co medio foron adquirindo<br />
progresivamente unha maior importancia nas políticas 16 e economías <strong>de</strong><br />
gobernos e empresas, e mesmo tamén nas nosas angueiras cotiás. Deste modo é<br />
usual oír falar <strong>da</strong> cultura <strong>da</strong> reciclaxe ou do impacto ambiental que po<strong>de</strong><br />
ocasionar un proxecto urbanístico ou unha gran<strong>de</strong> infraestructura, e é fácil<br />
reparar no certo abuso ó que se ve sometido nos nosos días o adxectivo<br />
ecolóxico (“alimentos ecolóxicos”, “agricultura ecolóxica”...).<br />
15 Vid. http://www.linmiter.net/<br />
16 Véxase, por exemplo, no ámbito educativo cómo a educación ambiental adquiriu, trala reforma<br />
educativa propicia<strong>da</strong> pola LOXSE, un maior protagonismo e presencia nos currícula escolares en<br />
cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> materia transversal ou interdisciplinar que prioriza a educación e concienciación en<br />
temas ambientais dos alumnos.<br />
— 353 —
Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño et al.<br />
É este un tema, en <strong>de</strong>finitiva, <strong>de</strong> máxima actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> e <strong>de</strong> fon<strong>da</strong> e crecente<br />
preocupación política. O orzamento <strong>da</strong> Consellería <strong>de</strong> Medio Ambiente no ano<br />
1999 foi <strong>de</strong> preto <strong>de</strong> 23.000 millón <strong>de</strong> pesetas 17 , que a<strong>de</strong>mais ten o seu reflexo<br />
na socie<strong>da</strong><strong>de</strong>: na páxina web <strong>da</strong> <strong>de</strong>vandita consellería é posible atopar unha<br />
listaxe <strong>de</strong> ata 68 asociacións protectoras do medio ambiente rexistra<strong>da</strong>s<br />
consonte a lei e que teñen como ámbito <strong>de</strong> actuación o noso país. Quere isto<br />
dicir que estamos diante dun ámbito <strong>de</strong> especiali<strong>da</strong><strong>de</strong> perfectamente <strong>de</strong>limitable<br />
e posuidor dunha terminoloxía <strong>de</strong> seu, pero que presenta a peculiari<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que<br />
a dispoñibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>quela para penetrar na lingua común se ve acrecenta<strong>da</strong><br />
enormemente, <strong>de</strong> xeito que termos coma reciclaxe, enerxía renovable, ozono ou<br />
PVC, por citar só algúns, resultan por forza familiares, cando non coñecidos,<br />
para o común <strong>da</strong> xente.<br />
Mais antes <strong>de</strong> entrarmos cos termos propiamente ditos e que a mantenta foron<br />
escollidos por ofreceren maior discusión lingüística, é a nosa intención achegar<br />
un par <strong>de</strong> reflexións, obriga<strong>da</strong>mente breves, sobre o que supón traballar en<br />
terminoloxía no ámbito galego, así coma unha terceira xa máis xeral.<br />
A primeira ten que ver coa práctica ausencia, aín<strong>da</strong>, <strong>de</strong> obras terminolóxicas<br />
especializa<strong>da</strong>s que se poi<strong>da</strong>n consi<strong>de</strong>rar normativas, situación que esperemos se<br />
vaia corrixindo co tempo.<br />
A segun<strong>da</strong> -e disto saben moito as persoas que a cotío realizan tarefas <strong>de</strong><br />
corrección e traducción <strong>de</strong> textos- refírese ás vacilacións <strong>de</strong> solucións propostas,<br />
ou mesmo eivas, que se po<strong>de</strong>n atopar nos diccionarios xerais <strong>de</strong> lingua á hora <strong>de</strong><br />
afrontar unha dúbi<strong>da</strong> ou problema lingüísticos. Nós non fomos alleos a esta<br />
circunstancia, senón que a pui<strong>de</strong>mos comprobar con algúns exemplos. É o caso<br />
do par contedor/colector. Mentres que o Diccionario <strong>da</strong> Aca<strong>de</strong>mia Galega (en<br />
adiante DRAG) e mailo Diccionario Cumio <strong>da</strong> lingua galega (en adiante<br />
Cumio) inclúen o termo contedor baixo unha <strong>de</strong>finición moi semellante que<br />
po<strong>de</strong>mos presentar como ‘Recipiente <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s dimensións <strong>de</strong> distintos<br />
materiais que se usa para o transporte <strong>de</strong> mercancías, a recolli<strong>da</strong> <strong>de</strong> lixo, etc.’ e<br />
baixo a entra<strong>da</strong> colector enga<strong>de</strong>n o composto sintagmático colector do lixo que<br />
o DRAG <strong>de</strong>fine como ‘Depósito <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s dimensións que se coloca nas rúas<br />
para a recolli<strong>da</strong> do lixo’, o Gran Diccionario Xerais <strong>da</strong> Lingua (en adiante<br />
Gran Xerais) xa marca como incorrecto contedor e <strong>de</strong>fine colector como<br />
‘Recipiente on<strong>de</strong> se <strong>de</strong>posita o lixo’. Trátase, en <strong>de</strong>finitiva, dun dos moitos<br />
casos existentes na lexicografía galega nos que en función <strong>da</strong> obra <strong>de</strong> referencia<br />
que se manexe variará a consi<strong>de</strong>ración dun termo como principal ou secun<strong>da</strong>rio.<br />
Outro exemplo máis: para o termo español turbera unicamente no Cumio<br />
aparece a solución turbeira, e <strong>de</strong> írmonos ó Dicionário <strong>da</strong> língua galega <strong>de</strong><br />
Alonso Estravís a solución achega<strong>da</strong> xa é turfeira.<br />
17 Dato tirado <strong>da</strong> Memoria sobre a situación económica e social <strong>Galicia</strong> 2000 realiza<strong>da</strong> polo<br />
Consello Económico e Social <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (http://www.ces-galicia.org/).<br />
— 354 —
A normalización terminolóxica do léxico do medio en galego. Tres casos prácticos<br />
A terceira reflexión, xa máis xeral, simplemente preten<strong>de</strong> insistir na<br />
necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>, por non dicir obrigatorie<strong>da</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong> realizar todo traballo<br />
terminolóxico, que aspire a ser <strong>de</strong> cali<strong>da</strong><strong>de</strong>, man a man con especialistas na<br />
materia. Eles resultan imprescindibles á hora <strong>de</strong> clarificar conceptos, re<strong>da</strong>ctar<br />
<strong>de</strong>finicións e, sobre todo, opinar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a súa óptica profesional verbo <strong>da</strong><br />
vali<strong>da</strong>ción <strong>da</strong>s solucións lingüísticas susceptibles <strong>de</strong> seren adopta<strong>da</strong>s 18 .<br />
1. Contaminación/Polución<br />
Escollemos estes termos <strong>de</strong>bido á heteroxenei<strong>da</strong><strong>de</strong> que se observa no seu uso.<br />
Da consulta, na súa fase en probas, do Corpus <strong>de</strong> referencia do galego actual 19<br />
(en adiante CORGA) obtivémo-la constatación <strong>de</strong> que se fala indistintamente <strong>de</strong><br />
contaminación atmosférica (57 ocorrencias en 18 documentos) e <strong>de</strong> polución<br />
atmosférica (6 ocorrencias en 6 documentos), e <strong>de</strong> contaminación do solo (2<br />
ocorrencias en 2 documentos) e <strong>de</strong> polución do solo (1 ocorrencia nun<br />
documentos). Non se documentan, sen embargo as posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s: polución<br />
acústica, polución biolóxica, polución radioactiva, polución térmica ou<br />
polución <strong>da</strong> auga, para as que si aparecen os termos paralelos: contaminación<br />
acústica (8 ocorrencias en 3 documentos), contaminación biolóxica (1<br />
ocorrencia nun documento), contaminación radioactiva (4 ocorrencias en 3<br />
documentos), contaminación térmica (1 ocorrencia nun documentos) e<br />
contaminación <strong>da</strong> auga (12 ocorrencias en 5 documentos).<br />
Isto non quere dicir que noutras fontes que se consulten (web <strong>da</strong> Consellería<br />
<strong>de</strong> Medio Ambiente, artigos <strong>de</strong> revistas especializa<strong>da</strong>s, carteis e folletos<br />
publicitarios...) os compostos sintagmáticos encabezados polo termo polución<br />
resulten estraños, e alternen con aqueles encabezados por contaminación, mais<br />
en todo caso, a comparación manifesta unha maior frecuencia <strong>de</strong> uso <strong>da</strong> forma<br />
contaminación fronte a polución.<br />
A nosa primeira preocupación foi a <strong>de</strong> diluci<strong>da</strong>r se realmente existen<br />
diferencias entre os conceptos expresados por ámbolos dous termos. Das obras<br />
consulta<strong>da</strong>s (tanto xerais coma específicas) e do estudio consensuado cos<br />
especialistas, <strong>de</strong>ducimos que estamos ante dous termos sinónimos pero con<br />
orixe distinta: o termo contaminación ten a orixe no inglés contamination<br />
mentres que o termo polución parte do equivalente francés pollution. Ámbolos<br />
termos esten<strong>de</strong>ríanse posteriormente a tó<strong>da</strong>las linguas cun significado parello.<br />
Os nosos especialistas, sen embargo, optaron por recomen<strong>da</strong>-lo uso <strong>de</strong><br />
polución naqueles contextos nos que nos referimos á afección do medio;<br />
falariamos entón <strong>de</strong> contaminación/polución atmosférica ou <strong>da</strong> atmosfera, do<br />
18 Vaia <strong>de</strong>n<strong>de</strong> aquí o noso agra<strong>de</strong>cemento pola súa atenta e <strong>de</strong>sinteresa<strong>da</strong> colaboración ós<br />
catedráticos Manuel Bermejo Patiño e Luís Daviña Facal, ó xeólogo Juan Loureiro Gran<strong>da</strong>l e<br />
mais ó biólogo Manuel Romeu Outeiro.<br />
19 Vid. http://corpus.cirp.es/corga/<br />
— 355 —
Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño et al.<br />
aire, <strong>da</strong> auga e do solo. Para o resto dos casos propoñen unha actuación máis<br />
pru<strong>de</strong>nte, evitando no posible usos como *polución acústica, biolóxica,<br />
radioactiva ou térmica. Esta postura <strong>de</strong>riva principalmente <strong>da</strong> observación <strong>de</strong><br />
certa especialización no uso do primeiro grupo <strong>de</strong> termos nos textos<br />
especializados -que non nos constituídos para o público xeral, a raíz do que<br />
po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir <strong>da</strong> consulta do CORGA-, fronte un uso máis restrinxido do<br />
segundo.<br />
Aín<strong>da</strong> así, esta recomen<strong>da</strong>ción non presupón, necesariamente, a invali<strong>da</strong>ción<br />
<strong>da</strong>s formas menos frecuentes, que os falantes po<strong>de</strong>rán seguir usando sen<br />
maiores problemas.<br />
De falarmos <strong>da</strong> familia léxica teremos que marca-la existencia <strong>de</strong> termos<br />
parellos: contaminar/poluír; contaminante/poluínte. Non se recomen<strong>da</strong>, sen<br />
embargo, o uso <strong>de</strong> creacións neónimas como *polutante, calco do termo inglés<br />
pollutant por consi<strong>de</strong>ralo innecesario existindo a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> obter un termo<br />
novo mediante o emprego <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>mentos morfolóxicos típicos do galego.<br />
2. Medio/Medio ambiente<br />
Posiblemente se trate do termo ‘estrela’, por así dicir, do léxico por aquilo <strong>de</strong><br />
lle <strong>da</strong>r título e mais pola discusión lingüística que suscita. Deste modo, en<br />
termos lingüísticos medio ambiente consí<strong>de</strong>rase unha incorrección por ser unha<br />
“construcción redun<strong>da</strong>nte semanticamente pois tanto medio coma ambiente é o<br />
‘conxunto <strong>de</strong> condicións ou circunstancias en que vive alguén ou algo’”<br />
(Diccionario <strong>de</strong> dúbi<strong>da</strong>s <strong>da</strong> lingua galega) recomendándose o uso <strong>de</strong> medio,<br />
ambiente ou medio natural. Estas consi<strong>de</strong>racións son as que seguen os<br />
diccionarios xerais <strong>de</strong> uso actual, caso do Gran Xerais, o DRAG e mailo Cumio,<br />
o cal contrasta coa situación reflecti<strong>da</strong> pola lexicografía portuguesa e española<br />
que si admiten o termo meio ambiente e medio ambiente cabo <strong>de</strong> meio e medio<br />
(véxanse os diccionarios Aurélio, Porto Editora; DRAE, Seco, DUE). Tamén en<br />
glosarios ambientais baseados en <strong>de</strong>finicións legais como son o <strong>de</strong> Varela<br />
Castro e o <strong>de</strong> Verocai aparece documentado e <strong>de</strong>finido meio ambiente-medio<br />
ambiente. Voces discrepantes co seu uso é posible atopalas na re<strong>de</strong>,<br />
nomea<strong>da</strong>mente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> páxinas <strong>de</strong> Iberoamérica nas que xa non son só<br />
consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s como unha mala traducción do inglés environment, senón que se<br />
ve, e isto especialmente no caso dos países <strong>de</strong> fala hispana, como unha<br />
imposición <strong>da</strong>s linguas estatais peninsulares 20 .<br />
Mais volvendo sobre a situación galega, esta bate <strong>de</strong> fronte co alto índice <strong>de</strong><br />
uso que ten na reali<strong>da</strong><strong>de</strong> a uni<strong>da</strong><strong>de</strong> sintagmática en cuestión: consultado o<br />
20 Para tal efecto no buscador Google procuráronse as frases exactas "termo meio ambiente" e<br />
mais "término medio ambiente" o cal permitiu acce<strong>de</strong>r a distintos documentos respecto do tema.<br />
Así mesmo, recomendámo-la consulta <strong>de</strong> treitos do foro que se po<strong>de</strong> atopar no seguinte en<strong>de</strong>rezo:<br />
http://csf.colorado.edu/mail/elan/<br />
— 356 —
A normalización terminolóxica do léxico do medio en galego. Tres casos prácticos<br />
CORGA obtivéronse un total <strong>de</strong> 589 ocorrencias en 257 documentos distintos,<br />
ás que aín<strong>da</strong> hai que engadir 35 ocorrencias máis nas que medio ambiente<br />
aparece ligado ortograficamente (medioambiente), e sobre as que se po<strong>de</strong> dicir<br />
que estatisticamente é perceptible un maior uso co paso do tempo. O máis fácil<br />
e simple sería pensarmos que se trata dun castelanismo máis fortemente<br />
implantado na lingua, pero, á marxe <strong>de</strong>sa influencia <strong>da</strong> lingua teito, estoutros<br />
<strong>da</strong>tos que a seguir se relacionan <strong>de</strong>ben facer mu<strong>da</strong>-las nosas sospeitas. Ocorre<br />
que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> instancias oficiais se trata dunha forma plenamente viva,<br />
documenta<strong>da</strong> e emprega<strong>da</strong>: hai unha Consellería <strong>de</strong> Medio Ambiente, os<br />
gran<strong>de</strong>s concellos galegos dispoñen dunha área <strong>de</strong> medio ambiente (Área <strong>de</strong><br />
Urbanismo e Medio Ambiente do Concello <strong>de</strong> Lugo, Área <strong>de</strong> Infraestructuras e<br />
Medio Ambiente do Concello <strong>de</strong> Vigo, etc.), na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo hai unha<br />
Oficina <strong>de</strong> Medio Ambiente coñeci<strong>da</strong> como a OMA, está presente na<br />
<strong>de</strong>nominación oficial <strong>de</strong> materias universitarias (“Orientación Química do<br />
Medio Ambiente” é unha materia do quinto curso <strong>da</strong> licenciatura en Química)<br />
ou, por citar só un exemplo máis, hoxe mesmo -22 <strong>de</strong> novembro- inaugurábase<br />
en Sille<strong>da</strong> o “VII Congreso do Medio Ambiente do Arco Atlántico”.<br />
Así pois todo indica que a aposta que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> os diccionarios galegos se fixo<br />
por proscribi-la redun<strong>da</strong>ncia que supón medio ambiente en absoluto triunfou por<br />
razóns que en parte nos escapan 21 . Supón unha especie <strong>de</strong> proceso acumulativo<br />
<strong>de</strong> acepcións, xa <strong>de</strong> por si moi próximas, vali<strong>da</strong>do fortemente polo uso, cunha<br />
abondosa proxección pública (rotulación <strong>de</strong> organismos, colectores, vehículos<br />
<strong>de</strong> recolla...) e que presenta a vantaxe <strong>de</strong> non resultar equívoca como si po<strong>de</strong><br />
acontecer con medio e, especialmente, con ambiente (ambas e dúas formas<br />
polisémicas).<br />
Con todo a nosa proposta, acor<strong>de</strong> coas linguas máis próximas (portugués,<br />
español e catalán) acolle as dúas posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s (medio e medio ambiente) e<br />
privilexia a primeira coa esperanza <strong>de</strong> que se poi<strong>da</strong> chegar a impor (en medios<br />
<strong>de</strong> comunicación xa se oe en ocasións falar <strong>da</strong> consellería do Medio), pero sen<br />
caer na exclusión <strong>de</strong> medio ambiente polas razóns xa comenta<strong>da</strong>s.<br />
3. Residuo/Refugallo<br />
Este par <strong>de</strong> termos emprégase a miúdo sen moito rigor e confundíndose no<br />
seu uso apropiado, xa que aparentemente non é moi doado distinguir cáles son<br />
os seus referentes conceptuais, <strong>de</strong> aí que fixese necesario un estudio<br />
terminolóxico máis <strong>de</strong>tallado pola nosa ban<strong>da</strong>.<br />
Vexamos algúns exemplos do seu uso:<br />
21 Quén sabe se como creación relativamente nova e en uso crecente tivo moito que ver na súa<br />
consoli<strong>da</strong>ción ó entrar a formar parte do discurso político e mediático.<br />
— 357 —
Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño et al.<br />
-na páxina web 22 <strong>da</strong> Oficina <strong>de</strong> Medio Ambiente <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo<br />
atopamos entre as súas liñas <strong>de</strong> actuación un “Plan <strong>de</strong> recolli<strong>da</strong> selectiva <strong>de</strong><br />
refugallo” e un “Plan <strong>de</strong> xestión <strong>de</strong> refugallo tóxico e perigoso”.<br />
-no ca<strong>de</strong>rno nº 3 <strong>da</strong> asociación A<strong>de</strong>ga aparecen os seguintes epígrafes: “2.2<br />
Composición promédio dos Residuos Sólidos Urbanos (RSU) na Galiza” e “3.7.<br />
Instalacións <strong>de</strong> tratamento do refugallo e vertedoiros <strong>de</strong> apoio”.<br />
-nun informe tirado do grupo ERVA (Estudio e <strong>de</strong>fensa <strong>da</strong> natureza do<br />
outono <strong>de</strong> 1997) titulado “Eliminación <strong>de</strong> residuos” 23 atopámo-los seguintes<br />
exemplos: “As cousas que reutilicemos non van para o lixo e polo tanto<br />
reducimos o volume <strong>de</strong> residuos” [...] “O resto dos residuos (plásticos, metais...)<br />
recóllense <strong>de</strong> forma conteneriza<strong>da</strong> normal. Aparte está a recolli<strong>da</strong> selectiva <strong>de</strong><br />
pilas como residuo tóxico. [...] Esta empresa tamén recolle papel e cartón<br />
directamente en institucións e empresas que producen unha consi<strong>de</strong>rábel<br />
canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>ste refugallo”.<br />
Ante esta dispari<strong>da</strong><strong>de</strong> no emprego <strong>da</strong> parella <strong>de</strong> termos, acudimos ás<br />
<strong>de</strong>finicións que se recollen nos principais diccionarios <strong>da</strong> lingua galega:<br />
-refugallo:<br />
Aquilo que sobra (dunha cousa) ou que non se aproveita. (DRAG)<br />
Aquilo que sobra, que non serve ou que non se quere aproveitar. (Gran<br />
Xerais)<br />
Restos <strong>de</strong> algo que non se aproveitan. (Cumio)<br />
-residuo:<br />
1. Parte sen valor 10 que que<strong>da</strong> ou se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> <strong>de</strong> algo e que ten pouca<br />
utili<strong>da</strong><strong>de</strong> ou ningunha. 2. O que sobra dos materiais empregados para<br />
realizar unha operación física ou química. Emprégase, sobre todo, en<br />
plural. (DRAG)<br />
1. Resto que que<strong>da</strong> <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> consumir ou quitar unha parte. 2.<br />
Materiais sen valor ou sobrantes <strong>de</strong> calquera proceso; restos. (Gran<br />
Xerais)<br />
1. Parte sen valor 24 que que<strong>da</strong> ou se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> <strong>de</strong> algo. 2. O que<br />
resulta <strong>da</strong> <strong>de</strong>scomposición ou <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> algo. 3. O que sobra dos<br />
materiais que se utilizaron para facer unha operación física ou<br />
química. (Cumio)<br />
Con estes <strong>da</strong>tos e co asesoramento dos especialistas, chegamos á conclusión<br />
<strong>de</strong> que residuo é un termo máis xenérico que, orixinariamente, remitía só ás<br />
partes sobrantes <strong>de</strong> calquera proceso <strong>de</strong> producción (industrial, químico,<br />
doméstico...) que non se aproveitaban, pero que na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> adquiriu un novo<br />
matiz facendo referencia tamén ó aproveitamento <strong>de</strong> sobrantes. En termos<br />
22 Vid. http://www.uvigo.es/servicios/oma/obxectivos.htm<br />
23 Vid. http://www.ctv.es/USERS/erva/lixo.htm<br />
24 Habería que matiza-la <strong>de</strong>finición engadindo ou con pouco valor.<br />
— 358 —
A normalización terminolóxica do léxico do medio en galego. Tres casos prácticos<br />
lingüísticos po<strong>de</strong>mos afirmar que residuo po<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado o hiperónimo do<br />
conxunto <strong>de</strong> hipónimos constituído por refugallo, refugo, reboutallo,<br />
<strong>de</strong>sperdicio, residuo industrial, residuo sólido urbano, etc.<br />
Pola súa ban<strong>da</strong>, refugallo é a parte do residuo que non ten, non se lle busca<br />
ou non se lle coñece utili<strong>da</strong><strong>de</strong> práctica. A<strong>de</strong>mais, dispón dun significado que as<br />
máis <strong>da</strong>s veces implica un matiz doméstico, xa que po<strong>de</strong> formar parte do lixo<br />
(po, varreduras, etc.), <strong>de</strong> aí que acheguemos este termo como solución para os<br />
equivalentes en castelán basura e, especialmente, <strong>de</strong>secho. Noutro contexto,<br />
ben diferente, o profesor Bermejo Patiño anotou a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> po<strong>de</strong>rmos<br />
falar tamén <strong>de</strong> refugallo radioactivo, se a i<strong>de</strong>a que queremos transmitir é que<br />
<strong>de</strong>sexamos non aproveitalo ou <strong>de</strong>scoñecemos cómo facelo.<br />
Dous apuntamentos máis respecto a residuo sólido urbano: en castelán<br />
<strong>de</strong>sígnase erroneamente (segundo o profesor Daviña Facal) este termo como<br />
residuo municipal, parecendo relacionar unicamente o concepto coa activi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
dos concellos (<strong>da</strong>quela ¿po<strong>de</strong>riamos falar tamén <strong>de</strong> residuo autonómico? parece<br />
claro que non), o mesmo ocorre en Cataluña on<strong>de</strong> se consi<strong>de</strong>ra residuo sólido<br />
urbano como unha <strong>de</strong>nominación obsoleta. Por contra en <strong>Galicia</strong> residuo<br />
municipal non parece ser un termo que estea a ser usado na comunicación entre<br />
especialistas nin nos medios <strong>de</strong> comunicación, <strong>de</strong> aí que prefirámo-la solución<br />
residuo sólido urbano 25 .<br />
Conclusión<br />
Nesta comunicación achegamos propostas terminolóxicas consensua<strong>da</strong>s<br />
como resultado final dun proceso <strong>de</strong> investigación e cooperación entre<br />
terminólogos e especialistas do medio. Que<strong>da</strong>ría un paso máis para concluír <strong>de</strong><br />
xeito satisfactorio o presente traballo. Como é sabido tó<strong>da</strong>las achegas<br />
terminolóxicas precisan, <strong>de</strong>spois <strong>da</strong> súa normativización, dunha normalización<br />
real, é dicir, que o uso <strong>de</strong>sa terminoloxía requiri<strong>da</strong> por usuarios <strong>de</strong> diferentes<br />
eidos <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> estea ó alcance dos colectivos ós que estes pertencen e que<br />
resulte proveitosa e funcional. Para iso cómpre a cooperación <strong>de</strong> tó<strong>da</strong>las<br />
enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s e organismos, non só os implicados na política lingüística, que<br />
aproveitando o traballo <strong>de</strong> terminólogos e especialistas, teñan a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
ofrecer e divulgar unha terminoloxía unifica<strong>da</strong> e coherente que redun<strong>de</strong> na<br />
corrección e cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s súas comunicacións co público. Neste sentido a<br />
realización <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> formación en léxico especializado e o emprego en todo<br />
tipo <strong>de</strong> soporte gráfico (publicacións, folletos, rotulacións...) son bos xeitos <strong>de</strong><br />
contribuír ó espallamento e normalización dos termos. Co coñecemento doutros<br />
servicios <strong>de</strong> terminoloxía doutros ámbitos lingüísticos, como é o caso do<br />
Termcat <strong>de</strong> Cataluña, e doutras experiencias <strong>de</strong> normalización terminolóxica,<br />
25 A<strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> dispón do seu propio Plan <strong>de</strong> Xestión <strong>de</strong> Residuos Sólidos Urbanos <strong>de</strong><br />
<strong>Galicia</strong> (vid. http://www.xunta.es/conselle/cma/CMA07g/CMA07ga/p07ga02.htm#p07ga02M1).<br />
— 359 —
Mª <strong>de</strong>l Pilar Alvariño Alvariño et al.<br />
sabido é que hai que <strong>de</strong>ixar pasar un lapso <strong>de</strong> tempo amplo que confirme o éxito<br />
ou fracaso <strong>da</strong>s propostas terminolóxicas, pero é evi<strong>de</strong>nte que sen adopta-las<br />
medi<strong>da</strong>s necesarias que favorezan a súa difusión non só non será posible a<br />
normalización dos termos, senón nin tan sequera a súa avaliación.<br />
Por último, simplemente cabe resaltar que proxectos europeos, como<br />
Linmiter-formación, contribúen a que se inci<strong>da</strong> sobre a i<strong>de</strong>a <strong>da</strong> importancia que<br />
ten que se preserven as linguas minoriza<strong>da</strong>s. Coa iniciativa <strong>de</strong> elaborar léxicos<br />
multilingües estase a velar pola súa evolución e <strong>de</strong>senvolvemento, pois todo<br />
indica que só perdurarán as linguas que sigan cubrindo no tempo as necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
sociolingüísticas dos seus usuarios e que consigan minimiza-las barreiras<br />
comunicativas nas relacións interprofesionais.<br />
Bibliografía<br />
Buarque <strong>de</strong> Holan<strong>da</strong> Ferreira, A. (1986 2 ): Novo Dicionário <strong>da</strong> Língua<br />
Portuguesa. Rio <strong>de</strong> Janeiro: Editora Nova Fronteira.<br />
Carballeira Anllo, X. Mª (coord.) (2000): Gran Diccionario Xerais <strong>da</strong> Lingua.<br />
Vigo: Edicións Xerais.<br />
Feixó, X. (dir.) (1999): Diccionario Cumio <strong>da</strong> lingua galega. Vigo: Edicións do<br />
Cumio.<br />
Fernán<strong>de</strong>z Salgado, B. (coord.) (1991): Diccionario <strong>de</strong> dúbi<strong>da</strong>s <strong>da</strong> lingua<br />
galega. Vigo: Editorial Galaxia.<br />
García, C. / González González, M. (dirs.) (1997): Diccionario <strong>da</strong> Real<br />
Aca<strong>de</strong>mia Galega. A Coruña / Vigo: Real Aca<strong>de</strong>mia Galega / Edicións<br />
Xerais / Editorial Galaxia.<br />
Soto, M. / De Vega, A. (2001): Tratamento <strong>de</strong> Residuos Sólidos Urbanos. A<br />
Coruña: Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Coruña.<br />
VVAA: Informe "Medio Ambiente” do Proxecto <strong>Galicia</strong> 2010.<br />
http://www.galicia2010.com/marco_medio_ambiente.htm<br />
— 360 —
Os cursos Comarca e Lingua: autoxeración <strong>de</strong> contidos na<br />
aprendizaxe<br />
Carlos Arias Iglesias<br />
Xefe <strong>de</strong> sección <strong>de</strong> Asesoramento Lingüístico <strong>da</strong> Dirección Xeral <strong>de</strong> Política<br />
Lingüística. Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria<br />
No ano 1998, a Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística e maila Socie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
Anónima para o Desenvolvemento Comarcal <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> puxeron en marcha o<br />
que se anunciaba como unha re<strong>de</strong> <strong>de</strong> servicios lingüísticos que había abranguer<br />
to<strong>da</strong> <strong>Galicia</strong>. En <strong>de</strong>cembro do ano 2000, o proxecto, tal como estaba concibido<br />
inicialmente, quedou truncado, por causas que non me compete a min explicar.<br />
Malia este merecido ou inmerecido fracaso, o traballo <strong>de</strong>senvolvido, as<br />
innovacións en canto á ensinanza do galego fóra <strong>de</strong> ámbitos académicos,<br />
que<strong>da</strong>n aí, como base para novas experiencias, como materia susceptible <strong>de</strong><br />
mellora ou, no peor dos casos, para inventario <strong>de</strong> ociosos e curiosos que se<br />
ocupen dos avatares <strong>da</strong> nosa lingua. En todo caso, foi un proxecto <strong>de</strong> equipo<br />
lingüístico estructurado sobre o conxunto do territorio oficial <strong>da</strong> lingua galega.<br />
Aquel proxecto tiña como base o propio coñecemento, por parte dos<br />
<strong>de</strong>stinatarios, tanto <strong>da</strong> súa lingua coma <strong>da</strong> súa reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, pretendía non fornecer<br />
un material xenérico <strong>de</strong> coñecemento <strong>da</strong> lingua, senón esperta-la propia<br />
competencia lingüística <strong>da</strong>s persoas que pui<strong>de</strong>sen verse beneficia<strong>da</strong>s pola<br />
existencia <strong>da</strong>queles servicios <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> breve, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> que a valoración <strong>da</strong><br />
propia competencia fose fortemente asocia<strong>da</strong> á i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> local <strong>da</strong> comarca na<br />
que se centraba o labor.<br />
A división escolli<strong>da</strong> respondía á nova división oficial do territorio, en<br />
comarcas, que constitúen, <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> distribución <strong>de</strong>mográfica <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, o<br />
marco máis axeitado para <strong>de</strong>senvolver un traballo <strong>de</strong>ste tipo: abrangue un<br />
territorio <strong>de</strong> maior enti<strong>da</strong><strong>de</strong> có concello, mais non chega ó <strong>da</strong> provincia que,<br />
para ter como base a reali<strong>da</strong><strong>de</strong> inmediata, é excesivo.<br />
Dentro <strong>de</strong>sta iniciativa, que pretendía levar a todo o territorio galego unha<br />
serie <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> carácter lingüístico que cubrisen as necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> to<strong>da</strong><br />
índole dos ci<strong>da</strong>dáns -formación, asesoramento, apoio para proxectos que<br />
utilizasen o galego como vehículo <strong>de</strong> expresión, etc.- incluíase un xeito <strong>de</strong><br />
ensinanza, <strong>de</strong>seña<strong>da</strong> especificamente non só para ca<strong>da</strong> comarca, senón para<br />
ca<strong>da</strong> edición concreta, en forma <strong>de</strong> cursos, que se <strong>de</strong>nominaron Comarca e<br />
Lingua, cursos que se comezaron a impartir xa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o mesmo ano 98, en<br />
Bergantiños, Deza, O Salnés e Monforte e que, ó rematar, en <strong>de</strong>cembro do ano<br />
pasado, alcanzaran tamén as comarcas <strong>de</strong> Tabeirós-Terra <strong>de</strong> Montes, Trives e<br />
Terra <strong>de</strong> Celanova.<br />
— 361 —
Carlos Arias Iglesias<br />
A i<strong>de</strong>a fun<strong>da</strong>mental, a filosofía que rexía estes novos cursos, consistía en lles<br />
recoñecer un papel activo ás alumnas e ós alumnos, en tomar como unha parte<br />
esencial <strong>da</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> o material lingüístico que pui<strong>de</strong>sen acubillar, no canto <strong>de</strong><br />
ofrecer uns contidos preestablecidos nos que eles <strong>de</strong>besen acomo<strong>da</strong>-la súa<br />
propia competencia, por non dicir “someter”, que resultaría máis exacto. Sería<br />
unha especie <strong>de</strong> volta <strong>da</strong> luva, na que os asistentes non procurarían a parte feble,<br />
a parte dos seus coñecementos espontáneos que renxe respecto <strong>da</strong> norma, senón<br />
o cerne, aquilo que constitúe a auténtica base <strong>da</strong> súa existencia como<br />
galegofalantes.<br />
Este intento apoiábase, a<strong>de</strong>mais, en algo que, malia o evi<strong>de</strong>nte que resulta,<br />
non adoita terse <strong>de</strong>masiado en conta: a reali<strong>da</strong><strong>de</strong> que serve <strong>de</strong> base para o<br />
<strong>de</strong>senvolvemento lingüístico <strong>da</strong>s persoas. A<strong>de</strong>mais do patrimonio individual ou<br />
colectivo, no que se refire a significantes, <strong>da</strong>s persoas que asistisen a ca<strong>da</strong><br />
edición, partiuse <strong>de</strong> algo tan evi<strong>de</strong>nte como que eses significantes respondían a<br />
significados, que as palabras, os xiros, a sintaxe, a morfoloxía e todo o que se<br />
queira, forxado no transcurso <strong>de</strong> séculos ou <strong>de</strong> milenios, respondía tamén a<br />
obxectos concretos que, igualmente, acompañaron ca<strong>da</strong> al<strong>de</strong>a, ca<strong>da</strong> vila e ca<strong>da</strong><br />
caste no transcurso do tempo, e son, en boa parte, os mesmos agora ca no<br />
antano máis remoto.<br />
Xa non se trata <strong>de</strong> que o gaélico dolmen sirva para <strong>de</strong>signar un xeito<br />
prehistórico <strong>de</strong> enterramento en galería, nin sequera <strong>de</strong> que aquí se lles<br />
chamase, no transcurso dos tempos, antas, antelas, arcas, medóns, medoñas ou<br />
medorras, senón <strong>de</strong> que houbese unha Pedra <strong>da</strong> Arca, ou unha Cova <strong>da</strong> Moura,<br />
ou un Dombate ó pé <strong>da</strong> casa. Máis aló aín<strong>da</strong>, os asistentes podían achega-las<br />
súas propias <strong>de</strong>signacións -a i<strong>de</strong>a consistía en crear un arquivo léxico a partir<br />
<strong>de</strong>sta experiencia-, as súas propias observacións <strong>de</strong> pega<strong>da</strong>s dos antergos, coa<br />
historia que tivesen. Un perpiaño do cortello podía proce<strong>de</strong>r dunha seteira, sen<br />
que ninguén o soubese, ou o bebedoiro <strong>da</strong>s vacas podía ser un sarcófago<br />
visigótico, como o que se encontra no museo <strong>de</strong> Lugo, proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Cervantes,<br />
e o curso, a posta en común <strong>de</strong> materiais, podía <strong>de</strong>volvelos ó seu ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iro<br />
significado e á súa ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ira digni<strong>da</strong><strong>de</strong>, como obxectos e como palabras.<br />
Des<strong>de</strong> logo que a i<strong>de</strong>a non era facer arqueoloxía, nin moito menos, senón<br />
busca-la suma <strong>de</strong> imaxes, <strong>de</strong> significantes e <strong>de</strong> significados que gar<strong>da</strong>sen os e as<br />
asistentes. O fun<strong>da</strong>mental consistía en asocia-la palabra á reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, en<br />
dinamizar uns coñecementos que, ó non figuraren nin nos 25.000 termos<br />
<strong>de</strong>finidos polo Diccionario <strong>da</strong> Aca<strong>de</strong>mia nin nas Normas ortográficas e<br />
morfolóxicas, podían que<strong>da</strong>r con<strong>de</strong>nados non só ó ostracismo, senón ó<br />
esvaecemento inexorable, aín<strong>da</strong> que non sería isto o peor, senón esa especie <strong>de</strong><br />
conciencia que se está a crear entre os falantes tradicionais, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que o galego<br />
acadou a oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong> que os usos locais, as expresións, tódolos trazos que<br />
<strong>de</strong>finen dialectalmente un territorio, son espurios, non pertencen á boa práctica<br />
— 362 —
Os Cursos Lingua e Comarca: autoxeración <strong>de</strong> contidos na aprendizaxe<br />
<strong>da</strong> comunicación que conseguiu agromar mercé a este tesouro que se transmitiu<br />
sen regras, sen vonta<strong>de</strong> e sen apoio, e que agora forma unha <strong>da</strong>s bases <strong>da</strong> nosa<br />
i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Non fará falta dicir que, neste sentido, pesa moito o aín<strong>da</strong> pouco<br />
<strong>de</strong>senvolvido labor do galego oficial -e dígoo como reali<strong>da</strong><strong>de</strong> obxectiva, non co<br />
menor ánimo <strong>de</strong> minusvalora-lo traballo <strong>de</strong> instancias que non me competen-,<br />
no que a incerteza nos leva, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> a <strong>de</strong>scoñecer cómo se conxuga o verbo<br />
a<strong>de</strong>cuar, a ter certos reparos á hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar se non haberá algún máis ca<br />
oito adxectivos ou substantivos rematados en -inte, e xa non digamos a<br />
incertezas sobre a conveniencia ou inconveniencia <strong>de</strong> utilizar termos coma<br />
sorbeira ou arcea, oficialmente non Limbo dos Xustos ou Seo <strong>de</strong> Abraham.<br />
A activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega ten o seu ritmo. Quizabes nos vinte<br />
anos <strong>de</strong> oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> que levamos non se puido facer máis. Ninguén o dubi<strong>da</strong>,<br />
nin hai na<strong>da</strong> que poi<strong>da</strong> obrigar a un ritmo distinto, mais o que resulta evi<strong>de</strong>nte é<br />
que a información sanciona<strong>da</strong> oficialmente é tremen<strong>da</strong>mente limita<strong>da</strong>,<br />
<strong>de</strong>masiado escasa como para centra-los contidos duns cursos <strong>de</strong>stinados a<br />
persoas cunha alta competencia na lingua que se lles ensina. Caso <strong>de</strong> se cinxir á<br />
oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong>, calquera profesor acaba batendo con que aquilo que preten<strong>de</strong><br />
transmitir <strong>de</strong>sestabiliza o que existe no elemento receptor, prívao <strong>da</strong> súa<br />
espontanei<strong>da</strong><strong>de</strong>, pon en dúbi<strong>da</strong> un patrimonio que <strong>de</strong>bería ser sagrado.<br />
Os cursos Comarca e Lingua preten<strong>de</strong>ron face-la viaxe á inversa: explica-lo<br />
que que<strong>da</strong>ba fóra do recollido polo órgano supremo <strong>da</strong> nosa lingua, para<br />
explica-la súa xeración, a súa inci<strong>de</strong>ncia na norma do galego están<strong>da</strong>r e o seu<br />
<strong>de</strong>reito a existir. Detrás disto viría a propia explicación verbo <strong>da</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
fixar unha norma común, que non significa, nin moito menos, erradicación<br />
dialectal ningunha.<br />
Para isto, o que se pretendía era que a autoxeración <strong>de</strong> contidos no curso<br />
conducise a un <strong>de</strong>senvolvemento lingüístico, no que se refire a sistematización<br />
<strong>de</strong> coñecementos, a seguri<strong>da</strong><strong>de</strong> e a estimación do propio idiolecto no transcurso<br />
<strong>da</strong>s catro semanas que duraba ca<strong>da</strong> edición. Todo isto conseguíase, como xa<br />
que<strong>da</strong> dito, a través <strong>da</strong> nova valoración do inmediato, do que só existe para os<br />
ollos <strong>da</strong> veciñanza, mais non aparece nas obras xera<strong>da</strong>s no nume <strong>de</strong>scoñecido<br />
do que se fornecen as bibliotecas. Era precisa unha revisión en profundi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong><br />
comarca, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a súa perspectiva vital no transcurso <strong>da</strong> historia, coas achegas<br />
que os distintos sedimentos po<strong>de</strong>n manifestar.<br />
Relatar agora que <strong>Galicia</strong> foi ocupa<strong>da</strong> por culturas megalíticas, por celtas, por<br />
romanos, por xu<strong>de</strong>us ou por musulmáns, sen <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> ser certo, non dá unha<br />
perspectiva <strong>de</strong> cál foi o seu peso na evolución do país, nin <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong><br />
vista histórico, nin <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o lingüístico. Os trazos son diferentes dunha comarca<br />
a outra, o xeito <strong>de</strong> se instalaren, e mesmo a convivencia <strong>de</strong> séculos que se puido<br />
<strong>da</strong>r entre tó<strong>da</strong>las culturas que fixeron <strong>da</strong> nosa terra o fogar familiar. Por outra<br />
— 363 —
Carlos Arias Iglesias<br />
parte, contar cómo era a súa vi<strong>da</strong> aquí tampouco é suficiente para conformar<br />
unha i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> con perspectiva, nin <strong>de</strong>les, nin dos que xurdimos <strong>de</strong>les, tras<br />
infinitas mesturas, xenéticas e <strong>de</strong> to<strong>da</strong> índole.<br />
Para quen vive a rentes <strong>da</strong> Pedra <strong>da</strong> Arca, ou doutra anta calquera, saber<br />
cómo se construía, qué vi<strong>da</strong> tiñan aquelas civilizacións prehistóricas, cáles eran<br />
os seus temores e os seus medios <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> resulta insuficiente. Cómpre engadir<br />
que non son fenómenos illados, que houbo unha cultura, guia<strong>da</strong> polo estaño ou<br />
por algunha outra cousa -ou por unha suma <strong>de</strong> razóns, con maior probabili<strong>da</strong><strong>de</strong>-<br />
que partiu <strong>da</strong> Asia Menor e chegou á facha<strong>da</strong> atlántica, ata inzala <strong>de</strong><br />
monumentos megalíticos coma o que teñen na contorna familiar, por un<br />
grandísimo respecto ós mortos e á vi<strong>da</strong> <strong>de</strong> ultratumba.<br />
Tamén os primeiros habitantes <strong>de</strong> Borneiro, <strong>de</strong> Viladonga, <strong>de</strong> Baroña ou <strong>de</strong><br />
on<strong>de</strong> sexa pertencen a unha cultura cunha tecnoloxía máis <strong>de</strong>senvolvi<strong>da</strong> cá dos<br />
romanos, e cunha organización moito máis precaria, e fabricaban pezas <strong>de</strong> barro<br />
con <strong>de</strong>seños que aín<strong>da</strong> hoxe se repiten, sen saber <strong>de</strong> ón<strong>de</strong> veñen. Para a<br />
i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> comarca é tan importante coñece-la microrrelación co lugar<br />
concreto coma a macrorrelación con todo un ámbito inmenso, <strong>de</strong> costumes, <strong>de</strong><br />
lingua ou <strong>de</strong> variantes lingüísticas <strong>de</strong> tronco común. A i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> é tanto o feito<br />
concreto como as súas relacións, como os vencellos naturais que posúe. A<br />
combinación <strong>de</strong> tódolos elementos é o que dá os resultados concretos.<br />
O que esixían os cursos Comarca e Lingua, para tirar estes contidos<br />
autoxerados, era unha competencia, por parte do profesor, maior cá que se<br />
adoita esixir, tanto no coñecemento <strong>da</strong> comarca coma nos recursos <strong>de</strong><br />
investigación filolóxica, <strong>da</strong>do que os guións iniciais <strong>de</strong>bían a<strong>da</strong>ptarse ó <strong>de</strong>curso<br />
<strong>de</strong> ca<strong>da</strong> sesión, sen interferir, ou interferindo o menos posible, na expresión<br />
espontánea do grupo.<br />
Cando se comezaba a explica-la vi<strong>da</strong> no castro, ou a procura do estaño, ou<br />
cómo aca<strong>da</strong>ban o alimento as distintas culturas, sempre cabía a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
chegar a léxico cinexético, a aspectos botánicos, a terminoloxía relaciona<strong>da</strong> coa<br />
pedra <strong>de</strong> construcción, ou con outros elementos, nos que os significados -no<br />
sentido máis amplo- lle correspon<strong>de</strong>rían á persoa que os achegase, mais, no que<br />
se refire ós significantes, o encargado do curso <strong>de</strong>bía recoller aqueles que<br />
escapasen ó cotián e, así mesmo, poñelos en relación co están<strong>da</strong>r.<br />
Un exemplo po<strong>de</strong> se-la <strong>de</strong>signación que se lles dá en Bergantiños ós chíos<br />
<strong>da</strong>s gaivotas, que é avesíos. O profesor <strong>de</strong>bería explicar, no mesmo momento,<br />
ou cando dispuxese <strong>da</strong> información, que este termo, no están<strong>da</strong>r, é o que<br />
<strong>de</strong>signa aquilo no que dá pouco o sol, especialmente un terreo; sen embargo, no<br />
uso do galego recóllese avecío, para <strong>de</strong>terminado son emitido polas aves, o cal,<br />
por efecto do seseo, produce esta anfiboloxía.<br />
— 364 —
Os Cursos Lingua e Comarca: autoxeración <strong>de</strong> contidos na aprendizaxe<br />
Un exemplo en Bergantiños: Urbano Lugrís<br />
Os cursos Comarca e Lingua tiñan unha duración <strong>de</strong> catro semanas,<br />
<strong>de</strong>dica<strong>da</strong>s a catro bloques <strong>de</strong> información relaciona<strong>da</strong> coa comarca: arte,<br />
historia, economía e medio natural, aín<strong>da</strong> que eran susceptibles <strong>de</strong> revisión,<br />
segundo a conveniencia <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> momento concreto, cousa que fixo que moitos<br />
alumnos quixesen asistir a novos cursos, por lles resultar interesantes os novos<br />
programas. Ca<strong>da</strong> día estaba <strong>de</strong>dicado a unha cuestión puntual e, a<strong>de</strong>mais,<br />
programábanse sesións fóra <strong>da</strong> aula, para a observación directa dos obxectos<br />
reais que centraban as sesións.<br />
Como exemplo po<strong>de</strong>mos toma-la figura <strong>de</strong> Urbano Lugrís, o grandísimo<br />
pintor surrealista galego, no que se po<strong>de</strong> apreciar unha pega<strong>da</strong> indubi<strong>da</strong>ble tanto<br />
<strong>da</strong> propia <strong>Galicia</strong> e, sobre todo, do mar galego, coma a do mundo no que<br />
estamos inseridos, a través <strong>da</strong> arte ou, mesmo, <strong>da</strong> filosofía, como se comproba<br />
na segun<strong>da</strong> <strong>da</strong>s súas obras que examinaremos. Por suposto, Lugrís ten presencia<br />
na comarca, directa e indirecta, a través <strong>da</strong> súa temática mariña, <strong>de</strong> len<strong>da</strong>s, <strong>de</strong><br />
afundimentos, <strong>de</strong> afogados e <strong>de</strong> mares plácidos, coma pola obra que <strong>de</strong>ixou,<br />
concretamente na Casa do Pescador <strong>de</strong> Malpica <strong>de</strong> Bergantiños, on<strong>de</strong> se<br />
conservan 8 murais, pintados por el no ano 1951 como <strong>de</strong>coración.<br />
A primeira <strong>da</strong>s obras, Lembrando mellores tempos, serve, por unha parte,<br />
para nos introducirmos no léxico <strong>da</strong> casa tradicional galega, con soleira, patín,<br />
lintel, etc., do que se po<strong>de</strong>n tirar tódolos obxectos relacionados con ca<strong>da</strong> unha<br />
<strong>da</strong>s estancias ou lugares que a integran. A<strong>de</strong>mais diso, po<strong>de</strong>mos ver, na teitume,<br />
a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> trabes, lousas, etc., os efectos <strong>da</strong> <strong>de</strong>terioración, que se traducen nun<br />
teito afundido, se non queremos <strong>da</strong>rlle un uso metafórico ó verbo escantrelar;<br />
por ese camiño po<strong>de</strong>mos seguir, para <strong>da</strong>r, xa referido a outros obxectos, con<br />
estragar, <strong>de</strong>rramar, etc., <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a competencia do profesor ou <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a dos<br />
alumnos.<br />
Esta mesma pintura ofrécenos posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s relaciona<strong>da</strong>s coa auga e mailos<br />
seus efectos: asolagar, correr, discorrer, que tamén conducen a mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong><br />
conxugación, e tamén á análise <strong>de</strong> terminoloxía <strong>da</strong> arquitectura e <strong>da</strong> arte:<br />
po<strong>de</strong>mos ver unha fiestra serliana, con lintel <strong>de</strong>sprazado -lintel, capialzo,<br />
lumieira ou padieira-, unha estatua <strong>de</strong> aspecto clásico, situa<strong>da</strong> sobre a<br />
correspon<strong>de</strong>nte peaña, etc. Por suposto que esta peaña po<strong>de</strong> trae-la lembranza<br />
<strong>da</strong> peza na que apoian os pés os remeiros dunha barca, e <strong>de</strong> aí cambiar<br />
completamente o curso <strong>da</strong> sesión. Neste caso, o profesor <strong>de</strong>be controlar, por<br />
unha parte, que a información lingüística sexa o máis fluí<strong>da</strong> posible, mais, por<br />
outra, que sexa varia<strong>da</strong> e enriquecedora para as persoas que ten en fronte.<br />
Na segun<strong>da</strong>, Cuarto dun vello mariñeiro, aparece o cuarto dun mariño <strong>de</strong><br />
principios <strong>de</strong> século, coa súa ca<strong>de</strong>ira <strong>de</strong> brazos ou butaca, e tódolos obxectos<br />
que lle correspon<strong>de</strong>n. A<strong>de</strong>mais, po<strong>de</strong>mos ver, aberta, unha antiga e gasta<strong>da</strong><br />
edición do Leviatán, <strong>de</strong> Hobbes, e, se é o caso, cabe a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> facer<br />
— 365 —
Carlos Arias Iglesias<br />
unha análise -superficial, por suposto- do xeito <strong>de</strong> compoñe-la imaxe, <strong>de</strong> cómo<br />
se organiza o cadro e cómo produce a sensación dun baleiro vivo, habitado, non<br />
só polo seu ocupante ausente, senón por to<strong>da</strong> unha tradición mariñeira, <strong>de</strong><br />
<strong>Galicia</strong> ou <strong>de</strong> Bergantiños.<br />
Do que se trata, en todo caso, non é xa <strong>de</strong> presentar e repetir situacións<br />
comunicativas, senón <strong>de</strong> crear comunicación dirixi<strong>da</strong> a un dominio e unha<br />
confianza na lingua propia que, en moitas ocasións, os propios falantes non<br />
posúen, ó non contaren cun dominio filolóxico que lles permita coñecer por qué<br />
se producen as disonancias entre o seu idiolecto ou sistema específico e o<br />
están<strong>da</strong>r, que, <strong>de</strong> non mediar un elemento <strong>de</strong> unión, po<strong>de</strong> enten<strong>de</strong>rse como<br />
imposto ou como alleo, cando, en reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong>bería se-la expresión común <strong>de</strong><br />
tódolos que construíron e constrúen a fala.<br />
Resumo<br />
En resumo, os cursos Comarca e Lingua foron unha experiencia que<br />
preten<strong>de</strong>u dinamiza-la información lingüística natural <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> galega, os<br />
coñecementos espontáneos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha perspectiva activa e con continui<strong>da</strong><strong>de</strong>,<br />
a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> se basearen nunha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> temática moi gran<strong>de</strong> e moi flexible,<br />
acor<strong>de</strong> coas circunstancias <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> colectivo que o recibise e acor<strong>de</strong> tamén coa<br />
reali<strong>da</strong><strong>de</strong> inmediata circun<strong>da</strong>nte, a través <strong>da</strong> cal se formulaba unha tentativa <strong>de</strong><br />
unir fala real e norma están<strong>da</strong>r, para lograr un marco <strong>de</strong> convivencia sen<br />
rexeitamentos, sen actitu<strong>de</strong>s apriorísticas opostas á sistematización dunhas<br />
normas que, in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntemente do xuízo que poi<strong>da</strong>n merecer as concretas<br />
actuais do galego, son precisas para a supervivencia e a proxección ó futuro <strong>de</strong><br />
calquera lingua.<br />
Este proxecto esixía a <strong>de</strong>dicación e a continui<strong>da</strong><strong>de</strong> do ou <strong>da</strong> responsable <strong>de</strong><br />
ca<strong>da</strong> comarca e <strong>de</strong>pendía, para o seu éxito, <strong>da</strong> escolla <strong>de</strong> persoal con suficientes<br />
inquietu<strong>de</strong>s como para conseguir, por unha parte, que os asistentes <strong>de</strong>scubrisen<br />
e apren<strong>de</strong>sen a <strong>de</strong>scubrir aspectos <strong>da</strong> súa comarca e, por outra, para conseguir<br />
que espertasen en si mesmos todo o potencial expresivo <strong>da</strong> súa propia fala.<br />
Na medi<strong>da</strong> na que se conseguise, pagou a pena a súa existencia.<br />
— 366 —
Primeira fase do <strong>de</strong>seño dun programa <strong>de</strong> aprendizaxe <strong>da</strong><br />
segun<strong>da</strong> lingua en <strong>Galicia</strong><br />
M. Baña Castro / R. Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />
Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ciencias <strong>da</strong> Educación. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Coruña. (España)<br />
e-mail: lingua2@six.udc.es<br />
Introducción<br />
Ata ben entrado o século XX, os sistemas educativos baseáronse nunha soa<br />
lingua e tiveron o monolingüismo como obxectivo. Sen embargo, <strong>de</strong>n<strong>de</strong> hai<br />
cincuenta anos a situación mudou notablemente, aumentando o interese por<br />
temas como a diglosia, o bilingüismo e a aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong> lingua,<br />
<strong>da</strong>ndo lugar a unha gran diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> estudios e experiencias realiza<strong>da</strong>s en<br />
diferentes países.<br />
Os resultados <strong>de</strong>stes estudios <strong>de</strong>ron lugar a conclusións diferentes: fronte a<br />
diversas investigacións que poñen <strong>de</strong> manifesto as consecuencias na<strong>da</strong> positivas<br />
que se producen como resultado <strong>da</strong> confrontación que ás veces sofren os<br />
idiomas, xor<strong>de</strong>n outras experiencias que, partindo <strong>de</strong> situacións similares, se<br />
benefician <strong>da</strong>s vantaxes que po<strong>de</strong> te-la utilización <strong>de</strong> diferentes linguas.<br />
A presente investigación enmárcase <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>stas últimas experiencias que<br />
teñen en conta a importancia crucial <strong>da</strong> linguaxe como vehículo <strong>de</strong><br />
comunicación, como canle para a expresión <strong>da</strong> aprendizaxe e como un medio<br />
para interiorizala, co obxecto <strong>de</strong> producir unha reestructuración e<br />
enriquecemento futuros.<br />
De acordo con estes principios, formúlase a hipótese <strong>de</strong> que a aprendizaxe<br />
dunha segun<strong>da</strong> lingua supón un enriquecemento intelectual e persoal, xa que o<br />
uso <strong>de</strong> varias linguas supón a utilización <strong>de</strong> diferentes culturas, <strong>de</strong> maneira que<br />
os suxeitos posúen máis canles <strong>de</strong> comunicación e expresión e polo tanto, máis<br />
posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolverse e actuar na súa práctica educativa e social <strong>de</strong><br />
ca<strong>da</strong> día. Outra <strong>da</strong>s hipóteses que se formulan <strong>de</strong>fen<strong>de</strong> a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que a<br />
aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong> lingua, a<strong>de</strong>mais do enriquecemento intelectual e<br />
persoal, favorece un maior <strong>de</strong>senvolvemento e sostén <strong>da</strong> linguaxe xa adquiri<strong>da</strong>,<br />
facéndose necesarios uns prerrequisitos psicope<strong>da</strong>góxicos que guíen a<br />
intervención educativa, favorecendo a adquisición e a asimilación <strong>da</strong> segun<strong>da</strong><br />
lingua <strong>de</strong> xeito progresivo e diferenciador.<br />
Obxectivos<br />
Para levar a cabo este estudio pártese <strong>da</strong> análise <strong>de</strong> diferentes procesos <strong>de</strong><br />
ensino e aprendizaxe co obxectivo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntifica-las variables e factores que<br />
inci<strong>de</strong>n na aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong> lingua e <strong>de</strong>limita-las características<br />
— 367 —
M. Baña Castro / R. Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />
contextuais e evolutivas (cognitivas, afectivas e sociais) que repercuten no<br />
<strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong>s dúas linguas. Unha vez obti<strong>da</strong> esta información<br />
proce<strong>de</strong>rase a establece-las estratexias, proce<strong>de</strong>mentos, instrumentos e<br />
principios <strong>de</strong> intervención que permitirán o <strong>de</strong>seño dun programa <strong>de</strong><br />
intervención para a aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua en interrelación e harmonía<br />
coa primeira.<br />
Metodoloxía<br />
O presente traballo parte do estudio <strong>de</strong> diferentes investigacións realiza<strong>da</strong>s<br />
noutros países, que xunto coa análise <strong>de</strong> diversos traballos <strong>de</strong> carácter máis<br />
teórico, facilítanno-lo posterior estudio <strong>da</strong>s prácticas docentes leva<strong>da</strong>s a cabo en<br />
seis centros <strong>de</strong> educación infantil e primeiro ciclo <strong>de</strong> educación primaria <strong>de</strong><br />
ámbitos socioculturais e económicos diferentes na Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma <strong>de</strong><br />
<strong>Galicia</strong>.<br />
O plan <strong>de</strong> traballo encamiñado á consecución dos obxectivos diví<strong>de</strong>se en tres<br />
fases. O <strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> primeira <strong>de</strong>las, que será explicado <strong>de</strong> seguido,<br />
engloba as tarefas que van <strong>de</strong>n<strong>de</strong> a revisión bibliográfica e experiencial ata os<br />
primeiros encontros coas mestras colaboradoras. Na segun<strong>da</strong> fase, inclúense as<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> avaliación e intervención <strong>da</strong>s prácticas educativas,<br />
asesoramento diario, dotación <strong>de</strong> medios e rexistro periódico dos <strong>da</strong>tos.<br />
Proce<strong>de</strong>rase, na terceira e última fase, á análise dos resultados, elaboración <strong>de</strong><br />
conclusións e <strong>de</strong>seño dun programa <strong>de</strong> intervención como documento final <strong>da</strong><br />
investigación.<br />
Desenvolvemento <strong>da</strong> primeira fase do estudio<br />
A primeira fase <strong>da</strong> investigación ten como finali<strong>da</strong><strong>de</strong>s a <strong>de</strong> crea-las bases<br />
para po<strong>de</strong>r levar a cabo a segun<strong>da</strong> e, xunto coas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s realiza<strong>da</strong>s nesta<br />
última, <strong>de</strong>seña-lo programa <strong>de</strong> intervención <strong>de</strong> aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong><br />
lingua, que é o obxectivo último do proxecto e que se verá finalizado co traballo<br />
<strong>da</strong> terceira <strong>da</strong>s fases.<br />
Esta fase tivo unha duración aproxima<strong>da</strong> <strong>de</strong> seis meses e nela leváronse a<br />
cabo diferentes activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, como son as <strong>de</strong>: recolli<strong>da</strong> <strong>de</strong> información,<br />
elaboración dunha base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos bibliográfica, realización dun traballo teórico<br />
que fun<strong>da</strong>mente o proxecto e activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> selección do profesorado<br />
colaborador e dos diferentes instrumentos <strong>de</strong> avaliación e rexistro <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos.<br />
As primeiras activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s realiza<strong>da</strong>s son as <strong>de</strong> recolli<strong>da</strong> <strong>de</strong> información<br />
relaciona<strong>da</strong>s co obxecto <strong>de</strong> estudio e consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s <strong>de</strong> utili<strong>da</strong><strong>de</strong> tanto para a<br />
formación dos/as investigadores/as e do profesorado colaborador, como para o<br />
<strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> investigación. Entre elas <strong>de</strong>stacan: a selección, revisión e<br />
compra <strong>de</strong> material bibliográfico, busca e análise <strong>de</strong> artigos, comunicacións,<br />
experiencias, recursos didácticos e en<strong>de</strong>rezos <strong>de</strong> contacto..., facendo uso <strong>de</strong><br />
— 368 —
Primeira fase do <strong>de</strong>seño dun programa <strong>de</strong> aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua en <strong>Galicia</strong><br />
diferentes vías como internet, bases <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos, publicacións periódicas e<br />
bibliotecas universitarias, provinciais e <strong>de</strong> fun<strong>da</strong>cións.<br />
A partir do traballo exhaustivo <strong>de</strong>ses materiais, elabórase unha base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos<br />
bibliográfica que inclúe, a<strong>de</strong>mais dos <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación do material, un<br />
pequeno comentario realizado polo equipo <strong>de</strong> investigación en relación coa<br />
temática estudia<strong>da</strong>.<br />
A revisión dos materiais tamén conduce á elaboración dun traballo teórico<br />
que fun<strong>da</strong>menta o proxecto. Nel recóllense algúns dos puntos que pasamos a<br />
expoñer a continuación, como son: a relación entre cultura, lingua e<br />
pensamento; aspectos xerais para a planificación lingüística do ensinoaprendizaxe<br />
<strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua e as diferentes mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> programas para<br />
po<strong>de</strong>r levalo a cabo.<br />
a) Relación entre cultura, pensamento e linguaxe como base para a<br />
aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong> lingua<br />
Nun proceso <strong>de</strong> aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong> lingua prodúcese moito máis ca<br />
unha simple adquisición <strong>de</strong> <strong>de</strong>strezas lingüísticas nun código novo. Directa ou<br />
indirectamente, o suxeito apren<strong>de</strong> características doutro pobo e doutra cultura.<br />
Isto supón, non só aumenta-las posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación do individuo,<br />
senón tamén unha forma <strong>de</strong> superar unha visión etnocéntrica e autárquica <strong>da</strong><br />
cultura e <strong>da</strong> vi<strong>da</strong>, <strong>de</strong> concibi-la uni<strong>da</strong><strong>de</strong> e o universalismo <strong>da</strong> civilización do<br />
mundo para chegar, a través <strong>da</strong> conciencia do relativismo cultural, á vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
tolerancia e aceptación, sen <strong>de</strong>sprezo <strong>da</strong>s outras linguas, culturas e civilizacións.<br />
Esta aceptación conducirá ó rexeitamento dos estereotipos e a unha gran<br />
dispoñibili<strong>da</strong><strong>de</strong> e participación no diálogo universal, ó i<strong>de</strong>al do enten<strong>de</strong>mento e<br />
á comprensión internacional nun mundo que non se po<strong>de</strong> crear <strong>de</strong> novo e no que<br />
hai que coexistir.<br />
A lingua é unha obra do pobo e nela albérganse, a<strong>de</strong>mais <strong>da</strong> súa historia, os<br />
usos, costumes, tradicións e os valores <strong>de</strong> to<strong>da</strong> índole que a comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> foi<br />
elaborando durante séculos. Cultura e linguaxe ilústranse e explícanse<br />
mutuamente, xa que a lingua dun pobo, como parte <strong>da</strong>s posibles manifestacións<br />
<strong>da</strong> última, manifesta a súa cultura. Este binomio po<strong>de</strong> ampliarse co concepto <strong>de</strong><br />
pensamento, partindo <strong>de</strong> que está <strong>de</strong>terminado pola linguaxe, é dicir, polas<br />
ferramentas lingüísticas do pensamento e a experiencia sociocultural do neno e<br />
<strong>da</strong> nena. O seu crecemento intelectual <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> do dominio dos medios sociais<br />
do pensamento; isto é, dunha linguaxe que lle axu<strong>de</strong> a proverse <strong>de</strong> instrumentos<br />
auxiliares para a resolución <strong>de</strong> tarefas difíciles, a vence-la acción impulsiva, a<br />
propoñer unha resolución do problema antes <strong>da</strong> súa execución e a domina-la<br />
propia conducta e, como non, concretamente as linguas son consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s como<br />
un medio <strong>de</strong> contacto social coas persoas.<br />
— 369 —
M. Baña Castro / R. Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />
b) Aspectos xerais para a planificación lingüística do ensino-aprendizaxe<br />
dunha segun<strong>da</strong> lingua<br />
En relación coa aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong> lingua existe un consenso<br />
xeneralizado que a Unesco apoiou repeti<strong>da</strong>s veces coa súa autori<strong>da</strong><strong>de</strong> moral,<br />
sobre dous puntos importantes:<br />
• A escolarización do neno e <strong>da</strong> nena <strong>de</strong>be facerse, sempre que sexa posible,<br />
e polo menos nas súas primeiras etapas, na súa lingua materna ou familiar.<br />
Arazón é que a linguaxe, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> medio <strong>de</strong> comunicación, é medio <strong>de</strong><br />
organización e <strong>de</strong> <strong>de</strong>scrición <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, é instrumento do pensamento.<br />
Usar palabras significa coñecer cousas e accións e combinar palabras<br />
implica establecer ou <strong>de</strong>scubrir relacións entre as cousas, organiza-la propia<br />
experiencia nunha representación coherente. Así, a adquisición <strong>da</strong> linguaxe<br />
polo neno e nena equivale a unha progresiva conquista cognitiva <strong>da</strong><br />
reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, en parte porque por medio <strong>da</strong> linguaxe organiza a súa propia<br />
experiencia, e en parte porque pola linguaxe recibi<strong>da</strong> dos <strong>de</strong>mais con<strong>de</strong>nsa<br />
unha experiencia colectiva, ou sexa, que a linguaxe coa que chega á escola e<br />
a maneira en como a usa, resume a súa visión <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> e a súa actitu<strong>de</strong><br />
ante ela.<br />
• O proceso educativo <strong>de</strong>be incluí-la adquisición dunha segun<strong>da</strong> lingua que<br />
lle permita ó alumnado a súa participación en comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas<br />
máis amplas. Proponse unha <strong>de</strong>mocratización <strong>da</strong> educación que asegure o<br />
<strong>de</strong>reito <strong>de</strong> acceso e <strong>de</strong> igual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s para todos, <strong>de</strong> garantir<br />
posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> enriquecemento e <strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolvemento do individuo, a súa<br />
promoción cultural e social, a valoración <strong>da</strong> súa propia lingua e cultura, base<br />
e elemento esencial <strong>da</strong> educación, a través <strong>da</strong> apertura do mundo a outras<br />
culturas e civilizacións.<br />
Aintroducción precoz <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua no ensino <strong>de</strong>berá facerse <strong>de</strong> forma<br />
gradual, <strong>de</strong> modo que a primeira sexa a lingua do ensino ata que se estea en<br />
condicións <strong>de</strong> comunicarse coa segun<strong>da</strong>. A razón é que a adquisición <strong>da</strong><br />
segun<strong>da</strong> lingua <strong>de</strong>spois <strong>da</strong> primeira sempre se apoia, nalgunha medi<strong>da</strong>, nas<br />
estructuras <strong>da</strong> primeira. Canto máis sóli<strong>da</strong>s sexan estas, canto máis capaz sexa o<br />
suxeito <strong>de</strong> reflexionar sobre elas, máis fácil será apoiar sobre estas a adquisición<br />
<strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua. De aí o interese <strong>de</strong> utiliza-la primeira lingua do suxeito no<br />
comezo do ensino e <strong>de</strong> seguir cultivándoa nalgunha medi<strong>da</strong>.<br />
c) Diferentes mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> programas para a aprendizaxe dunha<br />
segun<strong>da</strong> lingua<br />
Facendo un repaso polas numerosas investigacións, atópanse programas <strong>de</strong><br />
planificación lingüística moi variados. Facendo un intento <strong>de</strong> síntese po<strong>de</strong>mos<br />
<strong>de</strong>stacar catro programas globais; referímonos ós programas <strong>de</strong> submersión,<br />
transición, inmersión e mantemento. (Véxase o cadro 1).<br />
— 370 —
Primeira fase do <strong>de</strong>seño dun programa <strong>de</strong> aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua en <strong>Galicia</strong><br />
Non existe unha mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> programa que se poi<strong>da</strong> transferir <strong>de</strong> xeito<br />
eficaz a tódolos contextos, xa que os resultados <strong>da</strong> súa aplicación po<strong>de</strong>n ser moi<br />
diversos <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ndo, en gran medi<strong>da</strong>, do ámbito ou situación social no que se<br />
<strong>de</strong>senvolven e <strong>da</strong>s características individuais do profesorado e do alumnado co<br />
que se leve a cabo; polo tanto, ca<strong>da</strong> programa <strong>de</strong>be respon<strong>de</strong>r a unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
sociolingüística e a unhas características dos <strong>de</strong>stinatarios concretas. Deste<br />
xeito, á hora <strong>de</strong> establece-lo proceso <strong>de</strong> ensino-aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua,<br />
a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> ter un claro coñecemento dos diferentes programas que se están<br />
levando a cabo en <strong>de</strong>terminados países e comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s, é necesario facer unha<br />
análise <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> sociolingüística coa que nos imos atopar, co fin <strong>de</strong><br />
facilitárno-la elección do programa, aspecto fun<strong>da</strong>mental para a boa<br />
consecución dos obxectivos, pero insuficiente sen unha boa planificación<br />
psicope<strong>da</strong>góxica.<br />
Para o <strong>de</strong>senvolvemento do proxecto solicítase a colaboración <strong>de</strong> diferentes<br />
docentes <strong>de</strong> segundo ciclo <strong>de</strong> educación infantil e primeiro ciclo <strong>de</strong> educación<br />
primaria, xa que é nestas i<strong>da</strong><strong>de</strong>s nas que se introduce a segun<strong>da</strong> lingua. Para a<br />
selección do profesorado tívose en conta a súa formación, actuación,<br />
intervención, dominio <strong>da</strong>s linguas e o compromiso acerca dos temas implicados<br />
no proxecto, xa que se <strong>de</strong>ben enfrontar a unha tarefa que require esforzo,<br />
<strong>de</strong>dicación e motivación profesional.<br />
Unha vez feita a selección lévanse a cabo reunións para promove-la toma <strong>de</strong><br />
contacto entre o profesorado elixido, e entre este e o equipo <strong>de</strong> investigación.<br />
Nestas reunións procé<strong>de</strong>se á presentación do proxecto <strong>de</strong> investigación e á<br />
exposición <strong>de</strong> to<strong>da</strong> aquela información <strong>de</strong> carácter teórico-práctico, consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong><br />
<strong>de</strong> gran<strong>de</strong> importancia para a posta en marcha do proxecto, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> tratar <strong>de</strong><br />
promover nestas xuntanzas, a adopción <strong>de</strong> compromisos <strong>de</strong> tódolos implicados.<br />
Por último, e co obxectivo <strong>de</strong> levar a cabo a recolli<strong>da</strong> dos <strong>da</strong>tos <strong>da</strong>s diferentes<br />
prácticas educativas, proce<strong>de</strong>use á selección e elaboración <strong>de</strong> diversos<br />
materiais, tales como: entrevistas, follas <strong>de</strong> rexistro, probas estan<strong>da</strong>riza<strong>da</strong>s, etc.,<br />
que nos sirvan como base para a realización <strong>da</strong>s avaliacións iniciais, procesuais<br />
e finais.<br />
Tó<strong>da</strong>las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s expostas nas liñas anteriores permítenno-lo<br />
<strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> fase do proxecto, na cal se levan a cabo diferentes<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> avaliación e intervención en prácticas educativas encamiña<strong>da</strong>s a<br />
completa-la información recolli<strong>da</strong> ata o momento para así proce<strong>de</strong>r, na terceira<br />
fase, ó <strong>de</strong>seño dun programa <strong>de</strong> intervención lingüística.<br />
— 371 —
M. Baña Castro / R. Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />
Cadro 1: Programas para a ensinanza-aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong> lingua<br />
PROGRAMA CARACTERÍSTICAS CONSECUENCIAS<br />
SUBMERSIÓN<br />
TRANSICIÓN<br />
INMERSIÓN<br />
MANTEMENTO<br />
Escolarización na lingua socialmente<br />
máis prestixia<strong>da</strong><br />
Escolarización na lingua<br />
materna que é substituí<strong>da</strong><br />
progresivamente pola lingua<br />
máis prestixia<strong>da</strong><br />
Por regra xeral, son escolarizados<br />
na segun<strong>da</strong> lingua e<br />
máis tar<strong>de</strong> introdúcese a<br />
lingua familiar como materia<br />
para rematar cun reparti-<br />
mento a tempos iguais.<br />
Introdúcese a lingua familiar<br />
como medio inicial <strong>de</strong> instrucción<br />
e logo faise un<br />
repartimento <strong>da</strong> docencia a<br />
partes semellantes.<br />
Cambio forzado <strong>da</strong> lingua nos<br />
nenos e nenas con lingua familiar<br />
minoritaria, o que po<strong>de</strong> provocar<br />
problemas <strong>de</strong> linguaxe e <strong>de</strong> axuste<br />
social e emocional<br />
Uso <strong>da</strong> lingua menos prestixia<strong>da</strong><br />
só para facilitarlle ó neno e á nena<br />
a a<strong>da</strong>ptación ás <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s educativas.<br />
Per<strong>da</strong> <strong>de</strong> valores culturais<br />
Son programas que só se <strong>de</strong>ben<br />
aplicar cando a lingua familiar está<br />
suficientemente instala<strong>da</strong>.<br />
Reforza a competencia na lingua<br />
menos prestixia<strong>da</strong> creando ambientes<br />
favorecedores para o seu<br />
emprego, ó tempo que favorece a<br />
competencia na lingua dominante.<br />
Dirixido fun<strong>da</strong>mentalmente a nenos<br />
e nenas pertencentes a minoría<br />
lingüística.<br />
Bibliografía<br />
Ellis, R. (1995): The Study of Second Language Acquisition (3ª impresión).<br />
Hong Kong: Oxford University Press.<br />
Pérez Pereira, M. (1996): Estudios sobre la adquisición <strong>de</strong>l castellano, catalán,<br />
euskera y gallego. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Servicio <strong>de</strong> Publicacións e<br />
Intercambio Científico <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />
Siguan, M. (coord.) (1996): La enseñanza precoz <strong>de</strong> una segun<strong>da</strong> lengua en la<br />
escuela. Barcelona: ICE <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Barcelona e Editorial Horsori.<br />
Silva-Valdivia, B. (1994): Didáctica <strong>da</strong> lingua en situacións <strong>de</strong> contacto<br />
lingüístico. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Servicio <strong>de</strong> Publicacións e Intercambio<br />
Científico <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />
Vygotski, L. (1977): Pensamiento y lenguaje. Arxentina: Editorial la Pléya<strong>de</strong>.<br />
— 372 —
Avaliación e intervención en prácticas educativas: segun<strong>da</strong><br />
fase dun proxecto <strong>de</strong> aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua en<br />
convivencia coa primeira en <strong>Galicia</strong><br />
M. Baña Castro / R. Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />
Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ciencias <strong>da</strong> Educación. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Coruña. (España)<br />
e-mail: lingua2@six.udc.es<br />
Cultura, pensamento e linguaxe forman un trinomio dificilmente discutible.<br />
A cultura e a linguaxe ilústranse e explícanse mutuamente, xa que a lingua dun<br />
pobo manifesta a súa cultura. O pensamento está <strong>de</strong>terminado tanto pola<br />
linguaxe, consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong> como a ferramenta <strong>de</strong>sta, e a experiencia sociocultural.<br />
A intervención educativa sobre o <strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> linguaxe considérase<br />
como <strong>de</strong> especial importancia nas escolas ó ser esta última vehículo <strong>de</strong><br />
comunicación, canle para a expresión <strong>da</strong> aprendizaxe e medio para interiorizala,<br />
co obxecto <strong>de</strong> producir unha reestructuración e enriquecemento futuro que<br />
redun<strong>de</strong> nunha maior capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> a<strong>da</strong>ptación do individuo ó seu medio.<br />
En reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s como a galega, on<strong>de</strong> existe máis dunha lingua, a situación<br />
vólvese algo máis complica<strong>da</strong> psicope<strong>da</strong>góxica, social e lingüisticamente<br />
falando. Así podémonos atopar cos resultados <strong>da</strong>lgunhas investigacións que<br />
poñen <strong>de</strong> manifesto as consecuencias na<strong>da</strong> positivas que se están a producir<br />
como resultado <strong>da</strong> confrontación dos idiomas. A solución para a súa prevención<br />
pasa por conseguir que as linguas poi<strong>da</strong>n convivir, aproveitando <strong>de</strong>ste xeito os<br />
beneficios que a utilización <strong>de</strong> varios idiomas po<strong>de</strong> ter nos nenos e nenas. Este<br />
feito non só supón unha vantaxe a nivel instrumental, ó aumenta-las<br />
posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación do individuo, senón tamén a nivel cognitivo, ó<br />
traducirse na utilización <strong>de</strong> distintas canles, procesos ou vías que proporcionan<br />
novas e distintas capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s intelectuais. O problema <strong>de</strong>sta argumentación<br />
xor<strong>de</strong> na súa concreción nuns principios <strong>de</strong> intervención educativa presentes nas<br />
actuacións a levar a cabo na aula.<br />
O proxecto <strong>de</strong> investigación “A aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua: a súa<br />
introducción na educación e a súa interrelación coa lingua habitual”, no marco<br />
do convenio entre a Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria e a<br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Coruña, ten como obxectivo último a elaboración dun<br />
programa <strong>de</strong> intervención <strong>de</strong> adquisición <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua, procurando unha<br />
convivencia harmónica coa primeira, por existir entre elas unha relación <strong>de</strong><br />
interese recíproca; por un lado, canto máis sóli<strong>da</strong>s sexan as estructuras <strong>da</strong> lingua<br />
familiar, canto máis capaz sexa o neno e a nena <strong>de</strong> reflexionar sobre elas, máis<br />
doado será apoiar sobre estas a aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong>; e polo outro, a<br />
aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua asegura e posibilita un maior sostén á linguaxe<br />
xa adquiri<strong>da</strong>.<br />
— 373 —
M. Baña Castro / R.Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />
O proxecto diví<strong>de</strong>se en tres fases: revisión bibliográfica e experiencial,<br />
avaliación e intervención nas prácticas educativas <strong>da</strong>s seis aulas que compoñen<br />
a mostra, e análise dos resultados, elaboración <strong>de</strong> informes e <strong>de</strong>seño do<br />
programa <strong>de</strong> intervención lingüística. E é a explicación <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> <strong>de</strong>las a que<br />
nos ocupa nesta comunicación.<br />
O<strong>de</strong>seño utilizado foi o <strong>de</strong> test-a<strong>de</strong>stramento-retest. Para iso recolleuse<br />
información acerca dos elementos do sistema educativo e <strong>da</strong>s persoas<br />
implica<strong>da</strong>s nel. As activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s realiza<strong>da</strong>s <strong>de</strong> acordo co fin anterior leváronse a<br />
cabo ó longo dun ano. A continuación faise unha breve <strong>de</strong>scrición <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> unha<br />
<strong>de</strong>las:<br />
1. Recolli<strong>da</strong> <strong>de</strong> información a través <strong>da</strong>s profesoras colaboradoras neste<br />
proceso<br />
Oinstrumento utilizado para tal fin é a entrevista xa elabora<strong>da</strong> na primeira<br />
fase e <strong>de</strong>seña<strong>da</strong> a partir <strong>de</strong> cinco aspectos fun<strong>da</strong>mentais para ter en conta na<br />
posterior análise <strong>de</strong> tódolos <strong>da</strong>tos e a elaboración do programa. Estes son:<br />
información sobre os alumnos e alumnas, o seu nivel socioeconómico e cultural,<br />
<strong>da</strong>tos lingüísticos <strong>da</strong> aula, <strong>da</strong>tos persoais <strong>de</strong> alumnado, <strong>de</strong> interese para o noso<br />
traballo, características do grupo clase e implicación dos pais e <strong>da</strong>s nais na<br />
educación escolar.<br />
Unha información que resulta relevante para a nosa investigación é a <strong>da</strong><br />
lingua predominante, a súa valoración e percepción así como a posible<br />
existencia <strong>de</strong> conflictos lingüísticos no contorno, na familia e na escola. Para<br />
iso, inténtase elaborar unha xerarquización <strong>da</strong>s linguas segundo varios criterios:<br />
lingua vehicular, lingua para ensinar, distribución do tempo para a ensinanza en<br />
ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s linguas, criterios que xustifican a anterior e aspectos<br />
metodolóxicos que se <strong>de</strong>ben seguir para a ensinanza-aprendizaxe <strong>de</strong>stas.<br />
Outro factor importante que cómpre recoller é o que fai referencia a <strong>da</strong>tos<br />
perinatais, preescolares e escolares dignos <strong>de</strong> mención nalgún dos alumnos e<br />
alumnas que forman o grupo; a importancia <strong>de</strong>stes <strong>da</strong>tos resi<strong>de</strong> en po<strong>de</strong>r<br />
compren<strong>de</strong>r algunhas diferencias individuais e as súas repercusións nas<br />
características dunha clase <strong>da</strong> que nos interesa tamén coñece-la a<strong>da</strong>ptación dos<br />
pequenos e pequenas á escola e o grao <strong>de</strong> participación nas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que nela<br />
se realizan. Considérase importante, a<strong>de</strong>mais, a estimación <strong>de</strong> atributos persoais<br />
tales como: introversión/extroversión, conflictivos/disciplinados, individualistas/sociables,<br />
<strong>de</strong>sinteresados/interesados, baixa/alta autoestima, xa que nos<br />
axu<strong>da</strong>rá a compren<strong>de</strong>r non só os dous aspectos anteriores, senón tamén as<br />
porcentaxes que a mestra proporciona do nivel <strong>da</strong> clase con respecto ás áreas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>senvolvemento seguintes: socialización, linguaxe, aprendizaxe <strong>da</strong> lectoescritura,<br />
aprendizaxe lóxico-matemática, expresión artística e <strong>de</strong>senvolvemento<br />
motriz, recóllese información sobre a autoestima en ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s áreas <strong>de</strong><br />
— 374 —
Avaliación e intervención en prácticas educativas: segun<strong>da</strong> fase<br />
ensino e aprendizaxe escolar. Neste apartado recóllese, por último, información<br />
sobre as capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s que se consi<strong>de</strong>ran <strong>de</strong>stacables no grupo clase e a<br />
manifestación <strong>da</strong> percepción que se ten sobre os intereses que po<strong>de</strong>n dirixi-las<br />
accións do alumnado e as limitacións no proceso <strong>de</strong> ensino-aprendizaxe.<br />
O último bloque, como xa se mencionou antes, é o relacionado coa<br />
implicación dos pais e nais na educación escolar e, en concreto, a participación<br />
que estes teñen nas tarefas e activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s educativas.<br />
2. Avaliación inicial e final dos nenos e nenas<br />
Realízase a avaliación en dous tempos para obter información sobre as<br />
diferencias encontra<strong>da</strong>s con respecto ós aspectos <strong>de</strong> forma, contido e uso <strong>da</strong><br />
linguaxe, que se relacionarán coas diferentes intervencións educativas <strong>de</strong> ca<strong>da</strong><br />
unha <strong>da</strong>s aulas. Isto permite o <strong>de</strong>seño posterior dunhas propostas orientativas<br />
xerais e dun programa no que, seguindo as hipóteses <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> do proxecto, o<br />
traballo <strong>da</strong> linguaxe a través dunha segun<strong>da</strong> lingua, repercuta por un lado, nun<br />
enriquecemento intelectual e persoal e, polo outro, en asegurar e posibilitar un<br />
maior sostén á linguaxe xa adquiri<strong>da</strong>.<br />
3. Reunións informativas cos pais e nais dos alumnos e alumnas <strong>da</strong>quelas<br />
aulas nas que a profesora estime conveniente telas<br />
A información ós pais e nais xoga un papel importante no noso proxecto, xa<br />
que redun<strong>da</strong> na optimización dos medios para obter un <strong>de</strong>senvolvemento<br />
a<strong>de</strong>cuado na linguaxe e supera-los conflictos e contradiccións que, ás veces,<br />
po<strong>de</strong>n estar a producirse entre o ensino familiar e o escolar. Aín<strong>da</strong> que tó<strong>da</strong>las<br />
mestras consi<strong>de</strong>ran como importante a participación dos pais e <strong>da</strong>s nais na<br />
educación dos seus fillos e fillas, algunhas consi<strong>de</strong>ran como fun<strong>da</strong>mental e<br />
necesario para unha boa introducción <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua non só realizar unha<br />
reunión con eles e elas para que sexan informados e na que se lles pi<strong>da</strong> a súa<br />
colaboración, senón que a esta acu<strong>da</strong> o equipo investigador para que ofreza<br />
unha visión experta do beneficio que o dominio <strong>de</strong> varias linguas po<strong>de</strong> ter nos<br />
nenos e nenas, así como a influencia que o contorno familiar, xunto co escolar e<br />
o académico, ten nese proceso <strong>de</strong> adquisición.<br />
4. Asesoramento e orientacións psicope<strong>da</strong>góxicas no ensino/aprendizaxe<br />
<strong>da</strong>s dúas linguas<br />
Froito <strong>da</strong> análise bibliográfica e experiencial sobre estudios, activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e<br />
investigacións realiza<strong>da</strong> na primeira fase do proxecto, elabóranse unhas<br />
orientacións psicope<strong>da</strong>góxicas que se lles ofrecen ás mestras para que a<br />
ensinanza dunha segun<strong>da</strong> lingua se converta na procura dunha ensinanza nas<br />
dúas linguas, sempre baixo o obxectivo xeral <strong>de</strong> potenciar e optimiza-lo<br />
<strong>de</strong>senvolvemento pleno dos nenos e nenas, evitando situacións que poi<strong>da</strong>n non<br />
— 375 —
M. Baña Castro / R.Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />
favorecer, na súa mellor medi<strong>da</strong>, o seu <strong>de</strong>senvolvemento futuro. Algunhas <strong>de</strong>las<br />
son:<br />
• Debido ás i<strong>da</strong><strong>de</strong>s dos nenos e nenas nos que se introduce unha segun<strong>da</strong><br />
lingua é importante asegurar un asentamento e <strong>de</strong>senvolvemento a<strong>de</strong>cuado<br />
<strong>da</strong> primeira, traballándose <strong>de</strong> forma progresiva a segun<strong>da</strong>.<br />
• Repartimento coi<strong>da</strong>doso <strong>da</strong> presencia <strong>da</strong>s linguas na instrucción xa que,<br />
tendo en conta criterios como por exemplo: o tempo, a metodoloxía e as<br />
materias, pó<strong>de</strong>nse establecer diferentes propostas como as <strong>de</strong> introducción<br />
en fases, método concorrente, etc.<br />
• O xogo é unha boa activi<strong>da</strong><strong>de</strong> para comezar a introduci-la segun<strong>da</strong> lingua,<br />
aín<strong>da</strong> que hai que ten<strong>de</strong>r paulatinamente á súa utilización como lingua<br />
vehicular para os diferentes contidos do currículo.<br />
• Os obxectivos básicos do proxecto lingüístico estarán integrados no PEC e<br />
concretaranse coas actuacións e liñas <strong>de</strong> traballo recolli<strong>da</strong>s no PCC.<br />
• Os coñecementos previos serán a base para as novas aprendizaxes<br />
lingüísticas.<br />
• Partindo <strong>da</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que a mellor forma <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r unha lingua é usándoa,<br />
os espacios para a comunicación vólvense claramente esenciais.<br />
• O profesorado para levar a cabo a ensinanza dunha segun<strong>da</strong> lingua <strong>de</strong>be<br />
contar cunha varie<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> recursos persoais, estratéxicos e materiais. As<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s realiza<strong>da</strong>s tamén na segun<strong>da</strong> fase <strong>de</strong>sta investigación e que se<br />
explican nos seguintes puntos, fan referencia a este aspecto.<br />
5. Dotación <strong>de</strong> medios<br />
Como resultado <strong>da</strong> <strong>de</strong>man<strong>da</strong> que as mestras colaboradoras lle manifestan ó<br />
equipo investigador con motivo <strong>da</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> recursos lingüísticos, sobre<br />
todo, polo que fai referencia ás vías net, <strong>de</strong>bido ó gran<strong>de</strong> aumento <strong>de</strong> conexións<br />
a internet que se estableceron en moitos centros, elabórase e difún<strong>de</strong>se unha<br />
Guía <strong>de</strong> Recursos Educativos tanto en material impreso como en disco <strong>de</strong> 3½.<br />
Aproveitando a situación, inclúense nela tamén os recursos educativos<br />
analizados e obtidos polo equipo <strong>de</strong> investigación por vías diferentes ás <strong>de</strong><br />
internet. A<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> propoñer un apartado <strong>de</strong> recursos específicos <strong>de</strong>stinados ó<br />
profesorado, segundo as diferentes necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, ofrécenselles referencias<br />
bibliográficas sobre <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s obras que lles po<strong>de</strong>n axu<strong>da</strong>r a formarse máis<br />
exhaustivamente en todo o relativo á relación entre cultura-pensamentolinguaxe<br />
e á adquisición <strong>da</strong>s linguas. Suce<strong>de</strong> tamén que á argumentación<br />
<strong>da</strong>lgunhas mestras sobre a falta <strong>de</strong> recursos en lingua galega que existe no seu<br />
centro, o equipo <strong>de</strong> investigación trata <strong>de</strong> lle <strong>da</strong>r solución con materiais diversos<br />
como son: CD <strong>de</strong> música, libros <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s...<br />
— 376 —
Avaliación e intervención en prácticas educativas: segun<strong>da</strong> fase<br />
6. Asesoramento diario<br />
Dáselles ás profesoras a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> non só <strong>de</strong> manifesta-las súas<br />
inque<strong>da</strong>nzas e <strong>de</strong> recibir asesoramento cando se aco<strong>de</strong> ós centros por diferentes<br />
motivos, senón tamén, <strong>de</strong> forma continua, a través <strong>da</strong>s diferentes vías <strong>de</strong><br />
comunicación existentes.<br />
7. Avaliación continua <strong>da</strong>s prácticas educativas<br />
O equipo <strong>de</strong> investigación diríxese ós centros educativos co fin <strong>de</strong>, a través<br />
dun traballo <strong>de</strong> colaboración coas mestras, <strong>de</strong>señar unha activi<strong>da</strong><strong>de</strong> que é leva<strong>da</strong><br />
á práctica nas aulas co obxecto <strong>de</strong> recoller en ví<strong>de</strong>o unha mostra do traballo<br />
diario. A súa análise permitirá <strong>de</strong>terminar e compara-las relacións que as<br />
diversas experiencias <strong>de</strong> intervención educativa teñen coas consecucións que a<br />
nivel cognitivo e lingüístico se obteñen dos nenos e nenas inmersos nelas.<br />
O estudio <strong>da</strong> información obti<strong>da</strong> a través <strong>de</strong> varias vías sobre ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s<br />
aulas serviranos como referencia para o <strong>de</strong>seño dun programa <strong>de</strong> intervención<br />
que se presentará como documento final <strong>da</strong> investigación, ocupando a súa<br />
elaboración o tempo dunha terceira fase, que nestes momentos está a piques <strong>de</strong><br />
rematar, polo que en próximas ocasións consi<strong>de</strong>ramos que xa se po<strong>de</strong>rán<br />
presenta-los resultados dun traballo longo e custoso, pero altamente<br />
reconfortante ó ter en conta a gran transcen<strong>de</strong>ncia que unha actuación que<br />
inci<strong>de</strong> nos procesos <strong>de</strong> ensinanza-aprendizaxe <strong>da</strong>s linguas en <strong>Galicia</strong> po<strong>de</strong> ter no<br />
ámbito político, educativo e social.<br />
Os límites <strong>da</strong> miña linguaxe son os límites do meu mundo. (Ludwing<br />
Wittgenstein)<br />
Bibliografía xeral<br />
Bruner, J. (1994): El habla <strong>de</strong>l niño (2ª reimpresión). Barcelona: Paidós.<br />
Chomsky, N. (1989): El conocimiento <strong>de</strong>l lenguaje. Madrid: Alianza Editorial,<br />
S.A.<br />
Fraisse, P.; Piaget, J. (1974): Lenguaje, comunicación y <strong>de</strong>cisión. Arxentina:<br />
Paidós.<br />
Linaza, J. (Comp.) (1984): Acción, pensamiento y lenguaje. Madrid: Alianza<br />
Editorial, S.A.<br />
Luria, A. R. (1984): Lenguaje y comportamiento (3ª edición). Madrid: Editorial<br />
Fun<strong>da</strong>mentos.<br />
Vygotski, L. (1977): Pensamiento y lenguaje. Arxentina: Editorial la Pléya<strong>de</strong>.<br />
Bibliografía multilingüismo<br />
Instituto <strong>de</strong> Ciencias <strong>da</strong> Educación <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Barcelona (1978):<br />
Bilingüismo y biculturalismo. Barcelona: Ediciones CEAC, S.A.<br />
— 377 —
M. Baña Castro / R.Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />
Balkan, L. (1979): Los efectos <strong>de</strong>l bilingüismo en las aptitu<strong>de</strong>s intelectuales.<br />
Madrid: Ediciones Marova, S.L.<br />
Ellis, R. (1995): The Study of Second Language Acquisition (3ª impresión).<br />
Hong Kong: Oxford University Press.<br />
Siguan, M. (coord.) (1993): Enseñanza en dos lenguas. Barcelona: ICE <strong>da</strong><br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Barcelona e Editorial Horsori.<br />
Siguan, M. (coord.) (1996): La enseñanza precoz <strong>de</strong> una segun<strong>da</strong> lengua en la<br />
escuela. Barcelona: ICE <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Barcelona e Editorial Horsori.<br />
Silva, B. (1990): “Lingua galega e lingua española: unha interacción<br />
pe<strong>da</strong>goxicamente necesaria”. Ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> lingua, 1 (1). 119-124.<br />
— 378 —
Guía <strong>de</strong> recursos educativos<br />
M. Baña Castro / R. Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />
Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ciencias <strong>da</strong> Educación. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Coruña. (España)<br />
e-mail: lingua2@six.udc.es<br />
Neste espacio preséntase unha Guía <strong>de</strong> recursos educativos a partir dos<br />
resultados dunha busca tanto na re<strong>de</strong> como na oferta <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que distintas<br />
institucións públicas poñen ó alcance <strong>de</strong> todos aqueles centros que queiran<br />
beneficiarse. A clasificación <strong>de</strong>stes faise do modo máis operativo posible,<br />
tratando <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r á <strong>de</strong>man<strong>da</strong> que as docentes colaboradoras lle manifestan<br />
ó equipo investigador do proxecto <strong>de</strong> investigación “A aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong><br />
lingua: a súa introducción na educación e a súa interrelación coa lingua<br />
habitual”, con motivo <strong>da</strong> necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> recursos lingüísticos manifesta<strong>da</strong>, sobre<br />
todo, en canto ás vías net.<br />
Este proxecto fun<strong>da</strong>méntase na conexión entre cultura, linguaxe e<br />
pensamento e as condicións necesarias que a fan posible, así como a prevención<br />
dos trastornos que po<strong>de</strong>n xurdir en tales procesos.<br />
A linguaxe ten unha importancia crucial como vehículo <strong>de</strong> comunicación,<br />
como canle para a expresión <strong>da</strong> aprendizaxe e como medio para interiorizala co<br />
obxecto <strong>de</strong> producir unha reestructuración e enriquecemento futuros que<br />
redun<strong>de</strong> nunha maior capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> a<strong>da</strong>ptación do individuo ó seu medio.<br />
En contextos como o galego, que conta cunha riqueza cultural e lingüística<br />
que hai que aproveitar, faise necesario intervir educativamente na adquisición<br />
<strong>da</strong>s linguas. Así, partindo <strong>da</strong> hipótese <strong>de</strong> que a aprendizaxe dunha segun<strong>da</strong><br />
lingua supón un enriquecemento intelectual e persoal, ó mesmo tempo que<br />
asegura un maior sostén <strong>da</strong> linguaxe xa adquiri<strong>da</strong>, o obxectivo <strong>de</strong>sta<br />
investigación é o <strong>de</strong> lles axu<strong>da</strong>r ós docentes neste labor, consi<strong>de</strong>rado como <strong>de</strong><br />
suma importancia nas nosas escolas.<br />
1. Recursos educativos en internet<br />
Son ca<strong>da</strong> vez máis os exemplos <strong>da</strong> presencia <strong>da</strong>s vías net na vi<strong>da</strong> académica,<br />
profesional, social e persoal do individuo.<br />
Sen <strong>de</strong>ixar a un lado as limitacións e inconvenientes que presentan estes<br />
medios, trátase, nesta ocasión, <strong>de</strong> resalta-lo importante papel educativo que<br />
po<strong>de</strong>n chegar a ter. Neles po<strong>de</strong>mos atopar gran<strong>de</strong>s canti<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> información<br />
sobre calquera aspecto educativo máis ou menos formal, a<strong>da</strong>ptado a diferentes<br />
<strong>de</strong>stinatarios; a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> diferentes materiais didácticos e incluso programas<br />
para po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>señar activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s do máis variado. Estamos tamén ante un estilo<br />
<strong>de</strong> información na que, facendo uso <strong>da</strong> combinación <strong>de</strong> diferentes elementos<br />
(luz, cor, movemento, interacción, etc.), se consegue capta-la atención e<br />
— 379 —
M. Baña Castro / R.Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />
favorece-la motivación do alumnado <strong>de</strong> cara ás tarefas, provocando máis<br />
canti<strong>da</strong><strong>de</strong>, significativi<strong>da</strong><strong>de</strong> e posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> transferencia <strong>da</strong>s aprendizaxes.<br />
Partindo <strong>de</strong>stes principios e tendo en conta a conexión, ca<strong>da</strong> vez máis<br />
xeneraliza<strong>da</strong>, dos centros educativos ás vías net, levouse a cabo a procura,<br />
selección e recompilación <strong>da</strong>lgúns dos moitos en<strong>de</strong>rezos nos que o profesorado<br />
dispón dunha gran diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> moito interese para a súa tarefa<br />
docente.<br />
Co obxectivo <strong>de</strong> facilitar unha busca rápi<strong>da</strong> e eficaz, distribuíronse os<br />
diferentes en<strong>de</strong>rezos segundo diversas categorías, <strong>da</strong>ndo lugar a clasificacións<br />
en función do nivel educativo ó que están dirixi<strong>da</strong>s, segundo as áreas <strong>de</strong><br />
contidos que se traballen e por tipoloxías <strong>de</strong> recursos máis específicos.<br />
A continuación, preséntase unha síntese <strong>da</strong> guía orixinal, na que, <strong>de</strong>bido ás<br />
limitacións <strong>de</strong> espacio actuais, temos tamén que facer unha nova subdivisión<br />
dos en<strong>de</strong>rezos en tres grupos, presentados mediante cadros no Anexo I, a través<br />
dos que se po<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r tanto a recursos educativos en lingua galega (cadro1) e<br />
noutras linguas (cadro2), como a diversos materiais <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> utili<strong>da</strong><strong>de</strong> para o<br />
profesorado (cadro3).<br />
2. Recursos educativos non internet<br />
Neste apartado recóllense algúns dos recursos que distintas institucións<br />
públicas ofrecen por vías diferentes á <strong>de</strong> internet. A división faise en dous<br />
gran<strong>de</strong>s bloques: o primeiro é o que engloba varias <strong>da</strong>s propostas educativas<br />
recolli<strong>da</strong>s no Programa Educativo do Concello <strong>da</strong> Coruña 26 para o ano 2000-<br />
2001; mentres o segundo, fai referencia ás activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que as bibliotecas tanto<br />
do Concello como <strong>da</strong> Deputación <strong>da</strong> Coruña realizan.<br />
2.1. Programa Apren<strong>de</strong>r na Coruña<br />
Aín<strong>da</strong> que os <strong>de</strong>stinatarios principais <strong>de</strong>ste programa son os alumnos e<br />
alumnas do municipio, con in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>da</strong> titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> xurídica dos centros<br />
educativos nos que cursen os seus estudios, este colectivo amplíase, como se<br />
recolle na <strong>de</strong>scrición xeral do programa:<br />
En el caso <strong>de</strong> que la disponibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> plazas lo permita, los programas<br />
están también abiertos a los centros educativos <strong>de</strong> la Mancomuni<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
Municipios <strong>de</strong> La Coruña en las mismas condiciones. Los centros<br />
educativos <strong>de</strong> fuera <strong>de</strong> esta Mancomuni<strong>da</strong>d pue<strong>de</strong>n también acce<strong>de</strong>r a<br />
estos programas cuando que<strong>de</strong>n plazas disponibles.<br />
Neste programa concrétanse unha serie <strong>de</strong> subprogramas como: Descubri-las<br />
linguas, Descubri-los libros, Descubri-la informática, Descubrir A Coruña,<br />
Descubri-la música, Descubri-lo teatro, Descubri-lo ocio e Descubri-la<br />
26 Concello <strong>da</strong> Coruña (2000) Programa Apren<strong>de</strong>r na Coruña. Curso 2000-2001. nº 12 –<br />
Setembro 2000. A Coruña: Servicio Municipal <strong>de</strong> Educación do Concello <strong>da</strong> Coruña.<br />
— 380 —
Guía <strong>de</strong> recursos educativos<br />
participación. Pola súa relación co proxecto baixo o que xor<strong>de</strong> a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> facer<br />
esta guía, faremos só referencia ós dous primeiros dos mencionados.<br />
O obxectivo <strong>de</strong> inicia-lo intercambio cultural lingüístico trátase <strong>de</strong> conseguir<br />
a través <strong>da</strong> implantación dunha activi<strong>da</strong><strong>de</strong> complementaria no horario lectivo,<br />
<strong>de</strong> iniciación á lingua inglesa para alumnos e alumnas do segundo ciclo <strong>da</strong><br />
educación infantil e do primeiro ciclo <strong>da</strong> educación primaria.<br />
O <strong>de</strong>scubrimento dos libros concrétase en catro activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s:<br />
• Promoción <strong>da</strong>s bibliotecas escolares. Con ela perséguese ofrecerlle un<br />
maior apoio ó currículo, tratando <strong>de</strong> que se abran ó seu contorno e<br />
organicen activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> interese para todo o centro, converténdose nun<br />
instrumento pe<strong>da</strong>góxico <strong>de</strong> máxima importancia.<br />
• A ler e a medrar. Ameta final é espertar no alumnado <strong>de</strong> educación infantil<br />
a curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> e o interese polo mundo dos libros.<br />
• Benvidos á biblioteca. Aquí os <strong>de</strong>stinatarios son os nenos e nenas do<br />
terceiro ciclo <strong>de</strong> educación primaria ós que se intenta achegar ó mundo <strong>da</strong>s<br />
bibliotecas tratando, por un lado, <strong>de</strong> <strong>da</strong>rlles a coñecer e a<strong>de</strong>stralos na<br />
correcta utilización <strong>da</strong>s distintas fontes <strong>de</strong> información, organización e<br />
servicios e, polo outro, favorecer un achegamento pracenteiro á lectura <strong>de</strong><br />
obras <strong>de</strong> ficción.<br />
• Visitas escolares. Po<strong>de</strong>n beneficiarse <strong>de</strong>las os rapaces e rapazas dos ciclos<br />
<strong>de</strong> infantil, primaria e secun<strong>da</strong>ria.<br />
Recóllese a<strong>de</strong>mais neste programa información sobre distintos centros e<br />
organismos municipais <strong>de</strong> interese, xunto cunha referencia a outras enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
con programas educativos.<br />
2.2. Bibliotecas<br />
As bibliotecas, tanto municipais como <strong>da</strong> <strong>de</strong>putación, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> prestar<br />
servicios como os <strong>de</strong> consulta en sala, reprografía, información bibliográfica e<br />
préstamo a domicilio individual e colectivo -este último dirixido especialmente<br />
a enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s e colexios ós que se lles ofrece a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> levar en préstamo<br />
lotes <strong>de</strong> libros-, ofrecen unha serie <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e publicacións coas que se<br />
trata <strong>de</strong> motiva-los pequenos e non tan pequenos, para que acu<strong>da</strong>n a divertirse<br />
no mundo dos libros.<br />
Abiblioteca profesional (bibliotecas públicas e escolares) distínguese <strong>da</strong>s<br />
<strong>de</strong>mais bibliotecas municipais por ter como <strong>de</strong>stinatarios principais ós<br />
profesionais que traballan nas bibliotecas públicas, docentes e calquera persoa<br />
interesa<strong>da</strong> que <strong>de</strong>man<strong>de</strong> información sobre as bibliotecas en xeral e,<br />
especialmente, sobre as escolares, literatura infantil, activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> dinamización,<br />
selección <strong>de</strong> fondos e organización bibliotecaria.<br />
Nas bibliotecas municipais do Forum Metropolitano, a infantil e xuvenil, a <strong>de</strong><br />
estudios locais, a <strong>da</strong> Sagra<strong>da</strong> Familia, a do Castrillón e a <strong>de</strong> Monte Alto realizan<br />
— 381 —
M. Baña Castro / R.Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />
publicacións como son: as guías <strong>de</strong> lectura e informes <strong>de</strong> prensa. Entre as<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que propoñen están as seguintes: talleres, clubs <strong>de</strong> lectura, visitas<br />
culturais, mostras bibliográficas, programas escolares (PLEC e BIBI), a hora<br />
do conto con: meren<strong>da</strong>s con contos e encontros entre contos, e as activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
para levar a cabo en período <strong>de</strong> vacacións.<br />
Os talleres tamén forman parte <strong>da</strong> oferta que fai a biblioteca <strong>de</strong> adultos e a<br />
infantil e xuvenil <strong>da</strong> <strong>de</strong>putación. En xeral, a proposta do contido <strong>de</strong>stes varía<br />
segundo a i<strong>da</strong><strong>de</strong> dos <strong>de</strong>stinatarios: os <strong>de</strong> bonecos e <strong>de</strong>corados <strong>de</strong> monicreques, e<br />
<strong>de</strong>scubre a cor están pensados para grupos <strong>de</strong> nenos e nenas con i<strong>da</strong><strong>de</strong>s que van<br />
dos 4 ós 10 anos; papeis ó engrudo e pintados, para os que teñen <strong>de</strong> 10 a 15<br />
anos; e papeis pintados, enca<strong>de</strong>rnación e restauración <strong>de</strong> papel para os máis<br />
vellos.<br />
As lecturas anima<strong>da</strong>s é unha activi<strong>da</strong><strong>de</strong> común na biblioteca infantil e<br />
xuvenil e na bebeteca. Esta última, <strong>de</strong> recente creación, está dirixi<strong>da</strong> a nenos e<br />
nenas <strong>de</strong> 0 a 4 anos, polo que ás lecturas é imprescindible que vaian<br />
acompañados dun adulto.<br />
A maior diferencia co exposto ata o <strong>de</strong> agora, dáse nas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que, <strong>de</strong><br />
carácter máis amplo, propón a biblioteca <strong>de</strong> adultos, como son as <strong>de</strong>: proxección<br />
<strong>de</strong> películas, conferencias temáticas, ciclos <strong>de</strong> proxeccións...<br />
— 382 —
Guía <strong>de</strong> recursos educativos<br />
Anexo I<br />
Cadro1: Recursos educativos en lingua galega<br />
Non resulta doa<strong>da</strong> a tarefa <strong>de</strong> atopar recursos educativos na lingua galega,<br />
aín<strong>da</strong> que ca<strong>da</strong> vez son máis os materiais traducidos e <strong>de</strong>señados nesta lingua.<br />
Activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> diferentes áreas<br />
<strong>de</strong> contidos: CC. Sociais, CC.<br />
Experimentais, Matemáticas,<br />
Linguas, Música e outras<br />
diversas.<br />
Recursos para diferentes niveis<br />
educativos: ed. infantil, ed.<br />
primaria, ESO<br />
Xogos<br />
www.terra.es/personal/abilimap/juegos2.htm<br />
www.xtec.es/recursos/clic/esp/act/gal.htm<br />
www.galego21.org/ldc/clic/activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s.html<br />
www.u-lo.com<br />
www.interbook.net/personal/ataiga/xogos.htm<br />
www.don<strong>de</strong>jugar.com<br />
Contos www.encomix.es/~milaoya<br />
Poesías www.iaga.com/letrasgalegas<br />
Diccionarios www.uvigo.es/webs/sli/virtual/galego.htm<br />
Cursos <strong>de</strong> galego na re<strong>de</strong> www.geocities.com/rabal<strong>de</strong>/raba<strong>de</strong>/<br />
Traductores www.galego21.org/xis/software/software.htm<br />
Correctores www.xunta.es/xeral/corrector/galgo.htm<br />
Buscadores www.xanela.com<br />
Algunhas páxinas web galegas<br />
www.vieiros.com<br />
www.enxebre.com/in<strong>de</strong>xg.html<br />
www.pangalaica.com<br />
www.xanela<strong>da</strong>cultura.com<br />
www.xerais.es/html/online/n040/in<strong>de</strong>x.html<br />
— 383 —
M. Baña Castro / R.Mª García Suárez / M. Salcines Martínez<br />
Cadro 2: Recursos educativos noutras linguas<br />
Neste apartado recóllese unha listaxe <strong>de</strong> en<strong>de</strong>rezos que, igual que os anteriores,<br />
nos permiten o acceso a diferentes recursos <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> utili<strong>da</strong><strong>de</strong> tanto para a<br />
aprendizaxe <strong>da</strong>s linguas como para o traballo sobre outros contidos.<br />
Activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> diferentes áreas<br />
<strong>de</strong> contidos: CC.Sociais,<br />
CC.Experimentais, Matemáticas,<br />
Linguas, Música e outras<br />
diversas.<br />
Recursos para diferentes niveis<br />
educativos: ed. infantil, ed.<br />
primaria, ESO<br />
Xogos<br />
Contos<br />
www.internenes.com/programas<br />
www.xtec.es/recursos/clic/esp/act<br />
www.aprendiendo.com<br />
www.ciencianet.com<br />
www.don<strong>de</strong>jugar.com<br />
www.terra.es/personal/abilimap/juegos2.htm<br />
www.ika.com/cuentos<br />
www.mundolatino.org/rinconcito<br />
Poesías www.cuatrogatos.org/poesia5.html<br />
Diccionarios<br />
www.anayamascerca.com<br />
www.jugamos.com<br />
Buscadores www.google.com<br />
— 384 —
Guía <strong>de</strong> recursos educativos<br />
Cadro 3: Recursos específicos para o profesorado<br />
Tódolos en<strong>de</strong>rezos anteriores inclúen recursos que o profesorado po<strong>de</strong><br />
empregar nas aulas como tarefas para o alumnado; sen embargo, os<br />
presentados a continuación fan referencia a recursos máis específicos que teñen<br />
como <strong>de</strong>stinatario o profesorado.<br />
Programas para PC<br />
Cursos na re<strong>de</strong><br />
Materiais<br />
www.internenes.com/programas/categoria.php3?c<br />
=Profesorado<br />
www.qua<strong>de</strong>rnsdigitals.net<br />
www.anayaformacion.com<br />
www.aulafacil.com<br />
www.anayamascerca.com<br />
www.tesoros<strong>de</strong>layer.com<br />
www.rinconinfantil.com<br />
Revistas www.cuatrogatos.org<br />
— 385 —
El pluralismo cultural en los programas educativos<br />
bilingües: adscripción etnolingüística e i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d 27<br />
Josep M. Bal<strong>da</strong>quí Escan<strong>de</strong>ll<br />
Universitat d’Alacant<br />
Los programas educativos bilingües que se imparten en territorios don<strong>de</strong><br />
existe contacto <strong>de</strong> lenguas y <strong>de</strong> culturas no sólo se plantean entre sus objetivos<br />
la consecución <strong>de</strong> una competencia lingüística equivalente en las lenguas <strong>de</strong>l<br />
programa sino que, a<strong>de</strong>más, también promueven la integración entre los grupos<br />
etnolingüísticos en contacto. Se trata <strong>de</strong> que, sin renunciar a la lengua y la<br />
cultura propias, los miembros <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> grupo etnolingüístico, lejos <strong>de</strong><br />
rivali<strong>da</strong><strong>de</strong>s, conciban la lengua y la cultura <strong>de</strong>l otro grupo como algo próximo e,<br />
incluso, como algo propio. Este propósito suele <strong>de</strong>nominarse plurali<strong>da</strong>d cultural<br />
o biculturalismo.<br />
Como es sabido, el proceso <strong>de</strong> minorización lingüística y cultural suele<br />
comportar que los miembros <strong>de</strong>l grupo etnolingüístico minorizado apren<strong>da</strong>n la<br />
lengua dominante y admitan como propias las manifestaciones culturales <strong>de</strong>l<br />
grupo mayoritario, pero el fenómeno contrario es mucho menos habitual. En<br />
este trabajo nos planteamos averiguar <strong>de</strong> qué manera influye la educación<br />
bilingüe en el pluralismo cultural <strong>de</strong> los diferentes grupos etnolingüísticos. Para<br />
ello analizaremos las relaciones que se <strong>da</strong>n entre los diferentes tipos <strong>de</strong><br />
programas educativos (monolingües y bilingües) y dos conceptos que son<br />
índices <strong>de</strong> la plurali<strong>da</strong>d cultural: la autoadscripción a un grupo etnolingüístico y<br />
la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d.<br />
Los programas educativos bilingües en el País Valenciano<br />
La Ley <strong>de</strong> Uso y Enseñanza <strong>de</strong>l Valenciano (LUEV) 28 diferencia los<br />
territorios valencianos históricamente catalanohablantes (territorios <strong>de</strong><br />
predominio lingüístico valenciano) <strong>de</strong> los históricamente castellanohablantes.<br />
En los territorios <strong>de</strong> predominio lingüístico valenciano que establece esta ley<br />
existen, en la actuali<strong>da</strong>d, tres tipos <strong>de</strong> programas educativos bilingües para las<br />
etapas <strong>de</strong> la Educación Infantil y <strong>de</strong> la Educación Primaria: el Programa <strong>de</strong><br />
Inmersión Lingüística (PIL), el Programa <strong>de</strong> Enseñanza en Valenciano (PEV) y<br />
el Programa <strong>de</strong> Incorporación Progresiva (PIP).<br />
Aunque estos programas educativos son todos “oficialmente” bilingües, en la<br />
práctica no lo son en el mismo grado. Los programas <strong>de</strong> Inmersión Lingüística<br />
27 Esta trabajo se ha realizado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> investigación “Variació lingüística<br />
generacional i ensenyament <strong>de</strong>l valenci” (GV–2433/94), aprobado en el Programa <strong>de</strong> Proyectos<br />
<strong>de</strong> Investigación Científica y Desarrollo Tecnológico <strong>de</strong> la Generalitat Valenciana.<br />
28 Ley 4/1983, <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> noviembre, <strong>de</strong> Uso y Enseñanza <strong>de</strong>l Valenciano.<br />
— 387 —
Josep M. Bal<strong>da</strong>quí Escan<strong>de</strong>ll<br />
y <strong>de</strong> Enseñanza en Valenciano (vehiculados principalmente en la varie<strong>da</strong>d<br />
lingüística minoriza<strong>da</strong>, el catalán) están <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> programas<br />
educativos que Baker (1997: 219-220) consi<strong>de</strong>ra formas fuertes para conseguir<br />
el bilingüismo y la biliteraci<strong>da</strong>d, es <strong>de</strong>cir, son programas auténticamente<br />
bilingües porque tienen como objetivos el bilingüismo y la plurali<strong>da</strong>d cultural. 29<br />
Pero no siempre se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir lo mismo <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Incorporación<br />
Progresiva. De hecho, este programa admite diseños diferentes según las<br />
circunstancias <strong>de</strong> su aplicación. En este trabajo distinguiremos: (a) el PIP<br />
monolingüe (don<strong>de</strong> la única lengua vehicular <strong>de</strong>l aprendizaje es el castellano y<br />
la lengua catalana se imparte simplemente como asignatura), 30 y (b) el PIP<br />
bilingüe, en el cual, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la asignatura <strong>de</strong> lengua, se introducen<br />
progresivamente algunas materias <strong>de</strong>l currículo imparti<strong>da</strong>s en lengua catalana. 31<br />
El ámbito <strong>de</strong> realización <strong>de</strong> la investigación y la muestra<br />
La investigación que presentamos se ha realizado en la comarca <strong>de</strong><br />
l’Alacantí, que tiene por capital la ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Alacant. Esta comarca <strong>de</strong>staca<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las comarcas catalanohablantes <strong>de</strong>l País Valenciano por ser la que<br />
presenta una menor vitali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la lengua autóctona (Consellería 1989: 62-63).<br />
En cualquier caso, nuestra investigación se ha realizado en tres locali<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
esta comarca (Alacant, Mutxamel y Xixona) con situaciones sociolingüísticas<br />
muy diferentes 32 y un grado <strong>de</strong> implantación <strong>de</strong> los programas educativos<br />
bilingües también <strong>de</strong>sigual. Este hecho mejora la vali<strong>de</strong>z externa <strong>de</strong> la<br />
investigación y permite que las conclusiones a que lleguemos se pue<strong>da</strong>n<br />
extrapolar más fácilmente a otras reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />
Este trabajo se ha realizado entre alumnos <strong>de</strong> octavo curso <strong>de</strong> EGB y <strong>de</strong><br />
segundo curso <strong>de</strong> ESO (la mayoría <strong>de</strong> entre 13 y 14 años) <strong>de</strong> centros educativos<br />
situados en poblaciones <strong>de</strong> la comarca <strong>de</strong> l’Alacantí (Alacant, Mutxamel y<br />
Xixona). Se ha elegido este nivel educativo por ser, en el momento <strong>de</strong><br />
realización <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> campo (cuando aún no se había generalizado la<br />
implantación <strong>de</strong> la LOGSE), el último curso <strong>de</strong> la enseñanza obligatoria. En la<br />
muestra estudia<strong>da</strong> se incluye la totali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l alumnado <strong>de</strong> la comarca que, en el<br />
29<br />
El PEV es un programa <strong>de</strong> mantenimiento <strong>de</strong> la lengua patrimonial según la clasificación <strong>de</strong><br />
Baker (1997).<br />
30<br />
Este diseño sigue el mo<strong>de</strong>lo que Baker llama mo<strong>de</strong>lo general con enseñanza <strong>de</strong> la lengua<br />
minoriza<strong>da</strong> como una lengua extranjera, y el objetivo lingüístico que persigue es, simplemente, un<br />
bilingüismo limitado. Algunos autores (Arnau et al. 1992: 11) consi<strong>de</strong>ran que el diseño<br />
correspon<strong>de</strong> al <strong>de</strong> un programa monolingüe, y otros (Pascual / Sala 1991: 120-121) alertan <strong>de</strong>l<br />
peligro <strong>de</strong> que para los alumnos <strong>de</strong> lengua minoriza<strong>da</strong> (los alumnos catalanohablantes) este<br />
programa se convierta en un programa <strong>de</strong> sumersión que promueva un bilingüismo sustractivo.<br />
31<br />
Este mo<strong>de</strong>lo correspon<strong>de</strong> al que Baker llama Enseñanza Bilingüe General, que consi<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> los programas educativos fuertes para promover el bilingüismo y la biliteraci<strong>da</strong>d,<br />
32<br />
Según el Censo <strong>de</strong> 1991 los porcentajes <strong>de</strong> personas que sabe hablar en lengua catalana son:<br />
Alacant: 24.9%; Mutxamel: 47.3%; Xixona: 74.3%.<br />
— 388 —
El pluralismo cultural en los programas educativos bilingües<br />
momento <strong>de</strong> realización <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> campo, se encontraba matriculado en un<br />
programa educativo bilingüe (PIL, PEV y PIP bilingüe), y una muestra<br />
representativa <strong>de</strong> los alumnos <strong>de</strong>l PIP monolingüe, que se ha extraído <strong>de</strong> los<br />
grupos <strong>de</strong> alumnos paralelos a los <strong>de</strong> los programas bilingües en los mismos<br />
centros educativos. 33<br />
Adscripción etnolingüística e i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d<br />
En este trabajo queremos <strong>de</strong>scribir en qué medi<strong>da</strong> la asistencia a los<br />
programas educativos bilingües afecta o modifica la adscripción etnolingüística<br />
<strong>de</strong> los alumnos o su i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d. Los dos conceptos están relacionados pero no<br />
son semejantes. Mientras que la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d etnolingüística creemos que se<br />
percibe como un ámbito <strong>de</strong> pertenencia básicamente lingüística y cultural, la<br />
i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d está relaciona<strong>da</strong>, sobre todo, con aspectos <strong>de</strong> la adscripción i<strong>de</strong>ológica<br />
<strong>de</strong> los individuos.<br />
La adscripción etnolingüística<br />
Para valorar el cambio <strong>de</strong> adscripción etnolingüística hemos comparado la<br />
primera lengua en que los alumnos <strong>de</strong>claran haber aprendido a hablar 34 con la<br />
adscripción etnolingüística preferente con que los alumnos se i<strong>de</strong>ntifican en la<br />
actuali<strong>da</strong>d. 35 Lógicamente, la primera lengua <strong>de</strong> los alumnos marca<br />
habitualmente su adscripción etnolingüística, pero no <strong>de</strong> una manera <strong>de</strong>finitiva.<br />
Por eso, queríamos averiguar si hay alumnos que hayan cambiado su<br />
adscripción etnolingüística, y en qué sentido. El aspecto que más nos interesa<br />
<strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> adscripción etnolingüística es la influencia que los diferentes<br />
programas educativos pue<strong>da</strong>n tener en este proceso.<br />
El gráfico 1 muestra la relación entre el cambio <strong>de</strong> adscripción lingüística y<br />
el programa educativo <strong>de</strong> los alumnos. Como se pue<strong>de</strong> observar, el PEV<br />
consigue su objetivo fun<strong>da</strong>mental: el mantenimiento <strong>de</strong> la lengua y la cultura <strong>de</strong><br />
los alumnos, que recor<strong>da</strong>mos que es la lengua minoriza<strong>da</strong> en el contexto. 36 El<br />
33 Resumiendo en cifras, este trabajo se basa en un total <strong>de</strong> 202 alumnos: 67 que cursaban el<br />
Programa <strong>de</strong> Inmersión Lingüística, 14 que seguían el Programa <strong>de</strong> Enseñanza en Valenciano, 33<br />
<strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Incorporación Progresiva con equilibrio entre las áreas <strong>de</strong> conocimiento<br />
imparti<strong>da</strong>s en lengua catalana y las áreas imparti<strong>da</strong>s en castellano, y 88 alumnos <strong>de</strong> programas <strong>de</strong><br />
Incorporación Progresiva impartidos totalmente o muy mayoritariamente en castellano.<br />
34 La pregunta <strong>de</strong>l test es: “¿En qué lengua te enseñaron a hablar?: a) Valenciano; b) Castellano;<br />
c) Castellano y valenciano simultáneamente; d) En otra lengua diferente”.<br />
35 La pregunta para valorar la adscripción etnolingüística actual es: “Tú, ¿cómo te consi<strong>de</strong>ras a ti<br />
mismo?: a) Principalmente valencianohablante; b) Principalmente castellanohablante; c)<br />
Igualmente valencianohablante que castellanohablante”.<br />
36 Conviene recor<strong>da</strong>r que el Programa <strong>de</strong> Enseñanza en Valenciano es, según la clasificación <strong>de</strong><br />
Skutnabb-Kangas (1981: 125-135; 1988: 22-27), un programa <strong>de</strong> mantenimiento <strong>de</strong> la primera<br />
lengua o, según la clasificación <strong>de</strong> Baker (1997: 220, 231-234), <strong>de</strong> mantenimiento <strong>de</strong> la lengua<br />
patrimonial.<br />
— 389 —
Josep M. Bal<strong>da</strong>quí Escan<strong>de</strong>ll<br />
100% <strong>de</strong> los alumnos <strong>de</strong> este programa, que tienen como primera lengua el<br />
catalán, continúan manteniendo su adscripción etnolingüística originaria. 37<br />
Gráfico 1: relación entre el cambio <strong>de</strong> adscripción etnolingüística y los<br />
programas educativos<br />
P<br />
ercentatges 100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Cambios <strong>de</strong> adscripción etnolingüística<br />
según los programas educativos<br />
74<br />
60<br />
9<br />
10<br />
10 19<br />
9<br />
PIP<br />
PIL<br />
100<br />
PEV<br />
Cambios adscripción<br />
sin cambios<br />
catalán->bilingüe<br />
bilingüe -> catalán<br />
bilingüe->castellano<br />
cast. -> bil. o cat.<br />
Aunque en el PIP hay movili<strong>da</strong>d en todos los sentidos, no todos los cambios<br />
<strong>de</strong> adscripción etnolingüística que se <strong>da</strong>n en este grupo tienen la misma<br />
intensi<strong>da</strong>d. El análisis <strong>de</strong> los residuos estan<strong>da</strong>rizados y ajustados <strong>de</strong> la tabla <strong>de</strong><br />
contingencia indica que, en este grupo, hay una frecuencia <strong>de</strong> cambio mayor <strong>de</strong><br />
la que se podría esperar por el simple azar en el paso <strong>de</strong> alumnos<br />
originariamente bilingües a la autadscripción como castellanohablantes (9.9%).<br />
También hay diferencias estadísticamente significativas en este grupo en<br />
relación a la reduci<strong>da</strong> canti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> alumnos bilingües que pasan a<br />
autoconsi<strong>de</strong>rarse como catalanohablantes (1.7%). Estos cambios podrían ser un<br />
indicio, aunque se ha <strong>de</strong> ser muy pru<strong>de</strong>nte en esta afirmación, <strong>de</strong> que, para un<br />
cierto porcentaje <strong>de</strong> alumnos, este programa actúa como un programa <strong>de</strong><br />
sumersión lingüística que, en vez <strong>de</strong> enriquecer el bagaje lingüístico <strong>de</strong> los<br />
alumnos lo que hace es sustituir una lengua por otra. De hecho, el peligro <strong>de</strong><br />
que el Programa <strong>de</strong> Incorporación Progresiva pue<strong>da</strong> favorecer, bajo ciertas<br />
circunstancias, el bilingüismo sustractivo ha sido señalado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong><br />
vista teórico por Pascual y Sala (1991: 120-121).<br />
37 Las diferencias encontra<strong>da</strong>s en los cambios <strong>de</strong> adscripción etnolingüística respecto <strong>de</strong> los<br />
programas educativos (prueba Chi Cuadrado <strong>de</strong> Pearson) son estadísticamente significativas<br />
(p = 0.00360). El análisis <strong>de</strong> los residuos estan<strong>da</strong>rizados y ajustados indica que el porcentaje <strong>de</strong><br />
mantenimiento <strong>de</strong> la adscripción etnolingüística en los alumnos <strong>de</strong>l PEV no es <strong>de</strong>bido al azar.<br />
To<strong>da</strong>s las diferencias que comentamos en este apartado son estadísticamente significativas (p <<br />
0.05).<br />
— 390 —
El pluralismo cultural en los programas educativos bilingües<br />
Respecto al PIL, cabe <strong>de</strong>stacar, en primer lugar, que presenta una frecuencia<br />
<strong>de</strong> alumnos sin cambios muy baja, únicamente el 59.7%. El examen <strong>de</strong> los<br />
residuos indica que esta frecuencia tan baja no es <strong>de</strong>bi<strong>da</strong> a la casuali<strong>da</strong>d, sino<br />
que está relaciona<strong>da</strong> con el tipo <strong>de</strong> programa educativo. Por tanto, es un<br />
programa que favorece la movili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la adscripción lingüística. El análisis <strong>de</strong><br />
los cambios muestra que son estadísticamente significativos el 19.4% <strong>de</strong> los<br />
alumnos que pasan <strong>de</strong> tener como primera lengua el castellano a<br />
autoconsi<strong>de</strong>rarse como bilingües o catalanohablantes y el 10.4% <strong>de</strong> alumnos <strong>de</strong><br />
este programa que pasan <strong>de</strong> ser bilingües a autoconsi<strong>de</strong>rarse como<br />
catalanohablantes. Así mismo, también <strong>de</strong>staca significativamente el hecho <strong>de</strong><br />
tener un porcentaje muy reducido (1.5%) <strong>de</strong> alumnos originariamente bilingües<br />
que, en la actuali<strong>da</strong>d, se autoconsi<strong>de</strong>ran principalmente castellanohablantes.<br />
En resumen, el PIP favorece, sobre todo, que los alumnos originariamente<br />
bilingües se <strong>de</strong>canten hacia autoconsi<strong>de</strong>rarse, en la actuali<strong>da</strong>d, como<br />
castellanohablantes, y limita la posibili<strong>da</strong>d que estos mismos alumnos se<br />
<strong>de</strong>canten hacia la integración en el grupo que se autoconsi<strong>de</strong>ra catalanohablante.<br />
El PIL es el programa que promueve una mayor movili<strong>da</strong>d lingüística y<br />
favorece, sobre todo, que los alumnos <strong>de</strong> primera lengua castellana se<br />
autoconsi<strong>de</strong>ren en la actuali<strong>da</strong>d como bilingües, y que los alumnos<br />
originariamente bilingües se integren en el grupo que se autoconsi<strong>de</strong>ra<br />
principalmente catalanohablante. Por último, el PEV, integrado en su totali<strong>da</strong>d<br />
por alumnos catalanohablantes, <strong>de</strong>staca por su eficacia en el mantenimiento <strong>de</strong><br />
la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d lingüística originaria <strong>de</strong> los alumnos.<br />
Las conclusiones que se acaban <strong>de</strong> comentar coinci<strong>de</strong>n con los objetivos<br />
básicos <strong>de</strong> los programas educativos bilingües. Así, el Programa <strong>de</strong> Inmersión<br />
Lingüística, que se plantea entre sus objetivos el bilingüismo y el biculturalismo<br />
o pluralismo cultural, consigue que una parte significativa <strong>de</strong> sus alumnos pasen<br />
<strong>de</strong> tener como primera lengua el castellano a autoconsi<strong>de</strong>rarse bilingües e,<br />
incluso, que los alumnos que han aprendido a hablar en las dos lenguas se<br />
<strong>de</strong>canten hacia una i<strong>de</strong>ntificación plena con la lengua socialmente subordina<strong>da</strong>.<br />
Igualmente, el PEV consigue su objetivo primordial <strong>de</strong> mantenimiento <strong>de</strong> la<br />
lengua y <strong>de</strong> la cultura <strong>de</strong> los alumnos, que es una lengua minoriza<strong>da</strong> (Skutnabb-<br />
Kangas 1988: 27, 129; Arnau et al. 1992: 15, 17; Baker 1997: 219-220, 231-<br />
232). Por último, se han visto indicios <strong>de</strong>l peligro <strong>de</strong> que el Programa <strong>de</strong><br />
Incorporación Progresiva favorezca el cambio <strong>de</strong> la lengua minoriza<strong>da</strong> por la<br />
lengua dominante, promoviendo, por tanto, el bilingüismo substractivo y<br />
actuando, en la práctica, como un programa <strong>de</strong> sumersión lingüística (Skutnabb-<br />
Kangas 1981: 126-128; Pascual / Sala 1991: 120-121; Arnau et al. 1992: 13;<br />
Baker 1997: 220-222).<br />
— 391 —
Josep M. Bal<strong>da</strong>quí Escan<strong>de</strong>ll<br />
Las i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>s valenciana y española<br />
En la encuesta que contestaron los alumnos había dos preguntas <strong>de</strong>stina<strong>da</strong>s a<br />
valorar el grado <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación que expresaban respecto <strong>de</strong> las i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
valenciana y española. 38 Las preguntas se formularon <strong>de</strong> manera que no se<br />
pudieran interpretar <strong>de</strong> manera excluyente, sino que ca<strong>da</strong> alumno pudiese tener,<br />
al mismo tiempo, puntuaciones altas (o bajas) en una y otra i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d.<br />
El estudio <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los alumnos ha puesto <strong>de</strong> manifiesto que las<br />
i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>s valenciana y española no son excluyentes: se pue<strong>de</strong> tener una<br />
i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d valenciana alta y, al mismo tiempo, tener también una i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d española<br />
eleva<strong>da</strong>. Es un resultado similar al obtenido por Viladot (1991, 1993) en Cataluña.<br />
Nuestros resultados muestran que la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d española es relativamente eleva<strong>da</strong><br />
en todos los grupos <strong>de</strong> alumnos, in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> la primera lengua y <strong>de</strong>l<br />
programa educativo, mientras que el grado <strong>de</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d valenciana es mucho más<br />
variable.<br />
Hemos seguido a Ros, Cano y Huici (1987: 248, 251) para calcular el Índice<br />
Sustractivo <strong>de</strong> la I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d Española (ISIE), que combina el grado <strong>de</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d<br />
valenciana y el grado <strong>de</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d española. Este índice se obtiene restando el<br />
grado <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación con la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d española <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación<br />
con la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d valenciana. 39<br />
El gráfico 2 muestra las relaciones entre las i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>s valenciana y<br />
española, combina<strong>da</strong>s en el Índice Sustractivo <strong>de</strong> la I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d Española (ISIE),<br />
el programa educativo y la primera lengua. La lectura <strong>de</strong> este gráfico pone <strong>de</strong><br />
manifiesto que:<br />
a) Los alumnos <strong>de</strong> primera lengua castellana se i<strong>de</strong>ntifican siempre<br />
predominantemente como españoles, pero en la medi<strong>da</strong> que han asistido a<br />
programas educativos bilingües, tienen ten<strong>de</strong>ncia a i<strong>de</strong>ntificarse como<br />
valencianos en mayor grado;<br />
b) Los alumnos bilingües familiares varían entre una clara i<strong>de</strong>ntificación<br />
española si se encuentran matriculados en el PIP básico, el equilibrio si se<br />
encuentran matriculados en el PIP bilingüe y el predominio <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>ntificación<br />
valenciana si están matriculados en el PIL;<br />
c) Los alumnos <strong>de</strong> primera lengua catalana varían entre una situación <strong>de</strong><br />
ligero predominio <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>ntificación española si se encuentran matriculados en<br />
38 Las preguntas son: “¿En qué grado te consi<strong>de</strong>ras español? Indícalo siguiendo la siguiente<br />
escala: a) Na<strong>da</strong>; b) Poco; c) A medias; d) Mucho; e) Totalmente”, y “¿En qué grado te consi<strong>de</strong>ras<br />
valenciano? Indícalo siguiendo la siguiente escala: a) Na<strong>da</strong>; b) Poco; c) A medias; d) Mucho; e)<br />
Totalmente”.<br />
39 Los valores <strong>de</strong> este índice pue<strong>de</strong>n oscilar entre -4 y 4. El valor 4 correspon<strong>de</strong> a los alumnos<br />
plenamente i<strong>de</strong>ntificados con la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d valenciana y na<strong>da</strong> i<strong>de</strong>ntificados con la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d<br />
española. El valor -4 correspon<strong>de</strong> a los alumnos plenamente i<strong>de</strong>ntificados con la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d<br />
española y na<strong>da</strong> i<strong>de</strong>ntificados con la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d valenciana. El valor 0 correspon<strong>de</strong> al equilibrio<br />
entre las dos i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />
— 392 —
El pluralismo cultural en los programas educativos bilingües<br />
el PIP y el predominio <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d valenciana si se encuentran matriculados<br />
en el PIL o en el PEV. 40<br />
Gráfico 2: relación entre el Índice Substractivo <strong>de</strong> la I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d<br />
Española (ISIE), la primera lengua y el programa educativo<br />
Media ISIE<br />
2<br />
1<br />
0<br />
-1<br />
-2<br />
-3<br />
PIP monolingüe<br />
PIP bilingüe<br />
Programa educativo<br />
PIL<br />
Dentro <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> jóvenes <strong>de</strong> primera lengua castellana cabe <strong>de</strong>stacar los<br />
resultados obtenidos por los alumnos <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Inmersión. Se comprueba<br />
que no experimentan una pérdi<strong>da</strong> <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d cultural originaria<br />
(básicamente española) en relación con los alumnos <strong>de</strong> su mismo grupo<br />
etnolingüístico escolarizados en la propia lengua, que es la lengua dominante<br />
<strong>de</strong>l contexto. Son <strong>da</strong>tos coinci<strong>de</strong>ntes con las conclusiones <strong>de</strong> las evaluaciones<br />
realiza<strong>da</strong>s en otros países (Swain / Lapkin 1982: 73-75; Genesee 1987: 103-<br />
106), que indican que los alumnos <strong>de</strong> inmersión mantienen su i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d<br />
originaria.<br />
Estos resultados muestran con clari<strong>da</strong>d que, mientras que los programas<br />
bilingües (PIL y PEV) ayu<strong>da</strong>n a preservar la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l grupo etnolingüístico<br />
minorizado (el grupo valenciano), los programas monolingües (PIP<br />
monolingüe) no <strong>de</strong>tienen el proceso <strong>de</strong> minorización <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d valenciana.<br />
Por lo tanto, todo parece indicar que, <strong>de</strong> una manera similar a lo que está<br />
sucediendo con la lengua catalana en el País Valenciano, la i<strong>de</strong>ntificación<br />
valenciana también está sufriendo un proceso <strong>de</strong> minorización que corre<br />
paralelo con el uso <strong>de</strong> las lenguas.<br />
40<br />
El análisis estadístico (prueba H <strong>de</strong> Kruskal-Wallis) indica que las diferencias no son <strong>de</strong>bi<strong>da</strong>s al<br />
azar (p < 0.0001).<br />
— 393 —<br />
PEV<br />
Primera lengua<br />
Castellano<br />
Bilingües<br />
Catalán
Josep M. Bal<strong>da</strong>quí Escan<strong>de</strong>ll<br />
Conclusiones<br />
Los resultados que se han <strong>de</strong>scrito en este trabajo coinci<strong>de</strong>n con los<br />
realizados en otros contextos en el sentido <strong>de</strong> que los programas <strong>de</strong><br />
mantenimiento <strong>de</strong> la lengua patrimonial permiten a los alumnos <strong>de</strong> lengua<br />
minoritaria el mantenimiento <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d lingüística y cultural, mientras que<br />
para los alumnos <strong>de</strong> primera lengua mayoritaria los programas <strong>de</strong> inmersión les<br />
permiten mantener su i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d originaria y, al mismo tiempo, promueven una<br />
mayor tolerancia e interés hacia la lengua y la cultura minoriza<strong>da</strong>. Se<br />
corroboran, por tanto, los resultados <strong>de</strong> estudios anteriores pero, al mismo<br />
tiempo, se aporta información novedosa sobre los jóvenes que son bilingües<br />
precoces familiares, es <strong>de</strong>cir, aquellos que han aprendido las dos lenguas <strong>de</strong> una<br />
manera natural durante la primera infancia, normalmente en el contexto<br />
familiar.<br />
En efecto, en las situaciones <strong>de</strong> contacto <strong>de</strong> lenguas como la que existe en el<br />
País Valenciano, son muy frecuentes las personas que apren<strong>de</strong>n las dos lenguas<br />
<strong>de</strong>l contexto en la primera infancia (antes <strong>de</strong> los tres años), sobre todo, a través<br />
<strong>de</strong> los matrimonios mixtos pero también por otras razones <strong>de</strong> carácter<br />
contextual, familiar, etc. Y este grupo bilingüe, a mitad <strong>de</strong> camino entre los dos<br />
grupos etnolingüísticos en contacto pero con una mayor atracción hacia la<br />
lengua mayoritaria, es un grupo <strong>de</strong> importancia capital en todo proceso <strong>de</strong><br />
recuperación y normalización <strong>de</strong> la lengua minoriza<strong>da</strong>.<br />
Nuestro estudio muestra que el grupo <strong>de</strong> jóvenes bilingües es el que presenta<br />
una mayor movili<strong>da</strong>d en relación con la autoadscripción etnolingüística y con la<br />
i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d. A<strong>de</strong>más, permite comprobar que los programas educativos bilingües,<br />
vehiculados en la lengua minoriza<strong>da</strong>, promueven la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los<br />
alumnos bilingües familiares con el grupo etnolingüístico minoritario y una<br />
i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d más <strong>de</strong>canta<strong>da</strong> hacia este mismo grupo, resultado que valoramos<br />
como muy positivo.<br />
También hemos podido comprobar otro resultado <strong>de</strong> gran trascen<strong>de</strong>ncia: la<br />
simple enseñanza <strong>de</strong> la lengua minoriza<strong>da</strong> como asignatura -situación que se ha<br />
calificado como un programa educativo monolingüe- pue<strong>de</strong> promover un<br />
bilingüismo sustractivo entre los alumnos bilingües familiares y <strong>de</strong> lengua<br />
minoriza<strong>da</strong>, y la perdi<strong>da</strong> <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d etnolingüística originaria.<br />
En resumen, estos <strong>da</strong>tos permiten valorar la influencia <strong>de</strong> los diferentes tipos<br />
<strong>de</strong> programas educativos (monolingües y bilingües) en la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d y la<br />
adscripción etnolingüística <strong>de</strong> los jóvenes, y comprobar la importancia <strong>de</strong><br />
consi<strong>de</strong>rar la estrecha relación que existe entre la lengua y la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d en los<br />
procesos <strong>de</strong> normalización <strong>de</strong> las lenguas minoriza<strong>da</strong>s.<br />
— 394 —
El pluralismo cultural en los programas educativos bilingües<br />
Bibliografía<br />
Arnau, J. / Comet, C. / Serra, J. M. / Vila, I. (1992): La educación bilingüe.<br />
Barcelona: ICE <strong>de</strong> la Universitat <strong>de</strong> Barcelona / Horsori.<br />
Baker, C. (1997): Fun<strong>da</strong>mentos <strong>de</strong> educación bilingüe y bilingüismo. Madrid:<br />
Cátedra.<br />
Conselleria <strong>de</strong> Cultura, Educació i Ciència (1989): Coneixement <strong>de</strong>l valencià.<br />
Anàlisi <strong>de</strong>ls resultats <strong>de</strong>l Padró Municipal d’Habitants <strong>de</strong> 1986. València:<br />
Generalitat Valenciana.<br />
Genesee, F. (1987): Learning Trough Two Languages. Studies of Immersion<br />
and Bilingual Education: Canadian Perspective. Cambridge, MA: Newbury<br />
House.<br />
Pascual, V. / Sala, V. (1991): Un mo<strong>de</strong>l educatiu per a un sistema escolar amb<br />
tres llengües I. Proposta organitzativa. València: Generalitat Valenciana.<br />
Ros, M. / Cano, J. I. / Huici, C. (1987): “Language and intergroup perception in<br />
Spain”. Journal of Language and Social Psychology 6, 3-4. 243-259.<br />
Skutnabb-Kangas, T. (1981): Bilingualism or Not: The Education of Minorities.<br />
Clevedon: Multilingual Matters.<br />
Skutnabb-Kangas, T. (1988): “Multilingualism and the education of minority<br />
children” in Skutnabb-Kangas, T. / Cummins, J. (eds.) (1988): Minority<br />
Education. From Shame to Struggle. Clevedon: Multilingual Matters. 9-44.<br />
Swain, M. / Lapkin, S. (1982): Evaluating Bilingual Education: A Canadian<br />
Case Study. Clevedon: Multilingual Matters.<br />
Viladot I Presas, M. A. (1991): “I<strong>de</strong>ntitat ètnica i pluralisme cultural i<br />
lingüístic”. Revista <strong>de</strong> Catalunya, 47. 26-40.<br />
Viladot I Presas, M. A. (1993): I<strong>de</strong>ntitat i vitalitat lingüística <strong>de</strong>ls catalans.<br />
Barcelona: Columna.<br />
— 395 —
Experiencias <strong>da</strong> docencia <strong>da</strong> lingua galega en Catalunya<br />
Teresa Bermú<strong>de</strong>z / Amparo Cereixo<br />
Universitat Autónoma <strong>de</strong> Barcelona / Universitat <strong>de</strong> Barcelona<br />
1. Presentación <strong>da</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> docente<br />
1.1. Universitat <strong>de</strong> Barcelona<br />
a. Marco académico: A Universitat <strong>de</strong> Barcelona é a única <strong>de</strong> fóra <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />
que ofrece a licenciatura <strong>de</strong> Filoloxía Galega <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1981, impulsa<strong>da</strong> polo Dr.<br />
Losa<strong>da</strong>. Na última reforma <strong>de</strong> plans <strong>de</strong> estudio (2001) reduciuse ao 2º ciclo. Os<br />
estudiantes <strong>de</strong> filoloxía galega teñen unha serie <strong>de</strong> materias obrigatorias 41 e as<br />
optativas repártense entre complementos <strong>de</strong> literatura galega 42 e cultura<br />
galega 43 .<br />
b. Perfil do alumnado: Na maioría dos casos, os alumnos <strong>da</strong> licenciatura<br />
teñen algún tipo <strong>de</strong> relación con <strong>Galicia</strong> pero tamén hai alumnos sen relación co<br />
país, que ven a lingua e a literatura galegas como unha máis do ámbito <strong>da</strong><br />
Romania. O alumnado distribúese nun 15% galegos, 40% <strong>de</strong> segun<strong>da</strong>s<br />
xeracións galegas, e 45% <strong>de</strong> cataláns. Nas aulas conviven alumnos <strong>de</strong> Filoloxía<br />
Galega cos doutras licenciaturas que escollen as materias <strong>de</strong> galego como<br />
optativas. Entre estes últimos cremos que cómpre facer dous grupos: a)<br />
alumnado proce<strong>de</strong>nte doutras faculta<strong>de</strong>s e que habitualmente opta por materias<br />
relaciona<strong>da</strong>s coa historia e a cultura galegas, ou materias <strong>de</strong> introducción ao<br />
galego e b) estudiantes doutra filoloxía afeitos a abstraer conceptos lingüísticos<br />
e a reflexionar sobre a lingua e familiarizados coa terminoloxía lingüística e<br />
literaria; tamén neste caso, cumpriría distinguir entre alumnos <strong>de</strong> filoloxías<br />
románicas, dispersos por to<strong>da</strong>s as materias <strong>de</strong> galego, <strong>da</strong>queles que teñen como<br />
obxecto <strong>de</strong> estudio linguas ou literaturas non románicas e que preferentemente<br />
optan por materias relaciona<strong>da</strong>s coa literatura e coa cultura.<br />
1.2. Universitat Autònoma <strong>de</strong> Barcelona<br />
a. Marco académico: As materias que se imparten na nosa universi<strong>da</strong><strong>de</strong> son<br />
<strong>de</strong> libre acceso para todo o campus, <strong>de</strong> xeito que po<strong>de</strong>n matricularse alumnos <strong>de</strong><br />
calquera titulación. Así, teñen a consi<strong>de</strong>ración oficial <strong>de</strong> materias “Campus”<br />
41 Sociolingüística do galego, Fonética e Fonoloxía do Galego, Historia e cultura galegas (2<br />
niveis), Gramática galega (2), Literatura galega (6), Historia <strong>da</strong> lingua galega (2).<br />
42 Estéticas <strong>de</strong> Resistencia na Literatura Galega; Mitoloxías Nacionais e Creación Literaria en<br />
<strong>Galicia</strong>; Teatro galego: o texto dramático e a súa representación; Tradición e Ruptura na<br />
Literatura Galega Contemporánea.<br />
43 OCamiño <strong>de</strong> Santiago; Mitoloxía popular galega e Viaxeiros por <strong>Galicia</strong>.<br />
— 397 —
Teresa Bermú<strong>de</strong>z / Amparo Cereixo<br />
Cultura i Societat Gallegues, Història <strong>de</strong> Galícia e Literatura Gallega actual.<br />
A<strong>de</strong>mais, as materias <strong>de</strong> Llengua i Cultura Gallegues I e II son <strong>de</strong> libre elección<br />
cunha vinculación máis estreita coa Facultat <strong>de</strong> Lletres, cando menos<br />
formalmente. To<strong>da</strong>s elas teñen carácter semestral (5 CA) e son in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes<br />
entre si.<br />
b. Perfil do alumnado: A Universitat Autònoma <strong>de</strong> Barcelona está situa<strong>da</strong><br />
fóra <strong>da</strong> ci<strong>da</strong><strong>de</strong>, na área metropolitana <strong>de</strong> Barcelona, que medrou con gran forza<br />
a partir <strong>da</strong>s déca<strong>da</strong>s dos cincuenta e sesenta, mercé á afluencia <strong>de</strong> inmigrantes.<br />
Son precisamente os <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>sa poboación, non só galega, os que<br />
compoñen a maior parte do noso alumnado. A porcentaxe dos que posúen<br />
ascen<strong>de</strong>ncia galega atinxe a penas o 30% e o resto son rapaces cataláns, en boa<br />
parte con orixe noutras comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autónomas. A heteroxenei<strong>da</strong><strong>de</strong> prima<br />
tamén na formación académica e nos intereses do alumnado, polo feito <strong>de</strong> seren<br />
materias abertas a todo o campus. Atopamos grupos variados que reúnen<br />
estudiantes <strong>de</strong> Veterinaria, Química, Filoloxía, Ciencia e Tecnoloxía dos<br />
Alimentos, Enxeñería industrial, Xornalismo ou Psicope<strong>da</strong>goxía, por exemplo,<br />
nunha diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> que condiciona a elaboración do programa.<br />
2. Paralelismo sociolingüístico e motivación<br />
Po<strong>de</strong>mos preguntarnos por qué alumnos cataláns escollen galego como LM.<br />
Gardner e Lambert (1959) distinguiron dous tipos <strong>de</strong> motivacións que levan a<br />
unha persoa á escolla dunha LM: motivación integradora e motivación<br />
instrumental. A integradora, fun<strong>da</strong>mental na aprendizaxe dunha lingua, é a<br />
consecuencia <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s positivas cara aos falantes <strong>da</strong> LM e o <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong> se<br />
relacionar con eles (Véx. Díaz Pérez 1988:58). Pola contra, a motivación<br />
instrumental vén <strong>de</strong>termina<strong>da</strong> polo feito <strong>de</strong> que é a lingua un “instrumento” <strong>de</strong><br />
comunicación que, en moitos casos, é obrigatorio coñecer por motivos<br />
económicos, sociais, etc.<br />
Esta clasificación está moi relaciona<strong>da</strong> coa teoría <strong>de</strong> Ni<strong>da</strong> (1956), para quen o<br />
máis importante no éxito <strong>da</strong> aprendizaxe dunha lingua é o <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong> se<br />
comunicar cunha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>, ben sexa por motivos económicos ou persoais.<br />
Enga<strong>de</strong>, a<strong>de</strong>mais, que en moitos casos este <strong>de</strong>sexo trae consigo certa<br />
sensibili<strong>da</strong><strong>de</strong> cara á comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> falante <strong>da</strong> LM.<br />
Clasificaremos os motivos dos nosos alumnos en torno aos dous tipos <strong>de</strong><br />
motivación <strong>de</strong>scrita anteriormente, se ben cómpre sinalar que a maioritaria, sen<br />
ser a única, é a integradora. Así, e <strong>de</strong>ixando a un lado a vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong> reintegrarse<br />
na cultura familiar dos <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> galegos, nas enquisas sobre motivación<br />
atopamos repeti<strong>da</strong>mente o interese pola “cultura galega”, con precisións<br />
reveladoras como “tengo curiosi<strong>da</strong>d por conocer esta cultura, que creo que se<br />
parece bastante a la catalana”. Tamén recollemos confesións do tipo: “He<br />
escogido la asignatura porque me parece muy bien que igual que sé catalán,<br />
— 398 —
Experiencias <strong>da</strong> docencia <strong>da</strong> lingua galega en Catalunya<br />
<strong>de</strong>bería saber gallego y vasco”. Neste tipo <strong>de</strong> motivación po<strong>de</strong>mos distinguir<br />
varios factores que favorecen a escolla do galego como LM:<br />
1. Tanto <strong>Galicia</strong> como Catalunya comparten unha situación <strong>de</strong> contacto e<br />
conflicto lingüístico entre as súas respectivas linguas e a lingua oficial do<br />
Estado. Esta situación dá lugar a unha simpatía mutua nos individuos<br />
comprometidos coa supervivencia <strong>da</strong> lingua propia <strong>de</strong> ambas as dúas<br />
comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas. Esta simpatía e, aín<strong>da</strong> máis, soli<strong>da</strong>rie<strong>da</strong><strong>de</strong> está no<br />
cerne <strong>da</strong>s motivacións <strong>de</strong> gran parte do noso alumnado.<br />
2. A proxección exterior que nos últimos tempos experimentan a cultura e a<br />
literatura galegas, o éxito aca<strong>da</strong>do por algúns escritores galegos, mesmo<br />
traducidos ao catalán, a música galega ou a revitalización do turismo,<br />
favorecen e espertan o interese do noso alumnado.<br />
3. A gran canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> inmigrantes galegos instalados en Catalunya: apren<strong>de</strong>r<br />
a lingua e a cultura galegas é un xeito <strong>de</strong> se achegar a eles. A<strong>de</strong>mais, o feito<br />
<strong>de</strong> que os alumnos sen orixe galega coñezan e mesmo traten xente <strong>de</strong> orixe<br />
galega permítelles achegarse á cultura e á lingua galegas non só a través <strong>da</strong><br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong> académica senón tamén <strong>de</strong> forma directa, convivindo con xente<br />
que manifesta as características propias dun pobo e a súa cultura.<br />
A motivación instrumental tamén po<strong>de</strong> estar presente pero, aín<strong>da</strong> así, sempre<br />
<strong>de</strong>pen<strong>de</strong> ou vai liga<strong>da</strong> á integradora. A conciencia <strong>da</strong> proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s linguas é,<br />
sen dúbi<strong>da</strong>, un elemento positivo na escolla: “Creo que es una lengua muy<br />
cercana y que merece la pena conocerla. También pue<strong>de</strong> aportarme<br />
conocimientos laterales para mi titulación”. Son os alumnos do ámbito <strong>da</strong>s<br />
Letras os que confesan buscar unha rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong> instrumental, con testemuños<br />
como “complementan mi formación”, “tiene relación con mis estudios” dos<br />
alumnos <strong>de</strong> Hispánicas ou outros como: “en relación a Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s, esta<br />
asignatura liga con el trasfondo <strong>de</strong> multidisciplinarie<strong>da</strong>d e interés por todo tipo<br />
<strong>de</strong> culturas”. Neste tipo <strong>de</strong> motivación cómpre salientar a existencia <strong>de</strong><br />
empresas editoriais estableci<strong>da</strong>s en Barcelona que ofrecen unha saí<strong>da</strong> laboral<br />
(como traductores e correctores), ou empresas relaciona<strong>da</strong>s co mundo <strong>da</strong>s<br />
telecomunicacións, que valoran o coñecemento <strong>da</strong>s diversas linguas do Estado.<br />
Tense afirmado (Cabré Castellví 1999:37) que unha lingua non só é un<br />
significante cun significado asociado, senón tamén a visión que ca<strong>da</strong> pobo ten<br />
do mundo que o ro<strong>de</strong>a e, polo tanto, “el mitjà més perceptible i més global<br />
d'expressar i afirmar una cultura particular” e, asema<strong>de</strong>, “és product d'aquella<br />
cultura”. Ó ser así, apren<strong>de</strong>r unha lingua trae consigo o coñecemento ou, polo<br />
menos, o achegamento á cultura <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> falante, o cal confirma a nosa<br />
experiencia. Así, a motivación dos nosos alumnos/as vese reforza<strong>da</strong> pola<br />
simpatía sociolingüística que ten como base a “extensión” do compromiso coa<br />
lingua propia (no seu caso, o catalán) coa lingua minoriza<strong>da</strong> que se preten<strong>de</strong><br />
apren<strong>de</strong>r (galego). Este paralelismo <strong>da</strong> situación sociolingüística e do status<br />
— 399 —
Teresa Bermú<strong>de</strong>z / Amparo Cereixo<br />
máis ou menos “compartido” como linguas cooficiais nas súas respectivas<br />
comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas e no seo do Estado español constitúe, sen dúbi<strong>da</strong>,<br />
unha motivación extra, un aliciente adicional que logra favorecer o proceso <strong>de</strong><br />
ensino-aprendizaxe.<br />
3. Abor<strong>da</strong>xes e enfoques didácticos. Obxectivos xerais e específicos<br />
Aheteroxenei<strong>da</strong><strong>de</strong> do alumnado obriga a establecer uns obxectivos flexibles.<br />
Aos alumnos <strong>de</strong> F. Galega o nivel que se lles esixe, obviamente, é moito maior.<br />
O primeiro obxectivo é que aca<strong>de</strong>n unha competencia táctica que lles permita<br />
compensar os baleiros <strong>de</strong>bidos ao <strong>de</strong>scoñecemento do código ou a interrupcións<br />
no fluxo <strong>da</strong> comunicación causa<strong>da</strong>s por outros factores e que é fun<strong>da</strong>mental<br />
para apren<strong>de</strong>r unha LM. Neste momento o máis importante é incidir naqueles<br />
aspectos coinci<strong>de</strong>ntes entre as dúas linguas que xa coñecen e a lingua galega. O<br />
sistema <strong>de</strong> inmersión lingüística aplicado en Catalunya permite que todos os<br />
alumnos posúan unha competencia lingüística moi alta nas dúas linguas oficiais<br />
do país, o cal favorece notablemente a aprendizaxe.<br />
Unha vez logrado o primeiro, o seguinte obxectivo é lograr que todos eles<br />
aca<strong>de</strong>n a competencia lingüística, é dicir, que posúan un vocabulario básico e<br />
dominen as “regras estructurais elementais” (Monteagudo, Ca<strong>de</strong>rnos <strong>da</strong> lingua)<br />
para construíren enunciados dotados <strong>de</strong> sentido. É neste momento cando se fai<br />
fincapé sobre aqueles aspectos do galego que difiren <strong>da</strong>s linguas que eles xa<br />
dominan.<br />
Na UB acá<strong>da</strong>nse estas competencias a través <strong>da</strong>s materias <strong>de</strong> Lingua galega,<br />
mais cómpre afianzalas nas outras materias (Gramática Galega e Historia <strong>da</strong><br />
lingua). Xa que logo, os obxectivos <strong>de</strong>stas materias son dobres: por unha ban<strong>da</strong><br />
introducir conceptos teóricos e prácticos relacionados coa morfosintaxe (tanto<br />
diacrónica como sincrónica) e por outra, encamiñar estes novos coñecementos<br />
cara a unha mellora na competencia lingüística do alumno. Inténtase que<br />
reflexionen sobre os elementos formais <strong>da</strong> lingua en todos os seus planos, co<br />
obxectivo <strong>de</strong> que aca<strong>de</strong>n un maior coñecemento do código do galego.<br />
Por outra ban<strong>da</strong>, na UAB e como elemento común a to<strong>da</strong>s as materias no<br />
aspecto <strong>da</strong> cultura, dámoslle gran<strong>de</strong> importancia á autonomía na aprendizaxe do<br />
estudiante, a través <strong>da</strong> elaboración <strong>de</strong> traballos monográficos que permitan un<br />
achegamento práctico á reali<strong>da</strong><strong>de</strong> galega.<br />
4. Interferencias lingüísticas<br />
O feito <strong>de</strong> seren o galego e mais o catalán linguas románicas e, polo tanto,<br />
presentaren unhas estructuras moi semellantes supón unha clara vantaxe para o<br />
ensino-aprendizaxe dunha <strong>de</strong>stas linguas por parte <strong>de</strong> falantes <strong>da</strong> outra. Mais<br />
esta semellanza po<strong>de</strong> <strong>da</strong>r lugar ao establecemento <strong>de</strong> falsos paralelismos que<br />
provocan algúns erros e confusións. As interferencias lingüísticas que se<br />
— 400 —
Experiencias <strong>da</strong> docencia <strong>da</strong> lingua galega en Catalunya<br />
producen á hora <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>ren galego son dobres: catalán e castelán e nalgúns<br />
casos triples. Neste sentido, resulta útil diferenciar as situacións <strong>de</strong> parti<strong>da</strong><br />
“binomio”, que afectan aos contactos cunha segun<strong>da</strong> lingua por parte <strong>de</strong> falantes<br />
que só posúen unha lingua románica (castelán), fronte a situacións “trinomio”<br />
que viven os que teñen dúas linguas latinas como referencia (catalán e castelán),<br />
e por tanto estarían en proceso <strong>de</strong> adquiriren unha terceira. As transferencias<br />
lingüísticas aféctanlles a todos os niveis <strong>da</strong> lingua, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> as estructuras<br />
sintácticas ata ao léxico. Lott clasificou as interferencias en catro grupos: a)<br />
transferencia <strong>de</strong> estructura: *Fai moito <strong>de</strong> frío por Fa molt <strong>de</strong> fred; b) a<br />
sobreextensión dunha analoxía: o alumno traduce unha palabra <strong>da</strong> súa lingua á<br />
LM [*alonxar do cat. allunyar; *olleiras co sentido <strong>de</strong> “lentes”, tomado do<br />
catalán ulleres]; c) a substitución dáse naqueles casos nos que <strong>de</strong>scoñece unha<br />
palabra <strong>da</strong> LM e emprega a <strong>da</strong> súa propia lingua [*non me escolta] e d) os erros<br />
interlingüísticos/intralingüísticos que consisten no emprego dunha única forma<br />
cando na LM existen dous termos e na súa só un para expresar un mesmo<br />
contido [labios, beizos vs. llavis].<br />
Analizaremos a seguir os problemas máis significativos cos que se encontran<br />
os alumnos cataláns á hora <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>ren galego.<br />
4.1. A nivel gráfico e fonético 44 son perceptibles certos trazos diferenciais entre<br />
a lingua galega e a catalana, pero as dificulta<strong>de</strong>s non son excesivas.<br />
Así, as dúas linguas dispoñen <strong>de</strong> sete vocais tónicas, e cinco grafemas para a<br />
súa representación, <strong>de</strong> aí que en moitos casos as vocais medias precisen <strong>da</strong><br />
acentuación diacrítica para evitar ambigüi<strong>da</strong><strong>de</strong>s na escrita. A diferencia entre<br />
ambas linguas radica no tipo <strong>de</strong> acento empregado, así mentres que o galego<br />
adopta o til agudo en todos os casos, o catalán emprega un til grave co à (polo<br />
que os alumnos recorren a este til á hora <strong>de</strong> acentuar un a:*foi à casa) e as<br />
medias abertas è, ò e un til agudo coas pecha<strong>da</strong>s é, ó. A<strong>de</strong>mais, na acentuación<br />
diacrítica o catalán acentúa as formas pecha<strong>da</strong>s fronte ao galego que acentúa as<br />
abertas (oso-ós vs. óso-os).<br />
En canto ao sistema consonántico, as principais dificulta<strong>de</strong>s son 1) a<br />
articulación <strong>da</strong> nasal velar tal e como acontece cos falantes hispánicos ou <strong>de</strong><br />
calquera outra lingua carente <strong>de</strong>ste fonema; 2) a representación <strong>da</strong> /S/ xa que o<br />
catalán a grafa por medio dun x en posición inicial <strong>de</strong> palabra (Xavier, xocolata)<br />
e como ix en posición medial e final (caixa, baix), mentres que o x en posición<br />
medial reflicte o grupo /ks/. É este o motivo polo que nos primeiros contactos<br />
co galego escriben *foixen pola pileta, *coixo, *meixar, pronuncian ['keSo] e<br />
['kaSa] e ás veces prodúcense ultracorreccións: *que me <strong>de</strong>xou torto; 3) a<br />
representación <strong>da</strong> /tS/ en moitos casos transcríbena como x. Isto probablemente<br />
44<br />
Optamos por tratar conxuntamente estes dous aspectos porque en moitas ocasión están<br />
intimamente relacionados.<br />
— 401 —
Teresa Bermú<strong>de</strong>z / Amparo Cereixo<br />
estea relacionado co feito <strong>de</strong> que moitas falas catalanas substitúen o [S] polo [tS]<br />
e no canto <strong>de</strong> [Sabier] pronuncian [tSabier] <strong>de</strong> aí que á hora <strong>de</strong> representaren a<br />
africa<strong>da</strong> opten pola representación gráfica x no canto <strong>de</strong> ch 45 : *unha manxea <strong>de</strong><br />
cartos, *estando eu agaxado; e finalmente 4) hai que sinalar a ten<strong>de</strong>ncia dos<br />
galegos á <strong>de</strong>spalatalización do /¥/ é inexistente nas falas catalanas. Isto leva ao<br />
alumnado a confusións do tipo *para xuio e a non distinguiren entre maio e<br />
mallo. O cal unido á confusión /S/ ~ /tS/ fai que atopemos exemplos do tipo:<br />
*polo día coxo moscas no canto <strong>de</strong> polo día collo moscas.<br />
4.2. A nivel morfosintáctico, o máis significativo é, no que se refire ao<br />
substantivo, o xénero. Os substantivos inanimados concor<strong>da</strong>n maioritariamente<br />
nas dúas linguas (o costume / el costum; a suor / la suor...) pero nalgúns casos<br />
difire (o leite / la llet; o labor / la labor) polo que existen confusións do tipo<br />
*<strong>da</strong> sangue. Os substantivos e adxectivos con oposición xenérica en xeral non<br />
provocan dificulta<strong>de</strong>s, sen embargo observamos confusións naqueles<br />
proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> -ANE/-ANA [>-án/-ana] e-ANU/-ANA [>-án / -á] xa que a<br />
evolución do catalán fixo coincidir os dous resultados [-à/-ana]: *a meva<br />
irmana (cat. germana) ou *unha ci<strong>da</strong><strong>da</strong>na (cat. ciuta<strong>da</strong>na).<br />
No tocante ao pronome, cómpre salientar 1) a confusión entre te e che xa que<br />
tanto o catalán como o español posúen unha única expresión: *pagareite os<br />
<strong>de</strong>reitos <strong>de</strong> autor, *direite que o falaba moi ben; 2) a colocación, <strong>da</strong><strong>da</strong> a súa<br />
complexi<strong>da</strong><strong>de</strong>, hai que abor<strong>da</strong>la <strong>de</strong>s<strong>de</strong> to<strong>da</strong>s as materias relaciona<strong>da</strong>s coa lingua<br />
xa que son moitos os factores que inflúen na posición do clítico, a<strong>de</strong>mais hai<br />
unha forte ten<strong>de</strong>ncia á anteposición: *O atopei na rúa, *Lles levei as maletas; e<br />
finalmente 3) o abuso dos reflexivos, xa que a lingua catalana, fronte ao galego,<br />
posúe unha gran canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> verbos pronominais: *Lavouse as mans; non me<br />
gusta *discutirme cos meus pais ou *que el se <strong>de</strong>scansara un pouquiño.<br />
No tocante ao verbo, hai que sinalar o emprego <strong>da</strong>s formas compostas, xa que<br />
o sistema catalán si as presenta no seu paradigma. O uso <strong>de</strong>stas formas é máis<br />
frecuente nos pretéritos, tanto <strong>de</strong> indicativo como <strong>de</strong> subxuntivo, xa que fronte a<br />
unha única forma do galego (cantei e cantase) o catalán posúe tres (he cantat /<br />
cantí / vaig cantar e cantés /hagués cantat/ hagi cantat). O sistema perifrástico<br />
tamén presenta problemas, principalmente na construcción ir + inf. moi pouco<br />
usual entre os alumnos porque para eles anar + inf. indica valor <strong>de</strong> pasado e<br />
non <strong>de</strong> futuro como no galego, polo cal recorren maioritariamente ás formas<br />
sintéticas (cantarei). Para expresaren a obrigatorie<strong>da</strong><strong>de</strong> botan man <strong>da</strong><br />
construcción haber (<strong>de</strong>) + inf., xa que parten <strong>da</strong> perífrase haver <strong>de</strong> + inf. que<br />
posúe no catalán valor <strong>de</strong> obrigación, e <strong>de</strong>ixan <strong>de</strong> lado outras estructuras<br />
galegas como ter que + inf. Así a expresión catalana he d'estudiar tradúcena por<br />
hei <strong>de</strong> estudiar atribuíndolle exclusivamente o valor <strong>de</strong> obrigación cando no<br />
45 Grafía inexiste en catalán: cotxe, roig<br />
— 402 —
Experiencias <strong>da</strong> docencia <strong>da</strong> lingua galega en Catalunya<br />
galego esta perífrase presenta fun<strong>da</strong>mentalmente un valor <strong>de</strong> futuri<strong>da</strong><strong>de</strong>. Neste<br />
caso, o uso non resulta incorrecto mais noutros pó<strong>de</strong>se per<strong>de</strong>r o valor <strong>de</strong><br />
obrigatorie<strong>da</strong><strong>de</strong> e adquirir outros valores como acontece no seguinte caso: Vaig<br />
haver <strong>de</strong> fer moltes coses tradúcese por *Houben <strong>de</strong> facer moitas cousas<br />
(perífrase temporal que expresa inminencia). Finalmente, no que ao verbo se<br />
refire, ten<strong>de</strong>n a regularizar o presente do verbo ter (teño, *teñes, *teñe) e do<br />
verbo facer (fago, *faces, *face).<br />
A transferencia <strong>de</strong> estructuras catalanas á lingua galega reflíctese na sintaxe,<br />
basicamente en dous aspectos: 1) a eliminación <strong>da</strong>s preposicións febles ante<br />
unha cláusula introduci<strong>da</strong> por que, tal e como acontece en catalán: *Estou<br />
convencido que non fixo mal ningún, *A proba consiste que re<strong>da</strong>cten un<br />
proxecto (< Estic convençut que ha fet res <strong>de</strong> mal, La prova consisteix que<br />
re<strong>da</strong>ctin un projecte), e 2) o emprego <strong>de</strong> estructuras partitivas propias <strong>da</strong> súa<br />
lingua como nos seguintes exemplos: *fai moito <strong>de</strong> frío (< fa molt <strong>de</strong> fred) ou<br />
*¿canto <strong>de</strong> viño che teño que poñer? (< Quant <strong>de</strong> vi t'hagi <strong>de</strong> posar?).<br />
4.3. A nivel léxico-semántico, o catalán, en xeral, favorece a aprendizaxe do<br />
galego xa que predominan as concor<strong>da</strong>ncias: cogombro-cogombre; xeonllogenoll;<br />
vermello-vermell; as terminacións -ión / -ió: televisión / televisió; -<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
/ -tat: liber<strong>da</strong><strong>de</strong> / llibertat ou a productivi<strong>da</strong><strong>de</strong> do sufixo -ment / -mento na<br />
formación <strong>de</strong> substantivos <strong>de</strong>verbais: pagament / pagamento.<br />
Mais tamén atopamos algúns exemplos <strong>de</strong> “falsos amigos” como o verbo<br />
aturar (cat. “parar, <strong>de</strong>ter” vs. gal. “aguantar”), ou o emprego <strong>de</strong> explicar no<br />
canto <strong>de</strong> contar: Explicou uns chistes moi bos. Ao mesmo tempo, moitas<br />
expresións que do catalán pasaron ao español <strong>de</strong> Catalunya tamén son<br />
emprega<strong>da</strong>s en galego: *fan vaga por están en folga, *teño que avisar un paleta<br />
por teño que avisar un albanel ou *teño gana por teño fame. E o uso do verbo<br />
fer (facer) tan frecuente na lingua catalana fai que pregunten *a quen fixeches<br />
fóra no canto <strong>de</strong> a quen botaches fóra, se po<strong>de</strong>n *facer servir un lapis, en lugar<br />
<strong>de</strong> empregar~usar un lapis, que propoñan con frecuencia *ir facer un café no<br />
sitio <strong>de</strong> ir tomar un café ou que <strong>de</strong>claren que alguén *fai mala cara, se ten mala<br />
cara ou aspecto, e mesmo po<strong>de</strong>n confesar que algo *fai medo, en vez <strong>de</strong> pon<br />
medo, asusta.<br />
5. Conclusións<br />
A pesar <strong>de</strong> todos os fenómenos expostos ata o <strong>de</strong> agora, a aprendizaxe do galego<br />
por parte dun catalán resulta doa<strong>da</strong>. Cremos que é indispensable que o docente<br />
coñeza as dúas linguas para <strong>de</strong>se xeito, por unha ban<strong>da</strong>, po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>stacar as<br />
analoxías, é dicir, todos os puntos en común que favorecen a aprendizaxe, e por<br />
outra ban<strong>da</strong>, incidir naqueles aspectos que resultan máis complexos ou confusos<br />
— 403 —
Teresa Bermú<strong>de</strong>z / Amparo Cereixo<br />
<strong>da</strong><strong>da</strong> a diferencia entre ambas as linguas. Isto repercute tanto na programación <strong>da</strong><br />
materia como na presentación dos contidos.<br />
Finalmente, cómpre sinalar que as motivacións básicas que citamos anteriormente<br />
(simpatía e soli<strong>da</strong>rie<strong>da</strong><strong>de</strong> sociolingüística, a curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> pola cultura dun<br />
pobo con personali<strong>da</strong><strong>de</strong> propia) favorecen en gran maneira o labor docente, xa que<br />
a actitu<strong>de</strong> do alumnado é moi positiva.<br />
Bibliografía<br />
Cabré Castellví, M. T. (1999): “Lingüística aplica<strong>da</strong> i interculturalitat”, in<br />
Homenatge a Jesús Tusón. Barcelona: Empuries.<br />
Díaz Pérez, Fco. Javier (1988): “A motivación na aprendizaxe do galego en<br />
alumnos <strong>de</strong> fóra <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>”. Ca<strong>de</strong>rnos <strong>da</strong> lingua 17. 57-81.<br />
Ni<strong>da</strong>, E. A. (1956): “Motivation in Second Language Learning”. Language<br />
Learning 7. 3-4.<br />
Gardner, R. C. / Lambert, W.E. (1959): “Motivational Variables in Second<br />
Language Acquisition”. Canadian Journal of Psycology 13.<br />
Gardner, R.C. / MacIntyre, P. D. (1993): “On the Measurement of Affective<br />
Variable in Second Language Learning”. Language Learning 43: 2. 157-194<br />
López Valcárcel, X. M. (1991): “Normalización e didáctica <strong>da</strong> lingua”.<br />
Ca<strong>de</strong>rnos <strong>da</strong> lingua 4. 113-130.<br />
Postigo, Rosa María (1998): “Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> educación lingüística en contexto <strong>de</strong><br />
lenguas <strong>de</strong> contacto”, in Mendoza Fillola, A. (coord.) (1998): Conceptos<br />
clave en didáctica <strong>de</strong> la lengua y la literatura. ICE, Universitat <strong>de</strong> Barcelona.<br />
Silva Valdivia, Bieito (coord.) (1994): Didáctica <strong>da</strong> lingua en situacións <strong>de</strong><br />
contacto lingüístico. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Servicio <strong>de</strong> Publicacións e<br />
Intercambio Científico <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />
Vez Jeremías, José Manuel (1996): “As aprendizaxes <strong>de</strong> linguas estranxeiras.<br />
Avances <strong>da</strong> investigación no marco dunha dimensión europea”. Revista<br />
Galega do Ensino 23. Santiago <strong>de</strong> Compostela: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. 115-145.<br />
— 404 —
Veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento <strong>da</strong> información <strong>de</strong> material<br />
escrito en escolares bilingües galegos<br />
Camilo Brandín Feijoo<br />
Departamento <strong>de</strong> Psicoloxía Evolutiva e Comunicación. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo<br />
1. Introducción<br />
Nos últimos tempos produciuse unha serie <strong>de</strong> acontecementos con profun<strong>da</strong>s<br />
inci<strong>de</strong>ncias na situación sociolingüística galega, tales como a organización do<br />
Estado en comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autónomas, recoñecemento <strong>da</strong> diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística,<br />
promulgación <strong>da</strong> Lei <strong>de</strong> normalización lingüística, cooficialización do galego<br />
nos distintos ámbitos <strong>da</strong> administración, ensino do galego na escola e a súa<br />
utilización nos medios <strong>de</strong> comunicación.<br />
Con isto, púxose fin a prácticas <strong>de</strong> séculos nos que o galego estivo proscrito<br />
dos ámbitos sociais e académicos, creándose unha situación nova <strong>de</strong> efectos<br />
<strong>de</strong>scoñecidos para o futuro <strong>da</strong> lingua e <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> que aín<strong>da</strong> non foron<br />
analizados rigorosamente. O obxectivo <strong>de</strong>ste estudio preten<strong>de</strong> constatar en qué<br />
medi<strong>da</strong>, o novo status do galego e o seu estudio como materia obrigatoria<br />
escolar, durante os últimos quince anos, proporcionaron automatismos nos<br />
procesos cognitivo-lectores en ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s dúas linguas, tanto por parte dos<br />
bilingües rurais galego-castelán falantes como dos bilingües urbanos castelángalego<br />
falantes.<br />
2. O procesamento <strong>da</strong> información e automatismos lectores nos bilingües<br />
Previamente analizamos o modo cómo se producen estas habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s nos<br />
bilingües, xa que varios autores sosteñen que os tempos <strong>de</strong> procesamento e os<br />
automatismos lectores son os que precisamente máis diferencian os bilingües,<br />
ben sexa nas dúas linguas, ben na menos dominante. Magiste (1979) afirma que<br />
o tempo <strong>de</strong> procesamento dos bilingües é maior que o dos monolingües, e o dos<br />
trilingües maior que o dos bilingües. Outros investigadores (Favreau /<br />
Segalowitz 1983) <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>n que os bilingües na segun<strong>da</strong> lingua len máis <strong>de</strong><br />
vagar, e os procesos <strong>de</strong> automatización na <strong>de</strong>codificación só se conseguen na<br />
lingua materna ou dominante. Deste modo, o grao <strong>de</strong> automatización po<strong>de</strong> ser<br />
un punto <strong>de</strong> referencia e un bo indicador do dominio e competencia alcanza<strong>da</strong><br />
polos bilingües en ca<strong>da</strong> lingua. De feito, o grao <strong>de</strong> automatización e a<br />
veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> do procesamento atinxidos, que, á súa vez, se irán mellorando en<br />
función <strong>da</strong> práctica, é paralelo ó grao <strong>de</strong> dominio e aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong><br />
lingua dos bilingües (Snow 1999).<br />
A distinción entre as operacións mentais automáticas e as que precisan unha<br />
estratexia <strong>de</strong> control consciente van ter implicacións importantes na habili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
lectora tanto <strong>da</strong> L1 como <strong>da</strong> L2. Unha activi<strong>da</strong><strong>de</strong> complexa como a <strong>de</strong> ler<br />
— 405 —
Camilo Brandín Feijoo<br />
encerra un número alto <strong>de</strong> operacións prácticas que se <strong>de</strong>ben realizar<br />
automaticamente, tal como afirman LaBerge e Samuels (1974). Estas<br />
operacións automáticas consisten nun recoñecemento directo <strong>da</strong> palabra escrita<br />
sen nin sequera facer referencia á estructura do texto. Por outro lado, moitas<br />
operacións teñen que ser necesariamente non-automáticas ou ficar baixo control<br />
consciente; tal é o caso, por exemplo, dunha mesma palabra que mu<strong>da</strong> <strong>de</strong><br />
significado segundo os diferentes encadres contextuais. Por suposto,<br />
<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ndo <strong>da</strong>s <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> situación, a canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> atención requiri<strong>da</strong><br />
varía para compren<strong>de</strong>r o significado dos símbolos escritos.<br />
Este fenómeno pó<strong>de</strong>se esperar nos escolares bilingües, sobre todo na súa<br />
segun<strong>da</strong> lingua, cando o bilingüismo non é equilibrado. Así, algúns bilingües,<br />
aín<strong>da</strong> tendo un bo dominio en ambas as dúas linguas, mostran unha certa<br />
dificulta<strong>de</strong> na lectura <strong>da</strong> L2 e, con frecuencia, adoitan ler en L2 máis <strong>de</strong> vagar<br />
que en L1 (McNamara 1968). Favreau e Segalowitz (1983) constataron que<br />
incluso os bilingües en alto grao <strong>de</strong> dominio nas dúas linguas po<strong>de</strong>n ler en<br />
ambas cun bo grao <strong>de</strong> comprensión, pero a maioría len na segun<strong>da</strong> cunha<br />
veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> inferior e nunha <strong>da</strong>s súas investigacións chegan a conclusións nas<br />
que afirman:<br />
Os bilingües que compren<strong>de</strong>n e len na súa segun<strong>da</strong> lingua á mesma veloci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
que na primeira, posúen un esquema <strong>de</strong> tempos <strong>de</strong> reacción que suxiren e<br />
presupoñen un proceso automático na <strong>de</strong>codificación. Mentres que os<br />
bilingües que na segun<strong>da</strong> lingua teñen que ler máis <strong>de</strong> vagar, só posúen<br />
procesos automáticos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scodificación na primeira lingua, pero non na<br />
segun<strong>da</strong>. (Favreau / Segalowitz 1983: 568).<br />
Estes retardos débense a razóns non <strong>de</strong> todo precisas, aín<strong>da</strong> que relaciona<strong>da</strong>s<br />
coa falta <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuación do vocabulario ou <strong>de</strong> sintaxe. Pó<strong>de</strong>se intuír que este<br />
atraso na lectura na segun<strong>da</strong> lingua po<strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r, en parte, dunha inferior<br />
capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para captar o significado <strong>da</strong>s palabras escritas, a estructura sintáctica<br />
e semántica. Neste caso o cerebro non automatizou os procesos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>scodificación dos símbolos <strong>da</strong>s palabras, polo que precisan máis tempo para<br />
interpretar o seu significado (Obler 1999).<br />
Segundo García Madruga (1991), o mo<strong>de</strong>lo orixinal do procesamento <strong>da</strong><br />
información proposto por Atkinson é o que mellor po<strong>de</strong> explicar o proceso <strong>da</strong><br />
comprensión e automatización lectora, a partir <strong>da</strong> hipótese dos tres sistemas <strong>de</strong><br />
almacenamento <strong>da</strong> memoria: (a) a memoria sensorial fai que a información<br />
impresa capta<strong>da</strong> pola vista permita obter unha <strong>de</strong>scrición completa e exacta <strong>da</strong><br />
imaxe percibi<strong>da</strong> manténdoa durante un período moi breve, inferior a medio<br />
segundo; (b) a memoria a curto prazo fai que esta información proveniente do<br />
exterior poi<strong>da</strong> ser codifica<strong>da</strong> e almacena<strong>da</strong>, on<strong>de</strong> po<strong>de</strong> permanecer uns poucos<br />
segundos; finalmente, chega á (c) memoria a longo prazo, un almacén<br />
permanente <strong>da</strong> información que fomos acumulando a partir <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s as<br />
aprendizaxes anteriores, como coñecementos xerais significativos e organi-<br />
— 406 —
Veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento <strong>da</strong> información <strong>de</strong> material escrito en escolares bilingües galegos<br />
zados, neste caso, referidos á lectura. E na comprensión e automatización<br />
lectora interveñen dous elementos básicos: o significante (a palabra escrita) e o<br />
significado (o concepto mental). Pero nos bilingües o significante represéntase<br />
<strong>de</strong> distinta maneira en ca<strong>da</strong> lingua, e pui<strong>de</strong>ra suce<strong>de</strong>r que, <strong>de</strong>bido á maior<br />
familiari<strong>da</strong><strong>de</strong> cunha <strong>de</strong>las, todos estes procesos <strong>de</strong> paso duns a outros elementos<br />
estean máis automatizados nun dos idiomas, reducíndose os tempos <strong>de</strong> procesamento<br />
mental no que sexa dominante.<br />
Así os mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> procesamento <strong>da</strong> información, referidos á <strong>de</strong>scodificación<br />
<strong>de</strong> palabras escritas, enten<strong>de</strong>n que esta activi<strong>da</strong><strong>de</strong> se inicia coa percepción<br />
sensorial, sendo a responsable <strong>de</strong> que as uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s percibi<strong>da</strong>s polos ollos poi<strong>da</strong>n<br />
pasar ó cerebro como uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> información. Sen embargo, a cuestión<br />
principal é saber cómo se produce esa engrenaxe. Crow<strong>de</strong>r (1985), apoiándose<br />
nos traballos levados a cabo, afirma que parece existir un proceso relacionado<br />
coa fala que permite explicar este feito. Segundo o dito autor, a información<br />
proce<strong>de</strong>nte do texto é reti<strong>da</strong> brevemente na memoria icónica, <strong>de</strong> on<strong>de</strong> a rescata<br />
un proceso <strong>de</strong> exploración que leva a “nomear as letras e sílabas mentalmente”.<br />
E o son resultante <strong>de</strong> pronuncialas mentalmente ou en voz alta pasa a un<br />
almacén <strong>de</strong> información auditiva. Existe, pois, un nivel inicial <strong>de</strong> representación<br />
icónica que, probablemente, contén moita información, pero só durante<br />
milésimas <strong>de</strong> segundo. Un explorador visual explóraas e lévaas a un sistema <strong>de</strong><br />
recoñecemento a gran veloci<strong>da</strong><strong>de</strong>. E para “rescatar” a información do esquecemento,<br />
o suxeito leva a cabo un proceso <strong>de</strong> “nomear encuberto” que lle<br />
permite reter a información <strong>de</strong> forma case in<strong>de</strong>fini<strong>da</strong>. Ou sexa, que a<br />
información visual proce<strong>de</strong>nte do texto escrito en comprensión significativa<br />
producirase pola función que exerce a memoria, actuando a fala vocal, subvocal<br />
ou mental como mediador responsable, encargándose a memoria a longo prazo<br />
<strong>de</strong> continuar o proceso, utilizando o amplo cau<strong>da</strong>l <strong>de</strong> coñecementos almacenados<br />
nese gran banco <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos que leva acumulando <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s as experiencias<br />
anteriores (Molina 1991).<br />
Pero este proceso, nos bilingües po<strong>de</strong> ser específico para ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s<br />
linguas, pois en calquera <strong>de</strong>las estes proce<strong>de</strong>mentos po<strong>de</strong>n estar máis ou menos<br />
establecidos, e os almacéns <strong>de</strong> información <strong>da</strong>s experiencias anteriores tamén<br />
po<strong>de</strong>n ser moi diferentes. Deste modo, a veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> recoñecemento <strong>de</strong><br />
palabras ou frases por parte dos bilingües, nunha e outra lingua, <strong>de</strong>terminará as<br />
súas correspon<strong>de</strong>ntes habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s e os graos <strong>de</strong> automatización dos procesos<br />
cognitivo-lectores.<br />
3. Obxectivos<br />
Así, pois, aténdonos ás indicacións teóricas anteriormente expostas,<br />
propuxémonos constatar en qué medi<strong>da</strong> os seus enunciados se cumpren no caso<br />
dos escolares bilingües galegos que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hai varios anos teñen que usar<br />
— 407 —
Camilo Brandín Feijoo<br />
obrigatoriamente dúas linguas nas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s escolares. Con isto veremos qué<br />
grao <strong>de</strong> automatización alcanzaron en ca<strong>da</strong> unha <strong>de</strong>las.<br />
Na Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma galega realizáronse múltiples estudios sobre a<br />
problemática sociolingüística <strong>da</strong> situación bilingüe (Pérez Vilariño 1981;<br />
Fernán<strong>de</strong>z 1982; Rubal 1986; González 1990; Rojo 1995; Regueiro 2001).<br />
Tamén se fixeron probas sobre habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s psicolingüísticas <strong>da</strong>s linguas dos<br />
escolares galegos (Gómez 1984; González Lorenzo 1985; Barca 1990a, b; Pérez<br />
Pereira 1990; Recal<strong>de</strong> 1996). Pero con este traballo pretén<strong>de</strong>se un paso máis no<br />
campo <strong>da</strong> psicolingüística: estudiar e comparar a veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento<br />
dos escolares en ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s súas linguas. Máis en concreto propómonos os<br />
seguintes obxectivos:<br />
1º.- In<strong>da</strong>gar o grao <strong>de</strong> automatización lectora atinxido polos bilingües galegos<br />
en ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s linguas, partindo <strong>de</strong> que, en ca<strong>da</strong> grupo -galego ou<br />
castelanfalantes- a lingua materna ou dominante é diferente, sendo tamén<br />
distintas as circunstancias <strong>de</strong> adquisición <strong>da</strong> L2.<br />
2º.- Comprobar se a veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento <strong>da</strong> información do material<br />
escolar impreso se correspon<strong>de</strong> coa lingua materna (L1).<br />
3º.- In<strong>da</strong>gar se o uso habitual <strong>da</strong>s dúas linguas conseguiu o equilibrio nas<br />
habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> procesamento do material escolar.<br />
4. Elección <strong>da</strong> mostra<br />
Os suxeitos que forman parte <strong>de</strong>ste experimento foron seleccionados en<br />
centros escolares <strong>da</strong> provincia <strong>de</strong> Ourense. En ca<strong>da</strong> grupo escolleuse o mesmo<br />
número <strong>de</strong> nenas que <strong>de</strong> nenos para evitar no posible calquera outro efecto <strong>da</strong><br />
variable sexo. Non se admitiron alumnos que obtiveron puntuacións extremas<br />
no test Raven. Só se escolleron os que foran cualificados polos respectivos<br />
profesores <strong>de</strong> “medianos”, rexeitando os <strong>de</strong> cualificacións moi baixas ou moi<br />
altas.<br />
A mostra quedou configura<strong>da</strong> por un conxunto <strong>de</strong> 120 escolares,<br />
correspon<strong>de</strong>ndo a dúas categorías (galegofalantes rurais e castelanfalantes<br />
urbanos) e tres niveis (3º EP, 5º EP e 1º ESO).<br />
5. Instrumentos <strong>de</strong> medi<strong>da</strong> e variables analiza<strong>da</strong>s<br />
Para apreciar os tempos <strong>de</strong> procesamento do material escrito precísanse, por<br />
un lado, os contidos que se van medir, e por outro, os instrumentos <strong>de</strong> medi<strong>da</strong>.<br />
Como contidos seleccionamos series <strong>de</strong> números, figuras e pertenza a categoría.<br />
Edith Magiste (1979) utilizou a técnica <strong>de</strong> nomear números nunha e noutra<br />
lingua dos bilingües (alemán-sueco) coa finali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> observar as mu<strong>da</strong>nzas nas<br />
habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> codificación en función do tempo <strong>de</strong> experiencia <strong>da</strong> L2. A<br />
igual<strong>da</strong><strong>de</strong> nos tempos <strong>de</strong> procesamento producíase antes nos números que nas<br />
figuras. En números conseguíase a igual<strong>da</strong><strong>de</strong> ós 4 anos <strong>de</strong> práctica, mentres que<br />
— 408 —
Veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento <strong>da</strong> información <strong>de</strong> material escrito en escolares bilingües galegos<br />
en figuras non se alcanzaba ata os 6. A medi<strong>da</strong> <strong>de</strong> tempos <strong>de</strong> procesamento <strong>de</strong><br />
números por suxeitos bilingües, nunha e outra lingua, foi analiza<strong>da</strong> con<br />
frecuencia (Wolf 1991).<br />
A mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> nomear figuras nunha e outra lingua para constatar a<br />
veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento en ca<strong>da</strong> unha <strong>de</strong>las foi utiliza<strong>da</strong> por varios autores:<br />
Chen (1990), Kroll e Stewart (1991) empregaron esta técnica en varios<br />
experimentos para diagnosticar o grao <strong>de</strong> dominancia mental en bilingües<br />
alemán-inglés.<br />
E tamén, para <strong>de</strong>terminar en cál <strong>da</strong>s dúas linguas os bilingües procesan máis<br />
rapi<strong>da</strong>mente a información li<strong>da</strong>, outros investigadores utilizaron a técnica <strong>de</strong><br />
verificación <strong>de</strong> pertenza a categoría (Stanovich et al. 1984; Hoosain; Osgood<br />
1983).<br />
A partir <strong>da</strong>s experiencias anteriores, os estímulos que se presentaron nesta<br />
investigación foron tres series en dúas condicións diferentes: a primeira está<br />
forma<strong>da</strong> por 10 números <strong>de</strong> dous díxitos. A segun<strong>da</strong>, confórmana 10 figuras<br />
comúns. A terceira proba componse <strong>de</strong> 10 series <strong>de</strong> pertenza a categoría. As tres<br />
series preséntanse en dúas condicións diferentes: nunha, os suxeitos procésanas<br />
en castelán, e na sesión seguinte en galego, ou viceversa.<br />
As variables e probas utiliza<strong>da</strong>s no experimento figuran no cadro seguinte.<br />
V1.- Curso ( 3º, 5º EP, 1º ESO)<br />
V2.-Lingua materna galeg/castelán<br />
V3.- Codificación números-galego<br />
V4.-Codificación números-castelán<br />
V5.-Codificación figuras-galegas<br />
V6.-Codificación figuras-casteláns<br />
V7.-Pertenza categoría-galego<br />
V8-Pertenza categoría-castelán<br />
O instrumento esencial para esta experiencia foi o taquistoscopio. Este<br />
utensilio como instrumento <strong>de</strong> medi<strong>da</strong> <strong>de</strong> automatismos lectores en bilingües foi<br />
utilizado con relativa frecuencia. O utilizado nesta proba correspón<strong>de</strong>se coa<br />
marca CA-610, e foille conectado un contador <strong>de</strong> tempo ou cronómetro<br />
electrónico CA-565 e unha chave vocal CA-340. A chave vocal, neste caso,<br />
colle a voz emiti<strong>da</strong> polo examinando, ó pronunciar o nome <strong>da</strong>s figuras ou os<br />
contidos do material impreso que aparece na pantalla do taquistoscopio; e no<br />
cronómetro que<strong>da</strong> rexistrado o tempo transcorrido entre a presentación do<br />
estímulo e a emisión <strong>da</strong> voz, xa que o sistema está preparado <strong>de</strong> tal xeito que<br />
rexistra as milésimas <strong>de</strong> segundo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se acen<strong>de</strong> a pantalla <strong>de</strong> presentación<br />
<strong>de</strong> estímulos ata que a chave vocal corta automaticamente a conta polo efecto <strong>da</strong><br />
emisión <strong>da</strong> voz<br />
— 409 —
Camilo Brandín Feijoo<br />
6. Resultados<br />
Posto que os estímulos tiñan que ser interpretados nunha e noutra lingua en<br />
sesións diferentes, pui<strong>de</strong>mos cuantificar en fraccións <strong>de</strong> segundo os tempos<br />
empregados en ca<strong>da</strong> unha <strong>de</strong>las. Resumimos como resultados máis significativos<br />
os seguintes:<br />
-Compróbase que os castelanfalantes urbanos manifestan procesos <strong>de</strong><br />
codificación algo máis lentos en lingua galega (L2) que en lingua castelá (L1).<br />
E loxicamente, a codificación en castelán (L1) para este grupo é máis rápi<strong>da</strong> que<br />
para os galegofalantes rurais.<br />
-Os procesos <strong>de</strong> codificación <strong>de</strong> material impreso en galego (L1) nos<br />
galegofalantes rurais tamén son xeralmente máis lentos que os procesos <strong>de</strong><br />
codificación en castelán (L2), xa que só na proba <strong>de</strong> codificación <strong>de</strong> figuras, os<br />
automatismos favorecen a estes escolares cando se realizan en galego.<br />
-Os castelanfalantes urbanos evi<strong>de</strong>ncian procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scodificación en<br />
castelán (L1) máis rápidos que en galego (L2). Pero os galegofalantes rurais non<br />
manifestan procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scodificación en galego ( L1) máis rápidos que en<br />
castelán; o que <strong>de</strong>mostra que os galegofalantes rurais aín<strong>da</strong> seguen adquirindo<br />
mellores habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> procesamento lector en castelán (L2) <strong>de</strong>bido ó<br />
predominio do castelán coma lingua <strong>de</strong> maior relevancia nas tarefas <strong>de</strong> tipo<br />
académico.<br />
-Das análises intragrupo <strong>de</strong>dúcese que, tanto os galego coma os<br />
castelanfalantes mostran automatismos <strong>de</strong> procesamento máis lentos en galego<br />
que en castelán. E esta <strong>de</strong>svantaxe, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> grupo, séguese mantendo ó<br />
longo dos cursos estudiados, pois a práctica bilingüe social e escolar non<br />
consegue reducir as <strong>de</strong>ficiencias en habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lectoras que os escolares<br />
mostran en lingua galega fronte a lingua castelá.<br />
-Pero tamén se constata que os automatismos alcanzados polos<br />
castelanfalantes urbanos nos procesos cognitivo-lectores en lingua galega son<br />
elevados, xa que po<strong>de</strong>n realizar estes mesmos procesos con idénticos tempos, e<br />
incluso mellores que os galegofalantes rurais.<br />
7. Discusión<br />
Posto que os castelanfalantes <strong>de</strong> ci<strong>da</strong><strong>de</strong> alcanzaron un alto grao <strong>de</strong> veloci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> procesamento do material escrito en galego, <strong>de</strong>móstrase que a Lei <strong>de</strong><br />
normalización lingüística está <strong>da</strong>ndo certos resultados. E a<strong>de</strong>mais pó<strong>de</strong>se<br />
enten<strong>de</strong>r que hoxe os castelanfalantes urbanos non <strong>de</strong>ben ter ningún problema<br />
para recibir to<strong>da</strong> a información escolar en galego. Sen embargo, o comprobar<br />
que xeralmente a veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento é sempre maior en castelán que<br />
en galego po<strong>de</strong> enten<strong>de</strong>rse como que o castelán segue sendo predominante nos<br />
sistemas educativos. Por outro lado, o que os galegofalantes rurais puntúen por<br />
<strong>de</strong>baixo dos castelanfalantes urbanos (incluso nalgunhas probas <strong>de</strong> galego),<br />
— 410 —
Veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento <strong>da</strong> información <strong>de</strong> material escrito en escolares bilingües galegos<br />
<strong>de</strong>be <strong>de</strong> atribuírse ós efectos negativos <strong>da</strong> variable rurali<strong>da</strong><strong>de</strong>, que en <strong>Galicia</strong><br />
aín<strong>da</strong> non <strong>de</strong>sapareceu <strong>de</strong> todo, pero non é consecuencia dun posible<br />
bilingüismo subtractivo. Por iso nesta comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>ben manterse, e incluso<br />
potenciarse, os programas compensatoriais e <strong>de</strong> estimulación precoz <strong>de</strong><br />
habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s verbais no ámbito rural galego (Dosil 1995).<br />
Referencias bibliográficas<br />
Barca, A. et al. (1990a): “La estructura cognitiva <strong>de</strong> los niños bilingües y no<br />
bilingües: Un estudio diferencial”. Revista <strong>de</strong> Psicología General y Aplica<strong>da</strong>,<br />
1. 97-101.<br />
Barca, A. et al. (1990b): Elaboración <strong>de</strong> batería <strong>de</strong> aptitu<strong>de</strong>s cognitivas,<br />
aplicación al estudio <strong>de</strong>l rendimiento escolar e inci<strong>de</strong>ncia en estudio <strong>de</strong>l<br />
bilingüismo en el niño gallego <strong>de</strong> seis a diez años. ICE Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />
Chen, H. C. (1990): “Lexical processing in a no-native language: Efects of<br />
language proficiency and learnig strategy”. Memory and Cognition, 18. 279-<br />
288.<br />
Dosil, A. (1995): En familia. Proxecto educativo <strong>da</strong> familia galega. <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>Galicia</strong>. Consellería <strong>de</strong> Familia Muller e Xuventu<strong>de</strong>. Instituto <strong>de</strong> Ciencias<br />
Humanas e Sociais<br />
Favreau, M. / Segalowitz, N. (1983): “Automatic and controlled processes in<br />
the first and secund language reading of fluent bilinguals”. Memory and<br />
Cognition, 11. 565-574.<br />
Fernán<strong>de</strong>z, M. A. (1982): “La situación <strong>de</strong> la lengua en <strong>Galicia</strong>: La lengua <strong>de</strong><br />
los escolares”. Lenguas y educación en el ámbito <strong>de</strong>l Estado español. ICE<br />
Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Barcelona.<br />
García Madruga, J. A (1991): “El enfoque computacional en el estudio <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la Mente”. Revista <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte, 119. 61-84<br />
Gómez, D. et al. (1984): “Análisis <strong>de</strong> las habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s psicolingüísticas a partir<br />
<strong>de</strong> respuesta emiti<strong>da</strong>s por escolares gallegos”, in Siguán, M. (dir.) (1984):<br />
Adquisición precoz <strong>de</strong> una segun<strong>da</strong> lengua. Barcelona: ICE, Universitat <strong>de</strong><br />
Barcelona.<br />
González González, M. (1990): “A lingua galega na encrucilla<strong>da</strong>. Limiar <strong>da</strong>s<br />
actas do Congreso Internacional <strong>de</strong> Cultura Galega”. Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. 327-332.<br />
González Lorenzo, M. (1985): Bilingüismo en <strong>Galicia</strong>. Problemas y<br />
alternativas. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />
González González, M. / Rojo, G. (dirs.) (1995): Usos lingüísticas en <strong>Galicia</strong>.<br />
A Coruña: Seminario <strong>de</strong> Lexicografía <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />
— 411 —
Camilo Brandín Feijoo<br />
Kroll, J. F. / Stewart, E. (1991): Category interference in traslation and picture<br />
neming: Evi<strong>de</strong>nce for asymetric connections between bilingual language<br />
representations. Mount Holyoke College.<br />
LaBerge, D. / Samuels, S. J. (1974): “Towar a theory of automatic in-formation<br />
processing in reading”. Cognitive Psychology, 6. 293-323<br />
MacNamara, J. / Feltin, M. / Hew, M. / Klein, M. (1968): “An analitic<br />
comparison of reading in to languages”. The Irish Journal of Education, 2.<br />
41-53.<br />
Magiste, E. (1979): “The competing languages systems of the multilin-gual: A<br />
<strong>de</strong>velopment study of <strong>de</strong> coding and en coding processes”. Journal of Verbal<br />
Learning and Verbal Behavior, 18. 19-37.<br />
Molina, S. (1991): Psicope<strong>da</strong>gogía <strong>de</strong> la Lectura. Madrid: CEPE.<br />
Pérez Pereira, M. (1990): “A evolución <strong>da</strong> linguaxe en nenos <strong>de</strong> medio familiar<br />
bilingüe”. Ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> lingua, 2. 113-127. A Coruña: Real Aca<strong>de</strong>mia<br />
Galega.<br />
Pérez Vilariño, J. (1981): “Ámbitos sociales y usos lingüísticos entre los<br />
escolares gallegos”. Revista <strong>de</strong> Educación, 268. 111-130.<br />
Recal<strong>de</strong> Fernán<strong>de</strong>z, M. (1996): “Unha visión diacrónica <strong>de</strong> competencia<br />
lingüística en gallego”, in Panorama <strong>de</strong> la Investigació lingüística a L’Estat<br />
Espanyol. Universitat <strong>de</strong> Valencia.<br />
Regueiro, M. (2001): Mo<strong>de</strong>lo armónico <strong>de</strong> relación lingüística: estudio en<br />
<strong>Galicia</strong>. Santa Comba: 3catorceeuroEdiciones.<br />
Rubal Rodríguez, X. (1986): Situación y perspectivas <strong>de</strong> la educación bilingüe<br />
en <strong>Galicia</strong>. Seminario Internacional sobre Lenguas y Educación en Europa.<br />
Sitges. Barcelona<br />
Snow, C. E. (1999): Bilinguismo y adquisición <strong>de</strong> una segun<strong>da</strong> lengua, in<br />
Berko, J. / Bernstein, N. Psicolingüística [Traducción española]. Madrid:<br />
Interamericana.<br />
Stanovich, K. E. / Cunningham, A. E. / Feeman, D. J. (1984): “Relation<br />
between early reading acquisition and word <strong>de</strong>coding with and without<br />
context. A longitudinal study of first gra<strong>de</strong> children”. Journal of Educational<br />
Psychology, 76. 668-671.<br />
Wolf, M. (1991). “Naming speed and reading: The contribution of the cognitive<br />
neurosciences”. Reading Research Quarterly, 26(2). 23-141<br />
— 412 —
Un sistema teatral en lingua minoriza<strong>da</strong>. O caso galego<br />
Carlos Caetano Biscaino Fernan<strong>de</strong>s / Cilha Lourenço Módia<br />
1. Introducción<br />
Nun contexto <strong>de</strong> idiomas en conflicto, un dos campos en que se fai patente<br />
esta tensión é o teatro, constructo social on<strong>de</strong> se reflicte a reali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística.<br />
De analizarmos pormenoriza<strong>da</strong>mente os factores que conforman o sistema<br />
teatral galego <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha perspectiva eminentemente sociolóxica, evi<strong>de</strong>nciaranse<br />
a concepción e o uso que do idioma teñen os participantes no facto<br />
escénico, significativos do estado xeral <strong>da</strong> lingua galega.<br />
Son varias as vertentes que esta análise <strong>de</strong>be abranguer. En primeiro lugar, o<br />
soporte textual do espectáculo, que clarificará o uso literario do idioma nunha<br />
perspectiva sincrónica. Tamén, a caracterización lingüística dos personaxes<br />
po<strong>de</strong> resultar clarificadora do abano <strong>de</strong> rexistros efectivos, así como dos tópicos<br />
ligados á lingua. Por outra parte, a actualización que os actores realizan do<br />
idioma vai incidir nesta mesma dirección, achegando información con respecto<br />
ó dominio do instrumento lingüístico -<strong>de</strong>finidor do campo-, <strong>da</strong> valoración que<br />
<strong>de</strong>ste fai a profesión e a socie<strong>da</strong><strong>de</strong> no xeral ou do eventual compromiso dos<br />
axentes teatrais na tarefa normalizadora, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a completa asunción e<br />
participación no proceso ao <strong>de</strong>sinterese máis absoluto polo porvir <strong>da</strong> lingua.<br />
A<strong>de</strong>mais, a recepción do espectáculo <strong>de</strong>staca a efectivi<strong>da</strong><strong>de</strong> do idioma non só<br />
no intercambio social -función primeira <strong>da</strong> lingua-, senón tamén no artístico. A<br />
tipoloxía dos espectadores, o seu número, a existencia ou non <strong>de</strong> hábito teatral,<br />
a <strong>de</strong>man<strong>da</strong> crea<strong>da</strong> e os obstáculos -«custos non monetarios» (Sanjiao Otero<br />
1999)- que estes son capaces <strong>de</strong> salvar resultan elementos reveladores, aín<strong>da</strong>, <strong>da</strong><br />
saú<strong>de</strong> <strong>da</strong> lingua e do grao <strong>de</strong> normalización <strong>de</strong>sta.<br />
A existencia <strong>de</strong> teatro -máis alá <strong>da</strong> súa transcen<strong>de</strong>ncia social- <strong>de</strong>ntro dun<br />
sistema lingüístico parece corroborar inicialmente a normalización <strong>de</strong>ste último,<br />
mais unha producción teatral regular non garante en si propia un óptimo estado<br />
<strong>da</strong> lingua: interesados factores externos po<strong>de</strong>rían sustentar as artes reducíndoas<br />
a manifestacións inocuas ou puramente folclóricas; por iso, a vonta<strong>de</strong><br />
taxi<strong>de</strong>rmista <strong>de</strong>stas iniciativas nunca é confesa.<br />
2. A falacia <strong>da</strong> normalización teatral<br />
En tese, a normalización do fenómeno teatral camiñou parella á<br />
normalización lingüística. O avance experimentado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finais <strong>da</strong> déca<strong>da</strong> <strong>de</strong><br />
sesenta, en que coloca <strong>de</strong>finitivamente como norma sistémica o idioma -a partir<br />
<strong>de</strong>ste momento o “teatro galego” será unicamente “teatro en galego”-, escon<strong>de</strong><br />
— 413 —
Carlos Caetano Biscaino Fernan<strong>de</strong>s / Cilha Lourenço Módia<br />
contradiccións que minan as posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> asentamento dunha tradición<br />
teatral na nosa lingua, in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte doutros polisistemas.<br />
Os factores que no noso sistema conforman o elemento Institución -enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
formaliza<strong>da</strong>s que contribúen para o sustento <strong>da</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> teatral nunha<br />
<strong>de</strong>termina<strong>da</strong> dirección-, isto é, as instancias políticas concreta<strong>da</strong>s na Consellería<br />
<strong>de</strong> Cultura, o IGAEM ou o CDG, <strong>de</strong>cántanse por manter un sistema teatral<br />
artificialmente normalizado para presentalo como unha conquista diante <strong>da</strong><br />
petición <strong>de</strong> regulari<strong>da</strong><strong>de</strong> cultural; sostendo un teatro <strong>de</strong> museo -domesticado,<br />
<strong>de</strong>si<strong>de</strong>oloxizado e instalado nunha inane ca<strong>de</strong>a <strong>de</strong> producción-, apáganse outras<br />
<strong>de</strong>man<strong>da</strong>s nesta liña. Velaí a fructífera táctica homeopática: ¿quere<strong>de</strong>s unha<br />
cultura galega normaliza<strong>da</strong>?; aí te<strong>de</strong>s o teatro. Malia isto, o feito <strong>de</strong> contarmos<br />
anualmente cun elevado -e inestábel- número <strong>de</strong> compañías e espectáculos non<br />
implica un progreso na normalización nin que a lingua emprega<strong>da</strong> na escena<br />
ultrapase os límites dunha reduci<strong>da</strong> koiné -arbitraria, lineal e inoperante-.<br />
Noutras palabras, unha lingua confina<strong>da</strong> nunha reserva: «Se resulta óbvio que<br />
un país submetido a intereses alleos, nunca po<strong>de</strong> aca<strong>da</strong>r o seu pleno<br />
<strong>de</strong>senvolvimento nen a sua plena i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>, resulta, asimesmo, óbvio que to<strong>da</strong>s<br />
as manifestacións culturais e artísticas que nese país se produzan, nacerán co<br />
estigma <strong>da</strong> <strong>de</strong>pendéncia, comezando pola própia consi<strong>de</strong>ración social dos<br />
intelectuais e artistas, reducidos a singulares fenómenos dun “guetto” no que se<br />
fabrican curiosos productos exóticos.»(Pillado Mayor 1992).<br />
Esta situación non lle presenta problemas ao groso dos traballadores do<br />
teatro, por <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> ser para eles unha priori<strong>da</strong><strong>de</strong> a reivindicación lingüística. O<br />
galego é un simple uniforme <strong>de</strong> traballo, a marca que limita a súa parcela<br />
laboral. No teatro o compromiso coa lingua -e consecuentemente coa cultura-<br />
fica hoxe en posicións totalmente marxinaliza<strong>da</strong>s. Nos períodos <strong>de</strong> ensaio, a<br />
diglosia presi<strong>de</strong> o traballo actoral, algo que tamén acontece noutras activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
paralelas como a televisión e a dobraxe. O interese inicial en que o sistema<br />
teatral forme parte dun polisistema cultural galego non subsidiario vai situarse<br />
nun segundo termo. Perséguese conquistar unha pequena parcela <strong>de</strong> actuación<br />
que garanta a instalación do individuo nos lugares centrais dun sistema, sexa<br />
este o que for. O inmobilismo resultante disto explicaría a falta <strong>de</strong> porosi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
do sistema e as dificulta<strong>de</strong>s que encontra a xente nova para acce<strong>de</strong>r á profesión,<br />
superando posicións periféricas.<br />
Un breve percorrido polos feitos máis <strong>de</strong>stacados nos últimos <strong>de</strong>cenios -a<br />
partir dos anos sesenta, cando se recupera o sistema teatral galego- clarificará as<br />
claves <strong>de</strong>finitorias do momento actual.<br />
3. (Re)nacemento do sistema teatral galego<br />
A fins dos sesenta iníciase a recuperación do teatro galego -practicamente<br />
inexistente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a <strong>de</strong>saparición <strong>da</strong>s Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> Fala- por parte dos<br />
— 414 —
Un sistema teatral en lingua minoriza<strong>da</strong>. O caso galego<br />
primeiros grupos in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes, o que supón un posicionamento político <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
a clan<strong>de</strong>stini<strong>da</strong><strong>de</strong>. A súa loita antifascista e a reivindicación nacional fan que a<br />
lingua se converta -como xa suce<strong>de</strong>ra anteriormente- nunha eficaz arma<br />
política. As metas serán chegar ao público, maioritariamente galegofalante,<br />
rescatar a tradición teatral galega -<strong>da</strong> que se ten noticia mais que non é<br />
realmente coñeci<strong>da</strong>- e realizar un traballo digno na nosa lingua. O Teatro<br />
In<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte preten<strong>de</strong> non se limitar ao ruralismo, coa consecuente reducción<br />
folclórica do galego, e unha <strong>da</strong>s obsesións será dotar ao idioma <strong>de</strong> versatili<strong>da</strong><strong>de</strong>,<br />
ampliando os seus niveis e rexistros. O teatro é, neste momento, unha faceta<br />
máis na tarefa recuperadora e superadora dos seus déficits que vai protagonizar<br />
a moci<strong>da</strong><strong>de</strong> do momento. Así, a xuventu<strong>de</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> diferentes asociacións<br />
culturais, organiza nesta altura innúmeras activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s na nosa lingua á volta <strong>da</strong><br />
cultura galega.<br />
Na déca<strong>da</strong> seguinte a vitali<strong>da</strong><strong>de</strong> do noso teatro vai ficar patente, por exemplo,<br />
na organización <strong>da</strong>s Mostras <strong>de</strong> Riba<strong>da</strong>via, on<strong>de</strong> o idioma será o centro <strong>de</strong><br />
virulentos <strong>de</strong>bates. Resólvese entón a disputa inicia<strong>da</strong> nos anos anteriores<br />
-xurdi<strong>da</strong> xa antes do franquismo- sobre o qué é teatro galego e <strong>de</strong>cí<strong>de</strong>se, a<br />
través <strong>de</strong> novos temas e personaxes, encher os ocos dunha lingua relega<strong>da</strong><br />
durante moito tempo ao uso estrictamente familiar.<br />
A formación será unha preocupación constante nesta época. Aten<strong>de</strong>rase non<br />
só aos aspectos puramente escénicos, senón tamén ao coñecemento <strong>da</strong> lingua,<br />
ferramenta básica do traballo actoral.<br />
Outra <strong>da</strong>s gran<strong>de</strong>s novi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>sta etapa vén constituí<strong>da</strong> pola chega<strong>da</strong> a<br />
finais dos setenta <strong>da</strong>s axu<strong>da</strong>s públicas, que supoñen a aparición do elemento<br />
institución. O diñeiro, por un lado, e a ocupación por parte do teatro galego <strong>de</strong><br />
ámbitos ata entón reservados para o teatro español fan que non se conciba xa o<br />
primeiro como un subsistema do segundo. En canto os grupos se mantiñan no<br />
amadorismo con espectáculos <strong>de</strong> liña popular non resultaban unha ameaza para<br />
o sistema A, que podía asimilar unha producción en linguas vernáculas, sempre<br />
que ficase en posicións periféricas. Por iso, factores como a profesionalización,<br />
os subsidios económicos, a inclusión no repertorio <strong>de</strong> obras contemporáneas<br />
galegas e universais e o enfrontamento polos espacios <strong>de</strong> producción,<br />
distribución e exhibición coas compañías non galegas, provocarán o nacemento<br />
do sistema teatral galego, xa non asimilábel.<br />
Ao mesmo tempo, algúns grupos que marcharan a Madrid coa pretensión <strong>de</strong><br />
se incorporar ao teatro español, regresan agora coa intención <strong>de</strong> ocupar espacios<br />
centrais no nacente sistema galego, para o que <strong>de</strong>berán incorporar ao seu<br />
traballo a norma sistémica xa consoli<strong>da</strong><strong>da</strong>.<br />
Os primeiros anos oitenta coñecen mu<strong>da</strong>nzas <strong>de</strong>cisivas no plano político. O<br />
optimismo resultante -pensábase que xa se tiñan conseguido para o país os<br />
obxectivos marcados na etapa anterior- leva consigo un certo relaxamento e,<br />
— 415 —
Carlos Caetano Biscaino Fernan<strong>de</strong>s / Cilha Lourenço Módia<br />
con isto, a lingua per<strong>de</strong> boa parte do seu contido político. Esta situación terá<br />
serias consecuencias nas táboas:<br />
–O público, ata entón fortemente politizado e que vía o teatro como un foro<br />
para o <strong>de</strong>bate nacional, esvaécese sen que se adopten medi<strong>da</strong>s orienta<strong>da</strong>s á<br />
creación dun novo público que ocupe o seu lugar (mesmo as propias compañías<br />
cobrarán un caché fixo, que non <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>da</strong> asistencia).<br />
–A <strong>de</strong>spolitización e a ilusión <strong>de</strong> normali<strong>da</strong><strong>de</strong> conducen a unha ruptura<br />
manifesta do equilibrio entre tradición, producción e importación<br />
-imprescindíbel para o mantemento dun sistema saudábel- a favor <strong>de</strong>sta última;<br />
neste momento empezarase cun elevado número <strong>de</strong> traduccións doutras<br />
dramaturxias, cun predominio consi<strong>de</strong>rábel <strong>da</strong> española, predominio que<br />
obstaculiza a maduración autónoma <strong>da</strong> nosa.<br />
–Os cursos formativos organizados pola profesión marxinan o coñecemento<br />
do idioma a favor dos aspectos máis artísticos do labor escénico.<br />
Resultante <strong>de</strong>ste panorama, a lingua, presenta<strong>da</strong> nos nosos palcos como<br />
vehículo normalizado e normativizado, vai sufrir realmente un proceso <strong>de</strong><br />
reducción, ritualización e, por tanto, estancamento. O galego no teatro mostra<br />
claros síntomas <strong>de</strong> artificiali<strong>da</strong><strong>de</strong>, fon<strong>da</strong>mente esclarecedores do que está a<br />
acontecer na socie<strong>da</strong><strong>de</strong> e que inci<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sfavorabelmente na recepción do<br />
espectáculo. Pér<strong>de</strong>nse os sinónimos e, con estes, os matices significativos<br />
-básicos nunha manifestación artística-; anúlanse as diferencias entre as<br />
varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s diatópicas, diastráticas e diafásicas e, cando se recollen, son<br />
utiliza<strong>da</strong>s preconceptuosamente.<br />
4. A policía lingüística<br />
A través <strong>da</strong> dobraxe introducirase na activi<strong>da</strong><strong>de</strong> dramática a figura <strong>da</strong> policía<br />
lingüística. O boom dos estudios <strong>de</strong> dobraxe atraerá os actores teatrais ao novo<br />
sector, que, inicialmente, ofrecen mellores expectativas económicas. O<br />
encarecemento do producto, que supoña a <strong>de</strong>volución por parte <strong>da</strong> televisión e<br />
<strong>da</strong>s distribuidoras audiovisuais por motivos lingüísticos, crea a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
contar cun asesor en materia <strong>de</strong> idioma. Co <strong>de</strong>correr do tempo e a instauración<br />
por <strong>de</strong>creto en 1983 dunha normativa para o galego non consensua<strong>da</strong>, van<br />
xurdir voces disi<strong>de</strong>ntes. Na dobraxe faranse patentes os enfrontamentos<br />
lingüísticos, polo que a preocupación por <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r a discuti<strong>da</strong> norma oficial <strong>da</strong><br />
altura se vai converter pouco <strong>de</strong>spois nun permanente exercicio <strong>de</strong> censura que<br />
outorgará un enorme po<strong>de</strong>r económico e mesmo político. Para reafirmar este<br />
status, os trazos que aseguren que o filme non sexa <strong>de</strong>volvido ao estudio<br />
redúcense a unha pequena lista en mans dun círculo restrinxido. Isto<br />
<strong>de</strong>senvolverá arredor <strong>da</strong>s empresas <strong>de</strong> dobraxe unha complexa re<strong>de</strong> clientelar e<br />
a estigmatización <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados actores, directores e traductores.<br />
— 416 —
Un sistema teatral en lingua minoriza<strong>da</strong>. O caso galego<br />
Tras uns anos <strong>de</strong> auxe económico, o sector sofre, no final <strong>da</strong> déca<strong>da</strong>, unha<br />
profun<strong>da</strong> crise que <strong>de</strong>volve os actores -coa represión lingüística xa<br />
interioriza<strong>da</strong>- á activi<strong>da</strong><strong>de</strong> escénica, on<strong>de</strong> reaparecerá a policía do idioma. No<br />
Centro Dramático Galego, nado en 1984, <strong>da</strong>ranse as primeiras mostras. A<br />
<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia institucional do noso teatro profesional vai favorecer que a censura<br />
-ora interioriza<strong>da</strong>, ora explícita- se esten<strong>da</strong>. O colectivo mecaniza unha serie <strong>de</strong><br />
correspon<strong>de</strong>ncias español-galego empobrecedoras para este último (acabar,<br />
terminar, finalizar, rematar, concluír rematar), naturalizando máis aín<strong>da</strong> a<br />
<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia diglósica e insistindo na pseudo-enxebrización e alarmante per<strong>da</strong><br />
<strong>de</strong> cor do galego no teatro. Preséntasenos unha falsa equiparación entre a<br />
existencia <strong>de</strong> norma e a consecución dun galego culto e absolutamente<br />
normalizado. Unha norma preocupa<strong>da</strong> unicamente pola lingua “real”, “fala<strong>da</strong>”,<br />
“popular” <strong>de</strong>ixa así <strong>de</strong> lado a reconstrucción do galego culto -<strong>de</strong>cisivo para o<br />
teatro, e non só-.<br />
5. A déca<strong>da</strong> <strong>de</strong> 90<br />
Esta déca<strong>da</strong> inaugúrase cun importante acontecemento, a creación do<br />
Instituto Galego <strong>da</strong>s Artes Escénicas e Musicais para o «<strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong><br />
política cultural en relación coa producción, promoción e difusión <strong>da</strong>s<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s do teatro, <strong>da</strong> <strong>da</strong>nza e <strong>da</strong> música» (Lei 4/1989: DOG, 9-V-89). Malia<br />
isto, o IGAEM centrouse, canto ao teatro, na promoción do CDG e na concesión<br />
<strong>de</strong> subvencións á producción e distribución <strong>da</strong>s compañías profesionais,<br />
<strong>de</strong>saten<strong>de</strong>ndo, non obstante, o apoio ás etapas previas á profesionalización, o<br />
mantemento <strong>de</strong> espacios estábeis e outros factores <strong>de</strong>cisivos no sistema.<br />
Conséguese, <strong>de</strong>sta maneira, un colectivo teatral controlado, dócil e as máis <strong>da</strong>s<br />
veces non comprometido coa lingua do país e coa evolución do teatro galego.<br />
Por tanto, a situación que encontrabamos nos anos 80 non só non mu<strong>da</strong>, senón<br />
que se encista. A <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>da</strong>s compañías fica, así, reafirma<strong>da</strong>,<br />
institucionaliza<strong>da</strong>. Nesta déca<strong>da</strong>, a<strong>de</strong>mais, o CDG porá a an<strong>da</strong>r un plan <strong>de</strong><br />
contratación que vai conducir a algúns actores a participar en nove espectáculos<br />
consecutivos, triunfando no colectivo a aspiración <strong>de</strong> alcanzar unha praza <strong>de</strong><br />
funcionario. O esforzo por conseguir un teatro asentado e autónomo<br />
subordínase ó lexítimo obxectivo dun traballo estábel. O teatro renuncia <strong>de</strong>sta<br />
maneira ao seu sentido último, o <strong>de</strong> ofrecer unha olla<strong>da</strong> alternativa á presenta<strong>da</strong><br />
pola oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Por outra parte, o feito <strong>de</strong> contarmos co IGAEM, un organismo proxectado<br />
para normalizar o noso teatro, encontra o seu contrapunto na falta <strong>de</strong> resposta ás<br />
continuas <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s <strong>de</strong> creación dunha escola dramática <strong>de</strong> rango oficial do<br />
máis alto nivel. Trala presentación, por parte <strong>de</strong> diferentes intelectuais,<br />
profesionais do teatro e asociacións, <strong>de</strong> variados proxectos non se teñen <strong>da</strong>do<br />
pasos significativos neste sentido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> as autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s competentes. A táctica<br />
— 417 —
Carlos Caetano Biscaino Fernan<strong>de</strong>s / Cilha Lourenço Módia<br />
<strong>de</strong> facer pequenas concesións -ou ocultar a reali<strong>da</strong><strong>de</strong> tras gran<strong>de</strong>s fastos- que<br />
freen o progreso do campo evi<strong>de</strong>nciarase unha vez máis. Unha escola suporía<br />
formación continua<strong>da</strong>, mellora <strong>da</strong> valoración social do actor, posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
chegar a novas cotas <strong>de</strong> cali<strong>da</strong><strong>de</strong>, intercambio, exportación, investigación…; a<br />
equiparación, en último termo, do teatro en lingua minoriza<strong>da</strong> ao teatro español.<br />
Mantense a ausencia <strong>de</strong> compromiso co presente e futuro do galego entre os<br />
profesionais <strong>da</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> dramática; o galego continúa a ser o hermes que<br />
<strong>de</strong>limita o campo exclusivo <strong>de</strong> xogo. A súa caracterización como norma<br />
sistémica volverá ser posta en dúbi<strong>da</strong>, precisamente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> as institucións. En<br />
1998 a “nao capitana, o buque insignia do teatro galego” (Gue<strong>de</strong> 1994) romperá<br />
o monolingüismo na nosa escena: o CDG vai estrear unha obra en español, en<br />
medio <strong>de</strong> fortes críticas, e o seu exemplo non <strong>de</strong>moraría en ser imitado pola<br />
Aula <strong>de</strong> Teatro <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago.<br />
6. A situación actual<br />
Se a finais dos 60 se abrían para o galego importantes expectativas no ámbito<br />
cultural, hoxe encontramos unha lingua anquilosa<strong>da</strong>, pouco dúctil e ritualiza<strong>da</strong>,<br />
a pesar <strong>de</strong> nos ser presenta<strong>da</strong> como <strong>de</strong>finitivamente instala<strong>da</strong> e restaura<strong>da</strong>. Os<br />
dramaturgos preocupados porque o idioma supere estas <strong>de</strong>ficiencias ou porque o<br />
repertorio evolucione non conseguen acce<strong>de</strong>r aos palcos, véndose relegados a<br />
un lugar moi secun<strong>da</strong>rio <strong>de</strong>ntro do sistema.<br />
A suposta harmonía do panorama lingüístico galego -reflecti<strong>da</strong> na propia<br />
producción teatral- infelizmente non é máis que a asepsia dun corpo<br />
embalsamado. Na situación actual, quen non reacciona, é cómplice do<br />
xenocidio.<br />
Notas<br />
Pillado, Francisco (1992): Cinco aspectos do Teatro Galego. El Correo<br />
Gallego, 95.<br />
Sanjiao Otero, Francisco Javier (1999), “Teatro profesional privado galego:<br />
mito e reali<strong>da</strong><strong>de</strong>”, in Jordán Rodríguez, M. / Fernán<strong>de</strong>z Leiceaga, X. (eds.)<br />
(1999): Congreso <strong>de</strong> economía <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. Santiago <strong>de</strong> Compostela:<br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela. 361-373.<br />
Gue<strong>de</strong> Oliva, Manuel (1994), "Dez anos", in VV.AA.(1994): Centro Dramático<br />
Galego. Dez anos: 1984-1994. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Consellería <strong>de</strong><br />
Cultura–Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria.<br />
— 418 —
Algúns aspectos do ensino <strong>da</strong> literatura nun contexto<br />
diglósico. O caso galego<br />
Carlos Manuel Callón Torres<br />
Grupo <strong>de</strong> Investigación GALABRA. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />
Nos tramos obrigatórios do ensino non universitário na Galiza, e <strong>de</strong> modo<br />
máis específico no bacharelato <strong>de</strong> Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s, marcan-se como conteúdos<br />
xerais os referidos ás literaturas galega e española. Como é sabido, o ensino <strong>da</strong><br />
literatura escrita en língua galega non se xeneralizará até a déca<strong>da</strong> <strong>de</strong> 80 do<br />
século XX; anteriormente, a língua e a literatura galegas eran, como dixo<br />
Blanco Amor referindo-se á prosa literária, “unha prática estraescolar,<br />
infrauniversitaria e sin rexencia nin acatamento académicos” (1985:14).<br />
Mais, ain<strong>da</strong> que esta introdución <strong>da</strong> língua e <strong>da</strong> literatura galegas como<br />
disciplina e a cooficialización do idioma po<strong>da</strong>n parecer o cénite dun proceso <strong>de</strong><br />
recuperación cultural (e asi sexa apresentado en non poucas ocasións), o certo é<br />
que o cadro xurídico-político vixente continua a privilexiar claramente o<br />
español, e o conxunto do currículo académico -na imensa maioria dos centros<br />
do país- continua a ser veiculizado en español (neste sentido, só excepcionalmente<br />
se cumpren os mínimos legais <strong>de</strong> docéncia en galego). Non hai<br />
na<strong>da</strong> <strong>de</strong> coexisténcia harmónica e si moito <strong>de</strong> xerarquia, <strong>de</strong> diglosia.<br />
Literatura galega e literatura española: unha relación non harmónica<br />
Hoxe é consi<strong>de</strong>ración xeneraliza<strong>da</strong> i<strong>de</strong>ntificar como literatura galega 46 aquela<br />
escrita en galego e literatura española aquela escrita en español por españois. Se<br />
non existe equilíbrio social entre as línguas, moito menos o hai entre os<br />
sistemas literários que consi<strong>de</strong>ran -ao menos, a partir <strong>de</strong> <strong>de</strong>termina<strong>da</strong> época<br />
histórica- a língua como a sua norma sistémica. 47 Por exemplo, o sistema<br />
literário español gaña amplamente ao galego, <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> própria Galiza, no<br />
prestíxio <strong>da</strong>s suas institucións e na diversi<strong>da</strong><strong>de</strong>, a acesibili<strong>da</strong><strong>de</strong> e a<br />
asequibili<strong>da</strong><strong>de</strong> dos seus textos. A presenza social do sistema literário galego<br />
46 Seguiremos a terminoloxia e conceitos que vimos utilizando no Grupo <strong>de</strong> Investigación<br />
GALABRA e, asi, cando falemos <strong>de</strong> literatura galega ou literatura española referiremo-nos ao<br />
conxunto <strong>de</strong> textos e autores do sistema literário do mesmo nome. Partindo <strong>da</strong>s teorizacións <strong>de</strong><br />
Even-Zohar (1990), chamaremos sistema literário a un fenómeno social complexo, heteroxéneo e<br />
dinámico, constituído por unha re<strong>de</strong> <strong>de</strong> factores, e non apenas os produtores ou produtoras <strong>de</strong><br />
textos e os próprios textos. Note-se ao respeito que os manuais para o ensino só tanxencialmente<br />
falan <strong>de</strong> algo que non sexan os textos e as suas autoras ou autores.<br />
47 Non <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> ser tamén unha resposta política á diglosia facer unha releitura <strong>de</strong>sta norma<br />
sistémica para os textos do pasado, consi<strong>de</strong>rando literatura galega só aquela escrita en galego,<br />
naqueles tempos en que o sistema emerxente era contraditório nas suas normas caracterizadoras<br />
(século XIX, p. ex.).<br />
— 419 —
Carlos Manuel Callón Torres<br />
(SLG) é a dunha curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong>: as suas dinámicas fican ausentes dos meios <strong>de</strong><br />
comunicación públicos ou privados, a sua existéncia é praticamente nula na<br />
maioria <strong>da</strong>s librarias do país e, ali on<strong>de</strong> se encontran libros <strong>de</strong> literatura galega,<br />
esta fica relega<strong>da</strong> á condición <strong>de</strong> segundo prato: posición marxinal na prateleira,<br />
nas estantes, etc. Recentemente, oferecian-se os seguintes <strong>da</strong>dos sobre a<br />
situación social do sistema literário galego: só 15% dos libros que ven<strong>de</strong>n as<br />
librarias galegas están en galego; o sector editorial pasou <strong>de</strong> producir 68 libros<br />
anuais en 1975 a 1.575 en 1999, mais as tiraxes reduciron-se cuarta parte; <strong>da</strong>s<br />
349 librarias existentes, tan só 115 distribuen libro en galego. (Vi<strong>da</strong>l 2001:30) 48<br />
Oensino pasou a ser a institución axial <strong>de</strong>ste sistema literário e, en xeral, do<br />
mercado do libro en língua galega: a literatura máis vendi<strong>da</strong> é aquela que se<br />
prescrebe nas escolas e institutos, os ensaios que baten marcas <strong>de</strong> ven<strong>da</strong>s son os<br />
manuais <strong>de</strong> literatura ou estudos <strong>de</strong> sociolingüística... No entanto, os bestsellers<br />
<strong>de</strong> ver<strong>da</strong><strong>de</strong>, os manuais <strong>de</strong> autoaxu<strong>da</strong>, as enciclopédias, os libros<br />
divulgativos, a literatura traduci<strong>da</strong> doutras línguas, etc., ven<strong>de</strong>n-se maioritariamente<br />
en español. E, non nos enganemos, tamén textos escritos<br />
orixinalmente no noso idioma baten na Galiza recor<strong>de</strong>s nas suas ven<strong>da</strong>s en<br />
tradución española. Referimo-nos non só a libros pertencentes ao sistema<br />
literário galego, como O lapis do carpinteiro / El lápiz <strong>de</strong>l carpintero, senón<br />
tamén a textos doutros sistemas que empregan o noso mesmo código lingüístico,<br />
como po<strong>de</strong> ser o caso <strong>da</strong> obra <strong>de</strong> autores como José Saramago ou<br />
Paulo Coelho. 49<br />
Estas exitosas traducións <strong>de</strong> textos consi<strong>de</strong>rados do SLG (ain<strong>da</strong> que moitas<br />
veces non se diga nen tan sequer que son traducións) reforzan a consi<strong>de</strong>ración<br />
<strong>da</strong> cultura galega como unha cultura híbri<strong>da</strong>, unha curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> ou excepción <strong>da</strong><br />
‘ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ira cultura’: a veiculiza<strong>da</strong> en español. Isto supón unha ruptura coa<br />
tradición <strong>de</strong>ste sistema literário, que emerxiu asistido polo movimento<br />
(proto)nacionalista como modo <strong>de</strong> literaturizar protagonicamente a Galiza e/ou<br />
conferir-lle prestíxio ao idioma galego (introducindo-o nos grupos letrados, que<br />
eran os máis <strong>de</strong>sgaleguizados). Loxicamente, nas traducións <strong>de</strong>saparece o<br />
universo monolíngüe en galego do texto; portanto, pasa-se <strong>de</strong> ter unha literatura<br />
que é arma relevante do proceso <strong>de</strong> normalización lingüística a unha literatura<br />
48 Como antes indicábamos, frente a esta reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, moitos libros <strong>de</strong> texto consi<strong>de</strong>ran a época<br />
actual como cénite <strong>da</strong> cultura galega. Esta i<strong>de</strong>alización impe<strong>de</strong> cuestionar a <strong>de</strong>sigual<strong>da</strong><strong>de</strong> real,<br />
pois nen se chega a apresentar como utopia a hexemonia do SLG.<br />
49 Cfr., p. ex., cos <strong>da</strong>dos <strong>de</strong> ven<strong>da</strong>s en Galiza oferecidos pola Revista <strong>da</strong>s Letras, Artes, Ciencias<br />
(suplemento d’ O Correo Galego) do último trimestre <strong>de</strong> 1998 e o primeiro <strong>de</strong> 1999. Entre as<br />
obras máis vendi<strong>da</strong>s en español están El lápiz <strong>de</strong>l carpintero (Manuel Rivas), La flecha amarilla<br />
(Suso <strong>de</strong> Toro e Xurxo Lobato), El peregrino <strong>de</strong> Compostela (Paulo Coelho) e Todos los nombres<br />
(José Saramago). (Vid. sección “Os títulos máis vendidos <strong>da</strong> semana”. As librarias consulta<strong>da</strong>s<br />
para os <strong>da</strong>dos <strong>de</strong> galego e español pertencian a: Couceiro -Santiago e A Coruña-; El Corte Inglés -<br />
Santiago, A Coruña e Vigo-; Librouro –Vigo-; Follas Novas –Santiago- e Arenas -A Coruña-.)<br />
— 420 —
Algúns aspectos do ensino <strong>da</strong> literatura nun contexto diglósico. O caso galego<br />
supedita<strong>da</strong> totalmente á situación <strong>de</strong> diglosia, que na sua distribuición eterniza a<br />
xerarquia <strong>da</strong> língua, <strong>de</strong> modo in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte ao que se explicite no texto e á<br />
vonta<strong>de</strong> do autor ou autora, que sempre se exteriorizará como a mellor do<br />
mundo. A distribuición masiva <strong>de</strong>stas traducións consoli<strong>da</strong>, pois, a diglosia.<br />
Chega-se asi á situación <strong>de</strong> institutos -polo <strong>de</strong>mais, escasos- en que se<br />
recomen<strong>da</strong>n obras traduci<strong>da</strong>s do galego para o castellano nas aulas <strong>de</strong> língua e<br />
literatura española. Tampouco é estraño que se dé o fenómeno <strong>de</strong> que libros <strong>de</strong><br />
leitura obrigatória nunha língua se lean noutra por acesibili<strong>da</strong><strong>de</strong> (facili<strong>da</strong><strong>de</strong> para<br />
conseguir a obra nunha libraria) ou asequibili<strong>da</strong><strong>de</strong> (en moitos casos, as<br />
traducións para o español son máis baratas).<br />
A diglosia nos libros <strong>de</strong> texto <strong>de</strong> literatura galega<br />
Antón Figueroa publicou en 1988 Diglosia e texto, un breve ensaio que,<br />
centrando a exemplificación no caso galego, pretendia analisar a influéncia <strong>da</strong><br />
diglosia na comunicación literária. Nesa obra indicaban-se os seguintes trazos<br />
para unha literatura en língua B: a tendéncia a confundir texto literário e textodocumento;<br />
a consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> canónicos para textos aos cais non se lles<br />
conce<strong>de</strong> valor estético (fetichización); a tendéncia para a <strong>de</strong>sorganización<br />
espazo-temporal <strong>da</strong>s disposicións tipolóxicas que condicionan a renovación<br />
estética; a supravaloración <strong>de</strong> elementos etno-folklóricos; a filoloxización dos<br />
textos; as complicacións para configurar o texto literário como obra aberta; as<br />
configuracións anómalas dos horizontes <strong>de</strong> expectativas (horizon d’attente); a<br />
<strong>de</strong>slocación do sentido lúdico e, en troca, aparición dun sentido épico para o<br />
texto literário; etc.<br />
Se collermos os libros <strong>de</strong> texto que introducen, total ou parcialmente,<br />
conteúdos sobre literatura galega, veremos que en moitos <strong>de</strong>les se reproducen as<br />
características aponta<strong>da</strong>s por Figueroa, especialmente no aparato iconolóxico<br />
<strong>de</strong>stes manuais: capa e contracapa, ilustracións para os textos ou para os temas,<br />
etc. Deste modo, a mediación do libro escolar, máis que servir para “actualizar”<br />
ou “explicar” o texto literário ao aluno ou aluna, serviu ou serve en moitos<br />
casos para <strong>de</strong>sviar a leitura <strong>de</strong>se texto cara ao folklorismo, a adoración do<br />
pasado, etc., suplantando os valores que po<strong>da</strong> ter o texto por aqueles que<br />
preconceitualmente se agar<strong>da</strong> que teña a literatura galega. E non po<strong>de</strong>mos<br />
esquecer que, para moitas e moitos, <strong>da</strong><strong>da</strong> o escasa forza institucional do SLG, só<br />
terán coñecimento <strong>de</strong>l através <strong>de</strong>stes manuais escolares.<br />
Efectivamente, ain<strong>da</strong> que nos libros máis actuais vaia a menos, continua a<br />
existir a tendéncia editorial 50 a ilustrar estes manuais <strong>de</strong> língua e literatura<br />
galegas con hórreos, carros <strong>de</strong> bois, cruceiros, paisaxes rurais, etc., que non fan<br />
50 É claro que cuestións como a capa ou as ilustracións respon<strong>de</strong>n á intención dos editores e non á<br />
dos autores dos textos pe<strong>da</strong>góxicos, que aqui non entramos a valorizar.<br />
— 421 —
Carlos Manuel Callón Torres<br />
máis que espectacularizar a diglosia. Deste modo, ain<strong>da</strong> que aca<strong>de</strong>micamente se<br />
lle conce<strong>da</strong> un espazo ao galego, non se quebran os usos e hábitos diglósicos.<br />
Vamos reflexionar apenas sobre alguns libros <strong>de</strong> texto recentes e observar<br />
como elementos semióticos -alleos á própria exposición <strong>de</strong> conteúdos ou ás<br />
antoloxias literárias- condicionan to<strong>da</strong> a exposición pe<strong>da</strong>góxica que conteñan<br />
esas obras. Por exemplo, o libro An<strong>da</strong>ina 3. Literatura galega (López Varela et<br />
al. 1990) ten na sua capa unha paisaxe rural (un hórreo, casas esparexi<strong>da</strong>s,<br />
bosque, camiños...) e, en letras ben gran<strong>de</strong>s, o seguinte texto: “A paisaxe<br />
sempre foi un tema moi presente na literatura galega. ¿Coñeces a <strong>Galicia</strong> rural e<br />
íntima que Manuel Curros Enríquez <strong>de</strong>scribe no seu poema ‘Nouturnio’?”<br />
Vincula-se asi a literatura galega con todos os preconceitos que existen sobre<br />
ela (ruralismo, intimismo...) e, a<strong>de</strong>mais, subliña-se o conteúdo <strong>de</strong>scritivo dun<br />
poema como “Nouturnio”, ao cal, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> logo, non lle faltan potenciali<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
para que se incentive o seu comentário dunha perspectiva filosófica, estética,<br />
histórica, etc.<br />
Unha obra como Lingua galega e literatura para primeiro <strong>da</strong> ESO <strong>da</strong> editora<br />
Bruño (Blanco 1996) ain<strong>da</strong> que apresenta <strong>de</strong>seños máis próximos á<br />
cotidianei<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s mozas e dos mozos non <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> ter sobreabundáncia<br />
pictórica <strong>de</strong> todo o que sexa referéncia ao pasado ou ao rural: hórreos, queixos,<br />
chourizos, xamóns, igrexas á beira do mar, cruceiros, palleiros, pan<strong>de</strong>ireteiras,<br />
leiteiras, paraugüeiros, zocas, etc.<br />
Se compararmos co tratamento editorial que receben os libros <strong>de</strong> língua e<br />
literatura española, a diferenza é abismal. Os libros <strong>de</strong> texto para os cursos máis<br />
avanzados do ensino médio, xa monograficamente <strong>de</strong>dicados á literatura, son o<br />
dia e a noite no caso galego e no caso español. No que di respeito aos <strong>de</strong><br />
español, transmite-se a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> prestíxio, <strong>de</strong> “alta cultura” (p. ex., con<br />
representacións pictóricas clásicas na capa). No caso galego hai... <strong>de</strong> todo. Xa<br />
antes falamos do libro An<strong>da</strong>ina 3, <strong>da</strong> editora Bruño; outra situación semellante<br />
seria a <strong>de</strong> Literatura galega. 3º Bacharelato <strong>de</strong> Anaya (Iglesias 1999), on<strong>de</strong><br />
capa e contracapa están ocupa<strong>da</strong>s por un peliqueiro <strong>de</strong> Laza, unha folklorización<br />
que non se correspon<strong>de</strong> <strong>de</strong>spois co conteúdo <strong>da</strong> obra, mais que conforma xa un<br />
<strong>de</strong>terminado horizonte <strong>de</strong> expectativas sobre a literatura <strong>de</strong> que vai tratar. 51<br />
A literatura galega nos libros <strong>de</strong> literatura española<br />
A literatura galega aparece nos libros <strong>de</strong> texto <strong>de</strong> literatura española<br />
basicamente nalgun <strong>de</strong>stes tres casos: a) referéncias á I<strong>da</strong><strong>de</strong> Média; b) refe-<br />
51 Mais que, dunha perspectiva planificadora non se enten<strong>da</strong> mal o que estamos a dicer.<br />
Campanários ou hórreos, p. ex., fan parte do noso entorno, mais colocá-los como referentes<br />
prioritários ou exclusivos <strong>da</strong> cultura galega supón un reducionismo letal para esta. Resulta<br />
chamativo, asi mesmo, que o rural ou o folklórico se transmitan notarialmente, non recriados<br />
artisticamente.<br />
— 422 —
Algúns aspectos do ensino <strong>da</strong> literatura nun contexto diglósico. O caso galego<br />
réncias á obra <strong>de</strong> Rosalía <strong>de</strong> Castro, centra<strong>da</strong>s na sua condición <strong>de</strong> poeta; c)<br />
breve espazo que se lle conce<strong>de</strong> ás “literaturas constitucionais” 52 . Estas alusións<br />
-marxinais- serven para que no resto do Estado se conforme unha <strong>de</strong>termina<strong>da</strong><br />
imaxe <strong>da</strong> literatura galega, mais tamén funcionan como espello para o alunado<br />
galego: recoñece-se a i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> cultural própria por meio do recoñecimento<br />
que fan os outros.<br />
Para comezar, a cantiga <strong>de</strong> amigo -que é o único xénero cancioneiril escrito<br />
en galego que se cita usualmente- inclui-se en todos os libros <strong>de</strong> texto <strong>de</strong> língua<br />
e literatura española que vimos como “poesia popular”. Nalguns manuais<br />
indica-se que estas cantigas se escreberon en galego ou galego-portugués, mais<br />
nen tan sequer en todos. En xeral, a información que se oferece sobre a lírica<br />
medieval é reduci<strong>da</strong> e confusa (literatura española primitiva? tradición literária<br />
diferencia<strong>da</strong>?). Os <strong>da</strong>dos que se fornecen sobre Rosalía carecen polo xeral do<br />
máis mínimo rigor e os conteúdos sobre literatura galega rozan en moitos casos<br />
o disparate. 53<br />
Frente a esta integración subsidiária nos libros <strong>de</strong> literatura española, nos<br />
libros <strong>de</strong> literatura galega foxe-se <strong>de</strong> to<strong>da</strong> a vinculación co intersistema lusoafro-brasileiro.<br />
54 Iso si, comparativamente, nos manuais <strong>de</strong> literatura española<br />
non se per<strong>de</strong> a oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> oferecer leituras e información sobre as<br />
literaturas hispanoamericanas. No caso galego, en que existen caréncias<br />
historiográficas <strong>de</strong> relevo (significativamente os chamados Séculos Escuros),<br />
actua-se como se o español non existise social e aca<strong>de</strong>micamente, como se non<br />
existisen défices proxectivos 55 que a literatura galega non po<strong>de</strong> cobrir. E non se<br />
trata dun esquecimento: p. ex., o primeiro libro <strong>de</strong> texto <strong>de</strong> literatura galega para<br />
3º <strong>de</strong> BUP <strong>de</strong> Xerais (Seitura 1982) oferecia epígrafes sobre literatura portuguesa<br />
que foron eliminados <strong>da</strong>s posteriores edicións <strong>de</strong>ste manual.<br />
Bibliografia cita<strong>da</strong><br />
Blanco Amor, Eduardo (1985): “Prólogo útil”. Xente ao lonxe. Vigo: Galaxia.<br />
Blanco Blanco, Concha (coord.) (1996): Lingua galega e literatura. 1º ESO.<br />
Madrid: Bruño.<br />
Figueroa, Antón (1988): Diglosia e texto. Vigo: Xerais.<br />
Iglesias, Primitivo (1991): Literatura galega. 3º Bacharelato. Madrid: Anaya.<br />
López Varela, Elisardo / Pichel Lorenzo, Antonio / Rodríguez Rodríguez, Eloy<br />
(1990): An<strong>da</strong>ina 3. Literatura galega. A Coruña: Bruño.<br />
52<br />
Esta é a nomenclatura eufemística que vén empregando a administración española ao referir-se<br />
ás literaturas galega, catalá e basca.<br />
53<br />
Vid. como exemplo, para un e outro caso, Simón/Rodríguez 1994: 204.<br />
54<br />
“A questom galega, <strong>da</strong> norma, <strong>da</strong> língua, <strong>da</strong> cultura, foi sempre, é, e continuará a ser, umha<br />
questom <strong>de</strong> soberania e <strong>de</strong> colocaçom cultural, <strong>de</strong> discurso cultural, <strong>de</strong> pertença a quê espaço<br />
polissistémico, a quê sistema intercultural.” (Torres Feijó 2000: 990).<br />
55<br />
Para o <strong>de</strong>senvolvimento <strong>de</strong>ste conceito, vid. Torres Feijó 2000: 971-978.<br />
— 423 —
Carlos Manuel Callón Torres<br />
Seitura, Colectivo [Ramón Gutiérrez Izquierdo, Gonzalo Navaza Blanco,<br />
Luciano Rodríguez Gómez, Benito Varela Jácome] (1982): Literatura<br />
galega. 3º BUP. Vigo: Xerais.<br />
Simón, María; Rodríguez, Manuel (1994): Lengua y literatura. 4º secun<strong>da</strong>ria.<br />
Madrid: SM.<br />
Torres Feijó, Elias (2000): “Norma lingüística e (inter-)sistema cultural. O caso<br />
galego” in <strong>Actas</strong> <strong>de</strong>l Congreso Internacional <strong>de</strong> Historia y Cultura en la<br />
Frontera – 1 er Encuentro <strong>de</strong> Lusitanistas Españoles. Cáceres: Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
Extremadura.<br />
Vi<strong>da</strong>l, C[arme] (2001): “Carlos Casares consi<strong>de</strong>ra que o sector editorial está en<br />
crise”. A Nosa Terra 979.<br />
— 424 —
As linguas minoritarias no ámbito europeo. Status do<br />
galego<br />
Berta Castaño Torrado / Blanca Sánchez Sampedro<br />
Seminario <strong>de</strong> Lexicografía <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega<br />
1. Introducción<br />
Con este estudio preten<strong>de</strong>mos facer unha pequena análise actual <strong>da</strong> situación<br />
<strong>da</strong>s chama<strong>da</strong>s linguas minoritarias no ámbito <strong>da</strong> UE, para o que tomaremos<br />
como punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> un breve achegamento ó réxime lingüístico establecido<br />
no eido <strong>da</strong>s institucións, que nos conducirá a ver cáles son as posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s que<br />
a este nivel supranacional teñen as linguas que gozan do status <strong>de</strong> oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
exclusivamente a nivel <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> un dos Estados membros, co obxectivo <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>scribi-la situación do galego como lingua europea.<br />
2. As linguas <strong>da</strong> UE<br />
Como é sabido, a UE é un caso illado <strong>de</strong>n<strong>de</strong> a óptica internacional por ter<br />
adoptado o principio <strong>de</strong> multilingüismo integral (DOCE C 19/42, do<br />
11.12.1990). Isto é principalmente <strong>de</strong>bido a que os Estados membros <strong>de</strong>ben<br />
transferir parte <strong>da</strong> súa soberanía e, como consecuencia, o Dereito comunitario<br />
ten unha aplicabili<strong>da</strong><strong>de</strong> directa en ca<strong>da</strong> un dos Estados membros, a diferencia <strong>da</strong><br />
or<strong>de</strong> xurídica internacional e <strong>da</strong> or<strong>de</strong> interna dos Estados membros. 56<br />
Isto fai preciso que o sistema lingüístico sexa, inicialmente, representativo e<br />
igualitario (fronte a outros organismos como o Consello <strong>de</strong> Europa ou as<br />
Nacións Uni<strong>da</strong>s, por exemplo) <strong>de</strong>n<strong>de</strong> os seus primeiros pasos e a medi<strong>da</strong> que os<br />
novos países candi<strong>da</strong>tos á adhesión van pasando a formar parte <strong>da</strong> UE, xa que o<br />
carácter especial do Dereito comunitario fai que <strong>de</strong>ba garantirse en todo<br />
momento o <strong>de</strong>reito <strong>de</strong> tódolos ci<strong>da</strong>dáns europeos a teren acceso á información<br />
xera<strong>da</strong> no seo <strong>da</strong>s institucións comunitarias na súa propia lingua (Berteloot<br />
2000:346).<br />
Foi o Tratado <strong>de</strong> Roma o que lle confiou ó Consello -a principal institución<br />
<strong>de</strong>cisoria <strong>da</strong> UE-, no ano 1957, a faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> establece-lo réxime lingüístico<br />
<strong>da</strong>s institucións <strong>da</strong> Unión, e así o estipulou no Regulamento 1/58, artigo 1, que<br />
partindo <strong>da</strong>s catro linguas dos seis países fun<strong>da</strong>dores sufriu as oportunas<br />
modificacións con ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s novas adhesións para ir establecendo a<br />
56 Den<strong>de</strong> a entra<strong>da</strong> en vigor do Tratado CEE, o <strong>de</strong>reito comunitario intégrase no or<strong>de</strong>namento<br />
xurídico dos Estados membros sen que sexa precisa ningunha fórmula especial para a súa<br />
inserción, a diferencia do que acontece nos tratados internacionais ordinarios. A<strong>de</strong>mais, ningunha<br />
norma nacional po<strong>de</strong>rá oporse ó disposto polos Tratados (Dereito primario) nin polas normas<br />
conti<strong>da</strong>s nos actos aprobados polas institucións comunitarias en aplicación <strong>de</strong> ditos tratados<br />
(Dereito <strong>de</strong>rivado).<br />
— 425 —
Berta Castaño Torrado / Blanca Sánchez Sampedro<br />
oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s linguas dos restantes países -a<strong>de</strong>mais do alemán, francés,<br />
italiano e neerlandés, o <strong>da</strong>nés, inglés e irlandés (1973), o grego (1981), o<br />
español e portugués (1986) e o finés e sueco (1995) gozan do status <strong>de</strong> linguas<br />
oficiais.<br />
Sen embargo, este multilingüismo e o respecto <strong>da</strong> igual<strong>da</strong><strong>de</strong> entre as linguas<br />
non se vai reflectir <strong>de</strong> xeito tan claro na práctica, tanto a nivel <strong>da</strong> UE como en<br />
ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s institucións.<br />
Segundo o <strong>de</strong>vandito artigo 1, establecéronse as linguas oficiais e <strong>de</strong> traballo,<br />
pero aín<strong>da</strong> que aparentemente os referentes <strong>da</strong>s dúas etiquetas sexan os mesmos,<br />
non van ser doa<strong>da</strong>mente intercambiables. Deste xeito atopámonos coa primeira<br />
categorización que establece o réxime lingüístico.<br />
No mesmo Tratado tamén se estableceu como excepción o Tribunal <strong>de</strong><br />
Xustiza (artigo 7 do Regulamento 1/58 do Consello), que vai <strong>de</strong>cidir no seu<br />
regulamento interno qué linguas se empregarán nos procesos, o que fai que<br />
entre a formar parte <strong>da</strong> categorización antedita outro novo concepto: a lingua <strong>de</strong><br />
proce<strong>de</strong>mento.<br />
Vexamos un pouco máis <strong>de</strong>talla<strong>da</strong>mente a súa <strong>de</strong>scrición.<br />
3. O réxime lingüístico supranacional: lingua oficial, lingua <strong>de</strong> traballo e<br />
lingua <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>mento<br />
No regulamento 1/58, o Consello non fixo distinción entre lingua oficial e<br />
lingua <strong>de</strong> traballo, e isto non parece ser preciso xa que no que ó status legal <strong>da</strong>s<br />
linguas se refire non se observa ningunha diferencia (Fernán<strong>de</strong>z 1999:15). O<br />
alemán, o francés, o italiano e o neerlandés eran indistintamente linguas oficiais<br />
e <strong>de</strong> traballo. Pero as novas adhesións comezaron a alterar este esquema<br />
preestablecido. No mesmo Regulamento 1/58, artigo 6, prevíase que as<br />
institucións podían <strong>de</strong>termina-las mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> aplicación do réxime<br />
lingüístico nos seus regulamentos internos, e isto <strong>de</strong>u lugar á existencia <strong>de</strong><br />
regulamentos paralelos no seo do Parlamento Europeo, do Consello <strong>da</strong> Unión,<br />
<strong>da</strong> Comisión e do Tribunal <strong>de</strong> Contas, que fan patente a ten<strong>de</strong>ncia cara á<br />
selección <strong>de</strong> linguas <strong>de</strong> traballo concretas.<br />
As linguas oficiais pasaron a se-las linguas emprega<strong>da</strong>s nos contactos formais<br />
entre as institucións, os ci<strong>da</strong>dáns e os Estados membros, mentres que as linguas<br />
<strong>de</strong> traballo comezaron a <strong>de</strong>nominar ca<strong>da</strong> vez con máis niti<strong>de</strong>z as linguas<br />
emprega<strong>da</strong>s <strong>de</strong>ntro e entre as institucións. Polo tanto, as linguas <strong>de</strong> traballo son<br />
oficiais na súa totali<strong>da</strong><strong>de</strong>, pero non tó<strong>da</strong>las linguas oficiais son linguas <strong>de</strong><br />
traballo -en parte <strong>de</strong>bido á tradición <strong>de</strong> uso nas institucións e á área xeográfica<br />
na que se sitúan as se<strong>de</strong>s oficiais.<br />
En canto á lingua <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>mento, esta quedou estableci<strong>da</strong> como a que<br />
<strong>de</strong>be empregarse nos escritos procesuais ou observacións que se presenten por<br />
escrito, así como nos informes orais do asunto e en calquera correspon<strong>de</strong>ncia,<br />
— 426 —
As linguas minoritarias no ámbito europeo. Status do galego<br />
informe ou resolución que o Tribunal <strong>de</strong> Xustiza ou o Tribunal <strong>de</strong> Primeira<br />
Instancia dirixan ás partes 57 , <strong>de</strong>bido a que ten carácter <strong>de</strong> texto auténtico<br />
unicamente a re<strong>da</strong>cción na versión en lingua <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>mento (Berteloot<br />
2000:353). Trátase sempre dunha <strong>da</strong>s linguas oficiais (incluído o irlandés), e a<br />
escolla realízase en función do tipo <strong>de</strong> recurso, tendo en conta a enti<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
xurídica <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s partes.<br />
Por tanto a lingua <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>mento, como a lingua <strong>de</strong> traballo, ten como<br />
referente o grupo <strong>de</strong> linguas oficiais, pero sempre concretado no caso dunha<br />
única lingua. O irlandés, caso á parte, que<strong>da</strong> relegado coa etiqueta máis axeita<strong>da</strong><br />
ó seu caso concreto: lingua dos Tratados 58 .<br />
Neste mesmo regulamento atopamos, así mesmo, o criterio para separar<br />
lingua <strong>de</strong> traballo e lingua oficial, xa que o Tribunal <strong>de</strong> Xustiza, xunto co<br />
Tribunal <strong>de</strong> Primeira Instancia, adoptou como única lingua <strong>de</strong> traballo, no<br />
ámbito interno, a lingua francesa, entre outras razóns para alixeira-la carga <strong>de</strong><br />
traduccións, aplicando a restricción <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> forma clara 59 .<br />
Polo tanto, se observamos <strong>de</strong>talla<strong>da</strong>mente a situación e o status do que gozan<br />
as linguas “maioritarias” no ámbito <strong>da</strong> Unión po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir que o<br />
multilingüismo integral do que falabamos inicialmente é moito máis difícil <strong>de</strong><br />
conseguir do que po<strong>de</strong> parecer nun primeiro momento. A representación <strong>de</strong><br />
ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s linguas oficiais a nivel nacional dos Estados membros que<strong>da</strong>ba<br />
minimamente garanti<strong>da</strong> no Dereito primario 60 , pero non así na maquinaria que<br />
artella o funcionamento diario <strong>da</strong> UE. A conclusión máis obvia é que existe<br />
unha ausencia dun réxime lingüístico homoxéneo para a Unión, que se<br />
caracteriza pola escolla or<strong>de</strong>na<strong>da</strong> e individualiza<strong>da</strong> <strong>de</strong> linguas por parte <strong>da</strong>s<br />
institucións como entes in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes.<br />
Sen embargo, no que nos centraremos será, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>ste marco, no lugar que<br />
o galego, ó igual que outras linguas oficiais <strong>de</strong> Estados membros a nivel dunha<br />
rexión, ten e o que po<strong>de</strong>ría ter, tomando en consi<strong>de</strong>ración estas limitacións para<br />
as linguas dominantes.<br />
4. As “outras linguas”<br />
No marco lingüístico que vimos <strong>de</strong> ver, a adhesión dos novos países<br />
candi<strong>da</strong>tos vai traer consigo un aumento consi<strong>de</strong>rable <strong>da</strong>s linguas oficiais que<br />
57 Vid. art. 9, apartado I do Regulamento <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>mento do Tribunal <strong>de</strong> Xustiza.<br />
58 O irlandés é lingua dos Tratados <strong>de</strong>bido ó seu carácter especial <strong>de</strong> primeira lingua oficial na<br />
República <strong>de</strong> Irlan<strong>da</strong>, aín<strong>da</strong> que a maior parte <strong>da</strong> poboación usa o inglés, recollido na Acta <strong>de</strong><br />
Adhesión do Reino Unido e lingua común, por tanto, ós dous Estados. Pero Irlan<strong>da</strong> non solicitou<br />
o seu emprego no <strong>de</strong>reito <strong>de</strong>rivado, e ata o <strong>de</strong> agora nunca foi lingua <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>mento.<br />
59 “Informe sobre la Traducción en el Tribunal <strong>de</strong> Justicia” (vid. bibliografía).<br />
60 Agás no caso do irlandés, xa <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o 1973.<br />
— 427 —
Berta Castaño Torrado / Blanca Sánchez Sampedro<br />
representarán a na<strong>da</strong> menos que once países máis. 61 Sen embargo, este gran<br />
número <strong>de</strong> linguas oficiais suporá unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística máis complexa<br />
aín<strong>da</strong>, se cabe. As chama<strong>da</strong>s linguas pequenas, idiomas rexionais, linguas<br />
locais, linguas en perigo <strong>de</strong> extinción, linguas autóctonas ou étnicas, linguas<br />
menores ou linguas menos frecuentemente fala<strong>da</strong>s 62 , únense coas novas adhesións<br />
para completa-lo mosaico na<strong>da</strong> <strong>de</strong>sprezable que temos no presente, e que<br />
se verá enriquecido <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> moi pouco tempo. 63<br />
Non obstante, imos aplicar aquí o filtro <strong>da</strong>s características que se correspon<strong>de</strong>n<br />
co galego 64 , co que tentaremos centrarnos no caso <strong>de</strong> linguas recoñeci<strong>da</strong>s<br />
oficialmente polo Estado membro ó que pertencen.<br />
5. A Carta Europea <strong>da</strong>s Linguas Rexionais ou Minoritarias 65<br />
A<strong>de</strong>mais do establecido polos Tratados e regulamentos internos <strong>da</strong>s<br />
institucións, non existen outros textos a nivel <strong>da</strong> Unión <strong>de</strong> valor obrigatorio que<br />
regulen aspectos lingüísticos. É aquí on<strong>de</strong> atopámo-la falta <strong>de</strong> lexislación eficaz<br />
no eido <strong>da</strong>s linguas comunitarias non oficiais.<br />
O Dereito comunitario non afecta ó réxime lingüístico dos Estados membros,<br />
xa que ata a actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> é unha materia <strong>de</strong> competencia nacional (Fernán<strong>de</strong>z<br />
1999:69). O tema referido ás linguas unicamente se trata, <strong>de</strong> maneira parcial e<br />
secun<strong>da</strong>ria, a través <strong>da</strong>s competencias <strong>da</strong> UE en materia <strong>de</strong> educación, cultura e<br />
especialmente nos aspectos <strong>da</strong> libre circulación <strong>de</strong> traballadores, a fin <strong>de</strong><br />
solucionar problemas <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> políticas que lle competen.<br />
Ainque<strong>da</strong>nza polas linguas minoritarias nace, a escala supranacional, como<br />
consecuencia <strong>da</strong> política cultural -a partir do Tratado <strong>da</strong> UE a cultura pasou a<br />
formar parte do campo <strong>de</strong> acción <strong>da</strong> Unión. O art. 151 (ex artigo 128) do<br />
Tratado Constitutivo <strong>da</strong> CE encomen<strong>da</strong> á UE a misión <strong>de</strong> fomenta-la<br />
cooperación cultural entre os Estados membros completando a actuación dos<br />
mesmos en aspectos como a conservación do patrimonio cultural europeo e a<br />
difusión <strong>da</strong> nosa historia e cultura.<br />
A Carta Europea <strong>da</strong>s Linguas Rexionais ou Minoritarias que, como sabemos,<br />
é unha iniciativa que non se reduce ó ámbito dos países comunitarios, establece<br />
61<br />
I.e. Bulgaria, Chipre, República Checa, Estonia, Hungría, Letonia, Lituania, Malta, Polonia,<br />
Romanía, Eslovaquia e Eslovenia.<br />
62<br />
Etiquetas toma<strong>da</strong>s do Correo <strong>da</strong> Unesco (abril <strong>de</strong> 2000), Va<strong>de</strong>-Mecum (1994) e documentación<br />
comunitaria diversa.<br />
63<br />
A próxima adhesión está prevista para <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cinco anos, aproxima<strong>da</strong>mente.<br />
64<br />
Non abranguemos, nesta ocasión, o caso <strong>de</strong> linguas maioritarias que son minoritarias <strong>de</strong>ntro dos<br />
límites xeográficos doutros Estados membros, os dialectos ou as linguas <strong>de</strong> inmigrantes.<br />
65<br />
Segundo o art. 1 <strong>da</strong> Carta, son as linguas tradicionalmente usa<strong>da</strong>s <strong>de</strong>ntro dun territorio <strong>da</strong>do<br />
dun Estado polos nacionais do mesmo, que forman un grupo numericamente máis pequeno có<br />
resto <strong>da</strong> poboación do Estado. Inclúe, polo tanto, as linguas fala<strong>da</strong>s nunha parte limita<strong>da</strong> do<br />
Estado pola maioría <strong>da</strong> poboación, as linguas fala<strong>da</strong>s por unha minoría, as linguas non territoriais,<br />
eas linguas oficiais menos difundi<strong>da</strong>s.<br />
— 428 —
As linguas minoritarias no ámbito europeo. Status do galego<br />
un están<strong>da</strong>r lingüístico sobre as linguas que nos ocupan, <strong>de</strong>señado para protexer<br />
e promove-lo emprego <strong>de</strong>stas linguas nos ámbitos públicos e privados. Sen<br />
embargo, a pesar <strong>de</strong> que inicialmente po<strong>de</strong>riamos pensar que se trataría dun<br />
están<strong>da</strong>r homoxéneo a nivel <strong>de</strong> Europa, incluídos os países <strong>da</strong> Unión, non é así.<br />
A forza <strong>da</strong> Carta fica relega<strong>da</strong> a un nivel nacional, e sempre <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong>s<br />
fronteiras <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> un dos Estados membros do Consello <strong>de</strong> Europa que a asinen<br />
e ratifiquen. A <strong>de</strong>cisión nesta materia <strong>da</strong> UE é <strong>de</strong>lega<strong>da</strong> no Estado membro,<br />
acolléndose ó principio <strong>de</strong> subsidiarie<strong>da</strong><strong>de</strong> 66 .<br />
O carácter <strong>da</strong> Carta non é outro, por outra ban<strong>da</strong>, máis que o dunha<br />
recomen<strong>da</strong>ción, que só ó ser ratifica<strong>da</strong> polos Estados membros do Consello <strong>de</strong><br />
Europa adquire carácter vinculante 67 . Sen embargo hai que ter en conta que a<br />
súa forza xurídica é moi escasa, xa que se trata dunha Carta “á carta” 68 : os<br />
países escollen nos seus instrumentos <strong>de</strong> ratificación as disposicións que<br />
consi<strong>de</strong>ran oportunas <strong>da</strong> parte III <strong>da</strong> Carta para a súa aplicación 69 .<br />
6. O galego e Europa<br />
España acce<strong>de</strong>u no 1986 á UE. Como país multilingüe tivo que <strong>de</strong>cidir cál ía<br />
se-la lingua oficial a nivel supranacional. Segundo Labrie (1998:189), existen<br />
tres factores que <strong>de</strong>terminan cáles son as linguas oficiais comunitarias:<br />
• as disposicións constitucionais ou lexislativas en vigor no país<br />
• a vonta<strong>de</strong> política do Estado, neste caso España, <strong>de</strong> ver unha ou varias <strong>da</strong>s<br />
súas linguas oficiais usa<strong>da</strong>s a nivel supranacional<br />
• acordo unánime do Consello <strong>de</strong> Ministros<br />
E segundo o artigo 8 do Regulamento 1/58, que establece os proce<strong>de</strong>mentos<br />
que <strong>de</strong>ben segui-los países multilingües, o emprego <strong>da</strong>s linguas oficiais e <strong>de</strong><br />
traballo po<strong>de</strong>ría ter sido <strong>de</strong>terminado por España se esta o tivera solicitado,<br />
segundo as regras xerais <strong>de</strong>riva<strong>da</strong>s <strong>da</strong> lexislación española:<br />
Polo que respecta ós Estados membros on<strong>de</strong> existen varias linguas<br />
oficiais, o uso dunha lingua rexerase, a petición do Estado interesado,<br />
polas normas xerais <strong>da</strong> lexislación <strong>de</strong> dito Estado.<br />
Sen embargo, isto non aconteceu, polo que respecta ó galego. A<strong>de</strong>mais, a<br />
razón <strong>de</strong> peso que vai contra a oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> nosa lingua é que non é lingua<br />
oficial en todo o territorio do Estado membro, aín<strong>da</strong> que esta xustificación,<br />
66 Principio que garante unha toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión que ten en conta que a acción que se empren<strong>de</strong> a<br />
escala comunitaria xustifícase en relación coas posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s que ofrece o nivel nacional, rexional<br />
ou local. Deste xeito, a Unión non actúa agás para os sectores <strong>da</strong> súa competencia exclusiva ata<br />
que a súa acción é máis eficaz cá acción emprendi<strong>da</strong> no ámbito nacional, rexional ou local (art. 5<br />
(exartigo 3 B), Tratado <strong>da</strong> Unión Europea (Glosario 2000:70).<br />
67 OConsello <strong>de</strong> Europa <strong>de</strong>cidiu, trala reunión do 23 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> 1992, conferirlle o estatuto<br />
xurídico dun convenio (Va<strong>de</strong>-Mecum 1994:18).<br />
68 Recollemos aquí a expresión emprega<strong>da</strong> por Fernán<strong>de</strong>z (1999).<br />
69 Vid. ratificación <strong>de</strong> España, BOE 222, do 15.09.2001.<br />
— 429 —
Berta Castaño Torrado / Blanca Sánchez Sampedro<br />
como indica Labrie (1998:190), non se ofrece <strong>de</strong> forma universal, como é o<br />
caso <strong>de</strong> Bélxica, on<strong>de</strong> se aplica o principio <strong>de</strong> territoriali<strong>da</strong><strong>de</strong> 70 . Sendo isto así, o<br />
Dereito comunitario non ten competencia, e por tanto non po<strong>de</strong> prevalecer sobre<br />
o réxime xurídico lingüístico do Estado membro.<br />
Se temos en conta, sen embargo, a política cultural <strong>da</strong> Unión, entre os<br />
obxectivos <strong>da</strong> cal se encontra a conservación e difusión <strong>da</strong> her<strong>da</strong>nza cultural<br />
europea, e máis concretamente <strong>da</strong>s linguas minoritarias, pensamos que as<br />
competencias <strong>da</strong> Unión, que ata o <strong>de</strong> agora trataron os conflictos lingüísticos <strong>de</strong><br />
forma periférica, como diciamos máis arriba, <strong>de</strong>ben priorizar e levar a cabo<br />
accións positivas <strong>de</strong> cara a incentiva-la visibili<strong>da</strong><strong>de</strong> en Europa <strong>de</strong>stas linguas, e<br />
<strong>de</strong>be facer compatibles os seus obxectivos coas políticas nacionais, que teñen<br />
que harmonizar co Dereito comunitario noutras materias. Neste senso pensamos<br />
que o principio <strong>de</strong> subsidiarie<strong>da</strong><strong>de</strong> non ten por qué aplicarse.<br />
7. Reflexións finais<br />
O conflicto lingüístico ó que se enfronta a UE, e o colapso dos servicios <strong>de</strong><br />
traducción comunitarios, fai que ante as novas adhesións a separación <strong>de</strong><br />
linguas <strong>de</strong> traballo e linguais oficial poi<strong>da</strong> verse <strong>de</strong>n<strong>de</strong> unha óptica <strong>da</strong><br />
idonei<strong>da</strong><strong>de</strong> se consi<strong>de</strong>rámo-la reducción <strong>da</strong>s primeiras en beneficio <strong>da</strong><br />
concesión do status <strong>de</strong> oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> a un maior número <strong>de</strong> linguas, como<br />
propugnan algúns sectores.<br />
Fronte a isto, a lexislación comunitaria, a través do establecido nos tratados,<br />
vai outorga-lo status <strong>de</strong> oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> ás linguas dos Estados membros que o<br />
teñan recoñecido a nivel nacional, o que vai supoñer que, in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntemente do<br />
número <strong>de</strong> falantes (ci<strong>da</strong>dáns todos eles comunitarios) haxa linguas cun<br />
reducido número <strong>de</strong>stes que aca<strong>da</strong>rán un recoñecemento maior a nivel UE ca<br />
outras linguas propias dun territorio con maior número <strong>de</strong> falantes reais, polo<br />
que se estará a representar <strong>de</strong>sigualmente ás diferentes comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas<br />
existentes no seo <strong>da</strong> UE. Os ci<strong>da</strong>dáns europeos e as súas correspon<strong>de</strong>ntes<br />
linguas non están e non estarán, <strong>de</strong> non cambia-la política comunitaria 71 , en<br />
situación <strong>de</strong> igual<strong>da</strong><strong>de</strong>, e o sistema <strong>de</strong> representación igualitario que<strong>da</strong>rá ca<strong>da</strong><br />
vezmáis minguado.<br />
O galego non é lingua oficial a nivel supranacional, con tó<strong>da</strong>las consecuencias<br />
que iso implica, xa que unha lingua goza <strong>da</strong> súa oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntemente <strong>da</strong> súa reali<strong>da</strong><strong>de</strong> e peso como fenómeno social, cando é<br />
70 Criterio consistente en limitar a certas rexións o <strong>de</strong>reito a beneficiarse dos seus servicios<br />
públicos na propia lingua, que mantén unha alta priori<strong>da</strong><strong>de</strong> (Solé i Durany 1995:92).<br />
71 Temos que subliñar que o Regulamento interno do Parlamento Europeo <strong>de</strong>ixa aberta a porta <strong>de</strong><br />
entra<strong>da</strong> <strong>da</strong>s linguas rexionais na súa aplicación do réxime lingüístico: 1. Tódolos documentos do<br />
Parlamento serán re<strong>da</strong>ctados nas linguas oficiais. 2. As intervencións nunha <strong>da</strong>s linguas oficiais<br />
serán interpreta<strong>da</strong>s simultaneamente en ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s <strong>de</strong>mais linguas oficiais e en calquera<br />
outra lingua que a Mesa estime necesaria (Capítulo VIII, art. 79 do Regulamento interno).<br />
— 430 —
As linguas minoritarias no ámbito europeo. Status do galego<br />
recoñeci<strong>da</strong> polos po<strong>de</strong>res públicos como medio normal <strong>de</strong> comunicación en e<br />
entre eles e na súa relación cos suxeitos privados, con plena vali<strong>de</strong>z e efectos<br />
xurídicos (Prieto <strong>de</strong> Pedro 1991:77).<br />
Ben é sabido que a maior parte <strong>de</strong> falantes <strong>de</strong> linguas pouco estendi<strong>da</strong>s son<br />
bilingües, e por tanto son capaces <strong>de</strong> empregar unha lingua oficial para entrar en<br />
contacto coas autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s e servicios públicos, pero trátase <strong>de</strong> tomar en<br />
consi<strong>de</strong>ración o respecto por unha i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> e cultura diferentes. E permitir<br />
emprega-lo galego nos medios administrativos, neste caso o galego nas<br />
relacións Rexión–UE, ci<strong>da</strong>dán <strong>de</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística minoritaria–UE ou<br />
institucións, é <strong>da</strong>r un paso adiante cara a este respecto (1994:6): é recoñece-lo<br />
seu status e prestixio, é conce<strong>de</strong>r un grao <strong>de</strong> oficialización e aín<strong>da</strong> máis (algo<br />
que non se dá nas linguas maioritarias <strong>de</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s reduci<strong>da</strong>s ou coas<br />
varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> linguas maioritarias 72 ): é asegura-la vi<strong>da</strong> <strong>de</strong>stas linguas.<br />
Recollendo a i<strong>de</strong>a que mellor amosa a nosa conclusión, en palabras <strong>de</strong> De<br />
Witte (1994:6), se o servicio se fai nunha soa lingua, tódolos usuarios son<br />
tratados <strong>de</strong> maneira idéntica, pero iso non significa que sexan tratados <strong>de</strong> xeito<br />
igualitario. Os falantes que usan unha lingua diferente non reciben un servicio<br />
<strong>de</strong> igual valor para eles, e non se ten en conta que eles contribuíron a financiar<br />
ese servicio segundo os mesmos criterios. Por iso cremos que non só é preciso<br />
que o galego vexa recoñecido o seu status <strong>de</strong> lingua europea, senón que tamén<br />
os ci<strong>da</strong>dáns galegos poi<strong>da</strong>n ver cumpridos os <strong>de</strong>reitos lingüísticos como<br />
ci<strong>da</strong>dáns europeos.<br />
Bibliografía<br />
Álvarez, E. / Leis, X.A. / Sánchez, D. (eds.) (1995): <strong>Actas</strong> / Acts. I Simposio<br />
Internacional <strong>de</strong> Linguas Europeas e Lexislacións / First International<br />
Symposium of European Languages and Legislations. (Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela, 16-18 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1992). A Coruña: Bureau Européen pour<br />
les langues moins répandues / Asociación Socio-Pe<strong>da</strong>góxica Galega.<br />
Berteloot, P. (2000): “Le droit à la langue <strong>de</strong> l’Union Européen”, in Langue et<br />
Droit. XV e Congrès International <strong>de</strong> Droit Comparé / XV International<br />
Congress of Comparative Law. (Bristol, 1998). Bruxelles: Bruylant. 345-<br />
362.<br />
Fernán<strong>de</strong>z Liesa, C. R. (1999): Derechos lingüísticos y <strong>de</strong>recho internacional.<br />
Madrid: Dykinson.<br />
García Ramos, D. (1990): O réxime xurídico <strong>da</strong> lingua galega. Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela: Asociación <strong>de</strong> Funcionarios para a Normalización Lingüística<br />
<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> / Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística.<br />
72 E.g. Austria solicitou na súa Acta <strong>de</strong> Adhesión unha serie <strong>de</strong> terminoloxía a respectar propia do<br />
alemán falado <strong>de</strong>ntro dos seus límites.<br />
— 431 —
Berta Castaño Torrado / Blanca Sánchez Sampedro<br />
Labrie, N. (1998): “La política lingüística <strong>de</strong> la Unión Europea <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />
perspectiva <strong>de</strong> la elaboración y puesta en práctica <strong>de</strong> la Declaración<br />
Universal <strong>de</strong> Derechos Lingüísticos”, in Las políticas lingüísticas a partir <strong>de</strong><br />
la Declaración Universal <strong>de</strong> los Derechos Lingüísticos – III Simposio<br />
Internacional. Barcelona: Centre Internacional Escarré per les Minories<br />
Ètniques i les Nacions: Editorial Mediterrania. 180-195.<br />
Prieto <strong>de</strong> Pedro, J. (1991): Lenguas, lenguaje y <strong>de</strong>recho. Madrid: Civitas.<br />
Solé i Durany, J. R. (1995): “El principio <strong>de</strong> territoriali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las lenguas y la<br />
protección <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d lingüística <strong>de</strong> los pueblos”, in Derechos<br />
lingüísticos y <strong>de</strong>rechos culturales en las regiones <strong>de</strong> Europa. <strong>Actas</strong> <strong>de</strong>l<br />
Simposio Internacional. (Gerona, 23-25 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1992) . Barcelona:<br />
Generalitat <strong>de</strong> Catalunya, Departament <strong>de</strong> Cultura i autors. 91-94.<br />
VV.AA. (1994): Du droit individuel au droit collectif. L'utilisation <strong>de</strong>s langues<br />
moins repandues <strong>da</strong>ns les services publiques. Langues vivantes 2: Le Bureau<br />
Européen pour les Langues Moins Répandues.<br />
VV.AA. (2000): Glosario. Instituciones, políticas y ampliación <strong>de</strong> la Unión<br />
Europea. Luxemburgo: Oficina <strong>de</strong> Publicaciones Oficiales <strong>de</strong> las<br />
Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Europeas.<br />
VV.AA. (1994): Va<strong>de</strong>-Mecum. Gui<strong>de</strong> <strong>de</strong>s documents légaux, <strong>de</strong>s structures<br />
d’appui et <strong>de</strong>s programmes d’action concernant les langues moins<br />
répandues d’Europe. Dublin: Le Bureau Européen pour les Langues Moins<br />
Répandues.<br />
Informe sobre la Traducción en el Tribunal <strong>de</strong> Justicia:<br />
http://curia.eu.int/es/txts/others/in<strong>de</strong>x.htm.<br />
European Charter for Regional or Minority Languages:<br />
http://conventions.coe.int/treaty/en/treaties/html/148.htm<br />
— 432 —
Oficialización do galego fóra <strong>da</strong>s fronteiras <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />
Xosé-Henrique Costas González<br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo<br />
A lingua galega <strong>da</strong>s zonas administrativamente non galegas <strong>da</strong> terra Eo-<br />
Navia, Bierzo occi<strong>de</strong>ntal, As Portelas e Val do Ellas carece, aín<strong>da</strong> na<br />
actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>, <strong>da</strong> suficiente atención legal efectiva por parte dos po<strong>de</strong>res públicos,<br />
aín<strong>da</strong> que fose recoñeci<strong>da</strong> moi recentemente (1999) na reforma do Estatuto <strong>de</strong><br />
autonomía <strong>de</strong> Castela e León (EACL), ou se recoñecese o gallego/asturiano no<br />
art. 2 <strong>da</strong> Lei 1/1998 <strong>de</strong> “uso y promoción <strong>de</strong>l bable/asturiano”, ou se lle<br />
chamase A Fala na <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> ben <strong>de</strong> interese cultural <strong>da</strong> Junta <strong>de</strong><br />
Extremadura (28/10/2000). Dedúcese <strong>de</strong> aquí que, <strong>da</strong>s tres comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
autónomas con zonas galegofalantes no seu interior, é en Castela-León on<strong>de</strong><br />
teoricamente o galego goza <strong>de</strong> maior recoñecemento, pois aín<strong>da</strong> que non é<br />
cooficial no EACL, si que está recoñecido expresamente. Ó igual que lle<br />
ocorreu ata hai pouco ó galego falado en <strong>Galicia</strong>, a lingua autóctona nestas<br />
zonas arrastra unha inercia secular <strong>de</strong> abandono que a sitúa próxima á<br />
<strong>de</strong>saparición. Mentres non existan unhas estatísticas oficiais (e nos formularios<br />
do novo censo non figura a pregunta <strong>de</strong> lingua usa<strong>da</strong> nestas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
autónomas), calcúlanse entre 80.000 e 100.000 persoas as que utilizan<br />
habitualmente o galego nas zonas <strong>de</strong>vanditas: 45.000-60.000 en Asturias,<br />
25.000-35.000 en Castela e León, e 6.000 en Estremadura.<br />
AConstitución española <strong>de</strong> 1987, no seu preámbulo e no seu artigo 3, fai<br />
unha <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> respecto e recoñecemento <strong>da</strong> plurali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística do<br />
Estado. Así, no seu artigo 3 dispón: “1. El castellano es la lengua española<br />
oficial <strong>de</strong>l Estado. Todos los españoles tienen el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> conocerla y el <strong>de</strong>recho<br />
a usarla. 2. Las <strong>de</strong>más lenguas españolas serán también oficiales en las<br />
respectivas Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Autónomas <strong>de</strong> acuerdo con sus Estatutos”. No artigo<br />
3.3, especifica que “la riqueza <strong>de</strong> las distintas mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas <strong>de</strong><br />
España es un patrimonio cultural que será objeto <strong>de</strong> especial respeto y<br />
protección”. Se, aplicado isto ó galego <strong>de</strong> fóra <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, substituímos la<br />
riqueza <strong>de</strong> las distintas mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas por la lengua gallega<br />
obteremos: “la lengua gallega es un patrimonio cultural...”, dicción literal do<br />
acordo: recoñecemento <strong>da</strong> lingua galega como patrimonio cultural do Estado<br />
español.<br />
Agora ben, a Constitución, consagrando <strong>de</strong> entra<strong>da</strong> só un evi<strong>de</strong>nte<br />
<strong>de</strong>sequilibrio entre o castelán e “as outras linguas <strong>de</strong> España”, preconfigurou un<br />
marco <strong>de</strong> oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística que <strong>de</strong>berían concretar ca<strong>da</strong> un dos estatutos<br />
<strong>de</strong> autonomía, fixo unha clara remisión (ou <strong>de</strong>ixación) á vonta<strong>de</strong> autonómica.<br />
Deste xeito, mentres unhas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s recoñecían e recollían estatutariamente<br />
— 433 —
Xosé-Henrique Costas González<br />
o seu plurilingüismo, outras negábano e ignorábano: Asturias, Castela-León (ata<br />
a reforma <strong>de</strong> 1999), Estremadura, Murcia e Aragón.<br />
Ese mesmo respecto á vonta<strong>de</strong> autonómica inspirou a regulación do uso <strong>da</strong><br />
lingua no proce<strong>de</strong>mento, que se recolle na Lei 30/92, <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> novembro,<br />
modifica<strong>da</strong> pola Lei 4/99, <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> xaneiro, no seu artigo 35.d), que consagra o<br />
<strong>de</strong>reito dos ci<strong>da</strong>dáns, nas súas relacións coas administracións públicas, a<br />
utilizaren as linguas oficiais no territorio <strong>de</strong> ca<strong>da</strong>nsúa comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> autónoma, e<br />
no artigo 36 que o regula.<br />
Que a Constitución, en respecto do principio <strong>de</strong> autonomía proclamado no<br />
seu artigo 2 e informador <strong>de</strong> todo o título VIII, <strong>de</strong>ixe á vonta<strong>de</strong> autonómica a<br />
<strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> lle <strong>da</strong>r carácter cooficial ás linguas do seu territorio, non autoriza a<br />
tirar consecuencias que equivalerían a <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong>sprotexi<strong>da</strong> a reali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
lingüística e o patrimonio cultural dun <strong>de</strong>terminado territorio non recollidos nun<br />
estatuto <strong>de</strong> autonomía concreto.<br />
Na xurispru<strong>de</strong>ncia actual o principio constitucional <strong>de</strong> igual<strong>da</strong><strong>de</strong> vénse<br />
enten<strong>de</strong>ndo <strong>de</strong> xeito que a feitos iguais débenselle aplicar iguais consecuencias,<br />
<strong>de</strong> maneira que as diferencias <strong>de</strong> trato precisarían xustificar axeita<strong>da</strong>mente a<br />
existencia dos motivos <strong>de</strong> tales diferencias. Noutra expresión, un tratamento<br />
diferente é lexítimo cando existe unha xustificación obxectiva e razoable, que<br />
persiga unha finali<strong>da</strong><strong>de</strong> lexítima e respecte unha axeita<strong>da</strong> proporcionali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
entre os medios empregados e a finali<strong>da</strong><strong>de</strong> persegui<strong>da</strong>. ¿Que razón motiva un<br />
tratamento legal distinto a un galegofalante <strong>de</strong> Val<strong>de</strong>orras e a outro <strong>de</strong><br />
Cacabelos, <strong>de</strong> Eilao ou <strong>de</strong> Valver<strong>de</strong>? ¿U-los motivos, u-las xustificacións<br />
obxectivas? Non existen, non hai ningún argumento sociolóxico, científico, etc.,<br />
na<strong>da</strong> que xustifique ese tratamento legal distinto, agás o medo infun<strong>da</strong>do <strong>da</strong><br />
anexión dos territorios lin<strong>de</strong>iros con <strong>Galicia</strong>. Se o problema é unicamente<br />
político, a solución será fun<strong>da</strong>mentalmente política.<br />
Este medo a que lles movan o marco chega a extremos <strong>de</strong>lirantes, como<br />
nega-la existencia <strong>da</strong> lingua galega ou chamarlle doutro xeito distinto: sempre<br />
non recoñecer. En Asturias as autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s chámanlle gallego/asturiano, en<br />
Estremadura simplemente A Fala, e en Castela-León pasaron en escasamente<br />
tres anos <strong>de</strong> ignoralo a chamarlle galego/leonés ou berciano (León) ou<br />
altosanabrés (Zamora) e, no último ano, a recoñecelo como galego.<br />
Asturias<br />
En Asturias, o artigo 4 do Estatuto <strong>de</strong> autonomía fala <strong>de</strong> que o bable gozará<br />
<strong>de</strong> protección, e no artigo 10.1.15 volve insistir no “fomento y protección <strong>de</strong>l<br />
bable en sus diversas variantes”, pero en ningún caso se fai referencia ó galego<br />
ata que no artigo 2 e na disposición adicional <strong>da</strong> Lei 1/1998 <strong>de</strong> 23/03/98 <strong>de</strong> uso<br />
e promoción do bable/asturiano, se di:<br />
— 434 —
Oficialización do galego fóra <strong>da</strong>s fronteiras <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />
Art. 2: El régimen <strong>de</strong> protección, respeto, tutela y <strong>de</strong>sarrollo<br />
establecido en esta Ley para el bable/asturiano se exten<strong>de</strong>rá, mediante<br />
regulación especial al gallego/asturiano en las zonas en las que tiene<br />
carácter <strong>de</strong> mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d lingüística propia.<br />
Disposición Adicional: El gallego-asturiano tendrá un tratamiento<br />
similar al asturiano en lo que se refiere a protección, respeto,<br />
enseñanza, uso y tutela en su ámbito territorial.<br />
Esta lei afecta ó uso administrativo (<strong>de</strong>reito ó uso oral e escrito coa<br />
Administración autonómica, coñecemento por parte dos funcionarios,<br />
valoración en oposicións e concursos), ensino (voluntario en tódolos niveis <strong>de</strong><br />
ensino e materia <strong>de</strong> currículo), toponimia (en asturiano ou asturiano/castelán se<br />
hai certa tradición e en galego nas zonas on<strong>de</strong> se fala), promoción nos medios,<br />
etc. O problema está na “regulación especial” <strong>da</strong> que se fala para o galego <strong>da</strong><br />
terra Eo-Navia, que non dá chegado.<br />
O camiño do galego na Terra Eo-Navia está inzado <strong>de</strong> pexas, tanto por parte<br />
<strong>da</strong>s mentali<strong>da</strong><strong>de</strong>s españolistas coma <strong>da</strong>s asturianistas, que ven na reivindicación<br />
do galego nesta zona algo así como “imperialismo galego” confundindo os allos<br />
cos bugallos. A pesar <strong>de</strong> iniciativas civís como a MDGA, moi pouco se ten<br />
avanzado na introducción <strong>da</strong> lingua no ensino e na administración. De feito, nas<br />
conversas entre os presi<strong>de</strong>ntes <strong>da</strong>s CCAA <strong>de</strong> Asturias e <strong>Galicia</strong> nunca se tratou<br />
o tema <strong>da</strong> colaboración en materia lingüística.<br />
Estremadura<br />
Estremadura non recolle no seu Estatuto <strong>de</strong> autonomía a existencia no seu seo<br />
<strong>de</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s falantes <strong>de</strong> portugués (Olivença) e <strong>de</strong> galego (Ellas), pero ante<br />
a presión popular e as iniciativas <strong>da</strong>lgúns alcal<strong>de</strong>s, o 28 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 2000, o<br />
Parlamento <strong>de</strong> Extremadura <strong>de</strong>clarou o galego, chamado unicamente A Fala,<br />
como “ben <strong>de</strong> interese cultural”, o que lle supón, á parte do recoñecemento<br />
encuberto (con isto evítase modifica-lo EAE), subvencións a todo tipo <strong>de</strong><br />
iniciativas culturais relaciona<strong>da</strong>s con esta particulari<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística.<br />
Neste curso escolar introduciuse a fala como materia <strong>de</strong> estudio optativo e<br />
organizáronse cursiños para funcionarios municipais, pero son moitos os<br />
atrancos que se están pondo para o recoñecemento <strong>da</strong> toponimia bilingüe, a<br />
introducción <strong>da</strong> lingua na ESO, etc.<br />
Castela-León<br />
A Comisión <strong>de</strong> Educación e Cultura do Congreso dos Deputados, por<br />
iniciativa do <strong>de</strong>putado do BNG Francisco Rodríguez, <strong>de</strong>bateu a proposta <strong>de</strong><br />
introducción <strong>da</strong> lingua galega no sistema escolar <strong>da</strong>s zonas occi<strong>de</strong>ntais <strong>de</strong> León<br />
e Zamora en sesión celebra<strong>da</strong> o 9 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1997 e aprobou por unanimi<strong>da</strong><strong>de</strong> o<br />
seguinte texto: “El Congreso <strong>de</strong> los Diputados insta al Gobierno a que, en<br />
— 435 —
Xosé-Henrique Costas González<br />
colaboración con la <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> y la Junta <strong>de</strong> Castilla y León, posibilite el<br />
estudio <strong>de</strong> la lengua gallega en los centros <strong>de</strong> enseñanza no universitaria <strong>de</strong> la<br />
comarca <strong>de</strong>l Bierzo, en su zona occi<strong>de</strong>ntal”.<br />
Pasaron os anos e na<strong>da</strong> cambiou. O 30 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 2000, a Comisión <strong>de</strong><br />
Educación <strong>da</strong> Asamblea Lexislativa <strong>de</strong> Castela e León aprobou un acordo -por<br />
proposta do <strong>de</strong>putado galegófono do PSOE e alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Lubián, Felipe Lubián-<br />
polo que se <strong>de</strong>fen<strong>de</strong> a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> do estudio <strong>da</strong> lingua galega como materia<br />
optativa nos centros <strong>de</strong> ensino primario <strong>da</strong>quelas zonas galegofalantes <strong>da</strong>s<br />
provincias <strong>de</strong> León e Zamora.<br />
O 18 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 2001 os conselleiros <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> e Castela-<br />
León asinaban, en Vilafranca do Bierzo, un convenio para levar a efecto a<br />
introducción <strong>da</strong> lingua galega. Este convenio foi duramente criticado polas<br />
asociacións <strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa do idioma porque só se contemplaba nel a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> introducir unha hora semanal <strong>de</strong> galego naqueles centros que o solicitasen e<br />
con grupos <strong>de</strong> máis <strong>de</strong> <strong>de</strong>z alumnos, e non se incluía no convenio o ensino<br />
secun<strong>da</strong>rio e profesional.<br />
A pesar do avanzado <strong>da</strong>s <strong>da</strong>tas, <strong>de</strong> que o curso 2001-2002 xa estaba<br />
planificado, <strong>de</strong> que a hora <strong>de</strong> galego se colocou os venres a última hora, etc.,<br />
foron cinco os colexios que aprobaron a introducción do galego. Na Voz <strong>de</strong><br />
<strong>Galicia</strong> <strong>de</strong> onte, 22 <strong>de</strong> novembro, dábase a noticia <strong>de</strong> que tres <strong>de</strong>stes colexios<br />
(Corullón, A Veiga e Carucedo) reclamaban profesores <strong>de</strong> galego que non tiñan.<br />
Hai, por parte <strong>da</strong>s autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s, un abandono total.<br />
Na reforma <strong>de</strong> 1999 do ECL, Lei Orgánica 4/83, engadiuse un novo artigo, o<br />
cuarto, que di como segue:<br />
Art.4. Valores esenciales.<br />
Art.4.1. La lengua castellana y el patrimonio histórico, artístico y<br />
natural son valores esenciales para la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
Castilla y León y serán objeto <strong>de</strong> especial protección y apoyo, para lo<br />
que se fomentará la creación <strong>de</strong> enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s que atien<strong>da</strong>n a dicho fin.<br />
Art.4.2. Gozarán <strong>de</strong> respeto y protección la lengua gallega y las<br />
mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas en los lugares en que habitualmente se<br />
utilicen.<br />
O artigo 24.1 <strong>da</strong> Lei 1/98, do 4 <strong>de</strong> xuño, <strong>de</strong> réxime local <strong>de</strong> Castela e León,<br />
en relación coa toponimia oficial dispón que “la <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> los<br />
municipios habrá <strong>de</strong> ser en lengua castellana, respetándose las <strong>de</strong>nominaciones<br />
existentes a la entra<strong>da</strong> en vigor <strong>de</strong> esta Ley, sin que pue<strong>da</strong> ser coinci<strong>de</strong>nte o<br />
producir confusiones con otras <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong>l Estado”. Se se recoñecen<br />
estatutariamente zonas galegofalantes, <strong>de</strong>beríanse recoñecer e oficializar tamén<br />
as formas galegas -auténticas e autóctonas- <strong>da</strong> toponimia.<br />
O Estado español asinou o 5/11/1992, e ratificou o 15/05/2001, a Carta<br />
Europea <strong>de</strong> Linguas Rexionais ou Minoritarias (CELRM), que entrará en vigor<br />
— 436 —
Oficialización do galego fóra <strong>da</strong>s fronteiras <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />
o 1 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2001. No limiar do instrumento <strong>de</strong> ratificación España <strong>de</strong>clara<br />
o seguinte:<br />
(...) que son consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s como lenguas regionales o minoritarias las<br />
lenguas reconoci<strong>da</strong>s como oficiales en los Estatutos <strong>de</strong> Autonomía <strong>de</strong><br />
las Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Autónomas <strong>de</strong>l País Vasco, Cataluña, Baleares,<br />
<strong>Galicia</strong>, Valencia y Navarra.<br />
España <strong>de</strong>clara igualmente, a los mismos fines, que se consi<strong>de</strong>ra como<br />
lenguas regionales o minoritarias aquellas que los Estatutos <strong>de</strong><br />
Autonomía protegen y salvaguar<strong>da</strong>n en los territorios don<strong>de</strong> se hablan<br />
tradicionalmente.<br />
É dicir, son linguas rexionais ou minoritarias o vasco, o catalán e mailo<br />
galego por seren cooficiais nos estatutos <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s antes sinala<strong>da</strong>s. Pero<br />
tamén son linguas rexionais ou minoritarias aqueloutras linguas que, aín<strong>da</strong> non<br />
sendo cooficiais estatutariamente, si gocen <strong>de</strong> recoñecemento oficial en<br />
ca<strong>da</strong>nseus estatutos. E este é o caso <strong>da</strong> lingua galega no EACA, pero non nos<br />
estatutos asturiano e estremeño. Hai que sinalar tamén que España é o único<br />
estado europeo asinante <strong>da</strong> CELRM que non especificou a qué linguas se lles ía<br />
aplica-la CELRM, porque, por exemplo, se na sinatura pon galego, en tódolos<br />
territorios galegofalantes, <strong>de</strong>ntro e fóra <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, <strong>de</strong>bería aplicarse o articulado<br />
<strong>da</strong> carta.<br />
A Carta Europea <strong>da</strong>s Linguas Rexionais e Minoritarias que entra en vigor o<br />
1/08/2001 di, verbo do artigo 10, que os estados asinantes se comprometen a<br />
permitir e/ou favorecer: o emprego <strong>da</strong>s linguas rexionais no cadro <strong>da</strong><br />
Administración rexional ou local; a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que os falantes poi<strong>da</strong>n<br />
dirixirse oralmente e por escrito á Administración; a publicación por parte <strong>da</strong>s<br />
colectivi<strong>da</strong><strong>de</strong>s rexionais <strong>de</strong> textos e documentos oficiais; o emprego <strong>da</strong> lingua<br />
en <strong>de</strong>bates, asembleas, concellos, consellos, etc.; o emprego ou adopción (no<br />
seu caso conxuntamente coa <strong>de</strong>nominación na lingua do Estado) <strong>da</strong>s formas<br />
tradicionais e correctas <strong>da</strong> toponimia nas linguas rexionais ou minoritarias.<br />
Castela-León -en tanto que comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> autónoma que recoñece no seu<br />
estatuto a existencia no seu territorio dunha zona <strong>de</strong> lingua galega- está obriga<strong>da</strong><br />
a respectar, protexer e fomenta-la lingua galega no seu territorio, segundo o<br />
articulado asinado internacionalmente por España (art. 96 <strong>da</strong> Constitución<br />
española), segundo o cal, todo tratado internacional asinado por España pasa a<br />
formar parte automaticamente do <strong>de</strong>reito interno español. Isto estase<br />
incumprindo.<br />
Unha consi<strong>de</strong>ración ó fío disto: unha vez que os concellos <strong>da</strong>s zonas<br />
galegófonas <strong>de</strong> Castela e León, ó abeiro <strong>da</strong> <strong>de</strong>vandita CELRM poi<strong>da</strong>n rotula-los<br />
nomes dos seus núcleos <strong>de</strong> poboación, ríos, pontes, etc., en galego... ¿que<br />
argumento racional se po<strong>de</strong> opoñer a que fagan o mesmo os concellos<br />
galegófonos <strong>de</strong> Asturias e Estremadura?<br />
— 437 —
Xosé-Henrique Costas González<br />
Polo tanto, a Constitución, EACL e normas cita<strong>da</strong>s, xustifican<br />
sobranceiramente a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> uso do galego parello ó castelán. O contrario<br />
sería un duro e forte contraste <strong>de</strong> compararse cunha regulación coma a do Real<br />
Decreto 1111/1979, do 10 <strong>de</strong> maio, que sendo previo á aprobación dos estatutos<br />
<strong>de</strong> autonomía e adoptado nun momento <strong>de</strong> curta experiencia constitucional,<br />
nembargantes permite a utilización potestativa <strong>de</strong> linguas non oficiais na<br />
administración.<br />
Nestes momentos, os galegofalantes <strong>de</strong>stas zonas están como estabámo-los<br />
galegofalantes <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> nos anos setenta. Correspón<strong>de</strong>lles á Administración<br />
autonómica galega (<strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> e DXPL, obrigados polo artigo 21.2 <strong>da</strong><br />
Lei <strong>de</strong> normalización lingüística) e á RAG (obriga<strong>da</strong> polo artigo 4 dos seus<br />
estatutos), estableceren os mecanismos <strong>de</strong> colaboración coas administracións<br />
autonómicas asturiana, castelán-leonesa e estremeña, para protexeren e<br />
fomentaren a nosa lingua nestas terras. Correspón<strong>de</strong>nos á socie<strong>da</strong><strong>de</strong> civil e ós<br />
partidos políticos velarmos polo cumprimento <strong>da</strong> non discriminación lingüística<br />
emana<strong>da</strong> <strong>de</strong> numerosas normas estatais e europeas e, asema<strong>de</strong>, acompañármo-lo<br />
cumprimento efectivo <strong>da</strong> CELRM a partir do 1 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2000.<br />
¿Queren que faga algunhas propostas concretas?<br />
1.- Establecemento <strong>de</strong> convenios <strong>de</strong> colaboración educativa con Asturias,<br />
Castela-León e Zamora para a introducción efectiva do idioma galego no ensino<br />
non universitario (recollido na CELRM), primaria, secun<strong>da</strong>ria e ensino<br />
profesional, tendo en conta o recente e unánime acordo do Senado español<br />
(18/setembro/2001) para a aprendizaxe <strong>da</strong>s linguas españolas como materias<br />
optativas en tódolos centros <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria do Estado español.<br />
2.- Dotación <strong>de</strong> profesorado <strong>de</strong> Lingua Galega nas escolas <strong>de</strong> formación <strong>de</strong><br />
profesorado <strong>de</strong> Oviedo, León e Zamora. Dotación <strong>de</strong> profesorado <strong>de</strong> Lingua<br />
Galega nas EOI <strong>de</strong> Oviedo e Ponferra<strong>da</strong>.<br />
3.- Organización <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> linguaxe administrativa para os funcionarios<br />
dos concellos <strong>da</strong>s áreas galegófonas. A CELRM introduce o bilingüismo na<br />
documentación municipal (actas, impresos, etc.).<br />
4.- Asesoramento lingüístico <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> para a fixación e legalización <strong>da</strong>s<br />
<strong>de</strong>nominacións autóctonas <strong>da</strong> toponimia.<br />
5.- Establecemento do espacio comunicacional común, co establecemento <strong>de</strong><br />
correspon<strong>de</strong>ncias <strong>da</strong> RG e TVG en Navia e Vilafranca do Bierzo, por exemplo.<br />
6.- Aproveitando, por exemplo, que o Día <strong>da</strong>s Letras 2001 está <strong>de</strong>dicado a<br />
Sarmiento e que boa parte dos actos institucionais teñan lugar en Vilafranca do<br />
Bierzo, implicar tamén na <strong>de</strong>fensa do idioma ás autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s castelán-leonesas.<br />
En fin, ó abeiro <strong>da</strong> legali<strong>da</strong><strong>de</strong> actual, son moitas as accións que se po<strong>de</strong>n<br />
acometer para non <strong>de</strong>ixar morre-la nosa lingua e a nosa cultura nas terras <strong>de</strong> Eo-<br />
Navia, Bierzo Occi<strong>de</strong>ntal, As Portelas e Val do Ellas. Só fai falla un pouco <strong>de</strong><br />
— 438 —
Oficialización do galego fóra <strong>da</strong>s fronteiras <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />
imaxinación, un migallo <strong>de</strong> vonta<strong>de</strong> política e un mínimo investimento<br />
económico.<br />
A propósito do Val do Ellas, hai uns días souben que a Enciclopedia Galega<br />
Universal non respecta a toponimia galega do exterior porque -segundo eles- só<br />
poñen as formas que son oficiais: Illano por Eilao, Villafranca por Vilafranca,<br />
Villa<strong>de</strong>canes por Vila<strong>de</strong>cais, Eljas por Ellas, etc. Isto é tristísimo e gravísimo<br />
porque se os galegos do interior non botamos unha man están perdidos. A RAG,<br />
o Consello <strong>da</strong> Cultura, as universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s galegas, etc. teñen feito chamamentos<br />
para concienciar sobre este problema. Se aín<strong>da</strong> por riba, a Enciclopedia Galega<br />
Universal que, segundo di, preten<strong>de</strong> mira-lo mundo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, ignora a<br />
existencia <strong>da</strong> lingua galega no exterior, e ignora a entra<strong>da</strong> en vigor <strong>da</strong> CELRM<br />
o 1 <strong>de</strong> agosto que compromete ó uso <strong>da</strong> toponimia bilingüe, mal an<strong>da</strong>mos.<br />
Cómpre, pois, que sen per<strong>de</strong>rmos <strong>de</strong> vista a <strong>de</strong>lica<strong>da</strong> situación pola que pasa<br />
o noso idioma en <strong>Galicia</strong>, enten<strong>da</strong>mos que <strong>Galicia</strong> non é só unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
puramente política, senón tamén histórica, cultural e lingüística. Xa que logo, a<br />
preocupación polo idioma non se <strong>de</strong>be constrinxir <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong>s artificiais<br />
fronteiras administrativas. Oficializa-lo galego en Asturias, Castela-León e<br />
Estremadura non só é posible, ó abeiro <strong>da</strong> actual lexislación, senón que se<br />
converte en algo urxente e necesario.<br />
Bibliografía<br />
“Carta Europea <strong>da</strong>s Linguas Rexionais ou Minoritarias” (2001): in Graña<br />
Martínez, V. (compilador): Lexislación <strong>da</strong> Lingua Galega (Edición <strong>de</strong> 2001).<br />
ACoruña: Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística / <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. 50-67.<br />
Costas González, X. H. (2000): “Aspectos sociolingüísticos <strong>da</strong>s falas do Val do<br />
Río Ellas (Cáceres)”, in Salvador Plans, A. / Carrasco González, J. / García<br />
Oliva, M. D. (eds.) (2000): <strong>Actas</strong> do I Congreso sobre A Fala. Méri<strong>da</strong>:<br />
Editora Regional <strong>de</strong> Extremadura. 93-106.<br />
Fernán<strong>de</strong>z Rei, F. (1999): “A situación do galego en <strong>Galicia</strong> e no Occi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong><br />
Asturias, <strong>de</strong> León e <strong>de</strong> Zamora”, in Fernán<strong>de</strong>z Rei, F. / Santamarina, Antón<br />
(eds.) (1999): Estudios <strong>de</strong> Sociolingüística Románica. Linguas e varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
minoriza<strong>da</strong>s. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Servicio <strong>de</strong> Publicacións <strong>da</strong> USC. 27-<br />
82.<br />
Parajó Calvo, M. / Costas González, X. H. (2001): “Posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s legais <strong>de</strong><br />
equilibrio lingüístico no Bierzo Occi<strong>de</strong>ntal e As Portelas. Breve referencia á<br />
Terra Eo-Navia e ó Val do Río Ellas”. A Trabe <strong>de</strong> Ouro, 47 (xullo-setembro<br />
<strong>de</strong> 2001). 91-104.<br />
— 439 —
Competencia bilingüe e autotraducción en <strong>Galicia</strong> -algúns<br />
apuntamentos<br />
Xosé Manuel Dasilva<br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo<br />
Designa<strong>da</strong> por Blanco-Amor en expresión moi afortuna<strong>da</strong> como activi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
que se leva a cabo en carne propia, a autotraducción está a ser nos últimos<br />
tempos unha liña <strong>de</strong> estudio abor<strong>da</strong><strong>da</strong> repeti<strong>da</strong>s veces no eido <strong>da</strong> traductoloxía.<br />
Tal interese obe<strong>de</strong>ce, sen dúbi<strong>da</strong>, ó feito <strong>de</strong> que a competencia bilingüe<br />
constitúe hoxe en día un fenómeno que proporciona singulares manifestacións<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> a perspectiva <strong>da</strong> globalización multicultural. Mais cómpre ter en conta,<br />
asema<strong>de</strong>, que a principal causa <strong>de</strong> que a autotraducción estea a ser enfoca<strong>da</strong> con<br />
especial relevo, en tanto forma translativa na que o traductor posúe ó mesmo<br />
tempo a condición <strong>de</strong> autor, respon<strong>de</strong> sobre todo á posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> que ofrece para<br />
acoutar algúns elementos do proceso <strong>de</strong> traducción e, <strong>de</strong> igual modo, para tirar<br />
conclusións valiosas sobre os productos traducidos.<br />
Como advertencia inicial, en calquera caso, débese dicir que non existe polo<br />
<strong>de</strong> agora un mo<strong>de</strong>lo prescritivo único, ou se se quere unha caracterización<br />
xenérica <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z absoluta, para <strong>da</strong>r conta <strong>da</strong> autotraducción como forma sui<br />
generis <strong>de</strong> traducción. Parece útil como punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong>, polo tanto, establecer<br />
unha triple clasificación, na que convén que non se produzan equívocos, con<br />
respecto a todos aqueles individuos que particularmente no ámbito literario se<br />
caracterizan polo manexo <strong>de</strong> cando menos dúas linguas.<br />
En primeiro lugar, por suposto, cómpre consi<strong>de</strong>rar os autores que son<br />
bilingües, os cales non foron poucos <strong>de</strong> maneira fun<strong>da</strong>mental ó longo do último<br />
século, e menciónense entre eles agora tan só como mostras emblemáticas o<br />
polaco Joseph Conrad, o checo Franz Kafka, os irlan<strong>de</strong>ses James Joyce e<br />
Samuel Beckett, o romanés Eugene Ionesco, o ruso Vladimir Nabokov, o<br />
búlgaro Elias Canetti, o español Jorge Semprún, o checo Milan Kun<strong>de</strong>ra... Case<br />
todos son escritores, como se po<strong>de</strong> albiscar, que elixiron como instrumento<br />
expresivo do seu quefacer literario, na alternativa perante a que se encontraban,<br />
o idioma <strong>de</strong> máis audiencia, <strong>de</strong> seguro para obteren <strong>de</strong>ste xeito unha maior<br />
proxección pública.<br />
En segundo lugar, en apartado sucesivo nesta catalogación que se está a<br />
ofrecer, habería que mencionar o caso dos autores bilingües que foron<br />
simultaneamente excelentes traductores, como por exemplo Charles Bau<strong>de</strong>laire,<br />
Boris Pasternak, Cesare Pavese, Paul Celan ou Antonio Tabucchi, mais que<br />
nunca se ren<strong>de</strong>ron ó engado <strong>de</strong> póren a súa propia obra noutra lingua na que<br />
tamén eran competentes.<br />
Xa en terceiro e <strong>de</strong>rra<strong>de</strong>iro lugar, é obrigado salientar os autores bilingües,<br />
— 441 —
Xosé Manuel Dasilva<br />
traductores ou non <strong>de</strong> obras alleas, que en non pouco número si se entregaron,<br />
polo contrario, á activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> se traduciren a si mesmos, os cales compoñen o<br />
grupo <strong>de</strong> maior interese para o obxecto do presente traballo.<br />
Pensaríase, <strong>de</strong> boas a primeiras, que este terceiro grupo <strong>de</strong> escritores<br />
bilingües en concreto encarnan, en cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> autotraductores, os mellores<br />
traductores posibles sempre que coñezan ben, naturalmente, a lingua á que<br />
traducen, pois entre outras cousas xa levan unha parte importante do camiño<br />
an<strong>da</strong><strong>da</strong> na complexa tarefa <strong>de</strong> verter a outra lingua unha obra orixinal. En<br />
efecto, os chamados escritores bilingües autotraductores coñecen para comezar<br />
coma ninguén o sentido máis fiel do texto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong>, <strong>de</strong> tal forma que poucos<br />
<strong>de</strong> maneira tan acerta<strong>da</strong>, en aparencia alomenos, serían capaces <strong>de</strong> <strong>da</strong>r nova<br />
expresión ó que xa xurdiu <strong>da</strong> súa propia man noutro momento, ata o extremo <strong>de</strong><br />
que se po<strong>de</strong>ría cualificalos <strong>de</strong> traductores privilexiados sen temor a ningún erro.<br />
Esta precisamente é a opinión <strong>de</strong> Helena Tanqueiro (1999, 2000), para quen<br />
os escritores que se autotraducen sobre todo exercen o rol <strong>de</strong> traductores, e non<br />
tanto o papel <strong>de</strong> autores, malia que gocen dunha situación <strong>de</strong> privilexio á hora<br />
<strong>de</strong> realizaren o labor <strong>de</strong> se traducir. Helena Tanqueiro alicerzou a súa hipótese<br />
na comparación <strong>da</strong> obra catalana El cami <strong>de</strong> Vincennes, <strong>de</strong> Antoni Marí, e a<br />
traducción respectiva que o mesmo autor fixo ó castelán. Esta análise,<br />
contrasta<strong>da</strong> aín<strong>da</strong> coa versión do libro en portugués prepara<strong>da</strong> pola propia<br />
Helena Tanqueiro, conduciría a observar que o autotraductor utiliza as<br />
estratexias e os proce<strong>de</strong>mentos <strong>de</strong> traducción que <strong>de</strong>spregaría calquera traductor<br />
literario ben formado e con suficiente sensibili<strong>da</strong><strong>de</strong>. En <strong>de</strong>finitiva, os autores<br />
bilingües que acometen o labor <strong>de</strong> se autotraduciren faríano, <strong>de</strong> forma esencial,<br />
como traductores, do cal sería unha proba manifesta o caso <strong>de</strong> Milan Kun<strong>de</strong>ra,<br />
quen adoita distinguir as súas senllas competencias como autor e como<br />
autotraductor asinando no segundo caso con pseudónimo, a marcar así unha<br />
distancia evi<strong>de</strong>nte entre a súa activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> creador e a súa activi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
traductor.<br />
É conveniente <strong>de</strong>terse noutra achega teórica sobre o asunto, agora <strong>de</strong> García<br />
Cela (1995), centra<strong>da</strong> na experiencia <strong>de</strong> Samuel Beckett como autotraductor,<br />
on<strong>de</strong> igualmente se <strong>da</strong>n a coñecer algunhas reflexións interesantes tocante ó<br />
fenómeno <strong>de</strong> se traducir a si mesmo. García Cela parte <strong>da</strong>s seguintes<br />
interrogacións: en primeiro lugar, ¿traducir e autotraducirse son operacións<br />
sinónimas?; en segundo lugar, ¿que relacións cabe establecer entre a<br />
autotraducción e o problema <strong>da</strong> creación artística orixinal?<br />
Para <strong>da</strong>r resposta a tales cuestións, García Cela recorre ós presupostos <strong>de</strong><br />
Brian T. Fitch (1984), que caracteriza a traducción como acto polarizado ó redor<br />
<strong>de</strong> dúas variables e unha constante. A primeira <strong>de</strong>stas variables, referi<strong>da</strong> á<br />
relación do traductor coa lingua, materna ou allea, na que vai transcribir a obra,<br />
fai que o traductor e o autotraductor se sitúen en dous espacios diferentes.<br />
— 442 —
Competencia bilingüe e autotraducción en <strong>Galicia</strong> –algúns apuntamentos<br />
Efectivamente, o traductor trae á súa lingua materna un texto escrito nunha<br />
lingua allea, mentres que o autotraductor realiza un percorrido inverso, pois<br />
proxecta a súa lingua materna sobre unha lingua allea.<br />
A segun<strong>da</strong> variable <strong>de</strong> Brian T. Fitch, conecta<strong>da</strong> á súa vez á vinculación do<br />
traductor co texto, propio ou estraño, que é obxecto <strong>de</strong> traducción, indicaría que<br />
o traductor en si adopta a posición <strong>de</strong> receptor no esquema comunicativo,<br />
asumindo o sentido <strong>da</strong> obra que traduce como un efecto e reproducindo este<br />
noutro ámbito lingüístico como un novo acto <strong>de</strong> enunciación. O autotraductor,<br />
polo contrario, non é receptor, senón locutor, <strong>de</strong> maneira que a autotraducción<br />
se converte nunha repetición <strong>da</strong> xénese do acto <strong>de</strong> enunciación nun contexto<br />
lingüístico distinto, isto é, o autotraductor reiteraría retroactivamente, ou se se<br />
quere en diferido, a producción <strong>da</strong> obra.<br />
No esquema teórico aplicado por García Cela á obra <strong>de</strong> Beckett, a única<br />
constante contempla<strong>da</strong> permite observar que na traducción o texto traducido<br />
adquire o carácter <strong>de</strong> metatexto con respecto ó orixinal, do que sería reflexo. En<br />
sentido diverso, na autotraducción o texto traducido non supón un reflexo do<br />
texto orixinal, senón que é unha creación artística con respecto a ese mesmo<br />
texto orixinal, e así ata cumpriría dicir que, en última instancia, na producción<br />
literaria dun autotraductor acaban coexistindo dúas creacións artísticas.<br />
Polo visto ata aquí, parece que o punto crucial na análise <strong>de</strong>sta peculiar clase<br />
<strong>de</strong> operación translativa que é a autotraducción está situado na relación <strong>de</strong><br />
equidistancia, maior ou menor, que o autotraductor mantén perante o seu dobre<br />
papel <strong>de</strong> autor e traductor. Noutras palabras, un aspecto primordial resi<strong>de</strong> na<br />
capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> do autotraductor para manter un equilibrio axustado entre estas dúas<br />
facetas, levando a cabo con habelencia, por así dicir, o traballo <strong>de</strong> pór nunha<br />
segun<strong>da</strong> lingua a súa obra ou, dunha forma totalmente oposta, tolerando que<br />
prevaleza, gracias a amplas liber<strong>da</strong><strong>de</strong>s artísticas, a súa propie<strong>da</strong><strong>de</strong> intelectual<br />
sobre esa obra como se estivese a realizar un proceso completo <strong>de</strong> recreación.<br />
Sexa como for, e <strong>de</strong>ixando para unha nova oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> o comentario<br />
doutras aproximacións teóricas dignas <strong>de</strong> se afon<strong>da</strong>r nelas -como por exemplo<br />
as <strong>de</strong> Canut i Farré (1991) e Díaz Palacios (1995) sobre Jorge Semprún, a <strong>de</strong><br />
Ferrari (1999) sobre César Moro, a <strong>de</strong> Mejri (2000) sobre Salah Guermandi, a<br />
<strong>de</strong> Taillefer <strong>de</strong> Haya (1997) sobre algúns autores chicanos ou, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha óptica<br />
máis xeral, as <strong>de</strong> Hazael-Massieux (1993) e Ingram (1998)-, resulta aconsellable<br />
pensar que a autotraducción, en lugar <strong>de</strong> merecer unha <strong>de</strong>scrición <strong>de</strong> natureza<br />
global, mellor esixe ter en conta numerosos compoñentes heteroxéneos que<br />
interveñen na súa configuración, os cales é preciso recoñecer en to<strong>da</strong>s as súas<br />
pega<strong>da</strong>s. Entre eses elementos cabe mencionar por exemplo o perfil creador do<br />
autor, o concepto do propio autor sobre a traducción como activi<strong>da</strong><strong>de</strong>, a<br />
competencia técnica do autor como traductor ou, <strong>de</strong> modo esencial, as relacións<br />
sociais entre o par <strong>de</strong> linguas implica<strong>da</strong>s na autotraducción.<br />
— 443 —
Xosé Manuel Dasilva<br />
En particular con respecto a este último elemento sinalado, un campo <strong>de</strong><br />
análise moi proveitoso para caracterizar a autotraducción constitúeno algúns<br />
feitos, non sempre entre nós interpretados con corrección, que é posible<br />
observar hoxe en día en <strong>Galicia</strong>. En efecto, as letras galegas atesouran na<br />
actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>, afortuna<strong>da</strong>mente, un conxunto <strong>de</strong> trazos que comezan a ser<br />
diferentes en comparación coas súas vicisitu<strong>de</strong>s pasa<strong>da</strong>s. Eses trazos permiten<br />
<strong>de</strong>scubrir algúns síntomas que levan a ver, alomenos por riba, cómo se está a<br />
aca<strong>da</strong>r un apreciable nivel <strong>de</strong> normalización no ámbito literario. O máis<br />
importante <strong>de</strong> tales síntomas é, sen dúbi<strong>da</strong>, a anulación do illamento que<br />
tradicionalmente atinxiu ós libros galegos, xa que é maior <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> vez a<br />
repercusión que moitos autores teñen máis alá <strong>da</strong>s fronteiras <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. Nesta<br />
proxección internacional <strong>da</strong> literatura galega faise singularmente importante<br />
observar cómo se <strong>de</strong>senvolve o fenómeno <strong>da</strong> autotraducción no cultivo <strong>da</strong><br />
narrativa, para o que é necesario non <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> ter en conta o acontecido xa hai<br />
algunhas déca<strong>da</strong>s neste mesmo xénero literario (Dasilva 1999).<br />
Cunqueiro, por exemplo, tal vez o caso máis paradigmático entre todos, foi o<br />
traductor <strong>de</strong> varias <strong>da</strong>s súas propias obras, en canti<strong>da</strong><strong>de</strong> non precisamente<br />
escasa, ó castelán, amais <strong>de</strong> ser trasla<strong>da</strong>do a esta lingua por outros traductores<br />
(Vázquez Cuesta 1984; Ventura 1993). Tamén é conveniente lembrar, como<br />
outro exemplo importante, a Blanco-Amor, que tamén se traduciu a si mesmo<br />
nas versións en castelán <strong>de</strong> A Esmorga -La parran<strong>da</strong>-, Os biosbardos -Las<br />
musarañas- e Xente ao lonxe -Aquella gente-.<br />
Para o escritor ourensán a autotraducción foi, como se po<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducir, unha<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong> bastante regular, tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o galego ó castelán como, o que o<br />
converte nun exemplo único, do castelán ó galego, non <strong>de</strong>ixando mesmo <strong>de</strong><br />
reflexionar arredor <strong>de</strong>la en varios escritos. É interesante concretamente o<br />
prólogo que figura ó pé <strong>da</strong> versión en castelán <strong>de</strong> Os biosbardos, on<strong>de</strong> Blanco-<br />
Amor <strong>de</strong>scribe con moita sinceri<strong>da</strong><strong>de</strong>, en referencia ó proceso <strong>de</strong> autotraducción<br />
que nesta obra levou a cabo, as implicacións que proveñen <strong>da</strong> circunstancia <strong>de</strong><br />
traducir un producto literario creado orixinalmente nunha lingua, como a<br />
galega, que experimentou non poucos avatares, causantes á fin e ó cabo <strong>de</strong> que<br />
non posúa unha tradición continua<strong>da</strong> ó longo do tempo, a outra lingua<br />
amplamente contrasta<strong>da</strong> na man <strong>de</strong> abun<strong>da</strong>ntes escritores a través dos séculos.<br />
Tamén é pertinente ter en conta, no mesmo prólogo <strong>de</strong> Las musarañas, cómo<br />
Blanco-Amor alu<strong>de</strong> ás súas propias traduccións dos contos <strong>de</strong> Os biosbardos en<br />
tanto versións, un termo ó que recorre por mor <strong>da</strong> introducción <strong>da</strong>lgunhas<br />
modificacións que, lonxe <strong>de</strong> seren cambios caprichosos, obe<strong>de</strong>cerían precisamente<br />
ás <strong>de</strong>semellanzas que presentan as traxectorias históricas respectivas,<br />
xa menciona<strong>da</strong>s, dos sistemas literarios galego e español. Repárese nas palabras<br />
do propio Blanco-Amor a explicar todo o dito:<br />
A<strong>de</strong>más: pongo todo esto aquí, sólo lo más indispensable, para avisar al lector<br />
bilingüe <strong>de</strong> las diferencias que pue<strong>da</strong> advertir entre los originales y estas<br />
— 444 —
Competencia bilingüe e autotraducción en <strong>Galicia</strong> –algúns apuntamentos<br />
autotraducciones. La operación <strong>de</strong> traducir, que en inglés se dice, infielmente,<br />
trasla<strong>da</strong>r, consiste (al menos a mi me consiste) en repensar, no sólo<br />
lexicológicamente, sino estilísticamente, lo que voy poniendo en la lengua<br />
receptora; a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l qué el cómo. Y más en este caso en que había que pasar<br />
<strong>de</strong> una lengua acantona<strong>da</strong> en un finisterre que fue durante siglos una<br />
espiritual insulari<strong>da</strong>d, frente a un mar que no iba a ninguna parte, y pronto<br />
cegado el camino, muy concreto y <strong>de</strong> poca irradiación, <strong>de</strong> las<br />
Peregrinaciones; <strong>de</strong> un lenguaje menestral, y aun menesteroso, y por tanto<br />
lleno <strong>de</strong> claves y supuestos <strong>de</strong>l mero uso hablado, pasar, digo, al strip tease<br />
suntuoso <strong>de</strong> esta otra lengua largamente feria<strong>da</strong> y mo<strong>de</strong>la<strong>da</strong> en el toma y <strong>da</strong>ca<br />
<strong>de</strong> las culturas, con siete largos siglos <strong>de</strong> hablares y escribires, como lengua<br />
<strong>de</strong> necesi<strong>da</strong>d y como idioma <strong>de</strong> <strong>de</strong>leite artístico y <strong>de</strong> superflui<strong>da</strong>d creadora.<br />
(Blanco-Amor, 1975)<br />
Tralo camiño estreado durante o período <strong>de</strong> posguerra como autotraductores<br />
por Cunqueiro ou Blanco-Amor, hoxe en día pó<strong>de</strong>se consi<strong>de</strong>rar un proceso<br />
normal a publicación paralela <strong>da</strong>s obras <strong>de</strong> non poucos narradores galegos<br />
-Carlos Casares, Víctor F. Freixanes, Alfredo Con<strong>de</strong>, Manuel Rivas, Suso <strong>de</strong><br />
Toro, Carlos G. Reigosa...- en versión galega e en versión castelá, case sempre<br />
estes traducíndose a si mesmos, o que axudou a favorecer en grao elevado o<br />
recoñecemento exterior <strong>da</strong> literatura galega, primeiro no resto do Estado e<br />
nalgúns casos, actuando o castelán como lingua ponte, en países estranxeiros. É<br />
oportuno advertir, nese sentido, que esta activi<strong>da</strong><strong>de</strong> autotraductora non é un<br />
fenómeno illa<strong>da</strong>mente galego, xa que tamén se dá na literatura vasca e na<br />
literatura catalana, aín<strong>da</strong> que, hai que o dicir todo, con menor profusión.<br />
Non é este o espacio para <strong>de</strong>linear un exhaustivo ollar panorámico acerca <strong>da</strong><br />
autotraducción en <strong>Galicia</strong>, propósito <strong>de</strong> amplo alcance que require facer calas<br />
minuciosas dun amplo mostrario <strong>de</strong> obras galegas postas en castelán polos seus<br />
propios autores. A ver<strong>da</strong><strong>de</strong> é que só así resultará lexítimo, como é natural,<br />
chegar a conclusións sóli<strong>da</strong>s no universo <strong>da</strong>s nosas letras con relación a este<br />
feito traductor tan específico. A pesar <strong>de</strong> todo, como avance tan só, cabe expor<br />
agora os resultados <strong>da</strong>lgunhas aproximacións xa realiza<strong>da</strong>s, bastante ilustrativas,<br />
sobre as obras autotraduci<strong>da</strong>s <strong>da</strong>lgúns autores galegos tanto <strong>da</strong> época <strong>de</strong><br />
posguerra como do tempo actual.<br />
De tal maneira é interesante, por exemplo, prestar atención ó caso <strong>de</strong> Álvaro<br />
Cunqueiro como autotraductor en La otra gente, edición en castelán do seu libro<br />
Xente <strong>de</strong> aquí e acolá, que sorpren<strong>de</strong>ntemente foi, por certo, posto na mesma<br />
lingua con posteriori<strong>da</strong><strong>de</strong> por outro traductor -Basilio Losa<strong>da</strong>, con exactitu<strong>de</strong>-,<br />
co título Gente <strong>de</strong> aquí y <strong>de</strong> más allá.<br />
O exame <strong>de</strong> ambas as versións <strong>de</strong>sta obra, tanto a orixinal como a<br />
autotraduci<strong>da</strong>, autoriza en principio a compren<strong>de</strong>r que Cunqueiro, na condición<br />
<strong>de</strong> escritor que posúe o coñecemento dunha segun<strong>da</strong> lingua amais <strong>da</strong> súa lingua<br />
primeira, concibe a traducción <strong>de</strong> si mesmo como o mecanismo máis a<strong>de</strong>cuado<br />
— 445 —
Xosé Manuel Dasilva<br />
para facer chegar sen necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> intermediarios, é dicir, <strong>de</strong> traductores, os<br />
seus textos a un público extenso. A razón diso hai que a atribuír, sen ningunha<br />
clase <strong>de</strong> dúbi<strong>da</strong>, á extrema capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> creadora do escritor mindoniense, que<br />
lonxe <strong>de</strong> calquera prurito <strong>de</strong> fi<strong>de</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong> o conduce a cotío a non <strong>de</strong>sperdiciar a<br />
oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>, mentres está a traducirse, <strong>de</strong> se afastar sempre que o estima do<br />
orixinal correspon<strong>de</strong>nte, tanto <strong>de</strong> forma xustifica<strong>da</strong> como por pura vonta<strong>de</strong><br />
arbitraria. É como se, nesta segun<strong>da</strong> vez en que se encontra co seu texto,<br />
Cunqueiro non pui<strong>de</strong>se resistir o impulso <strong>de</strong> introducir os máis diversos<br />
cambios, o que non <strong>de</strong>be sorpren<strong>de</strong>r <strong>da</strong><strong>da</strong> a irrefreable ten<strong>de</strong>ncia á fabulación<br />
que era consubstancial ó autor <strong>de</strong> Merlín e familia.<br />
En efecto, Cunqueiro mostra en Xente <strong>de</strong> aquí e acolá / La otra gente que a<br />
autotraducción po<strong>de</strong> chegar a converterse, en non poucas ocasións, nun acto <strong>de</strong><br />
ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ira recreación que non se limita soamente a suprimir ou a introducir<br />
elementos no texto <strong>de</strong> chega<strong>da</strong>, senón tamén a sobretraducir ou a traizoar o<br />
sentido primixenio do texto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong>. Non é difícil percibir que Cunqueiro<br />
actúa nesta obra, en tanto autotraductor, con liber<strong>da</strong><strong>de</strong> mesmo indomable,<br />
enarborando o seu <strong>de</strong>reito, como propietario intelectual <strong>da</strong> obra que traduce, a<br />
alterar todo o que lle parece. As diferencias que se <strong>de</strong>tectan en Xente <strong>de</strong> aquí e<br />
acolá / La otra gente son <strong>de</strong> diversa natureza e respon<strong>de</strong>n, por outra parte, a<br />
explicacións distintas, aín<strong>da</strong> que ás veces chegue a ser imposible i<strong>de</strong>ntificar o<br />
pretexto <strong>de</strong> certos cambios, agás que se interpreten como <strong>de</strong>cisións caprichosas<br />
do novelista.<br />
Unha breve listaxe <strong>da</strong>s alteracións máis significativas <strong>de</strong>be contemplar,<br />
en primeiro lugar, diverxencias tipográficas, algunhas <strong>de</strong>las que non interesan<br />
por remitiren a motivacións <strong>de</strong> índole editorial, sen dúbi<strong>da</strong>, mais outras<br />
explicables só <strong>de</strong>s<strong>de</strong> criterios autoriais. Desta clase serían aqueles elementos<br />
postos <strong>de</strong> relevo tipograficamente por Cunqueiro no texto orixinal e que pasan<br />
<strong>de</strong>sapercibidos, por ausencia <strong>de</strong> calquera marca, no texto autotraducido, ou<br />
tamén outros elementos que sofren a actuación contraria, <strong>de</strong>stacándose na<br />
autotraducción sen apareceren <strong>da</strong> mesma maneira no texto orixinal. Un exemplo<br />
<strong>de</strong>stas mu<strong>da</strong>nzas, ben claro, po<strong>de</strong> ser o uso <strong>da</strong> cursiva no texto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> para<br />
indicar en certos anacos a alternancia bilingüe <strong>de</strong> códigos idiomáticos, non<br />
poucas veces con implicacións diglósicas, un proce<strong>de</strong>mento tipográfico do que<br />
se prescin<strong>de</strong> no texto <strong>de</strong> chega<strong>da</strong> furtándolle así ó lector a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
advertir tal alternancia.<br />
Hai que anotar, nesta sucinta análise <strong>de</strong> Xente <strong>de</strong> aquí e acolá / La otra gente,<br />
outro grupo <strong>de</strong> mu<strong>da</strong>nzas que obe<strong>de</strong>cería en especial a razóns <strong>de</strong> carácter<br />
traductolóxico, como aquelas modificacións introduci<strong>da</strong>s en función do novo<br />
<strong>de</strong>stinatario <strong>da</strong> autotraducción. Por exemplo, Cunqueiro altera ou ata elimina<br />
algúns ingredientes do texto orixinal que son privativos <strong>da</strong> cultura <strong>de</strong> parti<strong>da</strong>,<br />
como referencias toponímicas <strong>de</strong> al<strong>de</strong>as, vilas e acci<strong>de</strong>ntes xeográficos, ou<br />
— 446 —
Competencia bilingüe e autotraducción en <strong>Galicia</strong> –algúns apuntamentos<br />
como tamén certos labores agrícolas que funcionan en galego <strong>de</strong> indicadores<br />
temporais, todo iso se cadra para que o receptor <strong>da</strong> autotraducción non sinta a<br />
impresión <strong>de</strong> que se encontra diante dun mundo que lle é alleo.<br />
Neste grupo <strong>de</strong> cambios é precisamente moi curioso o que se opera no<br />
mesmo título do libro, tal vez en razón <strong>de</strong> que Cunqueiro, persuadido <strong>de</strong> que o<br />
home galego posúe unhas características antropolóxicas <strong>de</strong> seu, enten<strong>de</strong>se que<br />
en Xente <strong>de</strong> aquí e <strong>de</strong> acolá o lector do orixinal recoñecería, cunha certa<br />
proximi<strong>da</strong><strong>de</strong>, esa xente retrata<strong>da</strong> nos sucesivos relatos que compoñen o volume,<br />
mentres que en La otra gente o lector <strong>da</strong> autotraducción po<strong>de</strong>ría ter, xa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o<br />
comezo, a sensación <strong>de</strong> que aquela xente é diferente a el.<br />
En último lugar, o cotexo <strong>de</strong> Xente <strong>de</strong> aquí e acolá / La otra gente permite<br />
aín<strong>da</strong> encontrar algunhas transformacións que só é factible explicalas en función<br />
<strong>de</strong> móbiles artísticos máis que meramente traductolóxicos, mostrándose a través<br />
<strong>de</strong>les o predominio sobre todo <strong>da</strong> faceta <strong>de</strong> Cunqueiro como autor cando se<br />
traduce a si mesmo. A esta categoría pertencen algunhas diferencias notorias,<br />
como por exemplo o <strong>de</strong>seño editorial <strong>da</strong> obra, integra<strong>da</strong> por corenta e nove<br />
relatos no texto orixinal e por cincuenta na autotraducción, ou como a<br />
caracterización que se ofrece en ambas as versións dos personaxes, ós que o<br />
escritor mindoniense <strong>de</strong> modo indisciplinado tira ou enga<strong>de</strong> trazos tanto físicos<br />
como psicolóxicos.<br />
Igualmente á mesma categoría respon<strong>de</strong> a notoria presencia <strong>de</strong> Cunqueiro na<br />
autotraducción en cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> autor implícito, case nula no texto orixinal, <strong>de</strong> tal<br />
maneira que o novelista xor<strong>de</strong> en <strong>de</strong>terminados momentos, a través <strong>de</strong><br />
comentarios <strong>de</strong> distinta índole que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o literario ó privado, como un<br />
personaxe máis que trata con familiari<strong>da</strong><strong>de</strong> os protagonistas dos relatos. Por<br />
último, tamén neste grupo <strong>de</strong> alteracións <strong>de</strong> orixe principalmente estética<br />
cumpriría aín<strong>da</strong> incluír fragmentos que resultan ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iras recreacións, como<br />
algúns episodios <strong>de</strong> sabor erótico que só aparecen no texto castelán, ou outros<br />
fragmentos que son evi<strong>de</strong>ntes omisións, como aquelas <strong>de</strong>scricións paisaxísticas<br />
<strong>de</strong> fondo alento lírico que están presentes unicamente no texto galego.<br />
Como sen gran<strong>de</strong> esforzo se po<strong>de</strong> comprobar á vista do exposto, a activi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
autotraductora <strong>de</strong> Cunqueiro, selecciona<strong>da</strong> aquí, mediante Xente <strong>de</strong> aquí e acolá<br />
/ La otra gente, como mostra <strong>de</strong>ste fenómeno translativo nas letras galegas<br />
durante o período <strong>de</strong> posguerra, revela fun<strong>da</strong>mentalmente o predominio case<br />
sempre <strong>da</strong> súa personali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> autor en <strong>de</strong>trimento <strong>da</strong> súa competencia <strong>de</strong><br />
traductor, introducindo modificacións constantes que moitas veces só se<br />
suxeitan a motivos artísticos ou ata sinxelamente lúdicos. En tanto exemplo <strong>de</strong><br />
autotraductor nos nosos días no ámbito <strong>da</strong> narrativa galega pó<strong>de</strong>se seleccionar o<br />
caso <strong>de</strong> Suso <strong>de</strong> Toro, <strong>de</strong> modo bastante semellante moi significativo.<br />
Deben ser indica<strong>da</strong>s, <strong>de</strong> inicio, algunhas características do exercicio literario<br />
<strong>de</strong> Suso <strong>de</strong> Toro, as cales influirían, en certa maneira, no seu labor como<br />
— 447 —
Xosé Manuel Dasilva<br />
traductor <strong>de</strong>l mesmo. Cómpre dicir en primeiro termo, así, que se trata dun<br />
escritor voluntariamente profesional, con intención xa que logo <strong>de</strong> vivir <strong>da</strong>s<br />
letras, o que pon sobre a mesa con to<strong>da</strong> a crueza o problema <strong>de</strong> se o mercado<br />
galego, reducido <strong>de</strong> seu, é suficiente para po<strong>de</strong>r vivir na lingua propia dos<br />
<strong>de</strong>reitos <strong>de</strong> autor. En segundo lugar, hai que facer constar que no caso <strong>de</strong> Suso<br />
<strong>de</strong> Toro non poucas veces se <strong>de</strong>u a circunstancia, segundo confesión propia, <strong>de</strong><br />
que lle resultou máis fácil publicar a versión en castelán <strong>da</strong>s súas obras a través<br />
<strong>de</strong> contratos editoriais nos que se incluía a cláusula <strong>de</strong> el mesmo se converter no<br />
traductor dos libros. Finalmente, e como terceira característica, é importante ter<br />
en conta o testemuño sincero do autor <strong>de</strong> Ambulancia no sentido <strong>de</strong> se ver máis<br />
respectado en <strong>Galicia</strong> como escritor cando se coñece o seu éxito fóra <strong>da</strong> terra:<br />
En conjunto, la literatura en lengua gallega aunque ha ganado muchísimo<br />
prestigio en los últimos años, sigue sin tener la confianza plena <strong>de</strong> esta<br />
socie<strong>da</strong>d acompleja<strong>da</strong>. A los escritores que hemos ganado lectores en estos<br />
años nos ha tratado con más confianza y respeto la prensa madrileña que la<br />
edita<strong>da</strong> en nuestras ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s. (Toro 1998)<br />
Sería interesante aín<strong>da</strong> non esquecer, por outra parte, que Suso <strong>de</strong> Toro<br />
manifestou o seu convencemento <strong>de</strong> a autotraducción ser, por antonomasia,<br />
unha oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> excelente para recrear a obra orixinal con suma liber<strong>da</strong><strong>de</strong>,<br />
ata o punto <strong>de</strong> neste tipo <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> traductora se po<strong>de</strong>r chegar, como a el lle<br />
aconteceu, a <strong>de</strong>volver a vi<strong>da</strong>, no texto <strong>de</strong> chega<strong>da</strong>, a un personaxe que no texto<br />
<strong>de</strong> parti<strong>da</strong> acababa morrendo:<br />
Vivir <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una sola lengua es bendición o con<strong>de</strong>na según se mire:<br />
también vivir entre dos o más idiomas es una dote o un incordio según se mire.<br />
Pero la reali<strong>da</strong>d contemporánea es diversa y compleja, el presente y el futuro<br />
es multilingüístico. (...)<br />
Yo quería ser escritor naciese don<strong>de</strong> hubiese nacido, pero nací en Santiago<br />
<strong>de</strong> Compostela y me tocó vivir en mi ciu<strong>da</strong>d, <strong>de</strong>cidí a<strong>de</strong>más que <strong>Galicia</strong> fuese<br />
mi <strong>de</strong>stino; no emigré a buscar oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s a ninguna otra ciu<strong>da</strong>d, así que<br />
todos mis libros están escritos en gallego. Y, afortuna<strong>da</strong>mente para mí y ojalá<br />
también para quien los ha leído, algunos están traducidos y editados en<br />
castellano y algún otro idioma. Ah, la traducción.<br />
Es frecuente oír a alguien quejarse <strong>de</strong> que no hablemos todos el mismo<br />
idioma (el suyo, naturalmente). También es frecuente que autores renieguen <strong>de</strong><br />
la traducción. Yo, humil<strong>de</strong> y poco documentado, agra<strong>de</strong>zco su oficio a los<br />
traductores. Sin ellos casi no habría conocido la literatura. (...) Que vivan los<br />
traductores.<br />
El profesor Basilio Losa<strong>da</strong> me ha traducido dos libros al castellano, otras<br />
veces lo he hecho yo, y otras personas que <strong>de</strong>sconozco me han traducido a<br />
algún otro idioma. Las traducciones <strong>de</strong> Basilio no lo parecen, cuando leo el<br />
texto castellano casi no noto la diferencia con el original; simplemente no me<br />
acuerdo <strong>de</strong> que es una traducción, eso me parece buena cosa. Posiblemente<br />
— 448 —
Competencia bilingüe e autotraducción en <strong>Galicia</strong> –algúns apuntamentos<br />
porque el trabajo está bien hecho y posiblemente también porque son idiomas<br />
muy semejantes y lo narrado está situado en lugares muy semejantes. (...)<br />
Ambulancia lo traduje yo porque me vi obligado a hacerlo; ser un escritor<br />
in<strong>de</strong>pendiente tiene sus inconvenientes. La autotraducción parece un per<strong>de</strong>r el<br />
tiempo en vez <strong>de</strong> escribir algo nuevo. A<strong>de</strong>más confío en los traductores y en la<br />
transmigración <strong>de</strong> las almas, creo que aunque lo traduzca otra persona el<br />
alma <strong>de</strong>l libro va a peregrinar a otro idioma sin gran pa<strong>de</strong>cimiento. Y la<br />
traducción es piedra <strong>de</strong> toque, lo que no resiste ser leido traducido<br />
probablemente no merezca la pena leerse tampoco en el original. (Toro 1999)<br />
Como se po<strong>de</strong> apreciar, as características apunta<strong>da</strong>s conducen xa a sospeitar<br />
que Suso <strong>de</strong> Toro, como autotraductor, tamén evi<strong>de</strong>ncia a primacía do autor<br />
sobre o traductor. Esta impresión inicial non é difícil confirmala por medio <strong>da</strong><br />
lectura, por exemplo, <strong>de</strong> A sombra cazadora, publica<strong>da</strong> en castelán co título La<br />
sombra cazadora ó pouco tempo <strong>de</strong> aparecer en galego por primeira vez no ano<br />
1995.<br />
É importante, a este respecto, indicar <strong>de</strong> comezo que na versión castelá <strong>de</strong> A<br />
sombra cazadora o autotraductor engadiu máis <strong>de</strong> vinte folios que máis tar<strong>de</strong>,<br />
non obstante iso, incorporou á sétima edición en galego, publica<strong>da</strong> no ano 1997.<br />
En notable paradoxo, a versión supostamente orixinal <strong>da</strong> novela pasou así <strong>de</strong> ter<br />
ó primeiro duascentas oito páxinas a contar <strong>de</strong>spois con duascentas vinteseis, as<br />
cales repercutiron no <strong>de</strong>seño editorial <strong>da</strong> novela, agora con tres capítulos a<br />
maiores concentrados na parte final.<br />
Non é complicado notar que esta modificación tan consi<strong>de</strong>rable se axustou,<br />
máis que a motivacións estrictamente traductolóxicas, a principios sobre todo <strong>de</strong><br />
or<strong>de</strong> narrativa, xa que a ampliación do texto está a <strong>de</strong>sempeñar dúas funcións:<br />
por unha ban<strong>da</strong>, os novos capítulos contribúen a crear un clima <strong>de</strong> tensión<br />
mentres os rapaces protagonistas non conseguen chegar á casa <strong>de</strong> seu tío; por<br />
outro lado, tales capítulos axu<strong>da</strong>n a <strong>de</strong>señar con algo máis <strong>de</strong> <strong>de</strong>talle ese frío<br />
mundo futuro, constituído en <strong>de</strong>corado do relato, que a penas se mencionaba na<br />
primeira versión galega.<br />
Amais <strong>de</strong>stas alteracións que atinxen, como se ve, a capítulos enteiros, a<br />
confrontación <strong>de</strong> A sombra cazadora / La sombra cazadora <strong>de</strong>ixa comprobar a<br />
existencia doutra clase <strong>de</strong> cambios xa máis concretos. Especialmente suxestivos<br />
son aqueles, <strong>de</strong> natureza estilística, que se relacionan coa mesma escrita <strong>de</strong><br />
ambas as versións. En efecto, os dous narradores principais <strong>da</strong> novela, é dicir,<br />
tanto a protagonista Clara coma seu irmán, expresan <strong>de</strong> modo claramente<br />
distinto nos dous textos o fluír do pensamento. Na obra orixinal aparecen<br />
cláusulas xustapostas, case sempre <strong>de</strong>sliga<strong>da</strong>s, o que dá unha sensación <strong>de</strong> certo<br />
<strong>de</strong>sleixo sintáctico que non se <strong>de</strong>tecta na autotraducción ó castelán, <strong>da</strong>do que<br />
neste caso é visible a ten<strong>de</strong>ncia a introducir nexos propios dun discurso máis<br />
formal.<br />
— 449 —
Xosé Manuel Dasilva<br />
Aín<strong>da</strong> que xa doutro carácter, outra diverxencia interesante <strong>de</strong> A sombra<br />
cazadora / La sombra cazadora é, polo <strong>de</strong>mais, a presencia dunha cita<br />
abertamente reivindicativa no final <strong>da</strong> novela que aparece en to<strong>da</strong>s as edicións<br />
galegas, sen excepción, e <strong>da</strong> que se prescindiu, tamén <strong>de</strong> maneira sistemática, en<br />
to<strong>da</strong>s as edicións en castelán, así como na traducción <strong>da</strong> obra feita ó portugués,<br />
o que viría indicar, en certa forma, que o galego é consi<strong>de</strong>rado unha lingua máis<br />
extremamente apta ca outras para a protesta. A cita <strong>de</strong> A sombra cazadora é a<br />
seguinte: "¿E non vai ir ningún batallón <strong>de</strong> "Marines" coa ban<strong>de</strong>ira <strong>da</strong> ONU e<br />
cámaras <strong>de</strong> televisión a liberar ás 500.000 nenas obriga<strong>da</strong>s a prostituírse en<br />
Thailandia?"<br />
No momento xa <strong>de</strong> ir pondo remate a este abreviado percorrido sobre a<br />
autotraducción na literatura galega, exemplificado con obras <strong>de</strong> Álvaro<br />
Cunqueiro e Suso <strong>de</strong> Toro, é hora <strong>de</strong> confirmar unha vez máis que non hai<br />
posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> polo <strong>de</strong> agora <strong>de</strong> obter, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista teórico, unha<br />
caracterización exclusiva <strong>de</strong>sta manifestación do acto traductor.<br />
Trala análise que foi leva<strong>da</strong> a cabo, o importante sería chamar a atención,<br />
esencialmente, para a forma cómo se manifesta na obra traduci<strong>da</strong> a dobre<br />
condición que o autotraductor posúe en tanto autor e á vez traductor. Isto é, se<br />
gar<strong>da</strong> unha harmonía razoable entre ambos os papeis ou, polo contrario, se<br />
impón os seus <strong>de</strong>reitos como creador sobre os recursos habituais do traductor.<br />
Outra conclusión tamén interesante ten que ver co tipo <strong>de</strong> relación, <strong>de</strong><br />
subordinación máis que <strong>de</strong> complementarie<strong>da</strong><strong>de</strong>, que se establece entre os<br />
sistemas literarios implicados na práctica autotraductora, é dicir, o sistema no<br />
que se insire a versión orixinal, o galego no caso <strong>da</strong> nosa análise, e o sistema<br />
que recibe a versión polo propio autor traduci<strong>da</strong>, aquí o castelán.<br />
Cómpre chamar a atención, nese sentido, sobre dous perigos nos que nas<br />
letras galegas está a <strong>de</strong>sembocar hoxe en día a autotraducción que realizan non<br />
poucos dos seus autores (Dasilva 1999). Primeiramente, a incautación que o<br />
sistema literario español adoita practicar <strong>da</strong>quelas obras galegas inmediatamente<br />
postas polos seus autores en castelán, con frecuencia introducindo xenerosas<br />
licencias creadoras, unha circunstancia propicia esta, aín<strong>da</strong> que se produza ás<br />
veces <strong>de</strong> modo inocente e non premeditado, para que o perfil orixinal <strong>da</strong>lgúns<br />
escritores galegos acabe esvaecéndose no medio <strong>da</strong> confusión bilingüe.<br />
En segundo lugar, débese sinalar outro perigo que <strong>de</strong>riva, neste caso, do<br />
costume <strong>de</strong> que o castelán funcione como lingua ponte na traducción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o<br />
galego a outros idiomas, un feito que axu<strong>da</strong> a transmitir ó público estranxeiro a<br />
impresión enganosa <strong>de</strong> que recibe a versión ó seu idioma dun producto literario<br />
xenuinamente escrito en castelán. Pó<strong>de</strong>se comentar, como exemplo, o éxito <strong>de</strong><br />
Manuel Rivas na edición <strong>da</strong> Feira do Libro <strong>de</strong> Frankfurt correspon<strong>de</strong>nte ó ano<br />
1999. Diversas noticias xornalísticas sobre o evento confirmaban a ven<strong>da</strong> por<br />
parte <strong>de</strong> Edicións Xerais dos <strong>de</strong>reitos <strong>de</strong> traducción ó alemán do libro O lapis do<br />
— 450 —
Competencia bilingüe e autotraducción en <strong>Galicia</strong> –algúns apuntamentos<br />
carpinteiro, <strong>de</strong> forma que así coubo aín<strong>da</strong> a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que este título <strong>de</strong><br />
Manuel Rivas se recoñecese no estranxeiro como obra pertencente ó sistema<br />
literario galego. Agora ben, as mesmas noticias indicaban que a editorial<br />
Alfaguara ven<strong>de</strong>ra os <strong>de</strong>reitos <strong>de</strong> edición nos Estados Unidos <strong>da</strong> obra Ela,<br />
maldita alma, e neste caso, como se po<strong>de</strong> compren<strong>de</strong>r, o máis seguro é que<br />
Manuel Rivas acabase sendo recoñecido nese país como autor do sistema<br />
literario español ou, se se prefire, do sistema literario español <strong>de</strong> expresión<br />
castelá.<br />
En fin, traducir en carne propia, como tan ben adxectivou Blanco-Amor a<br />
experiencia <strong>da</strong> autotraducción, non é o mesmo con anestesia que sen ela, unha<br />
diferencia na<strong>da</strong> trivial que, ó noso ver, to<strong>da</strong> aproximación a este exclusivo modo<br />
<strong>de</strong> traducción <strong>de</strong>be, cando menos, <strong>de</strong>ixar ó <strong>de</strong>scuberto.<br />
Bibliografía<br />
Blanco Amor, Eduardo (1973): "Xustificación pra os lectores galegos", in<br />
Farsas para títeres, Sa<strong>da</strong>/A Coruña: Ediciós do Castro. 9-19.<br />
Blanco Amor, Eduardo (1975): Eduardo, "Justificación". En Las musarañas.<br />
Barcelona: Editorial Euros. 7-13.<br />
Canut I Farré, Concepción (1991): "Traducción o bilingüismo sempruniano", in<br />
Donaire, Mª L. / Lafarga, F. (eds.) (1991): Traducción y a<strong>da</strong>ptación cultural:<br />
España-Francia. Oviedo: Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Oviedo. 329-336.<br />
Dasilva, Xosé Manuel (1997): "Traducir a Ánxel Fole como <strong>de</strong>safío", in<br />
Congreso Ánxel Fole, Santiago <strong>de</strong> Compostela: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. 39-58.<br />
Dasilva, Xosé Manuel (1999): "Cinco lustros <strong>de</strong> traducción literaria en <strong>Galicia</strong>",<br />
Ínsula, 629, pp. 9-11.<br />
Díaz Palacios, Mª Dolores (1995): "Jorge Semprún: un caso particular <strong>de</strong><br />
autotraducción", in Martín-Gaitero, R. (ed.) (1995): Quintos encuentros<br />
complutenses en torno a la traducción. Madrid: Editorial Complutense. 265-<br />
268.<br />
Ferrari, Américo (1999): "Traduction et bilinguisme: Le cas <strong>de</strong> César Moro", in<br />
Colloquium Helveticum (Traduction littéraire / Literarische Übersetzung).<br />
Bern: Peter Lang. 193-208.<br />
Fitch, Brian T. (1984), "L'intertextualité interlinguistique <strong>de</strong> Beckett". Texte, 2.<br />
85-100.<br />
García Cela, Carmen (1995): "Samuel Beckett y la auto-traducción", in Lafarga,<br />
F. / Dengler, R. (eds.) (1995): Teatro y traducción. Barcelona: Universi<strong>da</strong>d<br />
Pompeu Fabra. 250-261.<br />
Hazael-Massieux, Marie-Christine (1993): "Traduction et diglossie". Travaux,<br />
10. "La traduction (Problèmes théoriques et pratiques)". Provence:<br />
Publications <strong>de</strong> l'Université <strong>de</strong> Provence. 85-100.<br />
Ingram, Susan (1998): "Translation, Autobiography, Bilingualism", in Bowker,<br />
— 451 —
Xosé Manuel Dasilva<br />
L. / Cronin, M. / Kenny, D. / Pearson, J. (eds.) (1998): Unity in Diversity?<br />
(Current Trends in Translation Studies). Manchester: St. Jerome Publishing.<br />
16-22.<br />
MEjRI, Salah (2000): "L'écriture littéraire bilingue: traduction ou réécriture? Le<br />
cas <strong>de</strong> Salah Guermandi". Meta, XLV, 3. 450-457.<br />
Taillefer <strong>de</strong> Haya, Lidia (1997): "Bilingüismo y autotraducción en la literatura<br />
chicana", in Santamaría, J. M. et al. (eds.) (1997): Trasvases culturales:<br />
literatura, cine, traducción 2. Vitoria: Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l País Vasco. 359-365.<br />
Tanqueiro, Helena (1999): "Un traductor privilegiado: el autotraductor".<br />
Qua<strong>de</strong>rns. Revista <strong>de</strong> Traducció, 3. 19-27.<br />
Tanqueiro, Helena (2000): "Self-Translation as an extreme Case of the Author-<br />
Translator-Dialectic", in Beeby, A. / Ensinger, D. / Presas, M. (eds.) (2000):<br />
Investigating Translation. Amster<strong>da</strong>m-Phila<strong>de</strong>lphia: John Benjamins<br />
Publishing Company. 55-63.<br />
Toro, Suso <strong>de</strong> (1997): "Dificulta<strong>de</strong>s para as literaturas nacionais". Boletín<br />
Galego <strong>de</strong> Literatura 17. 119-130.<br />
Toro, Suso <strong>de</strong> (1998): "A ver si ahora...". Ajoblanco 107. 62-63.<br />
Toro, Suso <strong>de</strong> (1999): "La traducción: todo un milagro". El Mundo, 18<br />
novembro.<br />
Vázquez Cuesta, Pilar (1984): "Cunqueiro e o bilingüismo", in O mundo <strong>de</strong><br />
Cunqueiro. Vigo: Promocións Culturais Galegas. 11-13.<br />
Ventura, Joaquim (1993): "As/Las crónicas do/<strong>de</strong>l sochantre: Dúas versións:<br />
¿dúas recepcións <strong>de</strong> lectura?". Anuario <strong>de</strong> Estudios Literarios Galegos. 185-<br />
197.<br />
— 452 —
Os lectorados <strong>de</strong> galego. Funcións e perspectivas<br />
Xurxo Fernán<strong>de</strong>z Carballido<br />
Lector <strong>de</strong> galego <strong>da</strong> Universität Tübingen. Alemaña<br />
Na miña exposición sobre os lectorados <strong>de</strong> galego non vou tratar os temas<br />
referidos á súa historia ou ao seu número, 38 segundo os <strong>da</strong>tos <strong>da</strong> Dirección<br />
Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística, centrareime nas súas funcións actuais, nos seus<br />
obxectivos, no traballo que <strong>de</strong>senvolven, nas súas <strong>de</strong>ficiencias e por último farei<br />
unha serie <strong>de</strong> suxestións coa finali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que os lectorados transformen as súas<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e melloren a súa rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong> e utili<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Segundo a Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística os lectorados ou cátedras<br />
<strong>de</strong> galego no eido internacional foron creados co obxectivo <strong>de</strong>:<br />
• Manter nas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong>s principais universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s do mundo a presencia<br />
<strong>da</strong> lingua, <strong>da</strong> literatura e <strong>da</strong> cultura galegas, non só como materia <strong>de</strong> ensino<br />
senón tamén como vehículo <strong>de</strong> expresión dun pobo mo<strong>de</strong>rno e activo: o<br />
galego.<br />
• Prestixiar no exterior tanto a <strong>Galicia</strong> en xeral como a súa lingua e a súa<br />
cultura en particular.<br />
Para aca<strong>da</strong>r estes obxectivos os lectorados <strong>de</strong>ben realizar as seguintes<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s:<br />
• Docencia nas materias <strong>de</strong> lingua, literatura e cultura galegas.<br />
• Organización <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción e difusión, non só <strong>da</strong> lingua e <strong>da</strong><br />
cultura galegas, senón tamén <strong>da</strong> imaxe <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> en xeral.<br />
Estas son, sobre o papel, as funcións e as activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s dos lectorados<br />
internacionais <strong>de</strong> galego, pero pola miña experiencia como lector, a falta <strong>de</strong><br />
interese que mostra a Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística polos lectorados<br />
provoca que, na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>, estes centros estean caracterizados pola súa<br />
<strong>de</strong>scoordinación, pola súa <strong>de</strong>sorganización estructural, situados dunha maneira<br />
anárquica e sen uns obxectivos claros, cuns criterios para a súa creación e a súa<br />
distribución que non parecen moi obvios, malia que o investimento nestes<br />
centros é moi importante e custoso e os seus froitos son máis ben cativos. Desta<br />
maneira, os obxectivos e as activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s antes enumera<strong>da</strong>s non cumpren, en case<br />
ningún caso, a súa función.<br />
Estes resultados non po<strong>de</strong>n ser atribuídos aos lectores e ás lectoras, ben polo<br />
contrario, o noso traballo convértese moitas veces nun voluntarismo inútil e<br />
frustrador. Aquí é on<strong>de</strong> a DXPL, fronte ao <strong>de</strong>sinterese e á <strong>de</strong>sorganización<br />
actual, <strong>de</strong>bería asumir as súas responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong>s, porque a simple existencia dun<br />
lectorado nunha prestixiosa universi<strong>da</strong><strong>de</strong> internacional non asegura a presencia<br />
e a difusión <strong>da</strong> nosa cultura.<br />
— 453 —
Xurxo Fernán<strong>de</strong>z Carballido<br />
Os lectorados son outorgados con todo tipo <strong>de</strong> precipitacións, certo<br />
escurantismo e mesmo irregulari<strong>da</strong><strong>de</strong>s formais, os lectores saben con moi pouco<br />
tempo <strong>de</strong> antelación cál vai ser o seu <strong>de</strong>stino, co que o seu coñecemento do<br />
medio é nulo, a <strong>de</strong>sinformación é case total e mesmo ten que prepararse para<br />
<strong>da</strong>r aulas nunha universi<strong>da</strong><strong>de</strong> estranxeira cando moitas veces o curso xa<br />
comezou e, mesmo por veces, <strong>de</strong>scoñece a lingua do país ao que vai.<br />
O abandono dos lectorados por parte <strong>da</strong> DXPL é case total, non hai ningún<br />
tipo <strong>de</strong> organigrama on<strong>de</strong> se insiran os lectorados, non hai ningunha<br />
programación que sinale cáles son os obxectivos que se <strong>de</strong>ben aca<strong>da</strong>r ou que<br />
indique o máis mínimo sobre o <strong>de</strong>senvolvemento e o funcionamento <strong>de</strong>stes<br />
centros, en <strong>de</strong>finitiva, Política Lingüística non <strong>de</strong>fine o papel que <strong>de</strong>senvolven<br />
os lectorados internacionais <strong>de</strong> galego <strong>de</strong>ntro do proceso <strong>de</strong> normalización<br />
lingüística.<br />
Outro dos problemas que afectan <strong>de</strong> maneira directa ao bo funcionamento<br />
dos lectorados é a situación dos lectores, carecemos <strong>de</strong> calquera tipo seguri<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
laboral ou social, o atraso nos pagamentos é algo máis ca frecuente, polo que os<br />
lectores pasan máis tempo pensando en conseguir o diñeiro, que non dá<br />
chegado, ca en centrarse no seu propio traballo. As persoas ás que os lectores<br />
nos po<strong>de</strong>mos dirixir reducen o seu traballo a problemas burocráticos, por<br />
exemplo, a ad<strong>de</strong>n<strong>da</strong> e a preparación dos convenios son unha ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ira odisea<br />
vergoñosa para moitos <strong>de</strong> nós e estes problemas burocráticos pasan a ser moitas<br />
veces o traballo prioritario dos lectores.<br />
Como veño sinalando ata o <strong>de</strong> agora os problemas que estrangulan a vi<strong>da</strong> dos<br />
lectorados xor<strong>de</strong>n sempre <strong>da</strong> falta dun plan xeral no que se insiran as súas<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, explícase así o traballo intuitivo e <strong>de</strong>sorganizado existente na<br />
actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Pola miña experiencia o principal problema que sofren os lectorados <strong>de</strong><br />
galego é a falta <strong>de</strong> organización e <strong>de</strong> coordinación, falta un órgano<br />
administrativo e <strong>de</strong> información para todos os lectorados, centros <strong>de</strong> estudios e<br />
cátedras que coordine as súas actuacións, que relacione os lectorados por países<br />
ou continentes e que facilite o seu labor e o intercambio <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as entre as<br />
distintas persoas que están implicados neles.<br />
A DXPL non fai ningún tipo <strong>de</strong> seguimento dos lectorados, que indiquen as<br />
funcións, os obxectivos, cál é o perfil <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> un <strong>de</strong>les, cáles son as<br />
características e os intereses do alumnado a quen van dirixidos estes cursos,<br />
cáles son os motivos polos que se organiza un lectorado, cáles son as súas<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, cáles os seus programas.<br />
Por outra ban<strong>da</strong>, hai unha <strong>de</strong>scoordinación evi<strong>de</strong>nte na maioría dos casos<br />
entre os centros galegos constituídos por emigrantes e os lectorados, moitas<br />
veces as ci<strong>da</strong><strong>de</strong>s que contan con centros galegos importantes non teñen un<br />
lectorado ou os lectorados están situados en universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s pequenas, ou os<br />
— 454 —
Os lectorados <strong>de</strong> galego. Funcións e perspectivas<br />
centros galegos <strong>de</strong>scoñecen a mesma existencia dos lectorados, alleos a todo<br />
tipo <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> cultural, ou simplemente non hai ningún tipo <strong>de</strong><br />
intercomunicación ou colaboración.<br />
A falta <strong>de</strong> material axeitado é outro dos problemas máis frecuentes. A <strong>Xunta</strong><br />
<strong>de</strong>stina bastantes cartos para a merca <strong>de</strong> material didáctico, pero <strong>de</strong>bido á falta<br />
<strong>de</strong>l, sobre todo en zonas on<strong>de</strong> non se fala español, os lectores temos que<br />
elaborar os nosos propios materiais, non obstante, en ningún momento se<br />
intenta coordinar este esforzo individual para que se elaboren novas uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
didácticas e pe<strong>da</strong>góxicas que teñan presente as particulari<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> lingua<br />
materna, así po<strong>de</strong>riamos ter un manual <strong>de</strong> galego para alemanfalantes, para<br />
francófonos, ou para alumnos <strong>de</strong> lingua inglesa.<br />
Despois <strong>de</strong>sta breve introducción á situación case caótica e <strong>de</strong>sleixa<strong>da</strong> que<br />
están a vivir os lectorados internacionais <strong>de</strong> galego e que <strong>de</strong>bería ser resolta xa,<br />
presento agora algunhas <strong>da</strong>s miñas propostas que me parecen máis urxentes e<br />
necesarias:<br />
-Creación dunha comisión ou dun órgano <strong>de</strong> coordinación <strong>de</strong> lectorados que<br />
promova o ensino do galego no exterior e faga un seguimento activo e dinámico<br />
<strong>de</strong> todos estes centros. Esta comisión <strong>de</strong>bería estar integra<strong>da</strong> pola DXPL, a<br />
Secretaría Xeral para as Relacións coas Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Galegas e un<br />
representante por ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s galegas.<br />
-Creación dun Certificado Internacional <strong>de</strong> Galego para Estranxeiros con<br />
distintos niveis <strong>de</strong> competencia e homologado pola ALTE (Association of<br />
Language Testers in Europe). Este certificado serviría <strong>de</strong> estímulo para os<br />
alumnos para que se achegasen á nosa lingua e, por outra ban<strong>da</strong>, o lector tería<br />
unha finali<strong>da</strong><strong>de</strong> clara á hora <strong>de</strong> elaborar as súas clases.<br />
-Elaboración duns programas orientativos <strong>de</strong> lingua galega nos que se sinalen<br />
os distintos graos <strong>de</strong> aprendizaxe que estean en sintonía co obxectivo <strong>de</strong> aca<strong>da</strong>r<br />
os distintos niveis do Certificado Internacional <strong>de</strong> Galego. Estes programas e<br />
programacións divididos en niveis: básico, medio e avanzado, <strong>de</strong>stinado aos<br />
cursos para non-galegofalantes, distribuirían os contidos <strong>de</strong> maneira progresiva<br />
e servirían <strong>de</strong> marco <strong>de</strong> traballo para os lectores. Ca<strong>da</strong> nivel estaría organizado<br />
en graos. Ca<strong>da</strong> un <strong>de</strong>les tería un <strong>de</strong>terminado número <strong>de</strong> horas nos que se<br />
combinarían os obxectivos comunicativos e gramaticais.<br />
-Reducción drástica dos gastos para activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e que estas pasen a ser<br />
organiza<strong>da</strong>s pola comisión <strong>de</strong> lectorados, aforrando diñeiro e axilizando o<br />
traballo burocrático. Este tipo <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>berían estar totalmente<br />
planifica<strong>da</strong>s e coordina<strong>da</strong>s entre a comisión e os propios lectorados. Isto evitaría<br />
problemas elementais <strong>de</strong> <strong>da</strong>tas, <strong>de</strong> pagamentos, pero sobre todo reduciríanse os<br />
custos e a burocracia, <strong>de</strong>stinando este diñeiro á mellora dos lectorados<br />
existentes e á creación <strong>de</strong> novos centros.<br />
— 455 —
Xurxo Fernán<strong>de</strong>z Carballido<br />
-Creación dunhas xorna<strong>da</strong>s anuais internacionais para profesores-lectores <strong>de</strong><br />
galego on<strong>de</strong> se contribúa á formación dos lectorados <strong>de</strong> galego e on<strong>de</strong> os<br />
lectores intercambien experiencias pe<strong>da</strong>góxicas, didácticas, lingüísticas, e que<br />
axu<strong>de</strong>n á creación <strong>de</strong> materiais didácticos que sirvan para o ensino <strong>da</strong> lingua, <strong>da</strong><br />
literatura e <strong>da</strong> cultura galega.<br />
-Para aumentar o número <strong>de</strong> lectorados e, polo tanto, <strong>da</strong> presencia e<br />
promoción do galego, <strong>de</strong>beríase crear o medio lectorado, é dicir, persoas<br />
relaciona<strong>da</strong>s co ámbito universitario ou escolar, cos suficientes coñecementos<br />
<strong>de</strong> galego que viven no estranxeiro e que solicitan ser profesores <strong>de</strong> galego no<br />
seu lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, a DXPL <strong>da</strong>ríalle <strong>da</strong>quela os recursos precisos para que<br />
<strong>de</strong>se clases <strong>de</strong> galego.<br />
-Intentar establecer os lectorados on<strong>de</strong> haxa intercambio <strong>de</strong> alumnos,<br />
programa Sócrates, intercampus, etc., coas universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s galegas, para que isto<br />
sirva <strong>de</strong> reclamo á hora dos alumnos estudiaren a nosa lingua. Ao mesmo tempo<br />
introducir o galego noutras esferas alén <strong>da</strong> filolóxica. Pontenciar a presencia do<br />
galego nos <strong>de</strong>partamentos <strong>de</strong> idiomas mo<strong>de</strong>rnos, <strong>de</strong> traducción e <strong>de</strong><br />
interpretación, nas escolas e nos institutos <strong>de</strong> idiomas.<br />
-Establecer acordos co Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en<br />
Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s, o Consello <strong>da</strong> Cultura e o resto dos organismos autónomos<br />
<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> para que exista un constante intercambio <strong>de</strong> información<br />
sobre as súas respectivas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, proxectos, traballos, etc. Este tipo <strong>de</strong><br />
acordos <strong>de</strong>bería esten<strong>de</strong>rse ás editoriais que publican na nosa lingua.<br />
-Creación dun órgano escrito <strong>de</strong> comunicación e estudio para todos os<br />
lectorados que informe sobre as súas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e que intercambie todo tipo <strong>de</strong><br />
opinións e suxestións para que o seu funcionamento mellore día a día e aca<strong>de</strong>n<br />
unha maior rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
-Debido á nosa situación cultural e política os lectorados <strong>de</strong> galego <strong>de</strong>berían<br />
establecer unha colaboración estábel en dúas direccións. Por unha ban<strong>da</strong><br />
orientaríase cara ao mundo lusófono, espallando a nosa cultura a través dos<br />
lectorados <strong>de</strong> portugués e do Instituto Camões. A outra relación directa <strong>de</strong>bería<br />
establecerse co Instituto Cervantes e cos colexios españois existentes no<br />
estranxeiro, on<strong>de</strong> moitos fillos <strong>de</strong> galegos e outras persoas interesa<strong>da</strong>s po<strong>de</strong>rían<br />
estudiar a nosa lingua.<br />
-A comisión mesmo po<strong>de</strong>ría xestionar activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> proxección cultural<br />
organiza<strong>da</strong>s por enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s galegas públicas (IGAPE, IGAEM, IGAI...) ou<br />
priva<strong>da</strong>s (caixas <strong>de</strong> aforros, fun<strong>da</strong>cións, editoriais...) para que os lectorados<br />
fosen un centro <strong>de</strong> información constante sobre activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e acontecementos e<br />
formasen parte dunha ruta cultural galega internacional.<br />
Remato aquí a miña breve exposición coa esperanza <strong>de</strong> que a situación dos<br />
lectorados mu<strong>de</strong> en breve dunha maneira radical e agardo que, neste proceso a<br />
burocracia, o <strong>de</strong>sinterese, a rutina, a <strong>de</strong>sorganización e o malgasto <strong>de</strong> cartos<br />
— 456 —
Os lectorados <strong>de</strong> galego. Funcións e perspectivas<br />
<strong>de</strong>ixen paso á organización e á coordinación. Este cambio <strong>de</strong> rumbo é<br />
imprescindíbel para que os lectorados cumpran os obxectivos e as funcións para<br />
os que foron creados, proxecten a nosa cultura e o noso país e sexan un piar<br />
máis do proceso normalizador <strong>da</strong> nosa lingua, para que as xentes doutras terras<br />
se acheguen a nós con to<strong>da</strong> a súa curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> e con todo o seu interese, e para<br />
que enriquezan coa súa opinión e co seu traballo a nosa socie<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Este proceso é urxente e ten que ser li<strong>de</strong>rado pola Dirección Xeral <strong>de</strong> Política<br />
Lingüística, a bo seguro que os lectores <strong>de</strong> galego e os seus responsábeis<br />
asumirán todo o esforzo que sexa preciso.<br />
Benzón.<br />
— 457 —
O papel <strong>da</strong> prensa como instrumento pe<strong>da</strong>góxico no<br />
proceso <strong>de</strong> normalización lingüística do galego<br />
Sonia Fernán<strong>de</strong>z Parratt<br />
Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ciencias <strong>da</strong> Comunicación. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela<br />
A actitu<strong>de</strong> dos galegos ante a súa lingua<br />
Ata o século XVI predominaba o galego como lingua <strong>de</strong> comunicación en<br />
<strong>Galicia</strong>, e<strong>de</strong>s<strong>de</strong> esa época ata oséculo XVIII foise producindo unha paulatina<br />
penetración do castelán ata que<strong>da</strong>-lo galego relegado ó contorno oral e familiar.<br />
A partir <strong>de</strong> entón e ata o século XX, a castelanización masiva <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
galega foi parella ó xurdimento <strong>de</strong> movementos <strong>de</strong> intento <strong>de</strong> recuperación<br />
lingüística do galego. Xa que logo, é en certo modo comprensible que as<br />
secuelas <strong>da</strong> infravaloración social do galego perdurasen -e quizais aín<strong>da</strong><br />
perduren nos nosos días- durante moito tempo.<br />
Tal e como sinalan Fernando F. Ramallo e Gabriel Rei Doval (1997: 45),<br />
falar unha lingua constitúe un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> reproducción <strong>de</strong> estereotipos creados e<br />
aprendidos socialmente que están intimamente relacionados coa construcción<br />
lingüística <strong>da</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> e, máis aló dos actos <strong>de</strong> fala explícitos, os suxeitos<br />
tamén empregámo-los idiomas para transmitir to<strong>da</strong> unha serie <strong>de</strong> connotacións<br />
afectivas, así como a reproducción dunha <strong>de</strong>termina<strong>da</strong> escala <strong>de</strong> valores. Pero<br />
na estructura <strong>da</strong>s linguas non hai na<strong>da</strong> que permita afirmar que unhas son máis<br />
axeita<strong>da</strong>s ca outras para un <strong>de</strong>terminado fin. Son as socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s -e en gran<br />
medi<strong>da</strong> as institucións- as que prestixian unha <strong>de</strong>termina<strong>da</strong> lingua en <strong>de</strong>trimento<br />
doutra.<br />
Así, a asociación histórica do galego con <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s funcións creou certos<br />
prexuízos sociais en <strong>Galicia</strong>, e igual que eses prexuícios foron creándose<br />
paulatinamente, é <strong>de</strong> supor que a súa <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong>finitiva forme parte dun<br />
lento proceso <strong>de</strong> recuperación. Hoxe son moitos os que aseguran que os<br />
arquetipos que vinculaban a lingua galega con valores coma o atraso ou o<br />
<strong>de</strong>sprestixio se atopan na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> en fase <strong>de</strong> avanza<strong>da</strong> <strong>de</strong>saparición,<br />
probablemente como consecuencia <strong>da</strong> globalización comunicativa na que vive a<br />
socie<strong>da</strong><strong>de</strong> e <strong>da</strong> mellora <strong>da</strong>s expectativas <strong>de</strong> nivel <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> dos ci<strong>da</strong>dáns resi<strong>de</strong>ntes<br />
en <strong>Galicia</strong>.<br />
O galego é actualmente, a<strong>de</strong>mais <strong>da</strong> lingua principal <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, o idioma<br />
minorizado con maior índice <strong>de</strong> uso do Estado e <strong>de</strong> Europa Occi<strong>de</strong>ntal, e malia<br />
que non conseguiu aín<strong>da</strong> a representación pública que acadou a lingua<br />
autóctona noutras comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s, a maior frecuencia con que aparece fóra do<br />
ámbito privado respecto a déca<strong>da</strong>s prece<strong>de</strong>ntes parece estar producindo o seu<br />
efecto. Non só se logrou que <strong>de</strong>saparecese o estrañamento ante o seu uso<br />
— 459 —
Sonia Fernán<strong>de</strong>z Parrat<br />
público e ante o seu uso fóra do medio coloquial, senón que as actitu<strong>de</strong>s ante o<br />
seu uso público e ante a súa promoción como idioma principal <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> son<br />
moi positivas no conxunto <strong>da</strong> poboación (Ramallo /Rei Doval 1997: 12).<br />
A presencia do galego na vi<strong>da</strong> cotiá <strong>da</strong>s persoas reflíctese tanto no<br />
coñecemento que posúen <strong>da</strong> mesma coma no seu uso como instrumento habitual<br />
<strong>de</strong> comunicación. A práctica totali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> poboación comprén<strong>de</strong>o e máis <strong>de</strong><br />
dous tercios <strong>da</strong> mesma utilízano habitualmente ó falar, mentres que a<br />
porcentaxe <strong>de</strong> persoas que posúen competencia para lelo e escribilo é máis<br />
reduci<strong>da</strong>. Unha investigación realiza<strong>da</strong> en 1995 e financia<strong>da</strong> polo Consello <strong>da</strong><br />
Cultura Galega co fin <strong>de</strong> coñece-la escolla lingüística nas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
económicas ou, dito doutro xeito, a rendibili<strong>da</strong><strong>de</strong> comercial <strong>de</strong> ven<strong>de</strong>r en<br />
galego, tirou, entre outras, a conclusión <strong>de</strong> que no actual contexto, a<br />
comunicación en galego é altamente valora<strong>da</strong> e, en consecuencia, po<strong>de</strong> axu<strong>da</strong>r a<br />
diferenciarse <strong>da</strong> competencia, ensancha-los mercados, amplia-la clientela e<br />
incrementa-las ven<strong>da</strong>s.<br />
Xa que logo, todo parece indicar que a lingua galega está fortemente asenta<strong>da</strong><br />
na socie<strong>da</strong><strong>de</strong>, un feito que, xunto co coñecemento oral xeneralizado e un<br />
crecente dominio escrito, convérteo nun elemento <strong>de</strong> enormes potenciali<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
comunicativas.<br />
O galego nos medios <strong>de</strong> comunicación<br />
O primeiro comentario sobre a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que o galego aparecese con<br />
certa periodici<strong>da</strong><strong>de</strong> na prensa escrita fíxoo o Heraldo Gallego no ano 1876. Foi<br />
nun artigo on<strong>de</strong> se analizaban as accións que po<strong>de</strong>rían axu<strong>da</strong>r á rexeneración do<br />
país, entre as que se incluía a propagan<strong>da</strong> do idioma. Chama a atención que xa<br />
naquela época a prensa era vista como un vehículo <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s potenciali<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
para a difusión do galego, como se po<strong>de</strong> observar neste fragmento <strong>de</strong>se artigo:<br />
Otro asunto <strong>de</strong> no menor importancia y que levantaría á una gran altura el<br />
espíritu y el carácter <strong>de</strong> nuestro pueblo, es la propagan<strong>da</strong> activa y constante<br />
<strong>de</strong> la dulcísima habla <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. Para conseguir esta patriótica empresa no<br />
necesitan nuestros queridos compañeros en la prensa <strong>de</strong>l auxilio oficial.<br />
Consagrando ca<strong>da</strong> periódico semanalmente una sección <strong>de</strong>stina<strong>da</strong> á la<br />
inserción <strong>de</strong> composiciones en prosa y verso, escritas en nuestro melodioso<br />
lenguaje, y á la publicación <strong>de</strong> refranes y cantares populares <strong>de</strong> nuestro país,<br />
mucho podríamos a<strong>de</strong>lantar en la noble y honrosa tarea á que estamos<br />
consagrados (Hermi<strong>da</strong> 1992: 168-169).<br />
O primeiro xornal escrito integramente en galego foi o ourensán O Tío<br />
Marcos <strong>da</strong> Portela, que apareceu en 1876 <strong>da</strong> man <strong>de</strong> Valentín Lamas Carvajal.<br />
No ano 1888 incluíu nas súas páxinas un artigo titulado “Fora vergonza”, on<strong>de</strong><br />
se constataban os avances <strong>da</strong> normalización literaria do galego e se suxería ós<br />
periódicos diarios que publicasen alomenos as noticias locais en galego. Un ano<br />
— 460 —
Opapel <strong>da</strong> prensa como instrumento pe<strong>da</strong>góxico no proceso <strong>de</strong> normalización lingüística do galego<br />
máis tar<strong>de</strong> sería Pardo Becerra quen proporía unha serie <strong>de</strong> actuacións que<br />
contribuirían a espalla-lo idioma, entre eles a súa expansión a través <strong>da</strong> prensa<br />
periódica, como se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> <strong>da</strong>s súas palabras:<br />
To<strong>da</strong> vez qu’os peródicos abun<strong>da</strong>n hoxe tanto, e casqie non hai unha soila<br />
presoa que pase sen lêr algun, xa sexa diario ou somanario, na<strong>da</strong> millor pro<br />
caso que valerse d’eles como me<strong>de</strong>o mais apropóseto pra facer algo d’o moito<br />
qu’é nacesario pr’a rexeneracion d’o noso lenguaxe (Hermi<strong>da</strong> 1992: 171).<br />
Non foi ata case un século <strong>de</strong>spois que <strong>Galicia</strong> contou cunha Lei <strong>de</strong><br />
Normalización Lingüística, e lamentablemente son bastantes os que pensan que<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> a súa aprobación, en 1983, pouco se avanzou no proceso <strong>de</strong> introducción<br />
do galego nos medios <strong>de</strong> comunicación, particularmente nos escritos. Esas<br />
voces críticas basean o seu pesimismo nos feitos: obsérvase unha lenta<br />
progresión no uso do galego nos medios informativos escritos en castelán e só<br />
hai un xornal diario que se publica integramente en galego, <strong>de</strong> aí que aín<strong>da</strong> se<br />
vexa lonxe o momento en que se poi<strong>da</strong> falar <strong>de</strong> equiparación no uso do galego e<br />
do castelán como soporte <strong>da</strong>s informacións que se publiquen nos xornais<br />
editados en <strong>Galicia</strong> (Goyanes et al. 1996: 13).<br />
O certo é que nas últimas déca<strong>da</strong>s a utilización do galego nos medios <strong>de</strong><br />
comunicación nos xornais <strong>da</strong> nosa Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> -agás O Correo Galego, escrito<br />
integramente en galego- é escasa e neles infórmase sistematicamente en español<br />
sobre política internacional e estatal, sobre sucesos, sobre <strong>de</strong>portes e sobre<br />
economía. Fóra dos topónimos e palabras referi<strong>da</strong>s a institucións, organismos<br />
públicos e cargos que aparecen nas páxinas comarcais e nas adica<strong>da</strong>s a <strong>Galicia</strong><br />
dos xornais, o uso do galego redúcese practicamente ás colaboracións -moitas<br />
<strong>de</strong>las <strong>de</strong> carácter cultural- e á programación <strong>da</strong> CRTVG, que foi crea<strong>da</strong><br />
precisamente baixo unha lei -Lei 9/84 <strong>de</strong> Creación <strong>da</strong> Compañía <strong>de</strong><br />
RadioTelevisión- segundo a cal un dos principios fun<strong>da</strong>mentais que sustentan a<br />
súa existencia é a difusión <strong>da</strong> lingua, <strong>da</strong> cultura galega e <strong>da</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>Galicia</strong>. E cando se <strong>da</strong>n noticias en lingua galega, refírense fun<strong>da</strong>mentalmente á<br />
problemática <strong>da</strong> propia lingua ou a aspectos culturais (Rojo et al. 1992: 33-34).<br />
Nestes últimos anos estanse experimentando certos cambios que arroxan<br />
certo optimismo. Obsérvase unha tími<strong>da</strong> introducción <strong>de</strong> textos informativos en<br />
galego, inseridos no medio dos textos maioritarios escritos en castelán, e non<br />
necesariamente relacionados con feitos <strong>de</strong> carácter cultural ou <strong>de</strong> entretemento.<br />
Nun estudio elaborado recentemente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ciencias <strong>da</strong><br />
Comunicación <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela 73 , obtivéronse<br />
algúns resultados esclarecedores sobre a cuestión que aquí se trata. Despois <strong>de</strong><br />
analiza-las principais cabeceiras diarias <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, observouse que os xornais<br />
73 Aautora <strong>de</strong>sta comunicación formou parte do equipo <strong>de</strong> investigación do estudio. A parte <strong>de</strong>ste<br />
á que aquí se fai referencia foi elabora<strong>da</strong> por Berta García Orosa.<br />
— 461 —
Sonia Fernán<strong>de</strong>z Parrat<br />
publicaron na déca<strong>da</strong> dos noventa máis do 80% <strong>de</strong> tódolos textos escritos en<br />
galego nos últimos vinte anos. As causas <strong>de</strong>ste feito po<strong>de</strong>ríanse atopar na<br />
entra<strong>da</strong> paulatina do galego na prensa na déca<strong>da</strong> dos oitenta a través <strong>de</strong> artigos<br />
<strong>de</strong> opinión <strong>de</strong> autores <strong>de</strong> certo prestixio e <strong>da</strong>s <strong>de</strong>claracións e entrevistas<br />
realiza<strong>da</strong>s por galego falantes. Unido a isto estivo o cambio político -e <strong>de</strong><br />
política cultural-, o crecente emprego do galego en certo sector <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> e,<br />
sobre todo, a acción institucional con axu<strong>da</strong>s para os medios <strong>de</strong> comunicación<br />
que empreguen o galego nunha porcentaxe dos seus textos.<br />
Non obstante, a presencia do galego na prensa segue a ser testemuñal e máis<br />
do 75% dos contidos están escritos en castelán, xa que mentres que na déca<strong>da</strong><br />
dos setenta o conxunto dos xornais diarios galegos publicaba só o 4% <strong>da</strong> súa<br />
información en galego, nos noventa a porcentaxe a penas aca<strong>da</strong> o 15%.<br />
A<strong>de</strong>mais, o reparto entre as distintas seccións non é equitativo xa que os temas<br />
<strong>de</strong> ocio e cultura continúan concentrando o maior peso, posiblemente pola<br />
tradicional asociación <strong>da</strong> lingua galega a <strong>de</strong>terminados ámbitos <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> social e,<br />
posteriomente, a <strong>de</strong>terminados sectores <strong>da</strong> cultura que introducen o galego<br />
sobre todo nos artigos <strong>de</strong> opinión. As seccións que máis esquencen a lingua<br />
galega son as <strong>de</strong> Economía e Internacional.<br />
Por outra parte, para moitos dos responsables dos periódicos que se editan en<br />
<strong>Galicia</strong>, malia a situación <strong>de</strong> bilingüismo <strong>da</strong> poboación galega, non é o mesmo<br />
falar galego ca lelo ou escribilo, e utilizan este argumento para <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> lado o<br />
suposto compromiso social dos xornais que dirixen para centrarse máis nos seus<br />
obxectivos como empresarios, ofrecendo ós consumidores o producto no idioma<br />
máis <strong>de</strong>man<strong>da</strong>do, que é o castelán. Esta é a postura maioritaria, o cal non<br />
significa que periódicos coma O Correo Galego non contribúan moito á<br />
expansión do idioma, a costa <strong>de</strong> asumir un certo quebranto económico.<br />
A prensa, vehículo <strong>de</strong> difusión<br />
Durante case todo o século pasado, os estudiosos <strong>da</strong> comunicación <strong>de</strong>bateron<br />
moito sobre o ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iro po<strong>de</strong>r dos medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> masas, que iría<br />
máis aló <strong>de</strong> meros informadores na socie<strong>da</strong><strong>de</strong>. Hoxe, a maioría coinci<strong>de</strong> en que<br />
os medios teñen efectos moi po<strong>de</strong>rosos ata o punto <strong>de</strong> constatarse a súa<br />
influencia nas opinións, actitu<strong>de</strong>s e cultura <strong>da</strong>s persoas. Así, a prensa actúa<br />
como vehículo e soporte <strong>da</strong>s informacións que se producen no seo dunha<br />
colectivi<strong>da</strong><strong>de</strong> e que son <strong>de</strong> interese para unha parte ou a totali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>se grupo,<br />
<strong>de</strong>limitado na práctica pola difusión real <strong>da</strong> publicación. No simple papel <strong>de</strong><br />
soporte, as publicacións escritas galegas adquiren unha nova dimensión ó se<br />
converteren en referencias <strong>da</strong> convivencia lingüística (Goyanes et al. 1996: 9).<br />
Na socie<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> hai cen anos, ou incluso menos, a penetración do discurso<br />
impreso na nosa Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> era mínimo, e os xornais circulaban entre<br />
minorías letra<strong>da</strong>s nas ci<strong>da</strong><strong>de</strong>s, nunha <strong>Galicia</strong> na que case o 90% <strong>da</strong> poboación<br />
— 462 —
Opapel <strong>da</strong> prensa como instrumento pe<strong>da</strong>góxico no proceso <strong>de</strong> normalización lingüística do galego<br />
vivía no ámbito rural. A recuperación <strong>da</strong>s liber<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>mocráticas, o cambio<br />
político e o <strong>de</strong>senvolvemento do Estado <strong>da</strong>s Autonomías, tivo numerosas<br />
consecuencias para <strong>Galicia</strong>, entre elas un maior protagonismo do exercicio <strong>da</strong><br />
liber<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> expresión e os medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> masas. Así foi como<br />
foron aumentando as empresas <strong>de</strong> información en <strong>Galicia</strong> e a configuración <strong>da</strong><br />
estructura <strong>da</strong> comunicación galega. Todo isto vai axu<strong>da</strong>r a que, por primeira vez<br />
dun xeito global, teñamos un conxunto <strong>de</strong> cabeceiras cun protagonismo cotián e<br />
unha influencia na socie<strong>da</strong><strong>de</strong> (Durán 1989: 12-13).<br />
Hoxe, diversos estudios realizados <strong>de</strong>mostran que as persoas fan un uso<br />
oscilante dos medios <strong>de</strong> comunicación ó longo <strong>da</strong>s súas vi<strong>da</strong>s e que son os<br />
adultos os máis proclives a ler periódicos e un 35% le tódolos días o xornal,<br />
cifra que aumenta consi<strong>de</strong>rablemente os fines <strong>de</strong> semana. Isto fai que os xornais<br />
teñan gran<strong>de</strong>s potenciali<strong>da</strong><strong>de</strong>s, non só como medios para <strong>da</strong>r a coñecer noticias,<br />
senón tamén como instrumentos pe<strong>da</strong>góxicos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista lingüístico.<br />
As palabras <strong>da</strong> xornalista galega Elena Goyanes clarifican o dito:<br />
A responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> dos medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> masas nun proceso <strong>de</strong><br />
normalización lingüística é algo irrebatible, máxime participándose <strong>da</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />
que os nosos medios <strong>de</strong>ben amosar, nun sistema plural e <strong>de</strong>mocrático, as<br />
crenzas e <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s <strong>da</strong> poboación, en calquera meteria que se consi<strong>de</strong>re. Nese<br />
sentido, a utilización que <strong>da</strong> lingua propia fan os medios <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> <strong>de</strong>beríase<br />
po<strong>de</strong>r consi<strong>de</strong>rar como baremo indicativo <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> sociolingüística do<br />
país [...] (VV.AA 1993: 185).<br />
Pero isto entra nunha aparente contradicción cos <strong>da</strong>tos achegados sobre a<br />
presencia do galego nas páxinas dos diarios e sobre as escollas dos galegos<br />
como consumidores <strong>de</strong> prensa, xa que, malia a consi<strong>de</strong>ración que os galegos<br />
teñen <strong>da</strong> súa propia lingua pó<strong>de</strong>se <strong>de</strong>finir hoxe como positiva, o certo é que na<br />
práctica os seus comportamentos lingüísticos non se correspon<strong>de</strong>n con esas<br />
actitu<strong>de</strong>s, tanto por parte <strong>da</strong> poboación como dos propios medios <strong>de</strong><br />
comunicación. ¿Como se resolvería, xa que logo, este paradoxo?<br />
Prensa bilingüe para unha poboación bilingüe<br />
Nun manual escrito por varios xornalistas galegos (Goyanes et al. 1996: 9),<br />
estes afirman que nun exercicio <strong>de</strong> comunicación coherente, “non é posible falar<br />
á vez dúas linguas o mesmo que non é posible escribir á vez dous idiomas. A<br />
práctica do bilingüismo oral ou escrito é unha manifestación <strong>da</strong> alternancia pero<br />
nunca un exercicio simultáneo”. Isto, aplicado á información escrita, levounos a<br />
concluir que “a convivencia idiomática nas páxinas dos medios <strong>de</strong><br />
comunicación que<strong>da</strong> <strong>de</strong>fini<strong>da</strong> pola xa referi<strong>da</strong> imposibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> facer unha<br />
dobre elección”, unha afirmación acerta<strong>da</strong> pero que po<strong>de</strong> interpretarse<br />
equivoca<strong>da</strong>mente como a imposibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que un xornal faga uso <strong>de</strong> dous<br />
idiomas diferentes <strong>de</strong>ntro dun mesmo exemplar. Vexamos por qué.<br />
— 463 —
Sonia Fernán<strong>de</strong>z Parrat<br />
Teoricamente, un periódico <strong>da</strong>rá bos resultados no mercado na medi<strong>da</strong> en que<br />
os seus contidos reflictan a reali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> á que pertence o seu público.<br />
En consecuencia, a prensa galega <strong>de</strong>berían reflectir, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista<br />
lingüístico, a situación <strong>de</strong> bilingüismo que caracteriza a socie<strong>da</strong><strong>de</strong> galega. O<br />
subdirector <strong>de</strong> O Correo Galego, Caetano Díaz admitiu hai xa algúns anos<br />
nunha entrevista que ó facer un producto minoritario como un xornal en galego<br />
hai que asumir que vai ser un producto minoritario. E digo eu “fagamos entón<br />
productos maioritarios”. ¿E cal é a situación lingüística maioritaria en <strong>Galicia</strong>?:<br />
o bilingüismo. Isto lévame a pensar que quizais sería unha boa i<strong>de</strong>a ofrecer ós<br />
lectores xustamente iso: periódicos bilingües.<br />
Volvendo ó dito sobre a tími<strong>da</strong> introducción <strong>de</strong> textos en galego que se está a<br />
<strong>da</strong>r na prensa, este po<strong>de</strong>ría constituír un primeiro paso cara a ese bilingüismo.<br />
Case seguro que a moitos lectores lles pase totalmente por alto o feito <strong>de</strong> atopar<br />
algunhas informacións escritas en galego espalla<strong>da</strong>s polo xornal que len<br />
habitualmente. O motivo é que se trata <strong>de</strong> algo sutil e natural, do mesmo modo<br />
que na rúa un grupo <strong>de</strong> galegos, algúns galegofalantes e outros non, é capaz <strong>de</strong><br />
levar unha conversa simultaneando o galego e o castelán en función <strong>da</strong> persoa<br />
do grupo á que se dirixan nun acto natural <strong>de</strong> bilingüismo, sen que iso supoña<br />
problema ningún. Trataríase, xa que logo, <strong>de</strong> que a prensa fixera a súa<br />
contribución cara a consegui-la maior normalización posible no uso <strong>da</strong> nosa<br />
lingua, en ningún caso baixo o inefectivo esquema <strong>da</strong> imposición idiomática do<br />
galego pero tampouco pechando os ollos ás necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s empresariais <strong>de</strong> ven<strong>de</strong>r<br />
un producto que interese.<br />
De novo as palabras <strong>de</strong> Caetano Díaz resultan esclarecedoras e corroboran a<br />
miña visión <strong>da</strong> cuestión:<br />
Parécenos unha estratexia que contribúe a normaliza-la situación <strong>de</strong>ntro dun<br />
país bilingüe e a que exista esa convivencia <strong>de</strong> idiomas. Axu<strong>da</strong> a que alguén<br />
que está acostumado a ler un xornal en castelán se afaga ó galego. Enten<strong>de</strong><br />
perfectamente o que lle estamos dicindo, e toma conciencia <strong>de</strong> que o idioma é<br />
un vehículo axeitado para que estea informado, sen que se rompa na<strong>da</strong> nen<br />
pase na<strong>da</strong>. Non hai que ir a unha guerra lingüística. (Ramallo / Rei Doval<br />
1997: 233).<br />
Bibliografía<br />
Durán, Roque (1989): O xurdimento dos medios <strong>de</strong> comunicación galegos.<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />
Goyanes Vilar, Helena / Núñez Singala, Manuel Carlos / Romero Rodríguez,<br />
Patricia / Túñez López, Miguel (1996): A información en galego. Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela: Lea.<br />
Hermi<strong>da</strong>, Carme (1992): Os precursores <strong>da</strong> normalización. Vigo: Xerais.<br />
— 464 —
Opapel <strong>da</strong> prensa como instrumento pe<strong>da</strong>góxico no proceso <strong>de</strong> normalización lingüística do galego<br />
Ramallo, Fernando F. / Rei Doval, Gabriel (1997): Ven<strong>de</strong>r en galego.<br />
Comunicación, empresa e lingua en <strong>Galicia</strong>. Santiago <strong>de</strong> Compostela:<br />
Consello <strong>da</strong> Cultura Galega.<br />
Rojo, Guillermo / Fernán<strong>de</strong>z Rei, F. / Martínez, Roxelio / Campos, Francisco<br />
(1992): As linguaxes dos medios <strong>de</strong> comunicación escritos en <strong>Galicia</strong>.<br />
Santiago: Lea.<br />
VV.AA. (1993): Informe <strong>da</strong> comunicación en <strong>Galicia</strong>. Santiago <strong>de</strong> Compostela:<br />
Consello <strong>da</strong> Cultura Galega.<br />
— 465 —
TRADOS 5<br />
Alberto González<br />
Introducción<br />
Comunicación global e interactiva. Traducción automática/Traducción<br />
profesional<br />
En los últimos años, los avances en tecnología <strong>de</strong> la información han hecho<br />
posible romper las barreras geográficas convencionales y ha surgido un nuevo<br />
concepto <strong>de</strong> espacio: un espacio virtual, multicultural, interactivo y global.<br />
El mundo actual se mueve a un ritmo vertiginoso y acelerado, <strong>de</strong>bemos<br />
enfrentarnos continuamente a situaciones nuevas, diferentes, inéditas… Esto<br />
nos obliga a <strong>de</strong>sapren<strong>de</strong>r y a volver a apren<strong>de</strong>r, a ser más abiertos y receptivos,<br />
a ampliar fronteras…; en resumen: a cambiar profun<strong>da</strong>mente <strong>de</strong> mentali<strong>da</strong>d.<br />
El mercado empresarial es altamente competitivo y las organizaciones se<br />
enfrentan a un reto continuo: <strong>de</strong>mostrar su nivel <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d, productivi<strong>da</strong>d,<br />
eficacia y eficiencia. Alcanzar este nivel supone explorar nuevos mercados y, en<br />
la mayoría <strong>de</strong> los casos, iniciar procesos <strong>de</strong> exportación. Es en este punto don<strong>de</strong><br />
se hace indispensable una buena y efectiva comunicación en otros idiomas y,<br />
por consiguiente, una traducción fiable y <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d. Al mismo tiempo, es<br />
necesario reducir costes y plazos <strong>de</strong> entrega.<br />
Con este fin surgen los primeros programas informáticos <strong>de</strong> ayu<strong>da</strong> al<br />
traductor: programas <strong>de</strong> traducción automática. Inicialmente estos programas se<br />
limitaban a realizar traducciones literales, palabra por palabra. Era un método<br />
rudimentario y elemental que sólo se utilizaba para enumeraciones u oraciones<br />
simples.<br />
Actualmente se utiliza un método más complejo y sofisticado. Se basa en la<br />
creación <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> reglas gramaticales y estructuras generales que<br />
sirven como punto <strong>de</strong> referencia para las frases que se quieren traducir a<br />
diversas lenguas. El objetivo es a<strong>da</strong>ptar estas reglas gramaticales y estructuras<br />
generales a un contexto semántico, respetando el patrón léxico <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> lengua.<br />
Las herramientas <strong>de</strong> traducción automática ayu<strong>da</strong>n al usuario que busca una<br />
traducción <strong>de</strong> referencia. Permiten compren<strong>de</strong>r rápi<strong>da</strong>mente el sentido general<br />
<strong>de</strong> un texto y pue<strong>de</strong>n servir como punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> para realizar las correcciones<br />
pertinentes y obtener un resultado aceptable. No obstante, la traducción<br />
profesional no pue<strong>de</strong> conformarse con estos resultados y <strong>de</strong>be acudir a otro tipo<br />
<strong>de</strong> aplicaciones: herramientas <strong>de</strong> traducción asisti<strong>da</strong> por or<strong>de</strong>nador o CAT<br />
(Computer Assisted Translation). Este segundo tipo <strong>de</strong> aplicaciones está<br />
especialmente diseñado para facilitar la labor <strong>de</strong>l traductor profesional. No<br />
traducen directamente las palabras o frases <strong>de</strong> un texto sino que van creando<br />
una “memoria” con las traducciones realiza<strong>da</strong>s anteriormente. Dicho <strong>de</strong> otra<br />
manera, la aplicación divi<strong>de</strong> un texto en segmentos, los traductores los traducen<br />
— 467 —
Alberto González<br />
ylos van incorporando a la “memoria <strong>de</strong> traducción”. La siguiente vez que se<br />
encuentre alguno <strong>de</strong> esos segmentos o uni<strong>da</strong>d similar, el programa propondrá<br />
las traducciones anteriores y señalará las variaciones pertinentes. De esta<br />
manera se consigue eliminar el trabajo repetitivo y la fiabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l resultado es<br />
total puesto que es el propio traductor humano, y no un programa informático,<br />
quien realiza la traducción. La función <strong>de</strong> estas aplicaciones informáticas es<br />
apoyar y facilitar la labor <strong>de</strong>l traductor y también conferir mayor rigurosi<strong>da</strong>d a<br />
su trabajo. TRADOS estaría <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este segundo tipo <strong>de</strong> herramientas: CAT.<br />
La Nueva Generación en Tecnología <strong>de</strong> la Traducción para la Gestión <strong>de</strong><br />
Contenido Multilingüe<br />
TRADOS ha revolucionado el proceso <strong>de</strong> traducción, impulsando la<br />
productivi<strong>da</strong>d y los niveles <strong>de</strong> eficacia a una nueva dimensión. Especialmente<br />
en el acelerado mercado electrónico actual <strong>de</strong> ámbito global, un proceso <strong>de</strong><br />
traducción optimizado supone para las empresas una firme ventaja competitiva.<br />
Combinando la capaci<strong>da</strong>d traductora humana y las mejores tecnologías <strong>de</strong><br />
memoria <strong>de</strong> traducción, TRADOS ha automatizado con éxito las tareas <strong>de</strong><br />
traducción repetitivas. Esta revolucionaria solución reduce los costes, ahorra<br />
tiempo y ayu<strong>da</strong> a los traductores para que pue<strong>da</strong>n concentrarse en la cali<strong>da</strong>d,<br />
clari<strong>da</strong>d y precisión <strong>de</strong> los textos más complejos y estratégicos. TRADOS<br />
Translation Solution refuerza la posición en el mercado <strong>de</strong> nuestros clientes<br />
acelerando el lanzamiento <strong>de</strong> sus productos y mejorando la cali<strong>da</strong>d y la<br />
repercusión <strong>de</strong> la comunicación corporativa.<br />
El flujo <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong> traducción eficiente consta <strong>de</strong> varios<br />
pasos. Va más allá <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> traducción propiamente dicho e implica<br />
satisfacer las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> varios entornos <strong>de</strong> edición, la gestión <strong>de</strong><br />
terminología, la alineación <strong>de</strong> las traducciones y los entornos <strong>de</strong> autoedición.<br />
TRADOS 5 ha sido diseñado en torno a un espacio <strong>de</strong> trabajo (WorkSpace)<br />
centrado en la productivi<strong>da</strong>d que proporciona a los usuarios un acceso intuitivo<br />
y libre a to<strong>da</strong>s las aplicaciones, servicios y utili<strong>da</strong><strong>de</strong>s online/offline que<br />
necesiten para realizar su trabajo con mayor rapi<strong>de</strong>z y eficiencia.<br />
Las 5 dimensiones <strong>de</strong> TRADOS 5 presentan importantes innovaciones y<br />
nuevas propie<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Todo el paquete <strong>de</strong> soluciones TRADOS resulta más fácil<br />
<strong>de</strong> utilizar gracias a la integración multiaplicación en WorkSpace y a los<br />
mo<strong>de</strong>los intuitivos basados en las funciones <strong>de</strong>sempeña<strong>da</strong>s por ca<strong>da</strong> usuario.<br />
1. WorkSpace<br />
Una única plataforma que integra la funcionali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> proyecto con<br />
el paquete <strong>de</strong> herramientas <strong>de</strong> traducción asisti<strong>da</strong> por or<strong>de</strong>nador (CAT) lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l<br />
mercado TRADOS. WorkSpace proporciona un acceso intuitivo a to<strong>da</strong>s las<br />
funciones necesarias para completar el proceso <strong>de</strong> traducción, incluyendo<br />
— 468 —
Trados 5<br />
configuración <strong>de</strong> proyecto, administración, evaluación, análisis, preparación,<br />
traducción, revisión, edición, actualización, autoedición, control <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d y<br />
almacenamiento.<br />
2. Memorias <strong>de</strong> traducción<br />
Translator’s Workbench – El sistema más avanzado <strong>de</strong> memoria <strong>de</strong> traducción<br />
en 32 bits<br />
Gracias a una tecnología <strong>de</strong> base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos vanguardista, Translator’s<br />
Workbench <strong>de</strong> TRADOS automatiza el trabajo repetitivo <strong>de</strong> traducción.<br />
Recopila una base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos lingüística, la memoria <strong>de</strong> traducción, que trabaja en<br />
segundo plano, mientras el traductor traduce en su procesador <strong>de</strong> textos habitual<br />
o en otro editor <strong>de</strong> traducción compatible con Translator’s Workbench. La<br />
memoria <strong>de</strong> traducción almacena el texto original y su traducción<br />
correspondiente por parejas <strong>de</strong> idioma para crear lo que se llaman uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
traducción. Cuando se envía una nueva frase o un nuevo segmento a<br />
Translator’s Workbench, el sistema inmediatamente compara el segmento con<br />
las entra<strong>da</strong>s almacena<strong>da</strong>s en la memoria <strong>de</strong> traducción.<br />
Cuando el programa encuentra un texto idéntico o similar en la memoria <strong>de</strong><br />
traducción, lo visualiza junto con la traducción. Las palabras que difieren <strong>de</strong>l<br />
texto almacenado se resaltan en otro color por lo que el traductor sólo <strong>de</strong>be<br />
completar y confirmar la traducción. Ca<strong>da</strong> cambio o nueva traducción se guar<strong>da</strong><br />
en la memoria <strong>de</strong> traducción. En consecuencia, jamás habrá necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
traducir manualmente dos veces una misma frase.<br />
Xtranslate<br />
Una función avanza<strong>da</strong> que elimina la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> revisar nuevas versiones<br />
<strong>de</strong> documentos previamente traducidos en la última parte <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong><br />
actualización <strong>de</strong> proyecto, ahorrando sustancialmente el tiempo <strong>de</strong> preparación<br />
y revisión <strong>de</strong> las traducciones.<br />
3. Gestión <strong>de</strong> la terminología<br />
MultiTerm – El po<strong>de</strong>roso sistema <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> terminología multilingüe<br />
La terminología estan<strong>da</strong>riza<strong>da</strong> contribuye enormemente a la cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las<br />
traducciones. Las empresas se mueven hacia la globalización, por lo que la<br />
terminología coherente adquiere ca<strong>da</strong> vez mayor importancia.<br />
MultiTerm <strong>de</strong> TRADOS es la solución: una base <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos diseña<strong>da</strong> para<br />
estan<strong>da</strong>rizar la terminología y po<strong>de</strong>r ser utiliza<strong>da</strong> en cualquier <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong><br />
la empresa. Sus funciones <strong>de</strong> búsque<strong>da</strong> son rápi<strong>da</strong>s y prácticas y resultan <strong>de</strong><br />
gran utili<strong>da</strong>d a los traductores. Es capaz <strong>de</strong> almacenar todo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> simples<br />
glosarios hasta entra<strong>da</strong>s <strong>de</strong> diccionario muy complejas.<br />
ExtraTerm – La nueva extracción <strong>de</strong> terminología <strong>de</strong> TRADOS 5<br />
— 469 —
Alberto González<br />
Una aplicación <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> terminología que automatiza el complicado<br />
proceso <strong>de</strong> compilar listas <strong>de</strong> términos especializados, reduciendo<br />
consi<strong>de</strong>rablemente el ciclo <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> terminología.<br />
4. Alineación<br />
WinAlign – El software <strong>de</strong> alineación interactivo<br />
Mediante el acceso rápido y fácil a todo el material traducido con<br />
anteriori<strong>da</strong>d, WinAlign <strong>de</strong> TRADOS complementa perfectamente a Translator’s<br />
Workbench <strong>de</strong> TRADOS. WinAlign vincula los textos <strong>de</strong> origen y <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino y<br />
los prepara para su reutilización con el sistema <strong>de</strong> memoria <strong>de</strong> traducción <strong>de</strong><br />
TRADOS.<br />
5. Aplicaciones para el usuario<br />
Microsoft Word<br />
Los traductores disfrutan <strong>de</strong> to<strong>da</strong> la comodi<strong>da</strong>d y funcionali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l<br />
procesador están<strong>da</strong>r Microsoft Word.<br />
T-Window for PowerPoint – La única ventana <strong>de</strong> traducción para presentaciones<br />
PowerPoint<br />
Es una interfaz que permite unir Translator’s Workbench <strong>de</strong> TRADOS a<br />
PowerPoint <strong>de</strong> Microsoft. El<br />
potencial <strong>de</strong> la ventana <strong>de</strong> traducción reduce <strong>de</strong> manera consi<strong>de</strong>rable el<br />
tiempo y el coste <strong>de</strong> traducción y <strong>de</strong> revisión <strong>de</strong> las presentaciones.<br />
TagEditor – Lo último para la traducción <strong>de</strong> documentos SGML, HTML y<br />
XML<br />
Teniendo en cuenta el aumento <strong>de</strong>l volumen <strong>de</strong> documentos en internet, las<br />
empresas orienta<strong>da</strong>s hacia los mercados internacionales se ven obliga<strong>da</strong>s a<br />
traducir una gran canti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> información con etiquetas. TagEditor <strong>de</strong><br />
TRADOS optimiza notablemente la eficacia <strong>de</strong> la traducción. Integrado<br />
completamente en Translator’s Workbench, TagEditor recicla las traducciones<br />
que tienen un contenido idéntico o similar. TagEditor <strong>de</strong> TRADOS es un<br />
traductor ergonómico y cómodo para el usuario que proporciona un acceso<br />
directo a los archivos con formato <strong>de</strong> etiquetas.<br />
TRADOS 5 incluye, a su vez, TRADOS Font Mappers para FrameMaker y para<br />
Interleaf y también presenta TRADOStag: un nuevo están<strong>da</strong>r abierto basado en<br />
XML que unifica el proceso <strong>de</strong> traducción <strong>de</strong> todos los formatos DTP y con<br />
etiquetas como HTML, XML y SGML, resolviendo los problemas <strong>de</strong><br />
compatibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> archivos y simplificando la traducción <strong>de</strong> páginas web.<br />
— 470 —
Algunas consi<strong>de</strong>raciones sobre la situación <strong>de</strong>l islandés en<br />
Europa<br />
Mariano González Campo<br />
Departamento <strong>de</strong> Filología Inglesa - Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Murcia<br />
Abstract<br />
El islandés es una lengua escandinava con importantes aportaciones literarias<br />
y filológicas un tanto margina<strong>da</strong> actualmente en los planes <strong>de</strong> enseñanza<br />
europeos. Las causas <strong>de</strong> esta situación: 1) su condición <strong>de</strong> lengua minoritaria, 2)<br />
su complicado sistema gramatical y 3) la precarie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> elementos didácticos<br />
para su difusión.<br />
Ofrecemos algunos <strong>da</strong>tos generales sobre esta lengua, los intentos llevados a<br />
cabo para su difusión y la situación <strong>de</strong> los estudios islan<strong>de</strong>ses en el Estado<br />
español.<br />
1. Algunas características generales <strong>de</strong> la lengua islan<strong>de</strong>sa<br />
El islandés es el idioma oficial <strong>de</strong> Islandia, una isla situa<strong>da</strong> en el Atlántico<br />
Norte, a 290 kilómetros <strong>de</strong> distancia <strong>de</strong> Groenlandia, 812 <strong>de</strong> Escocia, 435 <strong>de</strong> las<br />
Islas Feroe y 970 <strong>de</strong> Noruega. La superficie total <strong>de</strong> esta isla es <strong>de</strong> 103.000<br />
kilómetros cuadrados, lo cual la convierte en la segun<strong>da</strong> <strong>de</strong> mayor extensión <strong>de</strong><br />
Europa.<br />
Islandia comenzó a ser pobla<strong>da</strong> principalmente por emigrantes noruegos a<br />
finales <strong>de</strong>l sigloVIII d. C. y mantuvo cierta in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia política hasta el siglo<br />
XIII, en que fue absorbi<strong>da</strong> por la monarquía noruega. No volvió a recuperar su<br />
in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia totalmente hasta el 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1944, tras varios años <strong>de</strong><br />
dominación <strong>da</strong>nesa.<br />
Actualmente, Islandia es una República in<strong>de</strong>pendiente con poco más <strong>de</strong><br />
270.000 habitantes. La inmensa mayoría son islan<strong>de</strong>ses y, <strong>de</strong>bido a su<br />
aislamiento geográfico tradicional y el fuerte sentido <strong>de</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d étnica<br />
existente, la socie<strong>da</strong>d islan<strong>de</strong>sa pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse altamente homogénea<br />
culturalmente, homogenei<strong>da</strong>d que también se aplica a sus características<br />
lingüísticas.<br />
El idioma islandés es una lengua <strong>de</strong> origen indoeuropeo que pertenece a la<br />
rama germánica. Dentro <strong>de</strong> la rama germánica pertenece a la familia nórdica y,<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esta familia nórdica, está estrechamente emparenta<strong>da</strong> con el feroés (al<br />
que algunos lingüistas consi<strong>de</strong>ran un mero dialecto <strong>de</strong>l islandés) y con el<br />
noruego.<br />
Llevando a cabo un ejercicio <strong>de</strong> rápi<strong>da</strong> simplificación, podrían consi<strong>de</strong>rarse<br />
dos etapas principales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> la lengua islan<strong>de</strong>sa:<br />
— 471 —
Mariano González Campo<br />
1) Etapa <strong>de</strong> antiguo islandés:<br />
Se trata aquí <strong>de</strong> un estadio conocido también, especialmente en sus<br />
comienzos, como antiguo nórdico y viene a <strong>de</strong>signar el idioma común (o mejor,<br />
“están<strong>da</strong>r”) <strong>de</strong> prácticamente todos los pueblos escandinavos durante la E<strong>da</strong>d<br />
Media, a excepción <strong>de</strong> Finlandia. Es la época <strong>de</strong> máximo esplendor literario <strong>de</strong>l<br />
islandés por cuanto que es entonces cuando comienzan a componerse las<br />
mundialmente conoci<strong>da</strong>s sagas y Ed<strong>da</strong>s, así como el “Primer Tratado<br />
Gramatical”, obra fun<strong>da</strong>mental en la fijación <strong>de</strong> la gramática islan<strong>de</strong>sa antigua.<br />
2) Etapa <strong>de</strong> islandés mo<strong>de</strong>rno:<br />
Esta etapa comienza a partir <strong>de</strong> los siglos XV y XVI y se caracteriza por la<br />
incorporación <strong>de</strong> numerosas palabras <strong>de</strong> origen alemán y, sobre todo, <strong>da</strong>nés.<br />
Algunos rasgos gramaticales (<strong>de</strong>clinaciones, conjugaciones) se simplifican<br />
también, aunque muy levemente. Actualmente, el islandés mo<strong>de</strong>rno está<br />
sometido a la influencia <strong>de</strong> préstamos provenientes, ante todo, <strong>de</strong>l inglés,<br />
aunque ello se <strong>da</strong> particularmente a nivel <strong>de</strong>l islandés coloquial.<br />
La ingente producción literaria medieval, la temprana conciencia étnica <strong>de</strong><br />
los islan<strong>de</strong>ses y, especialmente, la fuerte política <strong>de</strong> purificación lingüística<br />
lleva<strong>da</strong> a cabo por las autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s académicas islan<strong>de</strong>sas, basa<strong>da</strong> en evitar la<br />
incorporación <strong>de</strong> palabras extranjeras mediante el continuo recurso al<br />
vocabulario ya existente o, en su <strong>de</strong>fecto, a la creación <strong>de</strong> neologismos<br />
obtenidos a partir <strong>de</strong>l propio islandés, son tres elementos que explican<br />
fácilmente el hecho <strong>de</strong> que el islandés sea un idioma que se ha mantenido<br />
prácticamente idéntico en el tiempo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus orígenes medievales hasta hoy en<br />
día. Así, mientras el noruego, el sueco, el <strong>da</strong>nés e incluso, hasta cierto punto, el<br />
feroés, han simplificado en gran medi<strong>da</strong> su gramática o se han visto fuertemente<br />
expuestos a consi<strong>de</strong>rables influencias entre sí o <strong>de</strong> otros idiomas no<br />
escandinavos (francés, alemán, inglés, etc.), el islandés se ha mantenido<br />
increíblemente fiel a sí mismo. Un noruego no pue<strong>de</strong>, hoy en día, leer las<br />
antiguas sagas nórdicas sino es a través <strong>de</strong> alguna traducción a su idioma, pero<br />
un islandés pue<strong>de</strong> leer, sin gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s, cualquiera <strong>de</strong> las obras literarias<br />
escritas por sus remotos antepasados medievales.<br />
Es por todo ello que el islandés constituye un idioma <strong>de</strong> enorme interés<br />
filológico y lingüístico (en el ámbito histórico, comparativo, literario, etc.),<br />
siendo incluso calificado por uno <strong>de</strong> sus más fervientes admiradores, el<br />
argentino Jorge Luis Borges, como el “latín <strong>de</strong>l norte”.<br />
2. Intentos <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong>l islandés en el extranjero<br />
Ese especial interés filológico y lingüístico que acabamos <strong>de</strong> señalar, es uno<br />
<strong>de</strong> los motivos principales por los que el islandés se convirtió, a partir el siglo<br />
XIX, en uno <strong>de</strong> los principales objetos <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> las más o menos<br />
incipientes ciencias lingüísticas, especialmente <strong>de</strong> la mano <strong>de</strong>l conocido<br />
— 472 —
Algunas consi<strong>de</strong>raciones sobre la situación <strong>de</strong>l islandés en Europa<br />
investigador <strong>da</strong>nés Rasmus Rask. Por supuesto, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los<br />
nacionalismos románticos vio también en el islandés una especie <strong>de</strong> elemento<br />
unificador <strong>de</strong> las diferentes nacionali<strong>da</strong><strong>de</strong>s escandinavas, las cuales ensalzaron<br />
ardientemente el esplendor <strong>de</strong> su pasado vikingo. De ahí que las connotaciones<br />
políticas <strong>de</strong> dichos nacionalismos <strong>de</strong>cimonónicos no <strong>de</strong>ban ser menosprecia<strong>da</strong>s<br />
a la hora <strong>de</strong> tener en cuenta el posterior impulso académico <strong>de</strong> la lengua<br />
islan<strong>de</strong>sa.<br />
Dejando aparte el territorio islandés y, por razones obvias, el territorio<br />
escandinavo en general, la lengua islan<strong>de</strong>sa comenzó a ser enseña<strong>da</strong> en algunas<br />
universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Norteamérica (tanto en Estados Unidos como en Canadá) ya<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l siglo XIX. La razón principal <strong>de</strong> ello radica en que es hacia<br />
esta parte <strong>de</strong>l mundo don<strong>de</strong> se produjo el mayor flujo migratorio <strong>de</strong> islan<strong>de</strong>ses.<br />
De hecho, la comuni<strong>da</strong>d islan<strong>de</strong>sa emigrante más amplia está estableci<strong>da</strong> en<br />
Canadá, concretamente en Manitoba.<br />
En lo que a Europa se refiere, resulta bastante innecesario <strong>de</strong>cir que el<br />
islandés (tanto en su versión mo<strong>de</strong>rna como, especialmente, antigua) se ha<br />
impartido tradicionalmente en prácticamente to<strong>da</strong>s las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s principales<br />
<strong>de</strong> Dinamarca, Noruega y Suecia y, por supuesto, en la propia Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
Islandia, fun<strong>da</strong><strong>da</strong> en 1911 y estableci<strong>da</strong> en Reykjavík. Uno <strong>de</strong> los pasos más<br />
importantes <strong>da</strong>dos por la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Islandia para fomentar la difusión <strong>de</strong>l<br />
islandés en el ámbito internacional consistió en el establecimiento, a partir <strong>de</strong> la<br />
déca<strong>da</strong> <strong>de</strong> los 50, <strong>de</strong> una titulación especial <strong>de</strong> tres años en “Islandés para<br />
estudiantes extranjeros” conducente a la obtención <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> Baccalaureatus<br />
Philologiae Islandicae y que, hoy en día, es una <strong>de</strong> las titulaciones más<br />
populares entre los estudiantes proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> prácticamente los cinco<br />
continentes. Evi<strong>de</strong>ntemente, esta titulación ha contribuido notablemente a<br />
formar especialistas en lengua islan<strong>de</strong>sa más allá <strong>de</strong> los ámbitos tradicionales<br />
escandinavos y americanos, quienes, <strong>de</strong> otra manera, se hubieran tenido que<br />
conformar, en su mayoría, con una formación meramente autodi<strong>da</strong>cta sin<br />
reconocimiento académico alguno.<br />
El Ministerio <strong>de</strong> Cultura islandés, consciente <strong>de</strong> la dificultad <strong>de</strong> numerosos<br />
estudiantes extra-escandinavos para viajar y vivir en Islandia (país caro como el<br />
que más), lleva ya bastantes años manteniendo acuerdos <strong>de</strong> intercambio cultural<br />
con varios países (entre ellos España, a través <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Asuntos<br />
Exteriores) a través <strong>de</strong> los cuales se proporcionan una serie <strong>de</strong> becas anuales<br />
que faciliten económicamente la estancia en el país para cursar los estudios <strong>de</strong><br />
“Islandés para estudiantes extranjeros” principalmente.<br />
Pero la formación académica <strong>de</strong> especialistas en islandés no es suficiente si<br />
éstos, una vez acabados sus estudios, no cuentan con un respaldo institucional<br />
que facilite o propicie <strong>de</strong> alguna manera la introducción o difusión <strong>de</strong> ese<br />
idioma en universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s o institutos <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> sus países <strong>de</strong> origen.<br />
— 473 —
Mariano González Campo<br />
Precisamente con esa finali<strong>da</strong>d se fundó en 1986 el Instituto Sigurdur Nor<strong>da</strong>l,<br />
un organismo <strong>de</strong>pendiente en gran medi<strong>da</strong> <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Islandia y cuyos<br />
objetivos son “fomentar en cualquier parte <strong>de</strong>l mundo la investigación y la<br />
promoción <strong>de</strong> la cultura islan<strong>de</strong>sa, tanto antigua como mo<strong>de</strong>rna, y fortalecer los<br />
vínculos entre especialistas islan<strong>de</strong>ses y extranjeros en este campo”. Estos<br />
objetivos se han venido materializando en las siguientes activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s:<br />
1) Recoger y proporcionar información sobre los estudios islan<strong>de</strong>ses en<br />
Islandia y en el resto <strong>de</strong>l mundo.<br />
2) Organización <strong>de</strong> conferencias y seminarios internacionales sobre<br />
cultura islan<strong>de</strong>sa.<br />
3) Organización <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> verano <strong>de</strong> islandés con la colaboración <strong>de</strong> la<br />
Facultad <strong>de</strong> Letras <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Islandia.<br />
4) Establecimiento <strong>de</strong> lectores nativos <strong>de</strong> islandés en diversas<br />
universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s europeas.<br />
5) Publicación <strong>de</strong> los artículos resultantes <strong>de</strong> las conferencias o seminarios<br />
organizados por el Instituto.<br />
6) Administración <strong>de</strong> las becas propias “Snorri Sturluson”, especialmente<br />
dirigi<strong>da</strong>s a estudiantes resi<strong>de</strong>ntes en países con poca o ninguna tradición<br />
en los estudios nórdicos o, simplemente, con especiales problemas<br />
económicos.<br />
Por lo tanto, gracias en gran medi<strong>da</strong> (aunque no únicamente) a la menciona<strong>da</strong><br />
titulación especial <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Islandia y a las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Insituto<br />
Sigurdur Nor<strong>da</strong>l, la enseñanza <strong>de</strong>l islandés se ha extendido paulatinamente por<br />
casi todo el mundo en los últimos años. Así, se pue<strong>de</strong>n contabilizar hasta un<br />
total 93 universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s reparti<strong>da</strong>s por 24 países distintos (incluyendo Japón) en<br />
las que se imparte la enseñanza <strong>de</strong>l islandés (tanto antiguo como mo<strong>de</strong>rno). De<br />
ellos, 20 países son europeos, a saber: Alemania, Austria, Bulgaria, Croacia,<br />
República Checa, Dinamarca, Islas Feroe, Finlandia, Francia, Holan<strong>da</strong>,<br />
Hungría, Islandia, Italia, Lituania, Noruega, Reino Unido, Rusia, Suecia, Suiza<br />
yYugoslavia. Obsérvese que España no aparece en la lista, pero sobre ello<br />
trataremos más a<strong>de</strong>lante.<br />
Sin embargo, pese a los esfuerzos realizados por la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Islandia y<br />
el Instituto Sigurdur Nor<strong>da</strong>l, uno <strong>de</strong> los talones <strong>de</strong> Aquiles <strong>de</strong> la difusión <strong>de</strong>l<br />
islandés en el ámbito internacional más allá <strong>de</strong> meros cursos introductorios o,<br />
por el contrario, excesivamente especializados, radica en la precarie<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
medios disponibles para llevar a cabo una enseñanza más completa y exhaustiva<br />
<strong>de</strong>l islandés. Nos referimos, claro está, a libros <strong>de</strong> texto, manuales, diccionarios,<br />
diversos medios audiovisuales, etc. No queremos <strong>de</strong>cir que estos medios no<br />
existan, pero sí mantenemos que son a to<strong>da</strong>s luces insuficientes (manuales<br />
existentes en ediciones limita<strong>da</strong>s, <strong>de</strong>scataloga<strong>da</strong>s u obsoletas, libros <strong>de</strong> texto o<br />
<strong>de</strong> ejercicios con contenidos a veces <strong>de</strong>masiado generales (prácticamente<br />
— 474 —
Algunas consi<strong>de</strong>raciones sobre la situación <strong>de</strong>l islandés en Europa<br />
preuniversitarios), <strong>de</strong>sproporcionado predominio <strong>de</strong> los manuales <strong>de</strong> gramática<br />
<strong>de</strong>dicados al islandés antiguo frente a los que tratan sobre el islandés mo<strong>de</strong>rno,<br />
etc.). Evi<strong>de</strong>ntemente, tanto la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Islandia como el Instituto<br />
Sigurdur Nor<strong>da</strong>l son conscientes <strong>de</strong> esas carencias, pero también afirman que<br />
los medios económicos con los que pue<strong>de</strong>n contar en un país <strong>de</strong> unos 270.000<br />
habitantes son bastante limitados. De ahí el comprensible interés, por parte <strong>de</strong><br />
ambas instituciones, en vincularse, <strong>de</strong> un tiempo a esta parte, a diversos<br />
organismos culturales <strong>de</strong> la Unión Europea que les pue<strong>da</strong> apoyar con<br />
subvenciones económicas u otras infraestructuras. Y precisamente un claro<br />
ejemplo <strong>de</strong>l resultado <strong>de</strong> esa vinculación y <strong>de</strong> las subvenciones e<br />
infraestructuras obteni<strong>da</strong>s es la edición <strong>de</strong>l que, posiblemente, es, hasta ahora, el<br />
recurso pe<strong>da</strong>gógico más “innovador” actualmente en la lengua islan<strong>de</strong>sa: un<br />
CD-Rom multimedia resultante <strong>de</strong>l proyecto “The Small is Beautiful”,<br />
patrocinado, en gran medi<strong>da</strong>, por el programa Lingua <strong>de</strong> la Unión Europea. No<br />
es mucho comparado con los recursos que poseen otros idiomas más extendidos<br />
en el ámbito <strong>de</strong> la enseñanza, pero sí que<strong>da</strong> con ello patente que la mejor<br />
manera que tiene el islandés <strong>de</strong> hacerse con un espacio en la Europa <strong>de</strong> las<br />
lenguas es, precisamente, vinculándose a la Unión Europea cuanto sea posible y<br />
<strong>de</strong>jar en un segundo plano el trabajo “en solitario” <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una remota isla <strong>de</strong>l<br />
Atlántico Norte.<br />
3. La situación <strong>de</strong>l islandés en España<br />
Ya hemos mencionado anteriormente que España no figura en la lista <strong>de</strong><br />
países europeos que imparten la enseñanza <strong>de</strong>l islandés en el ámbito<br />
universitario o, al menos, reconocido oficialmente. ¿A qué se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ber esta<br />
situación un tanto irregular en una Europa ca<strong>da</strong> vez más interrelaciona<strong>da</strong>? A<br />
analizar específicamente la situación <strong>de</strong>l islandés en nuestro país <strong>de</strong>dicamos ya<br />
una ponencia titula<strong>da</strong> “(Old) Icelandic scholarship in Spain: Who, Where,<br />
What, Whither” y que fue leí<strong>da</strong> en el XIII Congreso Internacional <strong>de</strong> la<br />
Socie<strong>da</strong>d Española <strong>de</strong> Lengua y Literatura Medieval Inglesa celebrado en la<br />
Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Jaén en octubre <strong>de</strong> 2000. Reproduciremos someramente aquí las<br />
conclusiones generales allí obteni<strong>da</strong>s:<br />
En nuestro país existen unos 20 especialistas trabajando en el campo <strong>de</strong> los<br />
estudios islan<strong>de</strong>ses que se encuentran con la dificultad <strong>de</strong> que ninguna<br />
universi<strong>da</strong>d o escuela <strong>de</strong> idiomas les ofrece la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar, en el<br />
ámbito profesional, la enseñanza o investigación en dicha lengua. Ello es <strong>de</strong>bido<br />
a que este lenguaje no está incluido en ningún currículum académico. De hecho,<br />
aquellos especialistas (profesores, investigadores) que tienen la suerte <strong>de</strong><br />
trabajar en alguna universi<strong>da</strong>d española se ven en la obligación <strong>de</strong> limitarse a<br />
impartir docencia en otros idiomas diferentes al islandés como el inglés, el<br />
alemán o incluso el español. Sea como fuere, resulta bastante sorpren<strong>de</strong>nte que,<br />
— 475 —
Mariano González Campo<br />
a pesar <strong>de</strong> la obvia utili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l islandés para otros idiomas germánicos (al<br />
menos en el ámbito comparativo), éste sea prácticamente el único idioma<br />
escandinavo que no se enseña en España. Que sepamos, se imparte docencia <strong>de</strong><br />
noruego, sueco, <strong>da</strong>nés e incluso finlandés en algunas faculta<strong>de</strong>s o centros <strong>de</strong><br />
investigación <strong>de</strong> universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Barcelona, Madrid o Grana<strong>da</strong>.<br />
¿Cuál sería entonces la razón por la cual el islandés no existe para la<br />
aca<strong>de</strong>mia española? Ya hemos mencionado que hay suficientes especialistas<br />
capaces <strong>de</strong> enseñar o investigar en este campo en nuestro país, aunque sea a<br />
nivel introductorio. Así que la excusa <strong>de</strong> que “no hay especialistas” no resultaría<br />
váli<strong>da</strong>. ¿Se trataría más bien <strong>de</strong> un problema económico? Tal vez sea este uno<br />
<strong>de</strong> los elementos más <strong>de</strong>licados, pero aún así, ¿cómo se explicaría que la<br />
Universi<strong>da</strong>d Autónoma <strong>de</strong> Madrid, por ejemplo, pue<strong>da</strong> permitirse tener un<br />
lectorado en finlandés o que la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Grana<strong>da</strong> pue<strong>da</strong> ofrecer cursos en<br />
sueco o incluso en ucraniano? Por supuesto, suponemos que los países en don<strong>de</strong><br />
esos idiomas se hablan contribuyen con algún tipo <strong>de</strong> aportación económica,<br />
pero ¿por qué iba a ser Islandia diferente al respecto? Ya hemos mencionado<br />
más arriba que el Instituto Sigurdur Nor<strong>da</strong>l fue creado precisamente con la<br />
intención <strong>de</strong> apoyar <strong>de</strong> muchas maneras la enseñanza <strong>de</strong>l islandés en el ámbito<br />
internacional, especialmente fuera <strong>de</strong> los países escandinavos o incluso<br />
anglosajones. Así que no creemos que la cuestión pecuniaria sea el problema<br />
más grave hoy en día con los recursos que existen. ¿O acaso las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s y<br />
otros centros <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> idiomas españoles temen que sería absurdo<br />
ofrecer asignaturas en islandés porque no habría suficientes alumnos<br />
matriculados como para justificar la docencia <strong>de</strong> ese idioma? Bueno, vivimos en<br />
una Europa con una movili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> estudiantes ca<strong>da</strong> vez mayor y como<br />
consecuencia <strong>de</strong> ello existe una canti<strong>da</strong>d en aumento <strong>de</strong> estudiantes a quienes<br />
les gustaría tener la oportuni<strong>da</strong>d <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r en sus propios países idiomas<br />
distintos a los ya típicos y tópicos (inglés, alemán, francés, etc.) con la finali<strong>da</strong>d<br />
<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r investigar o <strong>de</strong>, simplemente, viajar y comunicarse. En este sentido, el<br />
islandés no sólo podría convertirse en una “lengua clásica” más para ellos (ya<br />
hemos dicho que Jorge Luis Borges llamó al islandés el “latín <strong>de</strong>l norte”), sino<br />
en una lengua viva apenas transforma<strong>da</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XII. que, a<strong>de</strong>más, sirve<br />
como puente sólido para el aprendizaje <strong>de</strong> otras lenguas escandinavas<br />
mo<strong>de</strong>rnas. De modo que no creemos que ofrecer la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r otras<br />
lenguas, por muy minoritarias que se consi<strong>de</strong>ren a nivel meramente cuantitativo,<br />
termine convirtiéndose en un fracaso en ningún sentido, al menos no a largo<br />
plazo.<br />
Para concluir, ¿cuál sería pues la razón por la que el islandés parece no existir<br />
para las instituciones <strong>de</strong> enseñanza españolas? Bueno, digamos que<br />
tradicionalmente se ha consi<strong>de</strong>rado a Islandia como un país <strong>de</strong>masiado lejano,<br />
tanto en el tiempo como en el espacio, y todos conocemos el dicho inglés <strong>de</strong><br />
— 476 —
Algunas consi<strong>de</strong>raciones sobre la situación <strong>de</strong>l islandés en Europa<br />
“out of sight, out of mind”, equivalente a nuestro castizo “ojos que no ven,<br />
corazón que no siente”. Si no intentamos <strong>da</strong>r a conocer el idioma islandés en el<br />
mundo <strong>de</strong> la enseñanza <strong>de</strong> idiomas <strong>de</strong> nuestro país (sea en el ámbito<br />
universitario o no) no tendremos tampoco la ocasión <strong>de</strong> <strong>da</strong>r a conocer su<br />
importancia entre los estudiantes y si los estudiantes no lo conocen no<br />
podremos generar una <strong>de</strong>man<strong>da</strong> que, a buen seguro, contribuirá a que los<br />
idiomas consi<strong>de</strong>rados minoritarios alcancen el nivel <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>ración y respeto<br />
que se merecen.<br />
— 477 —
¿Que características persoais <strong>de</strong>terminan a percepción dos<br />
falantes galegos? Un estudio exploratorio con matchedguise<br />
realizado sobre unha mostra <strong>de</strong> mozos galegos<br />
Manuel González González* / Mo<strong>de</strong>sto Rodríguez Neira* / Agustín<br />
Dosil Maceira* / José Pérez Vilariño* / Arturo X. Pereiro Rozas** /<br />
Eulogio Real Deus*** / Isabel Suárez Fernán<strong>de</strong>z* / Antonio Fernán<strong>de</strong>z<br />
Salgado* / Xaquín Loredo Gutiérrez* / Håkan Casares Berg*<br />
*Equipo <strong>de</strong> investigación do Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística. Real<br />
Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />
**Dpto. Psicología Evolutiva y <strong>de</strong> la Educación. Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
Almería.<br />
***Dpto. Métodos e Técnicas <strong>de</strong> Investigación en Ciencias do<br />
Comportamento e <strong>da</strong> Educación. Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />
1. Introducción<br />
No campo <strong>de</strong> estudio <strong>da</strong>s actitu<strong>de</strong>s lingüísticas é frecuente que os<br />
investigadores se interesen pola valoración que os membros dun ou máis grupos<br />
sociais fan dos falantes <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas e dos estilos <strong>de</strong><br />
fala presentes <strong>de</strong>ntro dunha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> ou contexto social <strong>de</strong>terminados<br />
(Edwards 1999; Bra<strong>da</strong>c 1990; Giles / Hewstone / Ryan / Johnson 1987). A meiran<strong>de</strong><br />
parte dos estudios que exploran as actitu<strong>de</strong>s lingüísticas en <strong>Galicia</strong>, sen<br />
embargo, non permiten facer unha valoración actitudinal distintiva <strong>da</strong>s características<br />
fonéticas e prosódicas (i.e., acento) propias <strong>da</strong>s distintas mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
lingüísticas, senón que maioritariamente son<strong>da</strong>n <strong>de</strong> xeito directo as referi<strong>da</strong>s a<br />
unha e outra lingua (i.e., galego e castelán), por medio <strong>de</strong> cuestionarios.<br />
O matched-guise (Lambert 1967; Lambert / Hodgson / Gardner / Fillebaum<br />
1960) constitúe un método alternativo <strong>de</strong> medi<strong>da</strong> <strong>da</strong>s actitu<strong>de</strong>s lingüísticas,<br />
indirecto e menos obstructivo que os cuestionarios (Luhman 1990; Willians /<br />
De La Cruz / Hintze 1989), xa que distrae ó suxeito do obxecto real <strong>de</strong><br />
valoración actitudinal. Esta técnica considérase un método exitoso para <strong>da</strong>r<br />
conta <strong>de</strong> estereotipos e categorizacións sociais que se manifestan, dun xeito<br />
inci<strong>de</strong>ntal e involuntario, no comportamento avaliativo dos individuos<br />
(Greenwald / Banaji 1995; Petty / Wegener / Fabrigar 1997; Ricardson-Klavehn<br />
/ Gardiner / Java 1996).<br />
Esta investigación parte <strong>da</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> que as valoracións actitudinais e<br />
a información estereotipa<strong>da</strong> manifesta<strong>da</strong>s indirectamente polos individuos<br />
reflicten percepcións sociais que se constrúen a partir do coñecemento baseado<br />
nas experiencias directas e vicarias do suxeito con respecto ó obxecto <strong>de</strong><br />
actitu<strong>de</strong> (Park / Hastie 1987; Thompson / Judd / Park 2000) e que son perci-<br />
— 479 —
Manuel González González et al.<br />
bi<strong>da</strong>s individualmente e comparti<strong>da</strong>s pola comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> ou subgrupo social <strong>de</strong><br />
referencia (Greenwald / Banaji 1995; Edwards 1999). A información lingüística<br />
convértese así nun obxecto <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong> que serve como un potente marcador que<br />
permite a categorización social inmediata dos falantes (Edwards 1999; Giles /<br />
Coupland 1991), aín<strong>da</strong> cando sexa moi escasa (Purnell / Idsardi / Baugh 1999).<br />
O noso estudio son<strong>da</strong> as valoracións actitudinais <strong>de</strong> estudiantes <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria<br />
e universitarios en Santiago <strong>de</strong> Compostela e A Coruña segundo a información<br />
verbal proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> falantes que se expresan publicamente en dúas varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
<strong>da</strong>s dúas linguas que coexisten en <strong>Galicia</strong>. Os medios <strong>de</strong> comunicación<br />
constitúen o ámbito <strong>de</strong> uso público por excelencia <strong>da</strong> lingua, polo que este<br />
contexto po<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado idóneo para son<strong>da</strong>-las valoracións que os mozos<br />
fan dos falantes que empregan publicamente as diferentes mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
manipula<strong>da</strong>s e po<strong>de</strong>r así coñecer cáles son as características persoais que<br />
constitúen as dimensións segundo as que os mozos galegos perciben e categorizan<br />
socialmente ós falantes <strong>da</strong>s principais varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas presentes<br />
en <strong>Galicia</strong>.<br />
2. Método<br />
2.1. Participantes<br />
O estudio realizouse sobre un total <strong>de</strong> 121 mozos (81 mulleres e 40 homes)<br />
estudiantes: a) 20 alumnos do CAP (Curso <strong>de</strong> Aptitu<strong>de</strong> Pe<strong>da</strong>góxica) <strong>da</strong><br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Coruña; b) 26 alumnos <strong>de</strong> 4º curso <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela; c) 53 alumnos <strong>de</strong> 4º <strong>da</strong> ESO <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela; e d) 22 alumnos <strong>de</strong> COU <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />
A meiran<strong>de</strong> parte <strong>da</strong> mostra (60.3%) está composta por mozos <strong>de</strong> 15-18 anos<br />
e <strong>de</strong> 19-26 anos (26.4%), que realizan estudios <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria (66.1%) ou<br />
universitarios (33,9%). Maioritariamente naceron na ci<strong>da</strong><strong>de</strong> (69.2%) e viven<br />
nelas (72.7%), <strong>de</strong>clarando ter como lingua materna o castelán (59.7%) ou o<br />
galego (38.7%). Un 47.1% afirma que seus pais, na infancia, se dirixían a el/ela<br />
só en galego e un 43% só en castelán. A maioría <strong>de</strong>clara ter como lingua<br />
habitual exclusivamente o castelán (52.1%) e un 30.5% só o galego.<br />
2.2. Materiais<br />
Empregouse unha a<strong>da</strong>ptación <strong>da</strong> técnica matched-guise (Lambert / Hodgson /<br />
Gardner / Fillebaum 1960) na que os individuos escoitaban 16 voces (8 <strong>de</strong> home<br />
e 8 <strong>de</strong> muller) <strong>de</strong> persoas comprendi<strong>da</strong>s entre os 24 e os 34 anos <strong>de</strong> i<strong>da</strong><strong>de</strong>. As 4<br />
voces <strong>de</strong> home e as 4 voces <strong>de</strong> muller (en adiante “enmascara<strong>da</strong>s”), que<br />
pertencían ó mesmo home e á mesma muller respectivamente, correspón<strong>de</strong>nse<br />
ca<strong>da</strong> unha <strong>de</strong>las coas catro mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas manipula<strong>da</strong>s. O resto <strong>da</strong>s<br />
— 480 —
¿Que características persoais <strong>de</strong>terminan a percepción dos falantes galegos?<br />
voces (en adiante “<strong>de</strong> recheo”) pertencían a diferentes persoas e estaban<br />
distribuí<strong>da</strong>s por igual nas mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s e sexo.<br />
As voces enmascara<strong>da</strong>s pertencen a un home e unha muller, ambos <strong>de</strong> 24<br />
anos <strong>de</strong> i<strong>da</strong><strong>de</strong> e xornalistas, con historias <strong>de</strong> bilingüismo semellantes, son<strong>da</strong><strong>da</strong>s<br />
a través <strong>da</strong> Parte A e “antece<strong>de</strong>ntes galegos” <strong>da</strong> Parte B <strong>da</strong> a<strong>da</strong>ptación galega do<br />
BAT (Bilingual Aphasia Test, Paradis, 1987).<br />
2.3. Proce<strong>de</strong>mento<br />
Os experimentadores presentábanse nas aulas como traballadores dunha<br />
empresa <strong>de</strong>dica<strong>da</strong> á realización <strong>de</strong> diversos estudios para os medios <strong>de</strong><br />
comunicación. Ós suxeitos indicábaselles que se estaba a realizar unha exploración<br />
piloto do funcionamento dun futuro programa-concurso que unha<br />
emisora <strong>de</strong> radio con difusión no territorio galego quería poñer en marcha.<br />
As mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas obxecto <strong>de</strong> avaliación <strong>de</strong>fínense, por un lado, en<br />
termos morfosintácticos, obtendo unhas variables concreta<strong>da</strong>s como “lingua”<br />
(galego e castelán), e fonéticos e prosódicos, por outro, obtendo as variables<br />
caracteriza<strong>da</strong>s en termos <strong>de</strong> acento (en sentido técnico, entendido como “una<br />
forma <strong>de</strong> pronunciar” (Laver 1994)). To<strong>da</strong>s constitúen varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s comúns<br />
<strong>de</strong>stas linguas, evitando trazos dialectais, vulgarismos, neoloxismos e léxico<br />
hipercaracterizado. A<strong>de</strong>mais permitíronse certas interferencias léxicas nos<br />
estímulos que se consi<strong>de</strong>raron comúns no uso coloquial <strong>de</strong> ambas linguas.<br />
Da combinación <strong>de</strong>stas variables obtéñense catro varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas:<br />
• GALEGO TRADICIONAL (GT). Varie<strong>da</strong><strong>de</strong> que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista<br />
morfosintáctico é adscribible ó galego común, e no que a súa fonética é a<br />
propia <strong>da</strong> lingua galega. En canto a esto último, o máis <strong>de</strong>stacable é que en<br />
posición tónica se utilizaron as realizacións abertas e pecha<strong>da</strong>s dos fonemas<br />
vocais medios /e/ e //, /o/ e /O/ cando correspondía. A<strong>de</strong>mais as liñas<br />
entoativas presentaban diferencias coas varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s GI e CS e coinci<strong>de</strong>ncias<br />
con CC.<br />
• GALEGO INNOVADOR (GI). Varie<strong>da</strong><strong>de</strong> do galego común no que a<br />
fonética se aproxima á do castelán común falado en <strong>Galicia</strong>. Evitouse a<br />
abertura <strong>da</strong>s vocais tónicas <strong>de</strong> grado medio, que se pronuncian <strong>de</strong> forma<br />
similar ó castelán /e/ e /o/. As liñas entoativas presentaban coinci<strong>de</strong>ncias<br />
con CS e diferencias sensibles con GT e CC.<br />
• CASTELÁN CON ACENTO GALEGO (CC). Varie<strong>da</strong><strong>de</strong> adscribible morfosintacticamente<br />
ó castelán común no que a fonética é a do galego<br />
tradicional. Como se fixo con GT, tivéronse en conta as mesmas diferencias<br />
vocálicas nas vocais medias. A entoación presentaba diferencias con CS e<br />
GI e coinci<strong>de</strong>ncias con GT.<br />
• CASTELÁN SEN ACENTO GALEGO (CS). Varie<strong>da</strong><strong>de</strong> do castelán común<br />
na que a fonética é a do castelán <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. Neste caso tamén se evitou a<br />
— 481 —
Manuel González González et al.<br />
abertura <strong>da</strong>s vocais tónicas <strong>de</strong> grado medio /e/ e /o/. As liñas entoativas<br />
presentaban coinci<strong>de</strong>ncias con GI e diferencias apreciables con GT e CC.<br />
Coa finali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> asegurarnos <strong>de</strong> que as gravacións enmascara<strong>da</strong>s reflectían<br />
fielmente as mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas manipula<strong>da</strong>s sobre a base do acento, e que<br />
eran percibi<strong>da</strong>s como semellantes noutras dimensións lingüísticas e<br />
comunicativas relevantes (Cargile / Giles / Ryan / Bra<strong>da</strong>c 1994; Cargile / Giles<br />
1997) no estudio <strong>da</strong>s actitu<strong>de</strong>s lingüísticas (i.e., “nivel <strong>de</strong> complexi<strong>da</strong><strong>de</strong> do<br />
vocabulario”, “rapi<strong>de</strong>z coa que se expresa” e proce<strong>de</strong>ncia xeográfica dos<br />
falantes), contrastamos que tan só se percibían diferencias significativas no que<br />
se refire ó acento dos falantes.<br />
Os estudiantes foron informados <strong>de</strong> que os concursantes que ían avaliar<br />
<strong>de</strong>bían tratar <strong>de</strong> construír en 15 segundos o maior número posible <strong>de</strong> oracións<br />
que expresaran cali<strong>da</strong><strong>de</strong>s ou activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s relaciona<strong>da</strong>s cun obxecto ou fenómeno<br />
<strong>de</strong>terminado. Nesta exploración tódolos “concursantes” respondían con relación<br />
a características ou activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s propias do “inverno”. Este tópico discursivo<br />
cremos que é un dos que mellor cumpren os requisitos <strong>de</strong>: a) neutrali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
temática, b) universali<strong>da</strong><strong>de</strong> no que respecta a contextos lingüísticos <strong>de</strong> uso e c)<br />
tópico temático non asociado á caracterización social dos falantes. As voces<br />
enmascara<strong>da</strong>s e <strong>de</strong> recheo emitían o mesmo número <strong>de</strong> respostas, catro os<br />
primeiros e tres os segundos.<br />
Os suxeitos enmascarados respon<strong>de</strong>n con enunciados equivalentes en canto á<br />
temática, estructura semántica, canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> producción, complexi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
gramatical e estilo en tó<strong>da</strong>las mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> lingua-acento.<br />
Ós suxeitos entregóuselles un cuestionario en formato bilingüe para puntuar<br />
ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s voces que ían escoitar. No cuestionario presentábanse ítems<br />
formulados como preguntas do tipo “Paréceche...” e referi<strong>da</strong>s a 17<br />
características persoais unipolares (intelixente, simpática, culta, atractiva<br />
fisicamente, digna <strong>de</strong> confianza, que ten sentido do humor, que ten interese en<br />
progresar, aberta, que ten confianza en si mesma, que acepta novos usos e<br />
costumes, xenerosa, capaz <strong>de</strong> dirixir, diverti<strong>da</strong>, traballadora, orgullosa, fiel). O<br />
cuestionario, ó igual que os empregados tradicionalmente (Lambert / Hodgson /<br />
Gardner / Fillebaum 1960; Woolard 1989, 1992), está construído a partir <strong>de</strong><br />
escalas <strong>de</strong> reactivo in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> seis puntos que van <strong>de</strong> “moito” a “moi<br />
pouco”.<br />
3. Resultados<br />
Unha vez obti<strong>da</strong>s as 17 puntuacións outorga<strong>da</strong>s por ca<strong>da</strong> suxeito a ca<strong>da</strong> unha<br />
<strong>da</strong>s catro mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas emprega<strong>da</strong>s por ámbolos dous falantes<br />
(home e muller), o noso obxectivo foi obter un conxunto reducido <strong>de</strong> escalas<br />
que incorporasen a maior parte <strong>da</strong> información presente nas 17 escalas orixinais<br />
e que, asema<strong>de</strong>, reflectisen as diferencias entre mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas e/ou<br />
— 482 —
¿Que características persoais <strong>de</strong>terminan a percepción dos falantes galegos?<br />
entre falantes. A técnica emprega<strong>da</strong> para aca<strong>da</strong>r este obxectivo foi o mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
escalamento multidimensional <strong>de</strong> diferencias individuais (INDSCAL). A<br />
elección <strong>de</strong>ste mo<strong>de</strong>lo vén avala<strong>da</strong> por dúas consi<strong>de</strong>racións principais:<br />
Solicitáronse solucións en dúas, tres e catro dimensións, con valores <strong>de</strong><br />
axuste progresivamente mellores (RSQ: .67, .77 e .81, respectivamente; Stress:<br />
.26, .19 e .15, respectivamente). Dado que as dimensións 3 e 4 non foron<br />
interpretables, seleccionouse a solución en dúas dimensións, máis parsimoniosa<br />
aín<strong>da</strong> que cun axuste só mo<strong>de</strong>rado.<br />
Os valores <strong>de</strong> escala correspon<strong>de</strong>ntes á dimensión 1 amosan unha eleva<strong>da</strong><br />
correlación cos valores medios <strong>da</strong>s mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s galego tradicional, tanto no<br />
caso do falante home (r = -.918; p
Manuel González González et al.<br />
2.5<br />
1.5<br />
.5<br />
-.5<br />
-1.5<br />
Dimensión 2<br />
-2.5<br />
-2.5<br />
Dimensión 1<br />
traballador<br />
fiel<br />
digno <strong>de</strong> confianza<br />
xeneroso<br />
-1.5<br />
práctico<br />
-.5<br />
sentido humor<br />
aberto<br />
simpatía<br />
divertido<br />
interese en progresar<br />
acepta novos usos e<br />
.5<br />
intelixencia<br />
cultura<br />
orgulloso<br />
capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para dirixir<br />
confianza en si mesmo<br />
1.5<br />
atractivo<br />
Figura 1. Mapa perceptual <strong>da</strong>s coor<strong>de</strong>na<strong>da</strong>s dos ítems nas dimensións 1 e 2<br />
Como xa comentamos, a dimensión 1 (horizontal) está asocia<strong>da</strong> ás varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> lingua con acento galego, mentres que a dimensión 2 (vertical) está asocia<strong>da</strong><br />
ás mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> lingua sen acento. O feito <strong>de</strong> que as correlacións atopa<strong>da</strong>s<br />
sexan to<strong>da</strong>s elas negativas indica que os falantes, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> grupo <strong>de</strong><br />
varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s establecido en función do acento (i.e., con e sen acento galego),<br />
reciben as puntuacións eleva<strong>da</strong>s nas características situa<strong>da</strong>s na parte negativa<br />
dos eixes (i.e., esquer<strong>da</strong> e inferior) e baixas nas características situa<strong>da</strong>s na parte<br />
positiva dos eixes (i.e., <strong>de</strong>reita e superior). Así, os falantes con acento<br />
regularmente reciben as puntuacións máis altas nas características situa<strong>da</strong>s á<br />
esquer<strong>da</strong> do mapa e as puntuacións máis baixas nas situa<strong>da</strong>s á <strong>de</strong>reita. Os<br />
falantes sen acento regularmente reciben as puntuacións máis altas nas<br />
— 484 —<br />
2.5
¿Que características persoais <strong>de</strong>terminan a percepción dos falantes galegos?<br />
características situa<strong>da</strong>s na parte inferior do mapa e as puntuacións máis baixas<br />
nas situa<strong>da</strong>s na superior.<br />
A integración dos resultados lévanos a distinguir dous criterios clave<br />
empregados polos suxeitos ó avalia-los falantes en ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
lingüísticas:<br />
1. Un primeiro criterio baseado nunha percepción tradicional versus<br />
socialmente exitosa <strong>da</strong>s características <strong>de</strong> competencia e proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> social<br />
atribuí<strong>da</strong>s ós falantes con acento, <strong>de</strong> modo que estes reciben consistentemente<br />
puntuacións eleva<strong>da</strong>s nas características tradicionalmente ben consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s, e<br />
puntuacións baixas nas características asocia<strong>da</strong>s ó éxito social.<br />
2. Un segundo criterio baseado nunha atribución ós falantes sen acento <strong>de</strong><br />
personali<strong>da</strong><strong>de</strong> socialmente competente versus próximos socialmente, <strong>de</strong> maneira<br />
que estes reciben consistentemente puntuacións eleva<strong>da</strong>s nas características<br />
asocia<strong>da</strong>s á competencia, e puntuacións baixas nas características indicadoras <strong>de</strong><br />
proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> social.<br />
4. Conclusións<br />
Os resultados obtidos indican que a base fun<strong>da</strong>mental sobre a cal se<br />
establecen os procesos <strong>de</strong> categorización social dos falantes é o acento, por riba<br />
<strong>da</strong> lingua emprega<strong>da</strong> e do sexo do falante. Así dúas dimensións <strong>de</strong>terminan o<br />
xeito <strong>de</strong> percibir, por unha ban<strong>da</strong> e <strong>de</strong> xeito máis evi<strong>de</strong>nte, ós que falan con<br />
acento e, por outra ós que falan sen acento, <strong>da</strong>ndo conta conxuntamente dun<br />
67% <strong>da</strong> varianza total.<br />
O mo<strong>de</strong>lo INDSCAL suxire a existencia <strong>de</strong> dúas dimensións avaliativas<br />
fun<strong>da</strong>mentais para a valoración dos falantes: unha dimensión tradicional versus<br />
socialmente exitosa <strong>da</strong> súa caracterización persoal, tanto <strong>de</strong> status como <strong>de</strong><br />
proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> socio-grupal, e outra dimensión <strong>de</strong> personali<strong>da</strong><strong>de</strong> socialmente<br />
competente versus proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> social. Unha terceira dimensión, <strong>de</strong> escasa<br />
relevancia e difícil interpretación, po<strong>de</strong>ría reflectir sutís pero persistentes<br />
influencias, illa<strong>da</strong>mente ou en interacción, por parte do sexo e <strong>da</strong> lingua (Pereiro<br />
/ Suárez / Fernán<strong>de</strong>z / González / Rodríguez / Real / Loredo, no prelo).<br />
Os falantes con acento galego reciben as puntuacións máis eleva<strong>da</strong>s nas<br />
características <strong>de</strong> status e proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> social tradicionalmente ben consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s<br />
a nivel social e as máis baixas nas <strong>de</strong> status e proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> social relaciona<strong>da</strong>s<br />
co éxito social. Os falantes sen acento galego reciben as puntuacións máis<br />
eleva<strong>da</strong>s nas características <strong>de</strong> personali<strong>da</strong><strong>de</strong> relaciona<strong>da</strong>s co éxito social e as<br />
máis baixas nas <strong>de</strong> proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> social.<br />
Os resultados coinci<strong>de</strong>n coa xenerali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> estudios realizados con<br />
matched-guise (Bra<strong>da</strong>c 1990; Fasold 1984). O feito <strong>de</strong> que os grupos <strong>de</strong> falantes<br />
presenten sutís diferencias <strong>de</strong>ntro dos dous criterios xerais <strong>de</strong> valoración<br />
apuntados pola meiran<strong>de</strong> parte <strong>de</strong> estudios realizados (status-competencia social<br />
— 485 —
Manuel González González et al.<br />
e proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> socio-grupal) po<strong>de</strong>ría ser indicativo <strong>de</strong> que os avaliadores, á hora<br />
<strong>de</strong> avalia-los falantes, acce<strong>de</strong>n a información almacena<strong>da</strong> en memoria, non só<br />
relaciona<strong>da</strong> co output lingüístico do falante, senón tamén coas vincula<strong>da</strong>s ás<br />
categorías sociais do subgrupo lingüístico-cultural ó que se vincula ese output<br />
(Giles / Ryan 1982). De acordo con este postulado, por unha ban<strong>da</strong> os falantes<br />
con acento galego serían percibidos, fun<strong>da</strong>mentalmente, como un grupo <strong>de</strong><br />
individuos máis tradicionais e peor dotados para o éxito social. Pola outra ban<strong>da</strong><br />
os falantes sen acento galego serían percibidos, fun<strong>da</strong>mentalmente, como un<br />
grupo <strong>de</strong> individuos cunha personali<strong>da</strong><strong>de</strong> apta para o éxito social que esperta<br />
escasos sentimentos <strong>de</strong> empatía social, malia ser en termos xerais máis intensos<br />
ós experimentados ante os falantes con acento galego (Pereiro / Suárez /<br />
Fernán<strong>de</strong>z / González / Rodríguez / Real / Castaño, no prelo).<br />
Bibliografía<br />
Bra<strong>da</strong>c, J. J. (1990): “Language attitu<strong>de</strong>s and impression formation!”, in Giles,<br />
H. / Robinson, W. P. (eds.)(1990): Handbook of language and social<br />
psychology. Chichester: Wiley. 387-412<br />
Cargile, A. C. / Giles, H. (1997): “Un<strong>de</strong>rstanding language attitu<strong>de</strong>s: Exploring<br />
listener affect and i<strong>de</strong>ntity”. Language and Communication, 17 (3), 195-217.<br />
Cargile, A. C. / Giles, H. / Ryan, E. B. / Bra<strong>da</strong>c, J. J. (1994): “Language<br />
attitu<strong>de</strong>s as a social mo<strong>de</strong>l process: A conceptual mo<strong>de</strong>l and new directions”.<br />
Language and Communication, 14, 3. 211-236.<br />
Edwards, J. (1999): “Refining our un<strong>de</strong>rstanding of language attitu<strong>de</strong>s”. Journal<br />
of Language and Social Psychology, 18, 1. 101-110.<br />
Fasold, R. W. (1984): The sociolinguistics of society. NY, USA: Blackwell.<br />
Giles, H. / Coupland, N. (1991): “Language attitu<strong>de</strong>s: Discoursive, contextual,<br />
and gerontological consi<strong>de</strong>rations”, in Allan G. Reynolds (ed.)(1991):<br />
Bilingualism, multiculturalismn and second learning language. The McGill<br />
Conference in honour of Wallace E. Lambert. Hills<strong>da</strong>le, NJ: LEA, Inc. 21-42.<br />
Giles, H. / Ryan, E. B. (1982). “Prolegomena for <strong>de</strong>velopment a social<br />
psychological theory of language attitu<strong>de</strong>s”, in Ryan, E. B. / Giles, H. (eds.)<br />
(1982): Attitu<strong>de</strong>s toward language variation: Social and applied contexts.<br />
London: Arnold. 208-223<br />
Giles, H. / Hewstone, M. / Ryan, E. B. / Johnson, P. (1987): “Research on<br />
language attitu<strong>de</strong>s”, in Ammon, H. V. U. / Dittmar, N. / Mattheier, K. J.<br />
(eds.) (1987): Sociolinguistics: An International Handbook of the Science of<br />
Language and Society Vol. 1. Berlín: Walter <strong>de</strong> Gruyter. 585-597<br />
Greenwald, A. G. / Banaji, M. R. (1995): “Implicit social cognition: Attitu<strong>de</strong>s,<br />
self-esteem, and stereotypes”. Psychological Review,vol. 102, nº 1. 4-27.<br />
— 486 —
¿Que características persoais <strong>de</strong>terminan a percepción dos falantes galegos?<br />
Lambert, W. E. (1967): “A social psychology of bilingualism”. Journal of<br />
Social Issues, 23. 91-109.<br />
Lambert, W. E. / Hodgson, R. C. / Gardner, R. C. / Fillebaum, S. (1960):<br />
“Evaluational reactions to spoken languages”. Journal of Abnormal and<br />
Social Psychology, 60. 44-51.<br />
Luhman, R. (1990): “Appalachian english stereotypes: Language attitu<strong>de</strong>s in<br />
Kentucky”. Language in Society, 19. 331-348.<br />
Paradis, M. (1987): The Assessment of Bilingual Aphasia. Hills<strong>da</strong>le: Lawrance<br />
Erlbaum Associates, Publishers.<br />
Park, B. / Hastie, R. (1987): “Perception of variability in category <strong>de</strong>velopment:<br />
Instance- versus abstraction-based stereotypes”. Journal of Personality and<br />
Social Psychology, 53. 621–635.<br />
Pereiro Rozas, A. X. / Suárez Fernán<strong>de</strong>z, I. / Fernán<strong>de</strong>z Salgado, A. / González<br />
González, M. / Rodríguez Neira, M. A. / Real Deus, E. / Castaño Torrado, B.:<br />
“Actitu<strong>de</strong>s lingüísticas y estereotipos profesionales y físicos asociados,<br />
encontrados en jóvenes gallegos: Un estudio exploratorio con `matchedguise´”,<br />
in Chiocchetti, F. / Dell'Aquila, V. / Iannàccaro, G. (eds.): Alpes<br />
Europa. Neves Enresci<strong>de</strong>s Soziolinguistiches tl Europa (2 Vol.). Bonn:<br />
Asgard. (no prelo)<br />
Pereiro Rozas, A. X. / Suárez Fernán<strong>de</strong>z, I. / Fernán<strong>de</strong>z Salgado, A. / González<br />
González, M. / Rodríguez Neira, M. A. / Real Deus, E. / Loredo Gutiérrez, J.:<br />
“Un estudio exploratorio sobre actitu<strong>de</strong>s lingüísticas hacia la mujer realizado<br />
con `matched-guise´. Factores que influyen en la valoración personal<br />
realiza<strong>da</strong> por jóvenes estudiantes gallegos”, in Moreno, A. (ed.): Recent<br />
Perspectives on Discourse/Perspectivas Recientes sobre el Discurso. León:<br />
Servicio <strong>de</strong> Publicaciones, Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> León. (no prelo)<br />
Petty, R. E. / Wegemer, D. T. / Fabrigar, L. R. (1997): “Attitu<strong>de</strong>s and attitu<strong>de</strong>s<br />
change”. Annual Review of Psychology, 48. 609-647.<br />
Purnell, T. / Idsardi, W. / Baugh, J. (1999): “Perceptual and phonetic<br />
experiments on american english dialect i<strong>de</strong>ntification”. Journal of Language<br />
and Social Psychology, 18, 1. 10-30.<br />
Ricardson-Klavehn, A. / Gardiner, J. M. / Java, R. I (1996): “Memory: Task<br />
dissociations, process dissociations and dissociations of consciousness”, in<br />
Un<strong>de</strong>rwood, G. (ed.) (1996): Implicit cognition. NY, USA: Oxford<br />
University Press. 85-158<br />
Thompson, M. S. / Judd, Ch. M. / Park, B. (2000): “The Consequences of<br />
Communicating Social Stereotypes”. Journal of Experimental Social<br />
Psychology, 36. 567–599.<br />
Willians, R. N. / De La Cruz, X. / Hintze, W. J. (1989): “The stereotypical<br />
nature of stereotyping”. The Journal of Social Psychology, 129(3). 397-411.<br />
— 487 —
Manuel González González et al.<br />
Woolard, K. A. (1989): Double talk: Bilingualism and the politics of ethniticity<br />
in Catalonia. Standford, USA: Standford University Press.<br />
Woolard, K. A. (1992): I<strong>de</strong>ntitat i contacte <strong>de</strong> llengües a Barcelona. Barcelona:<br />
Ed. <strong>de</strong> la Magrana, S. A.<br />
— 488 —
A situación do galego nun mundo globalizado<br />
Margarita González González / Mónica Places Torrado<br />
Seminario <strong>de</strong> Lexicografía <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega<br />
Segundo palabras <strong>de</strong> Basilio Losa<strong>da</strong> nunha entrevista que lle fixeron para La<br />
Voz <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> o 4 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2001: «No se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir si serán dos o veinte<br />
pero, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, el gallego <strong>de</strong>saparecerá como lo hicieron tantas lenguas.<br />
Quien iba a <strong>de</strong>cir en el s. II, ya iniciándose la <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Roma, que un día<br />
ocurriría eso con el latín. Todos los productos culturales son como seres vivos:<br />
nacen, viven, se <strong>de</strong>sarrollan y mueren» (sic.).<br />
Esta <strong>de</strong>claración serviunos <strong>de</strong> punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> para reflexionar en voz alta<br />
sobre o futuro do galego na nova situación mundial que se está a crear nos<br />
últimos anos e intentar pescu<strong>da</strong>r se ese porvir que agoira a <strong>de</strong>saparición está<br />
lonxe ou máis próximo do que pensamos. Estes días tense falado en varios<br />
relatorios e comunicacións presentados nesta VIII Conferencia Internacional <strong>de</strong><br />
Linguas Minoritarias sobre ese futuro, e as opinións son diversas, hainas máis<br />
optimistas e menos optimistas. O que si parece evi<strong>de</strong>nte é que o galego está<br />
cambiando e a<strong>da</strong>ptándose á nova reali<strong>da</strong><strong>de</strong> que lle toca vivir. Este cambio, en<br />
contra do que lles poi<strong>da</strong> parecer a algúns, é bo e necesario, posto que <strong>de</strong> non ser<br />
así a lingua que<strong>da</strong>ría fosiliza<strong>da</strong> e afasta<strong>da</strong> <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> fun<strong>da</strong>mentalmente<br />
urbana que está medrando en <strong>Galicia</strong>. Somos conscientes <strong>de</strong> que falar do que<br />
está por chegar entra no campo <strong>da</strong> hipótese e <strong>de</strong> que non hai moito máis que<br />
achegar <strong>de</strong>spois do que levamos oído estes dous días, pero esta reflexión é unha<br />
necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> persoal e intentaremos enfocala <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha perspectiva actual,<br />
centrándonos nas inci<strong>de</strong>ncias <strong>da</strong> globalización, no papel que xogan a nivel<br />
mundial linguas minoritarias como a nosa.<br />
En primeiro lugar, cómpre pararse a pensar qué lugar ocupamos nesta “al<strong>de</strong>a<br />
global” <strong>da</strong> que se fala na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>. Na terra somos 6.000.000.000 <strong>de</strong><br />
habitantes, repartidos nuns 194 estados in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes e falamos entre 4.000 e<br />
5.000 linguas diferentes. A multiculturali<strong>da</strong><strong>de</strong> e o plurilingüismo <strong>de</strong>finen <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
sempre o noso mundo: as situacións culturais e lingüísticas complexas son o<br />
máis habitual. Esta convivencia <strong>de</strong> numerosas linguas en contacto provoca,<br />
a<strong>de</strong>mais do multilingüismo, a aparición <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados fenómenos lingüísticos<br />
como os pidgins e os crioulos, as varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s fronteirizas, os préstamos léxicos,<br />
as interferencias e converxencias lingüísticas, as alternancias <strong>de</strong> códigos e<br />
mesmo as mortes lingüísticas (López Morales 1989: 310). O Estado español ten,<br />
aproxima<strong>da</strong>mente, corenta millóns <strong>de</strong> habitantes e <strong>de</strong>staca como o segundo país<br />
multilingüe <strong>de</strong> Europa (Ninyoles 1994: 143) on<strong>de</strong> conviven catro linguas<br />
oficiais e outras non recoñeci<strong>da</strong>s como tales. No caso <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, unha <strong>da</strong>s<br />
comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s con lingua propia, os <strong>da</strong>tos <strong>de</strong>mográficos din que ten unha<br />
— 489 —
Margarita González González / Mónica Places Torrado<br />
poboación <strong>de</strong> 2.724.544 habitantes: 970.832 viven en núcleos urbanos, 821.442<br />
en vilas e 932.270 en núcleos rurais. 74 Ocrecemento <strong>de</strong>mográfico é negativo e<br />
temos unha <strong>da</strong>s poboacións máis vellas do estado español, aín<strong>da</strong> que nos<br />
últimos anos a presencia <strong>de</strong> inmigrantes é ca<strong>da</strong> vez maior, especialmente <strong>de</strong><br />
África do Norte. Segundo o Mapa sociolingüístico <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (RAG 1994: 71)<br />
un 62'4% <strong>da</strong> poboación ten como lingua inicial o galego; un 25'6% o castelán;<br />
un 11'4% as dúas e un 0'6% outras. Por outra parte, os <strong>da</strong>tos din que un 97'1%<br />
<strong>da</strong> poboación enten<strong>de</strong> o galego; un 86,4% sabe falalo; un 45'9% leo, e un 27'1%<br />
escríbeo.<br />
A globalización e o seu efecto nivelador, contrario á diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> natural, está<br />
provocando ou xa provocou cambios importantes na reali<strong>da</strong><strong>de</strong> mundial. Aín<strong>da</strong><br />
que temos oído falar moito <strong>de</strong>la, e parece que todos sabemos <strong>de</strong> qué se trata,<br />
resulta un concepto económico algo “inseguro” para os non especialistas polo<br />
que respecta, sobre todo, a medi-las consecuencias económicas e sociais reais<br />
que poi<strong>da</strong> ter. A globalización é un proceso <strong>de</strong> inter<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia económica,<br />
consecuencia <strong>da</strong> apertura <strong>da</strong>s economías ó exterior e <strong>da</strong> internacionalización dos<br />
mercados <strong>de</strong> bens e servicios. Esta inter<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia obriga a que se coordinen<br />
as políticas económicas para mellora-los beneficios. Os efectos son positivos e<br />
negativos: mellora a oferta e os prezos son máis competitivos, co que o emprego<br />
no mundo crece e obtén un maior nivel. Pero na reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, os países<br />
industrializados son os máis beneficiados, xa que contan con vantaxe e cunha<br />
maior dimensión <strong>de</strong> mercado. A participación non é equitativa para todos. A<br />
nivel político e social é máis difícil valora-las súas consecuencias: a entra<strong>da</strong> ou<br />
saí<strong>da</strong> masiva <strong>de</strong> capitais resulta prexudicial para as economías nacionais; as<br />
crises financeiras nun país repercuten en todo o sistema internacional; as<br />
seguri<strong>da</strong><strong>de</strong>s sociais nacionais teñen problemas <strong>de</strong> financiamento; a cohesión<br />
social redúcese ó crear diferencias entre a remuneración do traballo cualificado<br />
e o traballo non cualificado e, por último, as nacións teñen problemas para<br />
enfronta-las dificulta<strong>de</strong>s económicas. Os Estados buscarán, pois, integrarse en<br />
organizacións supranacionais e internacionais para diminuír estes efectos<br />
negativos, formando un todo interconectado. Un exemplo sería o papel que<br />
<strong>de</strong>sempeña a Unión Europea.<br />
Falar <strong>de</strong> globalización é falar do capitalismo (Miyosh 1999: 248) e do<br />
consumismo, un capitalismo que goberna o mundo e engloba to<strong>da</strong> unha cultura<br />
industrial, liberal, materialista, unha mercadotecnia ou i<strong>de</strong>oloxía <strong>de</strong> marcas<br />
domina<strong>da</strong> polos gran<strong>de</strong>s imperios económicos que lles exportan a súa cultura ós<br />
<strong>de</strong>mais países membros <strong>de</strong>sa unión económica homoxénea. Estados Unidos é o<br />
país con maior po<strong>de</strong>r económico e no mundo occi<strong>de</strong>ntal o inglés é a lingua <strong>da</strong><br />
economía, <strong>da</strong> ciencia, <strong>da</strong>s novas tecnoloxías, do po<strong>de</strong>r político... Esta nación<br />
ven<strong>de</strong> to<strong>da</strong> unha serie <strong>de</strong> productos literarios, económicos, musicais, etc. que as<br />
74 Os <strong>da</strong>tos obtivéronse do Censo do 91, revisión do 98.<br />
— 490 —
Asituación do galego nun mundo globalizado<br />
<strong>de</strong>mais culturas non posúen e vén<strong>de</strong>os en beneficio propio e <strong>da</strong> súa cultura. A<br />
súa maior competitivi<strong>da</strong><strong>de</strong> económica e o consumo <strong>de</strong> todos eses productos por<br />
parte doutros estados e culturas repercute <strong>da</strong>lgunha maneira na conducta e na<br />
i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> un <strong>de</strong>ses países. Neste sentido a globalización económica<br />
trae consigo unha globalización cultural e, en certa maneira, lingüística, xa que<br />
non tó<strong>da</strong>las culturas teñen idéntico prestixio. O inglés é a lingua que un 69% <strong>da</strong><br />
poboación europea consi<strong>de</strong>ra máis útil á hora <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r unha segun<strong>da</strong> lingua<br />
(Heynold 1999: 13).<br />
Fronte a esta situación ¿que papel lles que<strong>da</strong> ás linguas minoritarias coma o<br />
galego, algunhas nin sequera recoñeci<strong>da</strong>s como oficiais no seu país <strong>de</strong> orixe?<br />
¿Provocará a globalización a <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> moitas <strong>de</strong>las? Ó longo <strong>da</strong> historia<br />
<strong>de</strong>sapareceron máis linguas <strong>da</strong>s que existen na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>. Algunhas<br />
<strong>de</strong>sapareceron pola extinción masiva <strong>de</strong> tódolos seus falantes, como p.e. a<br />
lingua <strong>de</strong> Tasmania ou moitas linguas indíxenas do Salvador; outras,<br />
evolucionaron ata se converter en novas linguas, como p.e. o latín, do que<br />
naceron as linguas románicas, entre as que está o galego. Pero as que máis nos<br />
interesan a nós son aquelas que sufriron unha extinción gradual, seguindo un<br />
proceso <strong>de</strong> simplificación, empobrecemento e restricción <strong>da</strong>s súas funcións<br />
sociolingüísticas. En América morreron xa numerosas linguas. Neste continente<br />
conviven centos <strong>de</strong> linguas indíxenas coas linguas <strong>da</strong> colonización europea que<br />
sobreviviron (español, portugués, francés, inglés, holandés e <strong>da</strong>nés), cos pidgins<br />
e os crioulos e coas linguas <strong>da</strong> inmigración posteriores á conquista europea. A<br />
situación sociopolítica xunto con todo este maremágnum <strong>de</strong> linguas propiciou a<br />
<strong>de</strong>saparición <strong>da</strong>quelas máis débiles por diferentes circunstancias. Moitos <strong>de</strong>stes<br />
casos non son equiparables co noso, xa que non posúen as mesmas<br />
características: p.e., os indíxenas cana<strong>de</strong>nses son unha ínfima parte <strong>da</strong><br />
poboación, moi divididos entre si, pobres e cunha educación <strong>de</strong>ficiente nunha<br />
lingua que non é a súa, que marchan <strong>da</strong>s súas terras e <strong>da</strong>s reservas para as<br />
ci<strong>da</strong><strong>de</strong>s, urbanizándose e per<strong>de</strong>ndo a súa cultura e, en consecuencia, a súa<br />
lingua. Nunha situación semellante viven moitas linguas indíxenas dos Estados<br />
Unidos. En México, a lingua indíxena con maior número <strong>de</strong> falantes, o náhuatl,<br />
ten algo máis dun millón <strong>de</strong> falantes, pero o resto <strong>da</strong>s máis importantes móvese<br />
entre 100.000 e 600.000 falantes, e aín<strong>da</strong> que a república <strong>de</strong>fen<strong>de</strong> unha<br />
educación bilingüe, non se leva adiante nas condicións que se <strong>de</strong>bería, e a<br />
castelanización é ca<strong>da</strong> vez maior. O occitano, o sardo, o ladino, o friulano, o<br />
asturiano, o corso, etc., etc., son linguas europeas minoritarias que viven unha<br />
situación similar, aín<strong>da</strong> que non idéntica, á do galego e o seu papel na Unión<br />
Europea é moi <strong>de</strong>sigual respecto ás linguas maioritarias 75 .<br />
75 Non imos <strong>de</strong>scribir aquí o panorama lingüístico <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>, porque xa se presentou onte<br />
nestas xorna<strong>da</strong>s outra comunicación que trata amplamente este tema.<br />
— 491 —
Margarita González González / Mónica Places Torrado<br />
Aín<strong>da</strong> que non existe unha teoría que explique o seu <strong>de</strong>sprazamento e<br />
posterior <strong>de</strong>saparición, si existen parámetros que algúns especialistas<br />
investigaron en <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s linguas, como índices nos que se po<strong>de</strong> ir<br />
observando a súa <strong>de</strong>bilitación. Trátase <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados fenómenos lingüísticos<br />
e, especialmente, <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados comportamentos sociolingüísticos. Po<strong>de</strong>mos<br />
facer un rápido repaso <strong>da</strong>lgúns <strong>de</strong>les aplicándoos ó caso galego para comprobar<br />
se nos po<strong>de</strong>n servir <strong>de</strong> axu<strong>da</strong> na nosa reflexión.<br />
En xeral, as linguas en extinción caracterízanse pola presencia <strong>de</strong> numerosas<br />
variantes lingüísticas rexistra<strong>da</strong>s, en tódolos niveis <strong>da</strong> lingua, en diferentes<br />
falantes. Pero, máis concretamente, adoitan presentar gran canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
préstamos léxicos sen a<strong>da</strong>ptar nin fonética nin morfoloxicamente; as regras <strong>de</strong><br />
formación léxica inutiliza<strong>da</strong>s; a <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> estructuras sintácticas<br />
subordina<strong>da</strong>s; a substitución <strong>de</strong> construccións sintéticas por analíticas; a<br />
<strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> antropónimos propios; e unha comunicación sinfásica, basicamente<br />
informal.<br />
No caso do galego hai que facer unha distinción entre dous momentos <strong>da</strong> súa<br />
historia: a situación <strong>da</strong> lingua antes e <strong>de</strong>spois <strong>da</strong> súa recuperación para o uso<br />
escrito e <strong>da</strong> posta en marcha do proceso <strong>de</strong> normalización e normativización. Na<br />
época anterior ósséculos XVIII-XIX, o galego era unha lingua fun<strong>da</strong>mentalmente<br />
oral, utiliza<strong>da</strong> en rexistros informais, na que entraron unha canti<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> préstamos casteláns que substituíron palabras patrimoniais<br />
(escoba, grifo, carretera...) e <strong>da</strong> que estaban <strong>de</strong>saparecendo os antropónimos<br />
propios. A maioría <strong>de</strong>les a<strong>da</strong>ptáronse fonética e morfoloxicamente ó galego:<br />
p.e. conexo, baraxa, cuchilo... Por outra parte, unha vez iniciado o proceso <strong>de</strong><br />
normalización <strong>da</strong> lingua, esta comezou a recuperar a través, entre outros<br />
medios, do ensino, todo o vocabulario patrimonial -que, en moitos casos, non<br />
estaba <strong>de</strong>saparecido na totali<strong>da</strong><strong>de</strong> do territorio galego, senón que afectaba a<br />
zonas particulares-; pero, a<strong>de</strong>mais, tamén entraron e seguen a entrar unha gran<br />
canti<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> préstamos cultos do castelán, do portugués, do inglés, do francés,<br />
que viñeron a enriquece-lo idioma, xa que non substitúen termos patrimoniais<br />
equivalentes, senón que <strong>de</strong>signan novas reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s non <strong>de</strong>nomina<strong>da</strong>s na lingua:<br />
p.e., bocadillo, tortilla, hardware, software, driver, etc. A elaboración <strong>de</strong><br />
vocabularios científico-técnicos, os neoloxismos e calquera outras palabras<br />
novas que xur<strong>da</strong>n en galego conta cunhas regras <strong>de</strong> formación léxica<br />
plenamente vixentes. Os sufixos e prefixos <strong>de</strong>rivativos e os mecanismos <strong>de</strong><br />
composición seguen sendo moi activos, polo que a lingua posúe os recursos<br />
para se <strong>de</strong>senvolver en calquera área <strong>de</strong> especiali<strong>da</strong><strong>de</strong>. Pensemos en familias<br />
léxicas ou campos semánticos específicos, p.e. no campo <strong>da</strong> hostalería ou <strong>da</strong><br />
informática atopamos formacións como xarope, xaropado, xaropar; correo<br />
electrónico, en<strong>de</strong>rezo <strong>de</strong> correo electrónico, correo electrónico lixo, correo<br />
electrónico tartaruga; etc. Aín<strong>da</strong> que foi durante moitos anos unha lingua<br />
— 492 —
Asituación do galego nun mundo globalizado<br />
basicamente oral, esta orali<strong>da</strong><strong>de</strong> non foi sinónimo <strong>de</strong> empobrecemento <strong>da</strong>s<br />
estructuras sintácticas. A eficacia e riqueza <strong>da</strong> lingua están<strong>da</strong>r culta pó<strong>de</strong>se<br />
comprobar nos textos literarios, científicos, culturais, etc. que apareceron nos<br />
últimos anos: p.e., a publicación do Boletín Oficial do Estado en galego; O<br />
Compendio <strong>de</strong> Lexislación sobre a Lingua Galega nas Administracións Local e<br />
<strong>de</strong> Xustiza; O correo galego; as películas Sempre Xonxa, Continental, Urxa...;<br />
as novelas <strong>de</strong> Manolo Rivas, Suso <strong>de</strong> Toro; o teatro interpretado por Roberto<br />
Vi<strong>da</strong>l Bolaño; o Euromosaic en galego, etc., etc., por poñer exemplos<br />
contemporáneos.<br />
Polo tanto, este tipo <strong>de</strong> cambios lingüísticos non evi<strong>de</strong>ncian para o noso caso<br />
<strong>da</strong>tos importantes que lembren unha morte temperá. En reali<strong>da</strong><strong>de</strong> non son un<br />
índice fiable na morte <strong>de</strong> ningunha lingua, xa que po<strong>de</strong>n ser cambios naturais e<br />
espontáneos en moitas <strong>de</strong>las. Parece ser que o que realmente marca a diferencia<br />
nas linguas en extinción son os cambios socioeconómicos e políticos <strong>da</strong><br />
socie<strong>da</strong><strong>de</strong> na que se <strong>de</strong>senvolven (emigración, industrialización, urbanización,<br />
etc.) e, sobre todo, as actitu<strong>de</strong>s, interpretacións, i<strong>de</strong>ntificacións e accións dos<br />
falantes (Lastra 1992: 365).<br />
Po<strong>de</strong>mos, en segundo lugar, comproba-las características sociolingüísticas<br />
que se asocian ás linguas en extinción e ver se teñen puntos <strong>de</strong> contacto co caso<br />
do galego. Normalmente trátase <strong>de</strong> ausencia <strong>de</strong> reaccións puristas ante as<br />
interferencias doutras linguas, uso <strong>de</strong>crecente e adquisición incompleta. A<br />
reali<strong>da</strong><strong>de</strong> sociolingüística do galego parte dun bilingüismo diglósico cun uso<br />
<strong>de</strong>crecente, reducido case unicamente a un nivel afectivo, familiar, que se viu<br />
compensado co proceso <strong>de</strong> normalización no que está inmerso na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>. A<br />
producción cultural en aumento e o ensino afianzado actualmente son piares<br />
fun<strong>da</strong>mentais na revalorización <strong>da</strong> lingua: o galego po<strong>de</strong> escoitarse na<br />
televisión, na radio, lerse na prensa, nos libros, escoitarse en círculos políticos,<br />
universitarios, etc. A Real Aca<strong>de</strong>mia Galega é a institución encarga<strong>da</strong> <strong>de</strong> mantelo<br />
purismo <strong>da</strong> lingua. A actitu<strong>de</strong> dos falantes po<strong>de</strong> te-la última palabra, pero as<br />
actitu<strong>de</strong>s son sempre corrixibles: os sentimentos <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>sprezo, <strong>de</strong> <strong>de</strong>sprestixio<br />
<strong>da</strong> lingua po<strong>de</strong>n <strong>de</strong>saparecer se esta se <strong>de</strong>senvolve en igual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
condicións que a lingua <strong>de</strong> prestixio coa que convive, e para conseguir isto están<br />
as iniciativas <strong>de</strong> planificación e normalización lingüística que ten que levar a<br />
cabo a Administración. Non se po<strong>de</strong> negar que a política rompeu con algúns dos<br />
esquemas tradicionais e recuperou o galego para moitos ámbitos nos que o seu<br />
uso era nulo. P.e., no Parlamento a maioría <strong>da</strong>s intervencións fanse en galego. A<br />
lingua comeza a ser emprega<strong>da</strong> polos intelectuais e políticos como símbolo <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> galega. Digamos que en certa maneira se puxo <strong>de</strong> “mo<strong>da</strong>” e incluso<br />
nas últimas son<strong>da</strong>xes tén<strong>de</strong>se a esaxera-lo coñecemento do galego por aqueles<br />
que ata agora o esquecían e non lle concedían importancia. Os últimos <strong>da</strong>tos que<br />
ofrece a Real Aca<strong>de</strong>mia Galega (Rojo 1994: 111-112) respecto á capaci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
— 493 —
Margarita González González / Mónica Places Torrado<br />
dos galegos para compren<strong>de</strong>r e fala-la súa lingua mailo castelán avalan esta<br />
“melloría”:<br />
Xeral<br />
Compren<strong>de</strong>r<br />
na<strong>da</strong> pouco bastante moito<br />
galego ,6% 49,6% 49,7%<br />
castelán ,4% 7,9% 44,7% 47,0%<br />
as dúas 2,7% 49,8% 47,5%<br />
outras 7,8% 50,6% 41,6%<br />
Falar<br />
galego 2,1% 48,6% 49,3%<br />
castelán 8,1% 33,1% 35,0% 23,7%<br />
as dúas 12,7% 49,4% 37,9%<br />
outras 6,8% 25,1% 42,4% 25,6%<br />
Profesións<br />
Compren<strong>de</strong>r galego<br />
na<strong>da</strong> pouco bastante moito<br />
empresarios ,0% 2,8% 46,4% 50,8%<br />
titulados superiores 3,3% 34,5% 62,2%<br />
adminis. subalternos ,2% 3,4% 44,3% 52,1%<br />
persoal servicios ,2% 4,8% 50,1% 45,0%<br />
labradores ,2% 54,1% 45,7%<br />
mariñeiros ,1% 1,2% 56,6% 42,1%<br />
estudiantes ,0% 1,9% 40,4% 57,7%<br />
Falar galego<br />
empresarios 1,6% 8,2% 44,2% 46,0%<br />
titulados superiores 4,3% 24,5% 34,6% 36,6%<br />
adminis. subalternos 3,0% 15,0% 41,7% 40,3%<br />
persoal servicios 3,1% 18,4% 43,3% 35,3%<br />
labradores ,1% 2,3% 50,0% 47,7%<br />
mariñeiros ,3% 2,8% 54,7% 42,2%<br />
estudiantes 1,4% 21,9% 36,6% 40,2%<br />
Sen embargo, no congreso sobre linguas minoriza<strong>da</strong>s que rematou esta<br />
semana en Pontevedra, presentáronse diferentes traballos que falan dunha per<strong>da</strong><br />
<strong>de</strong> falantes, concretamente nenos que resi<strong>de</strong>n en concellos <strong>de</strong> máis <strong>de</strong> 50.000<br />
habitantes.<br />
Se confrontámo-los <strong>da</strong>tos <strong>da</strong>s dúas fontes menciona<strong>da</strong>s, po<strong>de</strong>mos comprobar<br />
que o galego se esten<strong>de</strong> en ámbitos e profesións nos que antes tiña unha<br />
presencia reduci<strong>da</strong>, pero pér<strong>de</strong>se entre os falantes novos. Esta situación é<br />
— 494 —
Asituación do galego nun mundo globalizado<br />
perigosa <strong>de</strong> cara ó futuro <strong>da</strong> lingua, xa que este futuro está en mans,<br />
precisamente, <strong>de</strong>stas novas xeracións. As políticas lingüísticas <strong>de</strong>berían ter moi<br />
en conta este sector se queren asegura-la supervivencia <strong>da</strong> lingua.<br />
To<strong>da</strong> esta situación orienta a nosa reflexión cara ó papel <strong>da</strong>s actuacións do<br />
Estado e <strong>da</strong> Administración, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong>sas organizacións supranacionais e<br />
internacionais <strong>da</strong>s que falabamos máis arriba, como factor <strong>de</strong>terminante, en gran<br />
medi<strong>da</strong>, <strong>da</strong> posible morte que agoiran moitos estudiosos <strong>da</strong>lgunhas linguas<br />
minoritarias. As institucións sinala<strong>da</strong>s teñen que recoñecer ese carácter<br />
plurinacional e plurilingüe. No noso caso, estas institucións, a nivel autonómico,<br />
funcionan en galego e en castelán no rexistro escrito, mentres que no<br />
rexistro oral funcionan maioritariamente en castelán, e a “mo<strong>de</strong>stia” continúa a<br />
se-la cali<strong>da</strong><strong>de</strong> que <strong>de</strong>fine as actuacións dos <strong>de</strong>partamentos <strong>de</strong>dicados á política<br />
lingüística e á cultura; e a nivel estatal funcionan unicamente en castelán.<br />
Dentro <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Europea as linguas minoritarias séguense vendo como<br />
tal. Recoñécense os <strong>de</strong>reitos lingüísticos individuais, pero esquécese a<br />
dimensión colectiva <strong>da</strong>s linguas. O mesmo termo <strong>de</strong> “minoría” non <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> ter<br />
un claro matiz <strong>de</strong>spectivo cara ós falantes <strong>de</strong>sas linguas.<br />
Oartigo 3 <strong>da</strong> nosa Constitución di que o castelán é a lingua oficial do Estado<br />
e que tódolos españois teñen o <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> coñecela e o <strong>de</strong>reito a usala. Respecto<br />
ás <strong>de</strong>mais linguas españolas serán tamén oficiais nas súas respectivas<br />
comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autónomas <strong>de</strong> acordo cos seus estatutos. Por último di: «La<br />
riqueza <strong>de</strong> las diferentes mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas <strong>de</strong> España es un patrimonio<br />
cultural que será objeto <strong>de</strong> especial respeto y protección».<br />
Se lle aplicámo-los adxectivos <strong>de</strong> respecto e protección ó galego, a situación<br />
está moi lonxe <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, malia o seu recoñecemento como lingua oficial (ó<br />
lado do catalán e o vasco). Unha vez que se asegura o <strong>de</strong>reito dos falantes a<br />
emprega-la súa lingua en calquera situación, débese garanti-la súa<br />
supervivencia. O recoñecemento institucional <strong>da</strong> plurali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e <strong>da</strong> súa<br />
protección ten que ser algo máis ca un simple trámite escrito e re<strong>da</strong>ctado nunha<br />
España que se supón “<strong>de</strong>mocrática”. Ca<strong>da</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> autónoma <strong>de</strong>be manter<br />
unha política <strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa e <strong>de</strong> promoción <strong>da</strong> súa lingua con resultados diferentes.<br />
En <strong>Galicia</strong> o uso social <strong>da</strong> lingua territorial é moi superior ó resto <strong>da</strong>s<br />
nacionali<strong>da</strong><strong>de</strong>s (falabamos dun 73'8%), pero o mantemento lingüístico é moi<br />
problemático, entre outras razóns pola conciencia lingüística existente. As<br />
disposicións lexislativas sobre o galego <strong>de</strong>berían axu<strong>da</strong>r na modificación <strong>de</strong>sa<br />
conciencia, pero segundo os <strong>da</strong>tos presentados nun informe <strong>da</strong> CIG o galego<br />
non está presente no ensino tal como esixe a lei: as cifras falan dun<br />
incumprimento <strong>da</strong> norma en centros <strong>de</strong> educación infantil e primaria nun<br />
91,5%, en centros <strong>de</strong> ESO nun 77,3%, no bacharelato nun 87,5% e nos ciclos<br />
formativos nun 69%. De to<strong>da</strong>s maneiras, non pui<strong>de</strong>mos contrasta-la fiabili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
— 495 —
Margarita González González / Mónica Places Torrado<br />
dos <strong>da</strong>tos <strong>de</strong>ste informe, polo que as cifras po<strong>de</strong>n ser tal vez inexactas. O que si<br />
po<strong>de</strong>mos constatar é que <strong>da</strong> escola saen menos galegofalantes dos que entran.<br />
A política basea<strong>da</strong> na personali<strong>da</strong><strong>de</strong> dos <strong>de</strong>reitos lingüísticos trata <strong>de</strong><br />
favorece-los contactos entre membros <strong>de</strong> diferentes grupos, multiplicando as<br />
posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> lingua a nivel individual. Pero as áreas lingüísticas<br />
van máis alá dos límites <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autonómicas (o galego fálase en<br />
zonas <strong>de</strong> Asturias e <strong>de</strong> León) e faise máis difícil garanti-los <strong>de</strong>reitos dos<br />
individuos fóra <strong>da</strong> súa “rexión autónoma”.<br />
Fai falla un cambio <strong>de</strong> conciencia na colectivi<strong>da</strong><strong>de</strong>, sobre todo, nas persoas<br />
que dirixen as institucións, para <strong>da</strong>rlle vi<strong>da</strong> ó concepto <strong>de</strong> plurilingüismo e<br />
soluciona-lo problema <strong>de</strong> diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística <strong>da</strong> poboación que por agora<br />
non ten solución clara. A “<strong>de</strong>sigual<strong>da</strong><strong>de</strong>” <strong>de</strong>bería substituírse por unha<br />
“igual<strong>da</strong><strong>de</strong>” non individual, senón social, porque un Estado plurinacional ten e<br />
<strong>de</strong>be garanti-los <strong>de</strong>reitos lingüísticos dos seus ci<strong>da</strong>dáns e promover esas linguas<br />
a través do ensino, dunha proxección internacional, etc., e non ficar nas<br />
fronteiras.<br />
En conclusión, o futuro <strong>da</strong> lingua <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> non só dos falantes, senón tamén<br />
<strong>da</strong>s institucións. Non sabemos se cunha boa actuación <strong>de</strong>stas últimas se garante<br />
a supervivencia <strong>da</strong> lingua, pero polo menos non se po<strong>de</strong>ría dicir que<br />
<strong>de</strong>sapareceu por unha falta <strong>de</strong> igual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s para to<strong>da</strong>s e ca<strong>da</strong><br />
unha <strong>da</strong>s que se falan no mundo na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Bibliografía<br />
Heynold, Ch. (1999): “L'Union européenne: Jaardin d'É<strong>de</strong>n ou Tour <strong>de</strong> Babel?”.<br />
Terminologie et Traduction 3. 5-14.<br />
Lastra, Y. (1992): Sociolingüística para hispanoamericanos. Una introducción.<br />
México: El Colegio <strong>de</strong> México.<br />
López Morales, H. (1989): Sociolingüística. Madrid: Gredos.<br />
Miyoshi, M. (1999): “Globalization, Culture, and the University”, in Jameson,<br />
F. / Miyoshi, M. (eds.) (1999): The cultures of globalization. Durham /<br />
London: Duke University Press. 247-270<br />
Ninyoles, R. L. (1994): “España como país plurilingüe; líneas <strong>de</strong> futuro”, in<br />
Bastar<strong>da</strong>s, A.; Boix, E. (dirs.) (1994): ¿Un estado, una lengua? La<br />
organización política <strong>de</strong> la diversi<strong>da</strong>d lingüística. Barcelona: Ediciones<br />
Octaedro. 141-154<br />
Rojo, Guillermo (dir.) (1994): Lingua inicial e competencia lingüística en<br />
<strong>Galicia</strong>. A Coruña: Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />
Siguan, M. (1992): España plurilingüe. Madrid: Alianza Editorial.<br />
— 496 —
Convivencia e/ou supervivencia do galego como segun<strong>da</strong><br />
lingua na ensinanza multilingüe<br />
Marta González Louzao<br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Murcia<br />
Ócoñece-lo tema marco <strong>de</strong>sta Conferencia <strong>de</strong> Linguas Minoritarias e ver que<br />
algúns dos obxectivos que se preten<strong>de</strong>n <strong>de</strong>senvolver nela ían se-la problemática<br />
e os retos ós que tales linguas se enfrontan no ensino multilingüe, pensei na<br />
posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> colaborar con esta comunicación, baseándome na miña<br />
experiencia como ensinante <strong>de</strong> lingua galega na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Murcia.<br />
Polo tanto, o contido <strong>de</strong>sta comunicación está acoutado por uns parámetros<br />
espacio-temporais concretos; por un lado a Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Letras <strong>da</strong> cita<strong>da</strong><br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>, on<strong>de</strong> o galego forma parte dun abano <strong>de</strong> segun<strong>da</strong>s linguas que se<br />
lle ofrecen ó alumnado e, por outra ban<strong>da</strong>, centrareime só nos planos novos,<br />
enten<strong>da</strong>mos por isto, os planos reformados no ano 1995 -hoxe practicamente<br />
extinguidos- e os que actualmente se están completando, os reformados no ano<br />
1999.<br />
Comezarei por expor -<strong>de</strong> xeito moi breve- as circunstancias nas que se atopa<br />
o galego <strong>de</strong>ntro dos plans <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong>sta universi<strong>da</strong><strong>de</strong>, os cambios que<br />
experimentou <strong>de</strong>n<strong>de</strong> a súa implantación ata chegar á situación na que se atopa<br />
actualmente.<br />
A aparición do galego na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Murcia remóntanse ó ano 1983; foi<br />
a través do Departamento <strong>de</strong> Filoloxía Románica, Francesa, Italiana e Árabe<br />
que comezou a ser imparti<strong>da</strong> a materia Filoloxía Románica II (Galego) 76 no<br />
cuarto curso <strong>de</strong> Filoloxía Hispánica, en cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> optativa e con carácter<br />
anual. Aín<strong>da</strong> que os contidos <strong>de</strong>sta materia se cinguían, case <strong>de</strong> xeito exclusivo,<br />
ó campo <strong>da</strong> literatura, este é o punto <strong>de</strong> arranque do galego na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Murcia.<br />
Quixera resaltar neste punto -a modo <strong>de</strong> contraste coa situación que se creará<br />
logo cos novos plans <strong>de</strong> estudio- que, ó lado <strong>de</strong>sta materia, había outras<br />
optativas que o alumno podía elixir, pero que ningunha <strong>de</strong>las se trataba doutra<br />
lingua.<br />
Coa reforma dos plans <strong>de</strong> estudio do ano 1995 xurdirán as segun<strong>da</strong>s linguas<br />
como materias troncais, e nelas, o galego atopa a súa continuación; na vixencia<br />
<strong>de</strong>stes plans será cando se asine o Convenio entre a Dirección Xeral <strong>de</strong> Política<br />
Lingüística e a cita<strong>da</strong> universi<strong>da</strong><strong>de</strong>, comezando un lectorado que dura ata hoxe.<br />
76<br />
No terceiro curso <strong>da</strong> mesma especiali<strong>da</strong><strong>de</strong> impartíase Filología Románica I e no quinto curso<br />
Filología Románica III (catalán).<br />
— 497 —
Marta González Louzao<br />
No ano 1999 volvemos asistir a unha nova reforma, que, no tocante ás<br />
segun<strong>da</strong>s linguas, repercute tan só na <strong>de</strong>nominación (por exemplo no caso que<br />
nos concirne, a Segun<strong>da</strong> Lengua y su Literatura Gallegas I, II ou III pasan a<br />
chamarse Lengua ysuLiteratura Gallega I, II, e III) e no status, pois pasan a<br />
contemplarse como obrigatorias. Cambios que non nos resultan <strong>de</strong>terminantes<br />
para o que aquí queremos tratar.<br />
Concluíndo, <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o ano académico 1996/97 o galego vénse ofrecendo como<br />
segun<strong>da</strong> lingua nas titulacións <strong>de</strong> Filoloxía Francesa, Hispánica, Inglesa e<br />
Clásica; ben como troncal, ben como obrigatoria. E en cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> materia <strong>de</strong><br />
libre configuración para o resto <strong>de</strong> titulacións que a Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Murcia lle<br />
proporciona á súa comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> universitaria.<br />
Do propio nome do <strong>de</strong>partamento no que está inserido o Seminario <strong>de</strong><br />
Estudios galegos, xa se <strong>de</strong>duce a existencia <strong>de</strong> tres linguas máis á parte do<br />
galego: o italiano, o francés e o árabe; e <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> Área <strong>de</strong> Románicas aín<strong>da</strong> se<br />
ofrece outra máis, o catalán. Como é lóxico, e ó igual que na maioría <strong>da</strong>s<br />
universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s españolas, existen outros <strong>de</strong>partamentos <strong>de</strong> linguas que tamén<br />
ofrecen as súas como segun<strong>da</strong>s linguas; en concreto, na Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Letras <strong>de</strong><br />
Murcia, son o <strong>de</strong> Filoloxía Clásica <strong>de</strong>n<strong>de</strong> on<strong>de</strong> se ofrece o grego mo<strong>de</strong>rno e o <strong>de</strong><br />
Filoloxía Inglesa <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o cal se ofrecen o inglés e mailo alemán. Polo tanto,<br />
oito son as linguas ás que o alumno po<strong>de</strong> optar para obte-los créditos<br />
correspon<strong>de</strong>ntes á segun<strong>da</strong> lingua na que ten <strong>de</strong> matricularse, se é <strong>de</strong> filoloxía<br />
ou para cubri-los correspon<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> libre configuración se é doutra titulación.<br />
Se a esta exposición <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos reais lle engadimos un máis, que é o feito <strong>de</strong><br />
que estas linguas son imparti<strong>da</strong>s to<strong>da</strong>s elas na mesma franxa horaria, temos xa<br />
configurado a formulación do problema básico que constitúe o obxectivo <strong>de</strong>stas<br />
reflexións.<br />
A primeira dificulta<strong>de</strong> está servi<strong>da</strong>: o alumno só se matriculará en ca<strong>da</strong> ano<br />
académico dunha segun<strong>da</strong> lingua, se salvamos aqueles casos nos que o alumno<br />
<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> alternar dúas ou máis segun<strong>da</strong>s linguas no mesmo curso; casos nos que<br />
non imos entrar por seren os minoritarios, a<strong>de</strong>mais dos menos recomen<strong>da</strong>bles<br />
-pe<strong>da</strong>goxicamente falando-, máxime se temos en conta que na maioría dos casos<br />
se trata dun primeiro achegamento a estes idiomas e que, por riba, son materias<br />
cuadrimestrais.<br />
É agora cando quero retoma-la i<strong>de</strong>a que se expresa no título <strong>de</strong>sta<br />
comunicación e que lles transmito primeiro en forma <strong>de</strong> interrogante: ¿unha<br />
lingua minoritaria 77 coma o galego cando se ofrece no mesmo status, condicións<br />
77 Oconcepto <strong>de</strong> lingua minoritaria aquí empregado <strong>de</strong>be enten<strong>de</strong>rse segundo o estipulado na<br />
Carta europea <strong>da</strong>s linguas rexionais e minoritarias, aca<strong>da</strong><strong>da</strong> logo do Tratado Internacional<br />
controlado polo Consello <strong>de</strong> Europa e adoptado pola maioría dos estados membros <strong>da</strong> Unión<br />
Europea, pola que unha lingua minoritaria é aquela emprega<strong>da</strong> por unha parte <strong>da</strong> poboación dun<br />
estado e que non é dialectos <strong>da</strong>s linguas oficiais <strong>de</strong>se estado nin linguas <strong>de</strong> poboacións emigrantes<br />
ou linguas crea<strong>da</strong>s artificialmente.<br />
— 498 —
Convivencia e/ou supervivencia do galego como segun<strong>da</strong> lingua na ensinanza multilingüe<br />
e circunstancias que outras sete linguas máis, <strong>da</strong>s cales case to<strong>da</strong>s son<br />
maioritarias, convive ou sobrevive?<br />
Tentarei, neste tempo do que dispomos, <strong>da</strong>rlle unha resposta, quizais nin<br />
única nin contun<strong>de</strong>nte, pois así como a propia distancia que ca<strong>da</strong> un po<strong>de</strong><br />
enten<strong>de</strong>r entre os conceptos <strong>de</strong> convivencia e supervivencia é moi relativa, por<br />
forza tamén o ha <strong>de</strong> se-la conclusión á que se chegue.<br />
Continuemos por formulármo-la relación “lingua-alumno” que se orixina<br />
neste contexto.<br />
Den<strong>de</strong> a posición do alumno, á hora <strong>de</strong> elixir unha segun<strong>da</strong> lingua, ¿como<br />
contempla esta situación?, ¿como unha diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> oferta? ou en reali<strong>da</strong><strong>de</strong>,<br />
¿como unha autolimitación <strong>da</strong> propia oferta?<br />
Enten<strong>de</strong>ndo que, se este variado e na<strong>da</strong> pobre panel <strong>de</strong> idiomas que se lle<br />
ofrece ó alumno para que escolla a súa segun<strong>da</strong> lingua respon<strong>de</strong> ás necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
<strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> con criterios <strong>de</strong> racionali<strong>da</strong><strong>de</strong>, flexibili<strong>da</strong><strong>de</strong>, liber<strong>da</strong><strong>de</strong> académica e<br />
coherencia formativa, entón a resposta parece bastante clara; trataríase dunha<br />
varie<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> linguas, expostas ó criterio <strong>de</strong> elección do alumnado en función<br />
<strong>da</strong>s súas necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s persoais e/ou sociais. Pero esmiucémo-los pormenores<br />
<strong>de</strong>sta selección que o alumno <strong>de</strong>be levar a cabo a ver se, en ver<strong>da</strong><strong>de</strong>, este se<br />
sitúa ante a varie<strong>da</strong><strong>de</strong> ou ante a unici<strong>da</strong><strong>de</strong>, e en calquera caso cómo a afronta.<br />
Quixera aclarar que esta formulación en ningún momento está encara<strong>da</strong> á<br />
valoración, nin positiva nin negativa, dos actuais plans <strong>de</strong> estudio; o único que<br />
se preten<strong>de</strong> é, sobre a súa base, ve-la situación en si do galego como<br />
participante <strong>de</strong>sta plurali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> linguas nestas circunstancias que veño <strong>de</strong><br />
expor.<br />
O primeiro que parece obvio é preguntarse sobre os factores que<br />
condicionarán o alumno e qué criterios empregará á hora <strong>de</strong> escoller unha<br />
lingua entre estes oito idiomas que se lle ofrecen.<br />
Supoño que serán moitos máis dos que aquí poi<strong>da</strong>mos, queiramos ou<br />
cheguemos a saber, por razóns <strong>de</strong> tempo, <strong>de</strong> espacio e mesmo <strong>de</strong> ignorancia,<br />
pois é difícil abarcar tó<strong>da</strong>las circunstancias que poi<strong>da</strong>n ro<strong>de</strong>ar a un alumno á<br />
hora <strong>de</strong> face-la <strong>de</strong>vandita elección. A<strong>de</strong>mais, nesta exposición <strong>de</strong>sbotaremos<br />
aqueles que non respon<strong>da</strong>n a criterios estrictamente académicos; quero dicir,<br />
que imos omitir aquelas escollas en función do profesor que imparte a materia,<br />
<strong>da</strong> súa dificulta<strong>de</strong>/sinxeleza e outros similares;<br />
É <strong>de</strong> pensar que un dos primeiros criterios á hora <strong>da</strong> selección sexa o <strong>da</strong><br />
funcionali<strong>da</strong><strong>de</strong>; función que, sobre a base <strong>da</strong>s súas circunstancias persoais e<br />
sociais, unha lingua lle proporcione fronte a outra.<br />
Neste senso <strong>de</strong>beremos diferenciar entre aqueles alumnos que a escollen<br />
como materia <strong>de</strong> libre configuración e os que a teñen no seu propio plan <strong>de</strong><br />
estudios. Os primeiros, loxicamente, escollerán o idioma que mellor se lles<br />
axeite a esas necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s socio-persoais; poñamos por caso alumnos <strong>de</strong> Eco-<br />
— 499 —
Marta González Louzao<br />
nómicas, <strong>de</strong> Químicas, <strong>de</strong> Veterinaria ou dunha enxeñería calquera, ós que lles<br />
po<strong>de</strong> interesar moito máis o galego que calquera <strong>da</strong>s outras porque, se cadra, o<br />
seu futuro laboral téñeno claramente orientado cara a <strong>Galicia</strong>. Quizais sexa<br />
nestes casos on<strong>de</strong> mellor se plasme a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> coas súas pretensións<br />
que antes comentabamos.<br />
Para os segundos, para os futuros filólogos, quizais a cousa se complique un<br />
pouco máis e sexa aí on<strong>de</strong> poi<strong>da</strong>mos ve-la outra cara <strong>da</strong> moe<strong>da</strong>, a que formulabamos<br />
antes como autolimitación <strong>da</strong> oferta.<br />
A un estudiante <strong>de</strong> filoloxía, ¿que lle po<strong>de</strong> resultar máis funcional ter no seu<br />
expediente académico? ¿O inglés, o alemán, o francés e o italiano? ou ¿o galego<br />
e o catalán? En termos xerais, é evi<strong>de</strong>nte que os primeiros; pensemos, por<br />
exemplo, na posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> optar a un lectorado <strong>de</strong> español en calquera dos<br />
países que teñen por lingua oficial algunha <strong>da</strong>s menciona<strong>da</strong>s.<br />
Pero a un alumno <strong>de</strong> Filoloxía Francesa, Italiana ou Hispánica, e <strong>de</strong>ntro do<br />
criterio <strong>de</strong> funcionali<strong>da</strong><strong>de</strong> que estamos tratando, o normal é que a<strong>de</strong>mais lle<br />
interese elixir outras linguas románicas; é máis, parece, cando menos, bastante<br />
recomen<strong>da</strong>ble que un futuro filólogo hispánico non tivese que renunciar ó<br />
coñecemento doutras linguas que conforman o plurilingüismo do seu estado,<br />
que encima ten o privilexio <strong>de</strong> que se ofrezan na súa faculta<strong>de</strong>. Pero, como<br />
vimos <strong>de</strong> ver, o alumno so po<strong>de</strong>rá <strong>de</strong>cantarse por un único idioma.<br />
Entón, o seguinte paso, ó que o propio proceso nos leva, é ver cál é ese<br />
idioma ou idiomas máis seleccionados como segun<strong>da</strong>s linguas, e sobre todo,<br />
cómo e cánto repercute no galego, tanto se este é elixido coma se é rexeitado<br />
polo alumno.<br />
Das oito linguas que se ofrecen na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Murcia, a máis reclama<strong>da</strong><br />
é o inglés, seguíndoo o alemán, o francés e o italiano; este último moi solicitado<br />
polos alumnos <strong>de</strong> Historia e Arte que rematan os seus estudios nalgunha <strong>da</strong>s<br />
ci<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>ste país. A elección dos restantes vai estar <strong>de</strong>termina<strong>da</strong> por<br />
circunstancias moito máis específicas. O árabe, por exemplo, está a ver<br />
incrementa<strong>da</strong> a súa <strong>de</strong>man<strong>da</strong> por razóns socioculturais concretas: a emigración<br />
masiva <strong>de</strong>stes pobos no sur fará que non teña que pasar moito tempo para que<br />
no ensino primario e secun<strong>da</strong>rio se requiran mestres <strong>de</strong> árabe ou profesorado<br />
cun mínimo <strong>de</strong> coñecementos <strong>de</strong>sta lingua.<br />
O caso do catalán tamén se ve favorecido porque a menos <strong>de</strong> 100 quilómetros<br />
empeza a Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Valenciana; comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> que acolle a moitos dos<br />
estudiantes <strong>da</strong> rexión murciana nas súas convocatorias <strong>de</strong> oposicións ó ensino e<br />
noutros moitos campos nos que o idioma requirido é o catalán.<br />
O grego mo<strong>de</strong>rno é solicitado, sobre todo, por xente <strong>de</strong> Filoloxía Clásica, por<br />
cuestións <strong>de</strong> afini<strong>da</strong><strong>de</strong> e complementarie<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Centrémonos, pois, en ver quén son os que optan polo galego. Para estes<br />
<strong>da</strong>tos acóllome á experiencia e á enquisa -totalmente anónima- que, nos pri-<br />
— 500 —
Convivencia e/ou supervivencia do galego como segun<strong>da</strong> lingua na ensinanza multilingüe<br />
meiros días <strong>de</strong> clase, lle entrego ó meu alumnado e na que unha <strong>da</strong>s preguntas é<br />
sobre a intencionali<strong>da</strong><strong>de</strong> na escolla do galego como segun<strong>da</strong> lingua.<br />
A<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> ter en conta que galegos hai en to<strong>da</strong>s partes, a Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
Autónoma <strong>de</strong> Murcia, en concreto a ci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Cartaxena, conta cun <strong>da</strong>to moi<br />
positivo para estes efectos, trátase do intercambio <strong>de</strong> traballadores <strong>da</strong> mariña<br />
que mantén co Ferrol. Son numerosos os alumnos, fillos <strong>de</strong> galegos, asentados<br />
ou <strong>de</strong> paso, que ven a oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> seguir e, incluso, en moitos casos <strong>de</strong><br />
iniciarse, coa súa lingua materna.<br />
O Camiño <strong>de</strong> Santiago conséguenos a<strong>de</strong>ptos que, <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> que<strong>da</strong>r<br />
impresionados coa paisaxe, a xente e/ou a gastronomía galega, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n<br />
achegarse máis <strong>de</strong> preto á súa lingua, historia e cultura. Nesta mesma situación<br />
caberían aqueles que, sen teren feito o Camiño, visitan <strong>Galicia</strong> por calquera<br />
outra razón e <strong>de</strong>sexan coñecer tamén a súa lingua.<br />
E por qué non, tamén aquí po<strong>de</strong>mos recorrer á expresión idiomática que di<br />
que “o amor move montañas”, neste caso linguas. Pois son numerosos os que<br />
escollen como segun<strong>da</strong> lingua o galego porque teñen o/a seu/súa respectivo/a<br />
mozo/a en <strong>Galicia</strong>.<br />
E por último, que<strong>da</strong>ría o grupo que, mal que nos pese, constitúe a porcentaxe<br />
máis baixa e <strong>da</strong>lgunha maneira é o que nos dá resposta á pregunta coa que<br />
iniciaba esta comunicación e que, ó mesmo tempo, xustifica o seu título. Este<br />
grupo sería o formado por aqueles alumnos -totalmente alleos a <strong>Galicia</strong>- pero<br />
que, ben como estudiantes dunha filoloxía e que, por tanto, enten<strong>de</strong>n a<br />
necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> coñece-las linguas máis próximas, ben aqueles doutras licenciaturas<br />
pero que senten inquietu<strong>de</strong>s respecto dunha lingua e dunha cultura que<br />
existe a máis <strong>de</strong> 1000 quilómetros. Pero, sobre todo, o primeiro grupo <strong>de</strong> seguro<br />
sería moito más amplo se estas oito linguas non fosen imparti<strong>da</strong>s á mesma hora,<br />
é dicir, se o alumno non se vise na obriga <strong>de</strong> ter que sacrifica-lo galego por un<br />
inglés ou francés que, <strong>de</strong> antemán, sabe que, unha vez chega<strong>da</strong> a inserción na<br />
vi<strong>da</strong> laboral, lle abrirán máis camiños.<br />
Non quixera rematar sen polo menos mencionar, pois a ver<strong>da</strong><strong>de</strong> é que po<strong>de</strong>ría<br />
ser perfectamente tema único para outra sesión, outro aspecto que, <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o meu<br />
punto <strong>de</strong> vista, <strong>de</strong>bemos ter en conta cando valorémo-la elección ou<br />
rexeitamento do galego como segun<strong>da</strong> lingua por parte do alumno.<br />
Tódolos <strong>da</strong>tos aquí expostos, como dixen ó principio, están cinguidos a un<br />
espacio concreto, á Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Murcia, e esta, como todos sabemos, é<br />
unha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> monolingüe. Isto supón unha menor concienciación e familiari<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
co bilingüismo, chegando incluso, nalgúns casos, a facerse manifesto<br />
un claro sentimento <strong>de</strong> rexeitamento cara ás linguas rexionais. Adoitan partir <strong>da</strong><br />
existencia dun certo hermetismo nas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s que posúen lingua propia<br />
a<strong>de</strong>mais do español. De feito, un <strong>da</strong>to real é que unha alta porcentaxe dos<br />
— 501 —
Marta González Louzao<br />
alumnos matriculados en galego son <strong>de</strong> vilas valencianas, limítrofes coa Rexión<br />
Murciana.<br />
Ata aquí estes apuntamentos que po<strong>de</strong>rían ser moito máis ampliados,<br />
reflexionados e <strong>de</strong>batidos, pois aín<strong>da</strong> que se trata <strong>da</strong> situación do galego nunha<br />
universi<strong>da</strong><strong>de</strong> concreta, son perfectamente extensibles a outros espacios e mesmo<br />
a outras linguas minoritarias.<br />
Apuntamentos cos que se tentou analizar algunhas <strong>da</strong>s trabas coas que o<br />
galego ten que loitar para ergue-la súa voz a carón doutras linguas no ensino<br />
multilingüe universitario, pois, <strong>da</strong>lgún xeito, este era o tema que se pretendía<br />
<strong>de</strong>senvolver nesta ocasión, pero non esquezamos que para que poi<strong>da</strong>mos<br />
formular esta problemática é necesario iso, que o galego estea a carón <strong>de</strong><br />
linguas maioritarias e minoritarias, que conviva e que sobreviva se ten que<br />
facelo.<br />
— 502 —
Proyecto LINMITER<br />
(Terminología <strong>de</strong> lenguas latinas minoritarias europeas)<br />
Vitelio Herrera<br />
Unión Latina<br />
0. Introducción<br />
El proyecto Linmiter se sitúa en el marco <strong>de</strong> las acciones implementa<strong>da</strong>s por<br />
la Comisión Europea programa<strong>da</strong>s en pro <strong>de</strong> la protección y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las<br />
lenguas regionales o minoritarias <strong>de</strong> Europa. Este proyecto se realiza bajo la<br />
coordinación <strong>de</strong> la Dirección Terminología e Industrias <strong>de</strong> la Lengua (Dtil) <strong>de</strong> la<br />
Unión Latina con el apoyo <strong>de</strong> la Comisión Europea.<br />
La Dtil se ocupa <strong>de</strong>l enriquecimiento <strong>de</strong> las terminologías <strong>de</strong> las lenguas<br />
latinas, <strong>de</strong> la cooperación en materia <strong>de</strong> industrias <strong>de</strong> la lengua, y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />
y la utilización <strong>de</strong> las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación telemática en los países latinos.<br />
Las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> la Dtil se realizan esencialmente en las cinco lenguas<br />
oficiales <strong>de</strong> la Unión Latina: español, francés, italiano, portugués y rumano. Sin<br />
embargo, paralelamente, la Dtil ejecuta acciones que favorecen el <strong>de</strong>sarrollo<br />
terminológico <strong>de</strong> otras lenguas <strong>de</strong> los Estados miembros <strong>de</strong> la Organización.<br />
De esta manera, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace varios años, la Dtil se ocupa <strong>de</strong> una manera más<br />
sistemática <strong>de</strong> la terminología <strong>de</strong> las lenguas latinas regionales localiza<strong>da</strong>s en el<br />
marco <strong>de</strong> la latini<strong>da</strong>d.<br />
En relación con el proyecto Linmiter, esta dirección se propone coordinar un<br />
conjunto <strong>de</strong> trabajos terminológicos, los cuales compren<strong>de</strong>rían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />
elaboración <strong>de</strong> léxicos <strong>de</strong> base hasta trabajos <strong>de</strong> mayor compleji<strong>da</strong>d, relativos a<br />
siete lenguas europeas <strong>de</strong> origen latino: catalán, corso, friulano, gallego, ladino,<br />
occitano y sardo.<br />
1. Objetivos<br />
Este proyecto tiene como objetivo general favorecer el <strong>de</strong>sarrollo<br />
lexicográfico y terminológico <strong>de</strong> las lenguas latinas minoritarias europeas en un<br />
marco <strong>de</strong> cooperación panlatina.<br />
1.1. Objetivos principales<br />
a. Fomentar la producción terminológica <strong>de</strong> las lenguas latinas minoritarias<br />
europeas<br />
b. Ofrecer una formación <strong>de</strong> terminología en miras <strong>de</strong> crear un equipo <strong>de</strong><br />
especialistas autóctonos<br />
c. Coordinar trabajos terminológicos multilingües<br />
d. Elaborar léxicos especializados multilingües<br />
— 503 —
Vitelio Herrera<br />
1.2. Objetivos específicos<br />
a. Realizar un estudio sociolingüístico a fin <strong>de</strong> obtener una visión panorámica<br />
<strong>de</strong> la situación actual <strong>de</strong> las lenguas en estudio.<br />
b. Organizar un programa <strong>de</strong> formación especializa<strong>da</strong> en terminología.<br />
c. Definir una serie <strong>de</strong> principios metodológicos comunes aplicables a la<br />
elaboración <strong>de</strong> trabajos terminológicos multilingües.<br />
d. Coordinar la realización <strong>de</strong> un primer vocabulario multilingüe.<br />
e. Crear un sitio web para permitir la difusión <strong>de</strong> las informaciones generales<br />
y los resultados obtenidos (estudio sociolinguístico, trabajos terminológicos,<br />
etc.) relativos a las lenguas estudia<strong>da</strong>s.<br />
2. Desarrollo<br />
La Dirección Terminología e Industrias <strong>de</strong> la Lengua <strong>de</strong> la Unión Latina a fin<br />
<strong>de</strong> llevar a cabo la coordinación <strong>de</strong>l proyecto Linmiter, estableció un plan<br />
general <strong>de</strong> trabajo que compren<strong>de</strong> las siguientes etapas:<br />
2.1. Estudio previo<br />
La primera parte <strong>de</strong> este proyecto se <strong>de</strong>sarrolló durante el período 1999-2000<br />
ytuvo como finali<strong>da</strong>d la elaboración <strong>de</strong> un estudio <strong>de</strong>stinado a permitir <strong>de</strong>finir<br />
la situación actual <strong>de</strong> las lenguas estudia<strong>da</strong>s así como también sus necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
en materia <strong>de</strong> terminología.<br />
La Dtil se encargó <strong>de</strong> organizar un equipo <strong>de</strong> trabajo compuesto por<br />
instituciones y/o representantes <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> las lenguas <strong>de</strong> estudio y<br />
consi<strong>de</strong>rados como miembros asociados <strong>de</strong>l proyecto. Los miembros<br />
participantes en el proyecto Linmiter son: el Centro Catalán <strong>de</strong> Terminología,<br />
Termcat, Barcelona, España; el Centro <strong>de</strong> Investigaciones <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
Córcega; el Departamento <strong>de</strong> Lenguas Germánicas y Romanas <strong>de</strong> la<br />
Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Udine, Italia; el Servicio <strong>de</strong> Planificación y Elaboración <strong>de</strong> la<br />
Lengua Ladina, SPELL, <strong>de</strong> Vigo di Fassa, Italia; el Servicio <strong>de</strong> Normalización<br />
Lingüística, SNL, <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela, España; el<br />
Centro <strong>de</strong> Terminología <strong>de</strong> la Lengua Gallega, Termigal, Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela, España; el Grupo <strong>de</strong> Iniciativa para la Elaboración <strong>de</strong> un<br />
Diccionario Informatizado <strong>de</strong> la Lengua Occitana, GIDILOC, Montpellier,<br />
Francia; y la editorial Papiros, Nuoro, Cer<strong>de</strong>ña. .<br />
Se realizó una encuesta sociolingüística con la colaboración <strong>de</strong> los miembros<br />
asociados a fin <strong>de</strong> establecer un balance <strong>de</strong> la situación específica <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> uno<br />
<strong>de</strong> los grupos lingüísticos consi<strong>de</strong>rados. De esta manera, se elaboró y distribuyó<br />
un cuestionario para luego recolectar informaciones y analizar los resultados.<br />
Esta primera etapa <strong>de</strong>l proyecto permitió conocer mejor los aspectos<br />
socioculturales lexicográficos y terminológicos actuales <strong>de</strong> las lenguas latinas<br />
— 504 —
Proyecto LINMITER (Terminología <strong>de</strong> lenguas latinas minoritarias europeas)<br />
minoritarias europeas estudia<strong>da</strong>s, así como también <strong>de</strong>finir sus a<strong>de</strong>lantos y<br />
necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />
Los resultados <strong>de</strong> la encuesta fueron presentados en una reunión <strong>de</strong><br />
información organiza<strong>da</strong> en la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela, España<br />
en el mes <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1999 y publicados en el sitio web www.linmiter.net<br />
creado como instrumento <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong>l proyecto Linmiter.<br />
El análisis <strong>de</strong> los resultados permitió i<strong>de</strong>ntificar la dispari<strong>da</strong>d existente en<br />
relación con el nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las lenguas consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s en este proyecto.<br />
2.2. Formación<br />
La segun<strong>da</strong> etapa <strong>de</strong>l proyecto Linmiter comenzó <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber realizado<br />
el estudio sociolingüístico y consi<strong>de</strong>rado los resultados obtenidos. Se procedió a<br />
la organización <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> formación básica <strong>de</strong> terminología ofrecido a<br />
un grupo <strong>de</strong> participantes compuesto por representantes <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> las<br />
lenguas estudia<strong>da</strong>s.<br />
Este programa <strong>de</strong> formación tuvo lugar en la ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Barcelona, España, y<br />
fue realizado en colaboración con el Centro Catalán <strong>de</strong> Terminología, Termcat.<br />
De esta manera se organizó un seminario intensivo teórico-práctico don<strong>de</strong><br />
fueron impartidos los rudimentos básicos <strong>de</strong> la terminología y los principios<br />
metodológicos necesarios para la elaboración <strong>de</strong> un primer léxico multilingüe.<br />
El programa <strong>de</strong> formación comprendió los siguientes temas generales:<br />
nociones básicas <strong>de</strong> la terminología, investigación terminológica puntual y<br />
sectorial, la normalización terminológica, la metodología para la elaboración <strong>de</strong><br />
un trabajo terminológico, y las diversas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> un centro <strong>de</strong><br />
terminología.<br />
2.3. Producción<br />
La formación <strong>de</strong> base ofreci<strong>da</strong> por los especialistas catalanes permitió a los<br />
participantes <strong>de</strong>l seminario antes mencionado comenzar a trabajar en la<br />
elaboración <strong>de</strong> un léxico <strong>de</strong> términos <strong>de</strong> base relacionados con el medio<br />
ambiente.<br />
Se ha previsto la elaboración <strong>de</strong> diversos productos terminológicos para<br />
respon<strong>de</strong>r a las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s específicas <strong>de</strong> las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas<br />
consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s en este proyecto.<br />
3. Conclusión<br />
El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una activi<strong>da</strong>d terminológica en el contexto <strong>de</strong> las lenguas<br />
latinas minoritarias europeas permitirá, en primer lugar, <strong>de</strong>signar, <strong>de</strong>scribir y<br />
clasificar <strong>de</strong> manera coherente las nuevas reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s y luego, favorecer la<br />
comunicación en los planos científico y técnico.<br />
— 505 —
Vitelio Herrera<br />
Sin embargo, es importante señalar que la planificación lingüística y<br />
terminológica <strong>de</strong> las lenguas minoritarias estudia<strong>da</strong>s <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong>l estatuto que<br />
tiene ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> estas lenguas.<br />
La creativi<strong>da</strong>d léxica constituye indiscutiblemente un componente esencial en<br />
el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una lengua y la terminología es uno <strong>de</strong> los mecanismos que<br />
contribuye a su enriquecimiento. En este sentido, consi<strong>de</strong>ramos la terminología<br />
no solamente como un objeto <strong>de</strong> investigación sino también <strong>de</strong> difusión y <strong>de</strong><br />
implantación, lo que garantiza una mayor vitali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las lenguas latinas<br />
minoritarias europeas.<br />
— 506 —
Cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e traducción xurídica, dúas<br />
notables ausencias no ensino universitario do <strong>de</strong>reito<br />
Xosé L. Janeiro Espiñeira<br />
É verdá que hoxe non usan<br />
o noso idioma gallego<br />
para leis, nin escrituras,<br />
nas oficinas, nin templos,<br />
nin poñen <strong>de</strong>claraciós,<br />
nin esten<strong>de</strong>n testamentos,<br />
<strong>de</strong> maneira que a mil probes<br />
lles meten gato por coello<br />
A cita coa que dá comezo esta comunicación pertence á obra A gaita gallega,<br />
publica<strong>da</strong> en 1853. A <strong>de</strong>nuncia que se fai nela non podía ser máis ace<strong>da</strong>, aín<strong>da</strong><br />
que estea en verso. O seu autor, Xoán Manuel Pintos, eminente xurista que<br />
exerceu como avogado, xuíz e rexistrador <strong>da</strong> propie<strong>da</strong><strong>de</strong> ben coñecía do que<br />
escribía. No seu tempo, como acontece ó longo <strong>de</strong> todo o século XIX, os textos<br />
constitucionais silenciaron a cuestión <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> plurilingüe <strong>de</strong> España. Así e<br />
todo, ese silencio mantido polos constituíntes <strong>de</strong> 1812, 1837, 1845 e 1869 non<br />
foi seguido <strong>de</strong> pru<strong>de</strong>nte mutismo e neutrali<strong>da</strong><strong>de</strong> por parte do lexislador<br />
ordinario. Á beira <strong>da</strong> preterición cometi<strong>da</strong> a través <strong>da</strong>s constitucións<br />
<strong>de</strong>cimónonicas, a lexislación inferior en rango foi minando o terreo alí on<strong>de</strong><br />
abrollaba un uso público <strong>da</strong>s linguas españolas diferentes <strong>da</strong> castelá. Son<br />
numerosos os exemplos <strong>de</strong> proscrición e prohibición. Moitos <strong>de</strong>les parecerán<br />
choqueiros agora. En 1892 o ministro <strong>de</strong> Instrucción Pública, o con<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Romanones, prohibe ensinar catecismo nas escolas públicas se non se facía en<br />
castelán. En 1896 a Dirección General <strong>de</strong> Correos y Telégrafos prohibe falar<br />
por teléfono se non se telecomunicaba en castelán. A esta época pertence a ata<br />
hai pouco vixente Lei <strong>de</strong> Axuizamento Civil, promulga<strong>da</strong> no ano 1881.<br />
Hoxe en día a cooficialización dos <strong>de</strong>reitos lingüísticos <strong>de</strong>creta<strong>da</strong> pola<br />
Constitución <strong>de</strong> 1978, seguindo a liña inaugura<strong>da</strong> pola <strong>de</strong> 1931, presupón un<br />
marco lexislativo potencialmente distinto e distante ó <strong>da</strong> época <strong>de</strong> Xoán Manuel<br />
Pintos. Con este novo or<strong>de</strong>namento xurídico foi promulga<strong>da</strong>, 119 anos <strong>de</strong>spois<br />
<strong>da</strong> vella norma procesual <strong>de</strong>cimonónica, a Lei 1/2000, <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> xaneiro, <strong>de</strong><br />
Axuizamento Civil. A nova norma contén un punto no que cómpre reparar, o<br />
artigo 142. Asunto minúsculo, mais non simple obxecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>lectación<br />
franciscana. Leva por epígrafe “Lingua oficial” e <strong>da</strong> súa aplicación han <strong>de</strong>rivar<br />
importantes efectos sociolingüísticos. Cuantitativamente, como norma<br />
reguladora dos proce<strong>de</strong>mentos, a Lei <strong>de</strong> Axuizamento Civil ten unha gran<br />
trascen<strong>de</strong>ncia práctica por canto a súa aplicación afecta a numerosísimas<br />
actuacións xudiciais. Segundo <strong>da</strong>tos <strong>da</strong> Memoria anual do Consello Xeral do<br />
— 507 —
Xosé L. Janeiro Espiñeira<br />
Po<strong>de</strong>r Xudicial, tan só na or<strong>de</strong> xurisdiccional civil, on<strong>de</strong> a aplicación <strong>da</strong> lei é<br />
directa -<strong>de</strong>ixando á parte a xurisdicción contencioso-administrativa, a penal e<br />
mais a laboral- rexistráronse no ano 1998 un total <strong>de</strong> 515.698 asuntos civís<br />
contenciosos, dos que 33.876 correspon<strong>de</strong>ron a <strong>Galicia</strong>. Constátese <strong>de</strong> paso que,<br />
fronte á tópica visión tradicional <strong>de</strong>sta nación como un viveiro conflictual <strong>de</strong><br />
litixiosi<strong>da</strong><strong>de</strong>, en porcentaxe por ca<strong>da</strong> cen mil habitantes <strong>Galicia</strong> que<strong>da</strong> con 1240<br />
asuntos contenciosos civís por <strong>de</strong>baixo <strong>da</strong> media estatal que chega ós 1356<br />
asuntos por cen mil habitantes. Sumando todos os proce<strong>de</strong>mentos civís, fosen<br />
contenciosos ou non, a litixiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> civil no conxunto do Estado rexistrou nese<br />
ano 1998 un total <strong>de</strong> 773.000 asuntos, preto <strong>de</strong> 2.000 por ca<strong>da</strong> 100.000<br />
habitantes. Abon<strong>da</strong> con esta enxurra<strong>da</strong> <strong>de</strong> cifras, <strong>de</strong> seu ben elocuente <strong>da</strong><br />
trascen<strong>de</strong>ncia sociolingüística que po<strong>de</strong> atinxir unha regulación legal tan cativa<br />
<strong>de</strong> expresión. A<strong>de</strong>mais, cualitativamente, ten gran valor pola súa potencial<br />
aplicabili<strong>da</strong><strong>de</strong> a todos os ci<strong>da</strong>dáns, a diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> asuntos nos que interveñen<br />
os órganos xurisdiccionais, o elevado status sociocultural do po<strong>de</strong>r xudicial que<br />
po<strong>de</strong> ser tomado como referente lingüístico e pola diseminación territorial dos<br />
xulgados.<br />
Arecente promulgación <strong>da</strong> Lei <strong>de</strong> Axuizamento Civil vén a consoli<strong>da</strong>r unha<br />
regulación que xa se anticipou coa reforma opera<strong>da</strong> por medio <strong>da</strong> Lei Orgánica<br />
16/1994, <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> novembro, sobre o articulado <strong>da</strong> Lei Orgánica do Po<strong>de</strong>r<br />
Xudicial <strong>de</strong> 1985, recorri<strong>da</strong> no seu día pero vali<strong>da</strong><strong>da</strong> polo Tribunal<br />
Constitucional por medio <strong>da</strong> sentencia <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2000. Con algunhas<br />
variacións, nesta nova lexislación procesual séguese para o tema que aquí<br />
interesa o preceptuado polo artigo 231 <strong>da</strong> referi<strong>da</strong> lei orgánica. A re<strong>da</strong>cción<br />
<strong>da</strong><strong>da</strong> ó artigo 142 <strong>da</strong> Lei <strong>de</strong> Axuizamento Civil -aín<strong>da</strong> sen código en galego-<br />
establece prima facie, no seu punto primeiro o que segue: “En to<strong>da</strong>s as<br />
actuacións xudiciais, os xuíces, maxistrados, fiscais, secretarios xudiciais e<br />
<strong>de</strong>mais funcionarios <strong>de</strong> xulgados e tribunais usarán o castelán, lingua oficial do<br />
Estado”. Reparemos no subliñado: sen excepción, “en to<strong>da</strong>s as actuacións<br />
xudiciais”, tanto orais como escritas, se exhorta ou comina, pola contun<strong>de</strong>ncia<br />
<strong>da</strong> forma verbal emprega<strong>da</strong> “usarán”, á expresión <strong>de</strong> todos os órganos xudiciais<br />
en castelán, idioma ó que se cualifica como “lingua oficial do Estado”, tal vez<br />
<strong>de</strong> xeito retórico, como epíteto -<strong>de</strong> non ser oficial non se po<strong>de</strong>ría prescribir o<br />
seu uso- ou intenciona<strong>da</strong>mente para diferenciar mediante filigrana conceptual<br />
xurídico-política o que constitúe Estado do que constitúe Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
Autónoma, por máis que to<strong>da</strong>s e ca<strong>da</strong> unha <strong>de</strong>stas sexan Estado. No apartado<br />
dous do artigo establécese que “os xuíces, maxistrados, secretarios xudiciais,<br />
fiscais -aquí en distinta or<strong>de</strong> xerárquica á estableci<strong>da</strong> no punto primeiro- e<br />
<strong>de</strong>mais funcionarios <strong>de</strong> xulgados e tribunais po<strong>de</strong>rán usar tamén a lingua oficial<br />
propia <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma”. Obsérvese a diferente fórmula expresiva<br />
escolli<strong>da</strong> para se referir á lingua oficial propia non do Estado -segundo a dicción<br />
— 508 —
Cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e traducción xurídica<br />
<strong>da</strong> lei- senón <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma: on<strong>de</strong> antes, referido ó castelán había<br />
un imperativo “usarán” agora hai un potestativo “po<strong>de</strong>rán usar”. A re<strong>da</strong>cción<br />
asimétrica <strong>de</strong>ste enunciado non dá agochado por riba dunha tona formal <strong>de</strong><br />
cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística unha larva<strong>da</strong> or<strong>de</strong>nación diglósica <strong>da</strong>s linguas do<br />
proce<strong>de</strong>mento xudicial. Con diferenciación inxustificable. De man<strong>da</strong>to <strong>de</strong> uso<br />
do castelán a permisivi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> uso “tamén” <strong>da</strong> outra lingua propia. Case que <strong>de</strong><br />
norma a excepción, <strong>de</strong> <strong>de</strong>reito a gracia, <strong>de</strong> faculta<strong>de</strong> a mera tolerancia. Neste<br />
aspecto, a re<strong>da</strong>cción inicial do artigo 231 <strong>da</strong> Lei Orgánica do Po<strong>de</strong>r Xudicial <strong>de</strong><br />
1985 non aproveitou para corrixir esta discrimación a reforma opera<strong>da</strong> en 1994,<br />
nin tampouco se viu posteriormente mellora<strong>da</strong> na re<strong>da</strong>cción do artigo 142 <strong>da</strong><br />
nova Lei <strong>de</strong> Axuizamento Civil <strong>de</strong> 2000.<br />
Aín<strong>da</strong> máis, por se o anterior non abon<strong>da</strong>se, como corolario ó privilexio legal<br />
<strong>de</strong> permisivi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> uso marxinal, secun<strong>da</strong>rio, subalterno -“tamén”- <strong>da</strong> lingua<br />
oficial propia <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma, arbítrase unha limitación no uso <strong>de</strong><br />
“xuíces, maxistrados -dobre <strong>de</strong>nominación xerarquiza<strong>da</strong> para o que en esencia é<br />
un mesmo corpo, orgánica e funcionalmente-, fiscais e <strong>de</strong>mais funcionarios”<br />
-póñase a or<strong>de</strong> que se prefira-, para os que se dispón: “po<strong>de</strong>rán usar tamén a<br />
lingua oficial propia <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma, se ningunha <strong>da</strong>s partes se<br />
opuxer, alegando <strong>de</strong>scoñecemento <strong>de</strong>la que pui<strong>de</strong>r producir in<strong>de</strong>fensión”. E<br />
aquí é on<strong>de</strong> a pregoa<strong>da</strong> cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística <strong>da</strong> Administración <strong>de</strong> Xustiza<br />
que<strong>da</strong> relega<strong>da</strong> á condición <strong>de</strong> simple suboficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> lingua propia, ó pairo<br />
<strong>da</strong> posible obxección <strong>da</strong>lgunha parte que se opoña alegando in<strong>de</strong>fensión. Diante<br />
<strong>de</strong>se presunto <strong>de</strong>scoñecemento lingüístico a previsión do lexislador non po<strong>de</strong>ría<br />
ser máis expeditiva e collendo polo atallo acaba acernando o xa en por si<br />
minguado uso <strong>da</strong>s linguas cooficiais polos órganos <strong>da</strong> Administración <strong>de</strong><br />
Xustiza. Pasamos dun postulado bilingüismo oficial a un pragmático<br />
monolingüismo real, obviamente en castelán. Esta inicua “solución” tratan <strong>de</strong><br />
xustificala algúns tratadistas coa invocación <strong>da</strong> regra xeral <strong>de</strong> uso do castelán<br />
que seica se po<strong>de</strong> inferir do artigo 3.1 <strong>da</strong> Constitución española que establece a<br />
obriga <strong>de</strong> coñecemento do castelán a todos os españois. Mais, aín<strong>da</strong> partindo<br />
<strong>de</strong>sta coñeci<strong>da</strong> discriminación constitucional, a previsión legal <strong>de</strong> tronzar o uso<br />
dunha lingua que se predica cooficial e propia simplemente cando unha parte<br />
alega <strong>de</strong>scoñecemento non se po<strong>de</strong> cohonestar co <strong>de</strong>ber constitucional <strong>de</strong><br />
respecto, protección e promoción lingüística. A<strong>de</strong>mais, non se prevé legalmente<br />
ningunha posible oposición procesual cando o <strong>de</strong>scoñecemento que poi<strong>da</strong><br />
producir in<strong>de</strong>fensión se dá respecto do castelán. Neste suposto, o proceso<br />
continúa en castelán, por máis que a reali<strong>da</strong><strong>de</strong> sociolingüística nos forneza<br />
exemplos cotiáns <strong>de</strong> xustizables monolingües nun idioma español oficial non<br />
castelán. ¿Cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística asimétrica ou suboficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística?<br />
En xustiza, con minúscula, a solución po<strong>de</strong>ría vir <strong>da</strong><strong>da</strong> pola creación dun<br />
servicio <strong>de</strong> traducción lingüística que permitise superar sen menoscabo esta<br />
— 509 —
Xosé L. Janeiro Espiñeira<br />
colisión entre o <strong>de</strong>reito ó uso dunha lingua oficial e o <strong>de</strong>reito á tutela xudicial<br />
efectiva. E máis ó termos en conta o disposto polo apartado tres do mesmo<br />
artigo 142 <strong>da</strong> LAC para o emprego <strong>da</strong>s linguas cooficiais polas partes,<br />
procuradores, avogados, testemuñas e peritos, os que sen ningunha limitación<br />
“po<strong>de</strong>rán utilizar a lingua que sexa tamén oficial na Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma do<br />
territorio no que teñan lugar as actuacións xudiciais, tanto en manifestacións<br />
orais como escritas”. Se os particulares e profesionais externos pero vinculados<br />
á promoción e acción <strong>da</strong> xustiza non ven restrinxido o exercicio individual do<br />
<strong>de</strong>reito ó bilingüismo, tampouco os órganos persoais <strong>da</strong> Administración <strong>de</strong><br />
Xustiza, instala<strong>da</strong> esta nun inveterado monolingüismo en castelán <strong>de</strong>berían ter<br />
que contar coa aquiescencia <strong>da</strong>s partes intervintes no proceso para o libre<br />
exercicio <strong>da</strong> súa opción idiomática.<br />
Máis pexas. O apartado catro do mesmo precepto establece a vali<strong>de</strong>z e<br />
eficacia <strong>da</strong>s actuacións xudiciais e os documentos presentados no idioma oficial<br />
<strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma, mais dispón que se proce<strong>de</strong>rá á súa traducción “a<br />
instancia <strong>de</strong> parte que alegue in<strong>de</strong>fensión” -empeorando a re<strong>da</strong>cción <strong>da</strong> Lei<br />
Orgánica do Po<strong>de</strong>r Xudicial, “alegando <strong>de</strong>scoñecemento que pui<strong>de</strong>r producir<br />
in<strong>de</strong>fensión”-. É dicir, conséntese <strong>de</strong> iure a vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> actuacións xa <strong>de</strong> feito<br />
excepcionais, en lingua propia pero marxinais, sobre as que se legaliza a ameaza<br />
<strong>de</strong> veto <strong>da</strong>s partes litigantes. Tamén se proce<strong>de</strong>rá á traducción <strong>da</strong>s actuacións<br />
xudiciais e os documentos presentados no idioma oficial propio “cando así o<br />
dispoñan as leis”. Ollo porque esta cláusula <strong>de</strong> reserva <strong>de</strong>ixa entreaberta unha<br />
vía <strong>de</strong> excepcionali<strong>da</strong><strong>de</strong> que po<strong>de</strong> <strong>de</strong> lege feren<strong>da</strong> abrir fen<strong>da</strong>s no principio<br />
xeral <strong>de</strong> bilingüismo.<br />
Para pór remate ó exame <strong>de</strong>ste artigo 142 <strong>da</strong> Lei <strong>de</strong> Axuizamento Civil un<br />
último apuntamento: dispón para as actuacións orais que o Tribunal -haberá que<br />
enten<strong>de</strong>r tamén incluído o xuíz, en órganos unipersoais, explicitamente indicado<br />
na Lei Orgánica do Po<strong>de</strong>r Xudicial- “po<strong>de</strong>rá habilitar como intérprete a<br />
calquera persoa coñecedora <strong>da</strong> lingua emprega<strong>da</strong>, previo xuramento ou<br />
promesa <strong>de</strong> fiel traducción”. Este enunciado, que se <strong>de</strong>senvolve no artigo<br />
seguinte, “Intervención <strong>de</strong> intérpretes”, <strong>de</strong>bería ser obxecto <strong>de</strong> máis <strong>de</strong>ti<strong>da</strong><br />
análise, mais sinalemos tan só dúas consi<strong>de</strong>racións: primeira, que non se require<br />
ningunha titulación ou acreditación <strong>de</strong> competencia lingüística específica para<br />
tan importante función <strong>de</strong> auxilio xudicial. E segun<strong>da</strong>, a traducción<br />
especializa<strong>da</strong>, xurídica, po<strong>de</strong> erixirse en garantía do libre exercicio individual <strong>de</strong><br />
bilingüismo. Cando se emprega o sintagma “traducción xurídica” faise sensu<br />
lato, cunha acepción finalista, integradora, enten<strong>de</strong>ndo por xurídica to<strong>da</strong><br />
traducción <strong>de</strong> textos e documentos que poi<strong>da</strong>n surtir efecto en or<strong>de</strong> a calquera<br />
porce<strong>de</strong>mento xudicial ou con trascen<strong>de</strong>ncia xurídica. En tal sentido, unha carta<br />
priva<strong>da</strong> ou unhas notas <strong>de</strong> axen<strong>da</strong> po<strong>de</strong>n aca<strong>da</strong>r valor xurídico nun preito, por<br />
exemplo, e en consecuencia resultaren estes obxecto <strong>de</strong> traducción xurídica. Por<br />
— 510 —
Cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e traducción xurídica<br />
tanto, os requisitos <strong>de</strong> habilitación e actuación que reúna este traductor han <strong>de</strong><br />
ser rigorosos. As garantías <strong>de</strong> obxectivi<strong>da</strong><strong>de</strong> e fi<strong>de</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>, así como os<br />
coñecementos lingüísticos e xurídicos necesarios para a transposición <strong>de</strong><br />
documentos entre dous sistemas lingüísticos e/ou xurídicos -caso <strong>de</strong> teren orixe<br />
estranxeira- impoñen unha esixencia <strong>de</strong> formación específica propia do que<br />
algún estudioso chama xurilingüista. Só <strong>de</strong>se xeito, cun corpo profesional <strong>de</strong><br />
traductores e intérpretes ben cualificado e competente se po<strong>de</strong> aceptar con valor<br />
fi<strong>de</strong>digno o exercicio <strong>da</strong> traducción especializa<strong>da</strong> en materia xurídica. A<strong>de</strong>mais,<br />
¿que acontece cando un español precisa intérprete? En Ceuta e Melilla hai<br />
funcionarios intérpretes <strong>de</strong> árabe para as actuacións xudiciais nas que un<br />
ci<strong>da</strong>dán alega <strong>de</strong>scoñecemento do castelán, sexa ou non sexa español.<br />
Lembremos a este respecto unha importante sentencia do Tribunal<br />
Constitucional, a 74/1987 que, antepoñendo a <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> <strong>de</strong>reitos fun<strong>da</strong>mentais<br />
á obriga <strong>de</strong> coñecemento do castelán <strong>de</strong>creta<strong>da</strong> polo artigo 3.1 <strong>da</strong> Constitución<br />
<strong>de</strong> 1978, recoñece o <strong>de</strong>reito a intérprete do ci<strong>da</strong>dán español que <strong>de</strong>scoñeza o<br />
castelán. Por tanto, co establecemento dun servicio <strong>de</strong> traducción e<br />
interpretación xurídica, escrita ou oral, garante <strong>da</strong> plenitu<strong>de</strong> e autonomía do<br />
exercicio individual <strong>da</strong> cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e asema<strong>de</strong> asesor lingüístico<br />
no labor <strong>de</strong> xulgados e tribunais, vigorízase a prestación dunha tutela xudicial<br />
efectiva nun estado oficialmente plurilingüe.<br />
Doutra beira, a análise dunha norma procesual precisa sempre dunha olla<strong>da</strong> á<br />
aplicación na práctica forense. Coa presentación <strong>da</strong>lgúns exemplos escolmados<br />
que<strong>da</strong>rán sinala<strong>da</strong>s as liñas xurispru<strong>de</strong>nciais <strong>de</strong>riva<strong>da</strong>s <strong>da</strong> súa interpretación e<br />
aplicación. Estas ten<strong>de</strong>ncias hermenéuticas po<strong>de</strong>n agruparse basicamente en<br />
dúas, tributarias ambas as dúas <strong>de</strong> ca<strong>da</strong>nseu criterio interpretativo: unha <strong>de</strong>las<br />
con orientación gramaticalista ou filolóxica, legalista ad pe<strong>de</strong>m litterae, que<br />
propiamente non interpreta senón simplemente executa fielmente o dictado<br />
polas disposicións legais que acolle como fun<strong>da</strong>mento xurídico en bruto:<br />
exemplo <strong>de</strong>sta liña constitúeo a Sentencia <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1993 <strong>da</strong> Audiencia<br />
Provincial <strong>de</strong> Biscaia pola que se revoga a resolución <strong>de</strong> primeira instancia,<br />
<strong>de</strong>clarando a nuli<strong>da</strong><strong>de</strong> do proce<strong>de</strong>mento por falta <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuación no modo <strong>de</strong><br />
propoñer a <strong>de</strong>man<strong>da</strong>, fun<strong>da</strong>mentándose nunha excepción procesual que<br />
impugna a vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> documentos achegados por unha parte por estaren<br />
re<strong>da</strong>ctados en francés. Dito así soa forte, mais hai que advertir que eses<br />
documentos en francés aparecían asinados pola parte que logo os impugna<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> litis. Para a resolución do recurso, a Audiencia Provincial abón<strong>da</strong>lle<br />
con invocar o artigo 231 <strong>da</strong> LOPX, en concor<strong>da</strong>ncia co artigo 601 <strong>da</strong> vella LAC<br />
-“A todo documento re<strong>da</strong>ctado en calquera idioma que non sexa o castelán<br />
achegarase a traducción do mesmo e ca<strong>da</strong>nsúa copia”- sen importarlle que a<br />
parte recorrente quixese, no fondo, ir contra os seus propios actos ó impugnar<br />
uns documentos previamente aceptados aducindo cando lle convén que non<br />
— 511 —
Xosé L. Janeiro Espiñeira<br />
comprendía o contido dos mesmos. Con oposto criterio, acollendo unha<br />
interpretación doutrinal máis circunstancial e comprensiva, acor<strong>de</strong> coa reali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
dos feitos xulgados, a sección segun<strong>da</strong> <strong>da</strong> Audiencia Provincial <strong>de</strong> Girona, por<br />
medio <strong>de</strong> sentencia <strong>de</strong> <strong>da</strong>ta 6 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1998, <strong>de</strong>sestima un recurso<br />
interposto contra sentencia con<strong>de</strong>natoria por estar basea<strong>da</strong> en <strong>de</strong>man<strong>da</strong><br />
re<strong>da</strong>cta<strong>da</strong> en catalán contra un <strong>de</strong>man<strong>da</strong>do con domicilio en Bilbo. Neste caso,<br />
por medio <strong>de</strong> exhorto o <strong>de</strong>man<strong>da</strong>do puido ter información suficiente acerca do<br />
tipo <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>mento e <strong>da</strong> finali<strong>da</strong><strong>de</strong> do mesmo. Pois ben, a interpretación<br />
recaí<strong>da</strong> non ignora o preceptuado pola mesma disposición antecita<strong>da</strong>, o artigo<br />
231 <strong>da</strong> Lei Orgánica do Po<strong>de</strong>r Xudicial -substancialmente igual ó artigo 142 <strong>da</strong><br />
nova Lei <strong>de</strong> Axuizamento Civil-, pero faise <strong>da</strong>quela unha eséxese compatible co<br />
artigo 238 <strong>da</strong> mesma LOPX que condiciona a nuli<strong>da</strong><strong>de</strong> a que se produza<br />
ver<strong>da</strong><strong>de</strong>ira in<strong>de</strong>fensión. Evi<strong>de</strong>ntemente, o concepto xurídico <strong>da</strong> in<strong>de</strong>fensión ten<br />
un perfil semántico ben in<strong>de</strong>terminado, pero en calquera caso non <strong>de</strong>be chegar<br />
con alegala. Máis aín<strong>da</strong>. Redun<strong>da</strong>ndo na mesma liña interpretativa, as<br />
limitacións <strong>de</strong> uso estatuí<strong>da</strong>s legalmente para as linguas propias <strong>da</strong>s<br />
Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Autónomas cando <strong>de</strong>ban surtir efecto fóra do seu ámbito<br />
territorial po<strong>de</strong>n chegar a ser mesmo obvia<strong>da</strong>s. Un exemplo curioso, cunha boa<br />
fe xurisdiccional digna <strong>de</strong> todo encomio, ofrécenolo o Tribunal Supremo na<br />
sentencia dicta<strong>da</strong> con <strong>da</strong>ta 2 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1989. En síntese vén a dispoñer que a<br />
irregulari<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> falta <strong>de</strong> traducción ó castelán dunha <strong>de</strong>man<strong>da</strong> re<strong>da</strong>cta<strong>da</strong> en<br />
catalán, aín<strong>da</strong> cando incorra en contradicción -tal vez só contradicción formal-<br />
co disposto polo artigo 231.4 <strong>da</strong> LOPX, non provoca vicio <strong>de</strong> nuli<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
procesual nin sequera suspensión tendo en conta neste caso o coñecemento <strong>de</strong><br />
tal idioma por algúns compoñentes <strong>da</strong> Sala. Exemplos coma este, dimanante do<br />
máximo órgano xurisdiccional do Estado, poñen <strong>de</strong> manifesto que na reali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
cotiá <strong>de</strong> xulgados e tribunais o máis importante para unha incorporación <strong>da</strong>s<br />
linguas propias á Administración <strong>de</strong> Xustiza resi<strong>de</strong> non, nin sequera, no<br />
<strong>de</strong>senvolvemento dunha lexislación sensible e lonxana <strong>da</strong> tradicional hostili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
cara ás linguas españolas diferentes <strong>da</strong> castelá, senón, e sobre todo, na<br />
formación e vonta<strong>de</strong> dos órganos encargados <strong>de</strong> administrar xustiza. Como<br />
que<strong>da</strong> en evi<strong>de</strong>ncia, entre estes <strong>de</strong>stacan resolucións contradictorias que non son<br />
máis que o froito <strong>de</strong> contrapostas actitu<strong>de</strong>s, a <strong>da</strong>queles órganos que se conducen<br />
nos estreitos lin<strong>de</strong>iros <strong>da</strong> xustiza formal e a dos que an<strong>da</strong>n a procura <strong>da</strong> xustiza<br />
material. De calquera xeito, o exercicio dos <strong>de</strong>reitos lingüísticos non po<strong>de</strong><br />
que<strong>da</strong>r ó pairo <strong>da</strong> voluble composición <strong>da</strong>s salas <strong>de</strong> Xustiza. Unha hermenéutica<br />
e consecuente aplicación xudicial tan contradictoria como a exposta provoca<br />
unha <strong>de</strong>plorable inseguri<strong>da</strong><strong>de</strong> xurídica que <strong>de</strong>be ser erradica<strong>da</strong>.<br />
En boa medi<strong>da</strong>, esta inseguri<strong>da</strong><strong>de</strong> xurídica dimanante dun só precepto, o<br />
artigo 142 <strong>da</strong> LAC e concor<strong>da</strong>ntes, cativo pero trascen<strong>de</strong>nte, trae causa <strong>da</strong><br />
común ‘formación’ universitaria dos xuristas. Formación no sentido <strong>de</strong> ‘<strong>da</strong>r<br />
— 512 —
Cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e traducción xurídica<br />
forma’. E aquí é on<strong>de</strong> finalmente hai que situar a xénese <strong>de</strong>stas consi<strong>de</strong>racións,<br />
na ausencia dunha auténtica asimilación e integración <strong>da</strong> cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
lingüística no ensino universitario, en particular no ensino universitario galego<br />
do <strong>de</strong>reito. Repárese en que para o <strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong>s diversas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
profesionais que van exercer os futuros operadores xurídicos -avogados,<br />
procuradores, asesores varios, notarios, xuíces, letrados, técnicos <strong>da</strong>s<br />
Administracións e un longo etc-, en xeral beneficiarios dun elevado prestixio<br />
social e, xa que logo, posibles mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> referencia idiomática, a planificación<br />
curricular <strong>da</strong> carreira <strong>de</strong> <strong>de</strong>reito imparti<strong>da</strong> nas tres Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s galegas<br />
presenta unha notable ausencia <strong>de</strong> materias propias <strong>de</strong> capacitación lingüística e<br />
<strong>de</strong> formación específica en <strong>de</strong>reito lingüístico. Vexamos. Os plans <strong>de</strong> estudio<br />
<strong>da</strong>s Faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Dereito <strong>da</strong>s Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela e <strong>da</strong><br />
Coruña a<strong>de</strong>cúanse ó aprobado polo MEC do ano 1953. Na Coruña sen<br />
optativi<strong>da</strong><strong>de</strong>. Na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago aín<strong>da</strong> que hai materias optativas<br />
-Dereito Agrario e Dereito Foral Galego, entre outras-, non se oferta ningunha<br />
que verse sobre a reali<strong>da</strong><strong>de</strong> plurilingüe do estado español posconstitucional, nin<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha perspectiva xurídica nin lingüística. Na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo,<br />
<strong>de</strong>ixando á marxe a programación <strong>da</strong> Sección Delega<strong>da</strong> <strong>de</strong> Vigo pola súa<br />
especialización no <strong>de</strong>reito económico, a Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Dereito <strong>de</strong> Ourense, <strong>de</strong><br />
perfil curricular máis clásico, tampouco presta atención á cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
lingüística. Nin á lingua do <strong>de</strong>reito, nin ó <strong>de</strong>reito <strong>da</strong> lingua. E iso malia contar<br />
cun plan <strong>de</strong> estudio, do ano 1994, que oferta como materia opcional <strong>de</strong> primeiro<br />
curso Introducción ó Latín Xurídico -mágoa que non haxa Introducción ó<br />
Galego Xurídico-. Para terceiro oferta Linguas mo<strong>de</strong>rnas, enten<strong>de</strong>ndo por tales<br />
as linguas estranxeiras Inglés, Francés, Alemán e Italiano. Así e todo, hai que<br />
salientar a realización <strong>da</strong>lgún Seminario <strong>de</strong> Dereito Lingüístico nesta Faculta<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Ourense que quizais constitúa o xermolo <strong>de</strong> futuras incorporacións<br />
curriculares. ¿Habería outras posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s? Hainas. A<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> pór en vigor as<br />
pontes e pasarelas entre as Faculta<strong>de</strong>s para complementar itinerarios formativos<br />
por medio <strong>de</strong> créditos <strong>de</strong> libre configuración, pó<strong>de</strong>nse atopar mo<strong>de</strong>los<br />
universitarios máis arraizados na reali<strong>da</strong><strong>de</strong> plurilingüe estatal. Así, fronte ó<br />
panorama dunhas Faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Dereito galegas <strong>de</strong> portas pecha<strong>da</strong>s á<br />
integración curricular <strong>de</strong> contidos propios <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> bilingüe cooficial,<br />
pó<strong>de</strong>nse constatar programas ben diferentes. Por exemplo, o <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
Pompeu Fabra que ofrece a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> ós estudiantes <strong>de</strong> <strong>de</strong>reito <strong>de</strong> se<br />
formaren en “Llenguatge Jurídic Catalá” ou o <strong>da</strong> Universitat Oberta <strong>de</strong><br />
Catalunya que oferta a materia “Técnicas <strong>de</strong> Expresión Oral e Escrita”. Pero<br />
maiores son aín<strong>da</strong> as carencias constatables no emprego <strong>da</strong>s lingua propia como<br />
lingua vehicular do ensino. Nas conclusións dun Estudio Sociolingüístico <strong>da</strong><br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo do ano 1997 <strong>de</strong>dúcese que o <strong>de</strong>scoñecemento do léxico<br />
específico <strong>da</strong> área <strong>de</strong> traballo supón un atranco importante para o uso oral <strong>da</strong><br />
— 513 —
Xosé L. Janeiro Espiñeira<br />
lingua galega nun 28% dos docentes, a mesma porcentaxe que valora como<br />
dificulta<strong>de</strong> a falla <strong>de</strong> flui<strong>de</strong>z, por riba <strong>da</strong>s dificulta<strong>de</strong>s gramaticais (27%) e moi<br />
por riba <strong>da</strong> importancia do grao <strong>de</strong> coñecemento do léxico xeral (13%). É, por<br />
tanto, o <strong>de</strong>scoñecemento do tecnolecto xurídico, <strong>de</strong> seu moi formalizado e<br />
ritual, un grave atranco para a docencia en galego. Neste mesmo estudio<br />
sinálase que só no 17% dos casos o profesor emprega sempre ou maioritariamente<br />
a lingua galega na clase, incluíndose nesta porcentaxe as materias<br />
propias <strong>da</strong> área <strong>de</strong> filoloxía galega. Non constan <strong>da</strong>tos por áreas ou faculta<strong>de</strong>s,<br />
mais obsérvese: o 28% dos docentes do campus <strong>de</strong> Pontevedra imparten clase<br />
en galego, fronte ó 13'7% <strong>de</strong> Vigo e ó 7'6 % do campus <strong>de</strong> Ourense, lugar este<br />
último <strong>da</strong> Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Dereito e, paradoxalmente, unha <strong>da</strong>s ci<strong>da</strong><strong>de</strong>s galegas con<br />
maior índice <strong>de</strong> galegofalantes. E isto malia a grandilocuente proclamación <strong>da</strong><br />
galega como lingua oficial e, plus ultra, propia que profesan os seus Estatutos<br />
<strong>da</strong>s tres Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s do país, así como un confeso <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong> imbricación<br />
sociocultural <strong>da</strong>s institucións académicas. Non obstante, a inercia <strong>da</strong> <strong>de</strong>riva<br />
histórica <strong>de</strong>ste ensino universitario, non mu<strong>da</strong><strong>da</strong> con ocasión do cambio político<br />
xurdido trala promulgación <strong>da</strong> Constitución, nin tampouco coa aparición <strong>de</strong><br />
novas materias, titulacións e mesmo <strong>de</strong> novas Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, <strong>de</strong>ixa en entredito<br />
esas solemnes pero inconsecuentes <strong>de</strong>claracións <strong>de</strong> principios dos Estatutos. Co<br />
<strong>de</strong>bido respecto cara ás honrosas excepcións, en xeral na práctica docente cotiá<br />
<strong>da</strong>s aulas galegas a formación oferta<strong>da</strong> ó alumnado non difire substancialmente<br />
-nin sequera con carácter opcional- <strong>da</strong> docencia <strong>de</strong> calquera Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Dereito dunha Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> foránea monolingüe.<br />
En moitas ocasións, en fin, estas ausencias na formación curricular regra<strong>da</strong><br />
contrasta cos intentos extemporáneos, intempestivos e na maioría dos casos<br />
infructuosos que se realizan a través <strong>de</strong> intensos cursos complementarios para a<br />
adquisición <strong>de</strong> capacitación lingüística. Ou, mellor dito, para a acreditación do<br />
coñecemento lingüístico como mérito útil na promoción funcionarial. Exemplo<br />
disto é a valoración do coñecemento <strong>da</strong> lingua propia a xuíces e <strong>de</strong>mais<br />
membros <strong>da</strong> oficina xudicial cunha puntuación equivalente á <strong>de</strong> teren seis anos<br />
<strong>de</strong> antigüi<strong>da</strong><strong>de</strong> no escalafón. Como é sabido, esta valoración administrativa non<br />
leva aparellado ningún compromiso <strong>de</strong> utilización <strong>da</strong> lingua no exercicio <strong>da</strong>s<br />
funcións inherentes ó cargo ou novo <strong>de</strong>stino. Pó<strong>de</strong>se continuar a exercer no<br />
máis estricto monolingüismo castelán. ¿U-la eficacia <strong>de</strong> tanto sacrificio,<br />
institucional e individual? ¿Simple erudición? ¿Tan só competencia pasiva? O<br />
absurdo lembra aquela reflexión <strong>de</strong> Castelao a propósito do organista <strong>de</strong><br />
Cáceres, recolli<strong>da</strong> en Sempre en Galiza: “Disque algúns pasan a vi<strong>da</strong> ensumidos<br />
nas bibliotecas, para meteren no almacén <strong>da</strong> memoria todo canto se leva escrito<br />
e que se un incendio queimase os seus libros serían capaces <strong>de</strong> reproducilos.<br />
Disque viven fóra do noso mundo e que cando morran <strong>de</strong>bemos choralos,<br />
porque son sabios.”<br />
— 514 —
Cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e traducción xurídica<br />
É mester <strong>de</strong>nunciar a manifesta incongruencia que se advirte nesta liña<br />
secuencial <strong>de</strong> feitos: formación universitaria en <strong>de</strong>reito allea á reali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
plurilingüe do estado, tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista lingüístico como do<br />
estrictamente xurídico; operadores xurídicos cunha única lingua <strong>de</strong> instalación,<br />
imposta sen opción alternativa; exercicio profesional castelanizado; lexislación<br />
castelanómana -verbi gratia, art. 142 LAC-; formularios e codificación sen<br />
versión en lingua propia; formación lingüística complementaria; recoñecemento<br />
pola Administración do mérito contraído polo funcionario, valoración e<br />
perseverancia en xeral dun exercicio público monolingüe. Pero aín<strong>da</strong> peor<br />
incongruencia se po<strong>de</strong> constatar no ámbito profesional <strong>da</strong> esfera priva<strong>da</strong> do<br />
<strong>de</strong>reito, incongruencia co <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> protección e promoción <strong>da</strong>s linguas propias<br />
pola constante preterición institucional dos xuristas que tamén son axentes<br />
castelanizados e sen máis medios nin estímulos que a súa propia conciencia e<br />
vonta<strong>de</strong>.<br />
En conclusión, en virtu<strong>de</strong> <strong>de</strong> canto antece<strong>de</strong> urxe impulsar unha serie <strong>de</strong><br />
medi<strong>da</strong>s correctoras que <strong>de</strong>ben comezar pola galeguización do ensino<br />
universitario do <strong>de</strong>reito, tanto galeguización <strong>de</strong> contidos -tecnolecto <strong>da</strong> lingua<br />
propia e <strong>de</strong>reito lingüístico- como galeguización <strong>da</strong> lingua vehicular docente.<br />
A<strong>de</strong>mais, as Administracións <strong>de</strong>ben pór en marcha, entre outras, as seguintes<br />
accións: traducción ó galego <strong>de</strong> códigos e textos xurídicos, en edicións<br />
vantaxosas comparativamente respecto ás edicións venais -maior cuali<strong>da</strong><strong>de</strong> a<br />
menor prezo-. Como exemplo, aín<strong>da</strong> non temos en lingua galega códigos tan<br />
elementais como Lei <strong>de</strong> Axuizamento Criminal, <strong>de</strong> 1882, ou o Código penal<br />
vixente, <strong>de</strong> 1995, e outros moitos moi básicos; creación <strong>de</strong> formularios<br />
xurídicos tanto en soporte informático como editorial; edición <strong>de</strong> libros<br />
doutrinais e didácticos en galego; instalación <strong>de</strong> programas operativos en galego<br />
nas oficinas xudiciais; re<strong>da</strong>cción <strong>de</strong> leis con indubita<strong>da</strong> cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
lingüística; autonomización <strong>da</strong> Escola Xudicial; aplicación <strong>de</strong> diferentes<br />
valoracións administrativas ós méritos do coñecemento -competencia pasiva- e<br />
<strong>de</strong> uso -competencia activa- <strong>da</strong> lingua propia; apoio técnico e financeiro á<br />
galeguización <strong>de</strong>ste sector profesional privado; creación dun servicio <strong>de</strong><br />
traducción e interpretación xurídica para to<strong>da</strong>s as linguas <strong>de</strong> España; etc.<br />
Non se po<strong>de</strong> agar<strong>da</strong>r máis tempo para <strong>da</strong>r cumpri<strong>da</strong> resposta á <strong>de</strong>nuncia<br />
formula<strong>da</strong> por Xoán Manuel Pintos en 1853. Non máis gato por coello. Os<br />
po<strong>de</strong>res públicos teñen o <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> garantir o normal funcionamento <strong>da</strong><br />
Administración <strong>da</strong> Xustiza e unha dilación <strong>de</strong> cento cincuenta anos supera con<br />
exceso calquera prazo, <strong>de</strong> pru<strong>de</strong>ncia e mais <strong>de</strong> xustiza.<br />
— 515 —
El uso oficial <strong>de</strong> los idiomas mayas en Guatemala<br />
Trini<strong>da</strong>d Matías Jiménez Camposeco<br />
K’ulb’il Yol Twitz Paxil Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Lenguas Mayas <strong>de</strong> Guatemala<br />
Presi<strong>de</strong>nte, ALMG<br />
La situación lingüística <strong>de</strong> Guatemala<br />
Terrence Kaufman <strong>de</strong>scribe la situación lingüística <strong>de</strong> Guatemala en 21<br />
idiomas mayas, que hoy en el Acuerdo Sobre I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d y Derechos <strong>de</strong> los<br />
Pueblos Indígenas suma el Garífuna y el Xinka. Esta diversi<strong>da</strong>d ha merecido<br />
que hoy tanto activistas <strong>de</strong>l movimiento maya y funcionarios <strong>de</strong> gobierno<br />
<strong>de</strong>nominen a Guatemala como un país multilingüe, pluricultural y multiétnico.<br />
Este planteamiento actual en comparación con el tratamiento <strong>de</strong> los idiomas<br />
mayas en los últimos 500 años ha avanzado <strong>de</strong> la extinción, exclusión y<br />
<strong>de</strong>splazamiento hacia una posición menos traumática <strong>de</strong> aceptación en el plano<br />
discursivo y algunas normas. No es lo mismo plantear hoy una propuesta <strong>de</strong><br />
tratamiento lingüístico que hace unos 400 años por ejemplo. El aparato estatal<br />
<strong>de</strong> aquel entonces <strong>de</strong>sconocía y atentaba con el <strong>de</strong>recho natural <strong>de</strong> las personas<br />
<strong>de</strong> comunicarse y <strong>de</strong> conservar sus prácticas culturales. Los que ostentaban<br />
alguna <strong>de</strong>fensa en beneficio <strong>de</strong> los indígenas eran frailes que <strong>de</strong>nunciaban<br />
maltratos, hoy en día, ya no son frailes, sino son activistas conscientes <strong>de</strong> su<br />
i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d quienes impulsan <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s y acciones tendientes a fortalecer el uso<br />
<strong>de</strong> los idiomas mayas en los distintos ámbitos <strong>de</strong> la vi<strong>da</strong> social.<br />
El 60 % <strong>de</strong> la población guatemalteca es <strong>de</strong> origen maya asenta<strong>da</strong> en el<br />
altiplano <strong>de</strong>l país, en tierras menos fértiles y con índices educativos, <strong>de</strong> salud y<br />
condiciones económicas poco o na<strong>da</strong> favorables. En el aspecto educativo, hay<br />
una escasa cobertura en el nivel pre-primario y primario, aún cuando la<br />
Constitución <strong>de</strong> la República establece obligatorie<strong>da</strong>d. Los servicios existentes<br />
se concentran en el área urbana y para el área rural son atendidos generalmente<br />
por maestros o maestras que <strong>de</strong>sconocen la reali<strong>da</strong>d cultural <strong>de</strong> la región que<br />
pone en riesgo la cali<strong>da</strong>d educativa.<br />
La diversi<strong>da</strong>d cultural <strong>de</strong>l país <strong>de</strong>man<strong>da</strong> mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s educativas acor<strong>de</strong> a sus<br />
necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e intereses. El mo<strong>de</strong>lo parte <strong>de</strong> la premisa comunicativa, que es<br />
mejor transmitir información en el lenguaje <strong>de</strong> los usuarios porque asegura<br />
receptivi<strong>da</strong>d y reflexión y en el <strong>de</strong>recho natural <strong>de</strong> las personas a usar sus<br />
idiomas en los distintos ámbitos.<br />
El tratamiento <strong>de</strong> los idiomas mayas<br />
La Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Lenguas Mayas <strong>de</strong> Guatemala fue crea<strong>da</strong> en 1990 como una<br />
enti<strong>da</strong>d estatal autónoma, rectora en materia lingüística y cultural con cobertura<br />
— 517 —
Trini<strong>da</strong>d Matías Jiménez Camposeco<br />
nacional en materia <strong>de</strong> su competencia conforme Decreto Legislativo 65-90. A<br />
la fecha ha logrado impulsar el uso <strong>de</strong> alfabetos unificados que permiten la<br />
difusión escrita <strong>de</strong> los idiomas en textos y revistas. Con el presupuesto que el<br />
Gobierno le asigna no logra <strong>da</strong>rle cobertura a las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> las<br />
comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas para promover el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los idiomas en el nivel<br />
<strong>de</strong>seable. Se tienen serias dificulta<strong>de</strong>s para <strong>da</strong>r respuesta a las instituciones <strong>de</strong>l<br />
Estado que <strong>de</strong>man<strong>da</strong>n normativas y materiales para <strong>de</strong>sarrollar sus activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s.<br />
Los Acuerdos <strong>de</strong> Paz han abierto espacios en los que el sector educación,<br />
justicia, salud, entre otros comienzan a abrir espacios para el aprovechamiento<br />
<strong>de</strong> los idiomas mayas en la prestación <strong>de</strong> los servicios públicos.<br />
El Ministerio <strong>de</strong> Educación a través <strong>de</strong> la Dirección General <strong>de</strong> Educación<br />
Bilingüe <strong>de</strong>man<strong>da</strong> normativos para la unificación <strong>de</strong> la escritura <strong>de</strong> los idiomas<br />
mayas para la formación y capacitación <strong>de</strong> docentes y su aplicación o enseñanza<br />
en las aulas. En el sector justicia ya se requieren traductores intérpretes para la<br />
administración <strong>de</strong> la justicia y en salud aún no se vislumbran <strong>de</strong>man<strong>da</strong>s<br />
concretas. Sin embargo, personas no hablantes <strong>de</strong> idiomas mayas <strong>de</strong>man<strong>da</strong>n<br />
cursos para su equiparación en la prestación <strong>de</strong> los servicios.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la ALMG, hay otras organizaciones y universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que impulsan<br />
acciones concretas para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los idiomas mayas. Entre estas acciones<br />
están el funcionamiento <strong>de</strong> centros <strong>de</strong> enseñanza bilingüe y <strong>de</strong> formación <strong>de</strong><br />
recurso humano para la educación bilingüe como en el caso <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d<br />
Rafael Landívar que forma profesores, licenciados y magísteres en educación<br />
bilingüe.<br />
La Aca<strong>de</strong>mia tiene instala<strong>da</strong>s 21 oficinas en el interior <strong>de</strong>l país para aten<strong>de</strong>r<br />
ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> las 21 comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas, sin embargo las políticas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>scentralización <strong>de</strong> las diferentes enti<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> gobierno, aún mantienen<br />
esquemas <strong>de</strong> regionalización contrarios a todo criterio lingüístico y cultural. La<br />
experiencia <strong>de</strong> ALMG en materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>scentralización ha sido ofertado en<br />
distintos foros para la atención <strong>de</strong> la población con pertinencia cultural y<br />
lingüística. La Aca<strong>de</strong>mia cuenta con personal insuficiente, pero con convicción<br />
para enfrentar los retos que implica impulsar acciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un país que aún<br />
tiene prácticas centralistas y excluyentes bastante marca<strong>da</strong>s to<strong>da</strong>vía.<br />
El uso <strong>de</strong> los idiomas en la educación<br />
EL Ministerio <strong>de</strong> Educación a través <strong>de</strong> la Dirección General <strong>de</strong> Educación<br />
Bilingüe atien<strong>de</strong> a la población con 498 escuelas bilingües y en 11 idiomas<br />
actualmente. Hay esfuerzos gran<strong>de</strong>s por ampliar cobertura, mejorar cali<strong>da</strong>d<br />
educativa y formar recurso humano. A través <strong>de</strong> la Comisión Consultiva <strong>de</strong><br />
Reforma Educativa se impulsan los cambios en el marco curricular, normativo y<br />
<strong>de</strong> recursos humanos para respon<strong>de</strong>r a la transformación <strong>de</strong>l sistema educativo<br />
con criterios <strong>de</strong> eficiencia, equi<strong>da</strong>d y pertinencia. Sin embargo, falta mucho por<br />
— 518 —
El uso oficial <strong>de</strong> los idiomas mayas en Guatemala<br />
hacer para <strong>de</strong>finir políticas lingüísticas aplica<strong>da</strong>s a educación que respon<strong>da</strong>n a la<br />
diversi<strong>da</strong>d lingüística.<br />
El reto <strong>de</strong> una planificación lingüística con pertinencia cultural<br />
Los movimientos étnicos hoy ca<strong>da</strong> vez más cierran filas para ser tomados en<br />
cuenta en la prestación <strong>de</strong> los servicios estatales pero <strong>de</strong> acuerdo con sus<br />
intereses y necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Las organizaciones e instituciones que se movilizan en<br />
esta dirección ca<strong>da</strong> vez crece el número, aunque éste, en términos generales es<br />
altamente positivo, sin embargo representa retos para aten<strong>de</strong>r con precisión para<br />
evitar la dispersión y anarquía en el tratamiento <strong>de</strong> los idiomas. La Aca<strong>de</strong>mia<br />
como enti<strong>da</strong>d estatal, brin<strong>da</strong> espacios <strong>de</strong> participación para recoger expectativas,<br />
sin embargo se tiene la plena seguri<strong>da</strong>d que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su posición, <strong>de</strong>be<br />
brin<strong>da</strong>r los lineamientos para la oficialización <strong>de</strong> los idiomas. En este punto, la<br />
Constitución Política <strong>de</strong> la República establece que el idioma oficial <strong>de</strong><br />
Guatemala es el español y los idiomas vernáculos son patrimonio <strong>de</strong> la nación.<br />
Esta aseveración nos permite establecer que el uso <strong>de</strong> los idiomas mayas no está<br />
prohibido, pero tampoco regula su uso. En este contexto cabe la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
enfocar una ley ordinaria que posibilite regular el uso <strong>de</strong> los idiomas mayas,<br />
garífuna y xinka.<br />
El beneficio <strong>de</strong> plantear una Ley Ordinaria, respon<strong>de</strong> básicamente a dos<br />
necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s: Presentar las condiciones jurídicas para que los agentes y usuarios<br />
<strong>de</strong> la forma escrita <strong>de</strong> los idiomas originarios realicen su tarea en total confianza<br />
y certeza, porque hay sectores que siempre les parecerá incongruente esta<br />
práctica, cuando hay otras cosas más importantes, según ellos. Por el otro lado,<br />
impulsar una Ley <strong>de</strong> Idiomas nos abre totalmente la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> facilitar el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los idiomas mayas como respuesta a un <strong>de</strong>recho al idioma que se<br />
consagra en instrumentos internacionales.<br />
Los ámbitos <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> la ley, obviamente inicia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Reforma<br />
Educativa, por cuanto el maestro siempre buscar legitimar su labor con bases<br />
legales y por en<strong>de</strong>, fortalece las acciones. La propuesta <strong>de</strong> ley, pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> gran<br />
utili<strong>da</strong>d a la escuela, por cuanto le <strong>da</strong> respaldo legal a su quehacer. Apren<strong>de</strong>r un<br />
idioma para servir mejor al usuario, no es más que asumir con responsabili<strong>da</strong>d<br />
los compromisos <strong>de</strong> vivir en un país con <strong>de</strong>mocracia. Porque la <strong>de</strong>mocracia<br />
implica que hay una participación real <strong>de</strong> la población en el quehacer <strong>de</strong>l<br />
gobierno. Es <strong>de</strong>cir que el sentimiento <strong>de</strong>l pueblo se refleja en las acciones <strong>de</strong>l<br />
gobierno y un gobierno que se entien<strong>de</strong> con su pueblo, tiene más legitimación.<br />
El anteproyecto <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> Idiomas Indígenas <strong>de</strong> Guatemala, se ubica <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> las atribuciones <strong>de</strong> la Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Lenguas Mayas <strong>de</strong> Guatemala, <strong>de</strong><br />
acuerdo con el Decreto Ley 65-90, y es el <strong>de</strong> estudiar y proponer<br />
procedimientos y estrategias que favorezcan y fortalezcan la oficialización <strong>de</strong><br />
los idiomas mayas. Para el cumplimiento <strong>de</strong> este man<strong>da</strong>to legal, la ALMG<br />
— 519 —
Trini<strong>da</strong>d Matías Jiménez Camposeco<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1995 viene trabajando y apoyando esta propuesta <strong>de</strong> ley que permita, en<br />
un futuro inmediato, el uso pleno <strong>de</strong> los idiomas mayas en la administración<br />
pública, especialmente en la prestación <strong>de</strong> servicios en don<strong>de</strong> la población<br />
maya, garífuna y xinka son los potenciales usuarios directos.<br />
El contenido <strong>de</strong>l anteproyecto <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> Idiomas Indígenas <strong>de</strong> Guatemala se<br />
apoya, en primer lugar, en los convenios internacionales aceptados por<br />
Guatemala, tales como la Declaración Universal <strong>de</strong> los Derechos Humanos, el<br />
Pacto Internacional <strong>de</strong> Derechos Políticos y Civiles y otros como el Convenio<br />
169 Sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países In<strong>de</strong>pendientes. En segundo<br />
lugar, se apoya en la Constitución Política <strong>de</strong> la República que, en su artículo<br />
46, otorga preeminencia, sobre el <strong>de</strong>recho interno, <strong>de</strong> los convenios y tratados<br />
internacionales aceptados y ratificados por Guatemala, cuando se trata <strong>de</strong><br />
proteger y hacer valer los <strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong> todos los guatemaltecos. Y en<br />
tercer lugar, se apoya en el Acuerdo sobre I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d y Derechos <strong>de</strong> los Pueblos<br />
Indígenas que, en esencia, es un instrumento político que preten<strong>de</strong> rescatar <strong>de</strong> la<br />
marginación social, política, lingüística y económica en que se encuentra<br />
actualmente el pueblo maya.<br />
Puesto que el Estado <strong>de</strong> Guatemala se organiza para proteger a la persona y a<br />
la familia y su fin supremo es la realización <strong>de</strong>l bien común y que, a<strong>de</strong>más,<br />
tiene el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> garantizarle a los habitantes <strong>de</strong> la República la vi<strong>da</strong>, la libertad,<br />
la justicia, la seguri<strong>da</strong>d, la paz y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo integral <strong>de</strong> la persona, (Arts. 1 y<br />
2 <strong>de</strong> la Constitución Política <strong>de</strong> la República), la Aca<strong>de</strong>mia propugna por una<br />
ley <strong>de</strong> idiomas indígenas que propicie precisamente alcanzar esos postulados<br />
constitucionales, es <strong>de</strong>cir alcanzar el bien común y el <strong>de</strong>sarrollo integral para<br />
todos.<br />
Consi<strong>de</strong>ramos que la organización i<strong>de</strong>al <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Guatemala sería la <strong>de</strong><br />
estar a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> a las características culturales y lingüísticas <strong>de</strong> su población, por<br />
eso proponemos una Ley <strong>de</strong> Idiomas Indígenas que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> hacer valer los<br />
<strong>de</strong>rechos lingüísticos mayas, obligue el uso <strong>de</strong> los idiomas mayas en la<br />
prestación <strong>de</strong> servicios públicos en los lugares don<strong>de</strong> hay predominio <strong>de</strong><br />
población indígena y que ésta así lo requiera. En nuestro anteproyecto <strong>de</strong> ley<br />
proponemos que el uso <strong>de</strong> los idiomas indígenas que se hablan en Guatemala,<br />
<strong>de</strong>be ser oficial en la Administración Educativa, la Administración <strong>de</strong> la<br />
Justicia, Administración <strong>de</strong> la Salud, Administración Municipal,<br />
Administración <strong>de</strong> la Seguri<strong>da</strong>d Pública (ejército, policía, centros <strong>de</strong> <strong>de</strong>tención y<br />
penalización, etc,) y otros ámbitos estatales <strong>de</strong> control político y económico<br />
tales como el Tribunal Supremo Electoral, la Contraloría General <strong>de</strong> Cuentas <strong>de</strong><br />
la Nación, Registro <strong>de</strong> la Propie<strong>da</strong>d, etc.<br />
La mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d <strong>de</strong> oficialización que se propone es por territorio lingüístico,<br />
esto quiere <strong>de</strong>cir que ca<strong>da</strong> idioma será oficial en el territorio don<strong>de</strong> se habla.<br />
Sobre ca<strong>da</strong> territorio lingüístico, hay información en la Aca<strong>de</strong>mia y actualmente<br />
— 520 —
El uso oficial <strong>de</strong> los idiomas mayas en Guatemala<br />
se está realizando un taller <strong>de</strong> mapeo lingüístico don<strong>de</strong> participan la<br />
Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l Valle <strong>de</strong> Guatemala, la Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Lenguas Mayas <strong>de</strong><br />
Guatemala y el Instituto Guatemalteco <strong>de</strong> Escuelas Radiofónicas, con el apoyo<br />
<strong>de</strong> <strong>da</strong>tos <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística y <strong>de</strong>l Instituto Geográfico<br />
Nacional, con patrocinio <strong>de</strong> la SEPAZ.<br />
El Anteproyecto <strong>de</strong> Ley se presentó al Congreso <strong>de</strong> la República para su<br />
sanción y promulgación. Aún cuando en el interior <strong>de</strong>l Congreso hay diputados<br />
indígenas que se i<strong>de</strong>ntifican y se apropien <strong>de</strong> la iniciativa, es necesario librar<br />
una lucha para concretar la propuesta.<br />
Con relación a este punto, traigo ante la inquietud <strong>de</strong> esta concurrencia,<br />
propuestas y oportuni<strong>da</strong>d <strong>de</strong> involucrar a la cooperación internacional no solo<br />
para vigilar el cumplimiento <strong>de</strong> los Acuerdos <strong>de</strong> Paz, sino en el acompañamiento<br />
para que tanto los espacios conseguidos y los <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> la población<br />
en lograr estos objetivos, no se frustren por carencia <strong>de</strong> los recursos e insumos<br />
para su concreción.<br />
Sirva entonces esta presentación como una invitación a personas e instituciones<br />
a ofertar su experiencia para que en Guatemala, po<strong>da</strong>mos contar con un<br />
país más tolerando para alcanzar la paz y la justicia social.<br />
— 521 —
Intercambio educativo entre linguas minoriza<strong>da</strong>s do<br />
Estado español 78 . Unha experiencia integradora<br />
Sabela Labraña Barrero<br />
Universitat <strong>de</strong> Barcelona<br />
A educación multicultural estase a converter nunha necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s<br />
socie<strong>da</strong><strong>de</strong>s actuais e futuras nas que os <strong>de</strong>sprazamentos <strong>de</strong> poboación obrigan a<br />
grupos humanos diferentes a convivir nun mesmo espacio e nun mesmo tempo.<br />
Para po<strong>de</strong>r facer fronte con éxito a esta esixencia <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> actual é indispensable<br />
que se produza un cambio <strong>de</strong> paradigma na nosa percepción, cómpre coñecer<br />
<strong>de</strong>n<strong>de</strong> un novo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> pensamento, o que supón abandonar as referencias<br />
anteriores. As crises no mundo científico, a comezos do século XX, foron o<br />
preámbulo <strong>da</strong> <strong>de</strong>sestructuración <strong>de</strong> parámetros, que xa non eran válidos, para<br />
crear outros novos (Cebeiro / Watzlawick 1998). Do mesmo xeito, é<br />
imprescindible pensar novas maneiras <strong>de</strong> organización que permitan<br />
interrelacionar a multiplici<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> elementos que conformarán unha re<strong>de</strong> social<br />
cohesiona<strong>da</strong> ao tempo que flexible, tal como <strong>de</strong>man<strong>da</strong>n as condicións actuais.<br />
Unha <strong>de</strong>stas maneiras sería, no ámbito do ensino, a introducción curricular <strong>da</strong><br />
multiculturali<strong>da</strong><strong>de</strong> que, no caso <strong>de</strong> Cataluña, se fai especialmente interesante e<br />
dobremente necesaria porque se trata, por unha ban<strong>da</strong>, <strong>de</strong> integrar 79 comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
que proveñen <strong>de</strong> máis aló <strong>da</strong>s fronteiras estatais, e pola outra, <strong>de</strong><br />
integrar comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s que pertencen ao mesmo estado política e administrativamente.<br />
O noso traballo cinguirase a este segundo caso xa que estamos<br />
convencidos <strong>de</strong> que se non conseguirmos artellar solucións viables para as<br />
comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s do Estado español, dificilmente o conseguiremos para as<br />
estranxeiras. Concor<strong>da</strong>mos con Enrique Ipiña (2000) en que “a interculturali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
comeza pola propia casa”.<br />
¿Como po<strong>de</strong>rá o Estado español afrontar os retos <strong>da</strong> inmigración actual se<br />
non conseguiu vencer os atrancos que separan as culturas <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong>s propias<br />
fronteiras políticas?<br />
Hai xa anos que nos protexemos trala palabra tolerancia, coma se dun<br />
ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iro conxuro se tratase, pero arestora sabemos que a tolerancia pasiva<br />
78 Por máis que o informe sobre a aplicación <strong>da</strong> Carta Europea <strong>da</strong>s Linguas Rexionais ou<br />
Minoritarias no Estado español, segundo o cal o éuscaro, o galego e o catalán non po<strong>de</strong>n ser<br />
consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s exactamente como minoritarias polo seu status <strong>de</strong> oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong>, nós mantemos o<br />
termo minoriza<strong>da</strong>s por seren linguas que teñen restrinxidos os seus ámbitos e funcións <strong>de</strong> uso nos<br />
respectivos territorios.<br />
79 O concepto <strong>de</strong> integración úsase aquí cun perfil dinámico no senso <strong>de</strong> que a incorporación <strong>de</strong><br />
elementos novos no tecido social vai implicar, co tempo, unha reestructuración progresiva <strong>da</strong><br />
propia socie<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
— 523 —
Sabela Labraña Barrero<br />
non chega, que é precisa a aceptación entusiasta <strong>da</strong>s diferencias (Ipiña 2000). A<br />
diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>be ser concibi<strong>da</strong> como unha riqueza <strong>de</strong> todos, e o intercambio <strong>de</strong><br />
bens culturais <strong>de</strong>be entrar a formar parte <strong>da</strong> nosa vi<strong>da</strong> cotiá. Neste senso Carme<br />
Junyent sinala a escola como un ámbito <strong>de</strong>cisivo para <strong>de</strong>senvolver a tarefa<br />
fun<strong>da</strong>mental <strong>de</strong> garantir a participación equitativa <strong>da</strong> cultura universal e<br />
preservar a diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística. “Só <strong>de</strong> conseguirmos revirar a percepción <strong>da</strong><br />
diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> como un lastre, e enten<strong>de</strong>la como unha garantía para o intercambio,<br />
po<strong>de</strong>remos facer <strong>da</strong> mundialización -que finalmente é inevitable- un movemento<br />
a favor <strong>da</strong> xustiza e <strong>da</strong> igual<strong>da</strong><strong>de</strong>”. (Junyent) 80<br />
Cataluña conforma, hoxe en día, un espacio multicultural no cal a progresiva<br />
mestura <strong>de</strong> linguas, relixións, crenzas e etnias fan <strong>da</strong> convivencia cotiá un<br />
laboratorio <strong>de</strong> ensaio experimental <strong>da</strong>s relacións humanas. Historicamente é esta<br />
unha terra receptora <strong>de</strong> emigrantes. O seu alto grao <strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolvemento<br />
económico fixo que a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> man <strong>de</strong> obra -xera<strong>da</strong> principalmente pola<br />
industria- pui<strong>de</strong>se ser cuberta mediante <strong>de</strong>sprazamentos <strong>de</strong> poboación <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
diferentes zonas españolas máis <strong>de</strong>primi<strong>da</strong>s cara a Cataluña. Estamos ante unha<br />
inmigración interior 81 que vai poñer en contacto directo grupos <strong>de</strong> ci<strong>da</strong>dáns<br />
españois con notorias diferencias culturais, ás que se enga<strong>de</strong>, no caso do galego,<br />
unha lingua propia. Na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> este país acolle, amais dos <strong>de</strong>vanditos,<br />
inmigrantes estranxeiros <strong>de</strong> diferentes proce<strong>de</strong>ncias que nos últimos anos teñen<br />
aumentado significativamente. Segundo os <strong>da</strong>tos do Institut d’Estadística <strong>de</strong><br />
Catalunya, a porcentaxe <strong>de</strong> estranxeiros resi<strong>de</strong>ntes legalizados pasou dun 1% no<br />
ano 1991, a un 3’46% no 2000.<br />
Procesos <strong>de</strong> minorización e diferencias na percepción <strong>da</strong> lingua propia<br />
Cando, a principios do século XVIII, foron promulgados os Decretos <strong>de</strong><br />
Nova Planta, que establecían as medi<strong>da</strong>s uniformizadoras <strong>de</strong> Felipe V en todos<br />
os reinos <strong>de</strong> España, Cataluña resultou moi lesiona<strong>da</strong> nos seus <strong>de</strong>reitos<br />
lingüísticos. <strong>Galicia</strong>, en troques, non quedou tan radicalmente afecta<strong>da</strong> porque o<br />
seu idioma xa viñera sendo separado <strong>da</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s oficiais <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o reinado<br />
dos Reis Católicos, ata que<strong>da</strong>r reducido ao ámbito <strong>da</strong> orali<strong>da</strong><strong>de</strong>. Nesa época a<br />
percepción dos falantes cataláns e galegos respecto <strong>da</strong> súa propia lingua era<br />
necesariamente moi diferente, consonte o respectivo status <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> un dos<br />
idiomas; mentres o catalán en Cataluña se viñera <strong>de</strong>senvolvendo con<br />
normali<strong>da</strong><strong>de</strong>, o galego pagaba con terribles prexuízos a imposición do castelán<br />
como lingua <strong>de</strong> prestixio do país. “Durante os séculos XVI-XVIII prodúcese<br />
unha escisión lingüística ao longo <strong>da</strong>s liñas <strong>de</strong> clase, pola cal o castelán se<br />
reserva como lingua que simboliza un status social acomo<strong>da</strong>do, e tamén todos<br />
80 Agra<strong>de</strong>cémoslle á autora o permiso para citar o artigo antes <strong>da</strong> súa publicación.<br />
81 Neste traballo non contemplamos a man <strong>de</strong> obra cualifica<strong>da</strong> por consi<strong>de</strong>rar que os seus patróns<br />
<strong>de</strong> movemento non se axustan aos <strong>de</strong>scritos aquí.<br />
— 524 —
Intercambio educativo entre linguas minoriza<strong>da</strong>s do Estado español. Unha experiencia integradora<br />
os usos escritos e ‘formais’ <strong>da</strong> lingua, mentres o galego pasa a simbolizar a<br />
pobreza, a ru<strong>de</strong>za e a incultura (Monteagudo 1984:2).<br />
A partir <strong>de</strong> entón, sucedéronse as medi<strong>da</strong>s homoxeneizadoras, entre as cales<br />
<strong>de</strong>staca a Real Cédula <strong>de</strong> Aranjuez (1768) a cal, ao impoñer o uso do español en<br />
calquera actuación pública oficial, afectaría directamente ao ensino “coa<br />
eliminación automática <strong>de</strong> todo ‘dialecto provincial’ e a prohibición aos<br />
alumnos mozos <strong>de</strong> falaren a súa lingua” (García Negro 1991: 216). Esta<br />
situación vai permanecer, no que ás leis se refire, ata a Constitución <strong>de</strong> 1931, na<br />
que, froito <strong>da</strong> loita reivindicativa -<strong>de</strong>n<strong>de</strong> o século XIX- <strong>de</strong> cataláns, vascos e<br />
galegos, se lles recoñecen <strong>de</strong>reitos ás linguas <strong>da</strong>s rexións autónomas que se<br />
constitúan.<br />
Os efectos <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s estas políticas centralistas foron paralelos para os usos do<br />
galego e do catalán no que se refire ás activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s oficiais, pero moi diferentes<br />
no tocante ao emprego <strong>de</strong>sas linguas por parte dos seus falantes. Mentres que en<br />
<strong>Galicia</strong> ca<strong>da</strong> vez se ía facendo máis evi<strong>de</strong>nte a ruptura na transmisión<br />
interxeracional, en Cataluña as novas xeracións accedían á lingua catalana <strong>de</strong><br />
xeito natural no contexto familiar e social. Durante a dictadura franquista a<br />
durísima represión que sufriron as linguas rexionais agravou consi<strong>de</strong>rablemente<br />
a súa situación.<br />
“Nunhas escolas on<strong>de</strong> o catalán era <strong>de</strong>nigrado e ridiculizado e on<strong>de</strong> o castelán era<br />
presentado como a lingua do imperio e <strong>da</strong> hispani<strong>da</strong><strong>de</strong>, as representacións<br />
autominorizantes e a propia inmemoriali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> xeración foron producindo, en<br />
especial nas zonas urbanas, unha poboación autóctona globalmente moito máis<br />
propensa a empregar o castelán na relación interpersoal que non unha poboación<br />
inmigra<strong>da</strong> proclive a empregar o catalán.” (Bastar<strong>da</strong>s 1996:170).<br />
Malia isto, unha gran maioría <strong>da</strong> poboación catalana continuou usando a súa<br />
lingua nas funcións permiti<strong>da</strong>s, familiar e coloquial, mentres que en <strong>Galicia</strong> a<br />
porcentaxe <strong>de</strong> abandonos era ca<strong>da</strong> vez máis alarmante.<br />
Actitu<strong>de</strong>s cara á lingua catalana dos inmigrantes galegos en Cataluña<br />
Centrarémonos, sobre todo, nos gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sprazamentos <strong>de</strong> poboación <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
os outros puntos <strong>de</strong> España cara a Cataluña, que se produciron a partir <strong>de</strong><br />
mediados do século XX, entre os cales está o dos galegos. A gran porcentaxe <strong>de</strong><br />
falantes <strong>de</strong> español que se estableceu nesta terra, uni<strong>da</strong> á alfabetización crecente<br />
en castelán dos autóctonos, propiciou, sobre todo na área barcelonesa, que as<br />
interaccións persoais entre individuos dos dous grupos se fixesen en castelán.<br />
Este comportamento xeneralizouse <strong>de</strong> tal xeito que os inmigrantes chegaron a<br />
asumilo como se dunha norma social se tratase, sentírono como un <strong>de</strong>reito e non<br />
— 525 —
Sabela Labraña Barrero<br />
tiveron necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> ningunha <strong>de</strong> achegarse á lingua catalana 82 . Non foi diferente<br />
no caso dos galegos para os que o uso do español nas relacións intergrupais viña<br />
revestido <strong>de</strong> claras connotacións positivas. Pó<strong>de</strong>se dicir que, nesta época, non<br />
houbo un rexeitamento expreso cara ao catalán, malia po<strong>de</strong>rse apreciar actitu<strong>de</strong>s<br />
molestas cando os autóctonos falaban o vernáculo entre eles en presencia dos<br />
foráneos.<br />
Esta convivencia ‘tolera<strong>da</strong>’ entre catalán e español en Cataluña cambiou coa<br />
<strong>de</strong>mocracia e a oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s linguas ‘rexionais’. Produciuse <strong>da</strong>quela, entre a<br />
poboación autóctona, unha concienciación arredor <strong>da</strong>s cuestións culturais e<br />
lingüísticas que fixo emerxer actitu<strong>de</strong>s reivindicativas sobre elas; os autóctonos<br />
comezaron a pensar que os inmigrantes <strong>de</strong>berían falar a lingua do país ou,<br />
alomenos, que nas interaccións eles tiñan a obriga <strong>de</strong> manter a lingua catalana.<br />
Este cambio, moi mal recibido polos inmigrantes, <strong>de</strong>u lugar mesmo a<br />
enfrontamentos. No caso dos galegos temos manifestacións elocuentes<br />
<strong>da</strong>bondo: “ao catalán, cando non estaba imposto, non lle tiña ningunha<br />
animadversión”, “a lingua nunca <strong>de</strong>be ser política senón un sistema <strong>de</strong><br />
educación” ou “na escola ensináronme a respectar; se enten<strong>de</strong>s a lingua na que<br />
che falan, tes que contestar nesa lingua”, obviamente a lingua referi<strong>da</strong> é o<br />
español (Labraña 1999: 527).<br />
A reivindicación do catalán como lingua normal, e, sobre todo, a súa<br />
implantación <strong>de</strong> forma xeral no ensino, <strong>de</strong>beu supoñer un ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iro impacto<br />
para moitos inmigrantes galegos que lles aplicaban ás outras linguas<br />
autonómicas as valoracións restrictivas ou negativas que sentían para o galego<br />
“o catalán, o vasco ou o galego son dialectos <strong>de</strong> aquí, <strong>de</strong> España, pero fóra <strong>de</strong><br />
España non te van enten<strong>de</strong>r con eles” ou “o castelán é o idioma, non<br />
preten<strong>da</strong>mos outro; o outro é no ámbito <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> e aí se que<strong>da</strong>” (Labraña<br />
1999: 528).<br />
Esta percepción <strong>da</strong>s linguas <strong>da</strong>s nacionali<strong>da</strong><strong>de</strong>s históricas, que po<strong>de</strong><br />
xeneralizarse a todo o territorio estatal, é sen dúbi<strong>da</strong> un atranco para a cohesión<br />
social. Se queremos camiñar cara á convivencia <strong>de</strong> pobos tórnase<br />
imprescindible fomentar esa cohesión social entre as diferentes culturas que<br />
conviven nun mesmo territorio e, como non, entre aquelas que conforman un<br />
mesmo estado político. E aquí esta tarefa chega cando España pasa por un<br />
momento <strong>de</strong> “profun<strong>da</strong> revisión do vínculo nacional, no que as i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
están en proceso <strong>de</strong> fabricación” (Goytisolo / Naïr 2001: 131-132).<br />
82 Este sentimento <strong>de</strong> <strong>de</strong>reito á interrelación en castelán ía resultar moi <strong>da</strong>niño co cambio <strong>de</strong><br />
situación na época <strong>de</strong>mocrática, xa que vai redun<strong>da</strong>r nunha hipervaloración <strong>de</strong>sa lingua en<br />
<strong>de</strong>trimento <strong>da</strong>s autonómicas recoñeci<strong>da</strong>s <strong>da</strong>quela como ‘rexionais’. O conflicto que crea todo<br />
cambio na or<strong>de</strong> estableci<strong>da</strong>, ía ter aquí unha lamentable solución: o reforzo <strong>da</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> española<br />
expresado con teimosía na negativa á interrelación en catalán por parte dos autóctonos.<br />
— 526 —
Intercambio educativo entre linguas minoriza<strong>da</strong>s do Estado español. Unha experiencia integradora<br />
Explicamos nesta comunicación unha <strong>da</strong>s múltiples estratexias que pensamos<br />
que po<strong>de</strong>n contribuír á cohesión dos grupos sociais e que arestora xa está<br />
recolli<strong>da</strong> polo Senado español. En sesión <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong> setembro, o Senado aprobou<br />
unha moción <strong>de</strong> Entesa Catalana <strong>de</strong> Progrés (PSC, ERC, IC-V), apoia<strong>da</strong> polo<br />
PSOE e acepta<strong>da</strong> con algunhas modificacións polo PP e CIU para que o catalán,<br />
o éuscaro e o galego sexan materias optativas no segundo ciclo <strong>da</strong> educación<br />
secun<strong>da</strong>ria obrigatoria, no bacharelato e formación profesional, naquelas<br />
comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s on<strong>de</strong> non sexan lingua oficial, e se inclúan na oferta curricular <strong>da</strong>s<br />
universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s (El Periódico, 26.9.01).<br />
Descrición <strong>da</strong> experiencia<br />
Pouco <strong>de</strong>spois <strong>da</strong> implantación <strong>da</strong> Filoloxía Galega na Universitat <strong>de</strong><br />
Barcelona (UB), en 1994 83 , ao constatar que algúns dos nosos alumnos eran<br />
profesores nos institutos <strong>de</strong> Cataluña, empezamos a consi<strong>de</strong>rar a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
ampliar os estudios <strong>de</strong> lingua e cultura galegas á educación secun<strong>da</strong>ria<br />
obrigatoria catalana, ao abeiro <strong>da</strong> LOXSE (Lei orgánica <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación xeral do<br />
sistema educativo) que, <strong>da</strong>quela, permitía unha gran flexibili<strong>da</strong><strong>de</strong> nos currículos<br />
dos centros. A programación <strong>da</strong> materia tiña que se facer necesariamente <strong>de</strong>ntro<br />
dos créditos variables pois o galego non é lingua oficial <strong>de</strong> Cataluña, nin<br />
tampouco lingua estranxeira do Estado. Para po<strong>de</strong>r ensinala, o profesorado<br />
<strong>de</strong>bería ter a licenciatura en galego ou <strong>de</strong>mostrar a súa idonei<strong>da</strong><strong>de</strong> coa titulación<br />
dos cursos <strong>de</strong> Iniciación e Perfeccionamento <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, que tamén se<br />
ofrecen na UB, así como na maioría dos centros galegos <strong>de</strong> Cataluña.<br />
Ai<strong>de</strong>a foi moi ben recibi<strong>da</strong> por parte dos responsables políticos -Lluís Jou,<br />
Director General <strong>de</strong> Política Lingüística <strong>da</strong> Generalitat, e Celso Currás,<br />
Conselleiro <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong>- que se<br />
comprometeron a impulsar o proxecto. Basilio Losa<strong>da</strong> e eu mesma, por parte <strong>da</strong><br />
Sección <strong>de</strong> Filoloxías Galega e Portuguesa, responsabilizámonos <strong>da</strong> posta en<br />
marcha <strong>de</strong> todo o proceso que comezou coa localización dos institutos que<br />
tivesen profesorado cualificado e condicións para ofrecer o crédito. Esta<br />
primeira fase non puido concluír na sinatura do acordo entre as administracións<br />
galega e catalana prevista para xullo <strong>de</strong> 1998, pero en troques si que se puxo en<br />
marcha, <strong>de</strong> xeito experimental, o crédito variable <strong>de</strong> Lingua e Cultura Galegas<br />
durante o curso 1998-1999. A experiencia, pioneira e rigorosa, foi leva<strong>da</strong> a cabo<br />
no IES Parets <strong>de</strong>l Vallès polo profesor Lois Vázquez, co animoso e <strong>de</strong>cidido<br />
apoio <strong>da</strong> directora Neus Bulbena. Os excelentes resultados aca<strong>da</strong>dos<br />
plasmáronse nun aumento consi<strong>de</strong>rable do interese por parte do alumnado, que<br />
animou ao centro, no curso seguinte, a dobrar a oferta <strong>de</strong>ste crédito.<br />
83 Os estudios que se viñan realizando <strong>de</strong>ica 1994 eran <strong>de</strong> Filoloxía Galaico-Portuguesa,<br />
introduci<strong>da</strong> por Basilio Losa<strong>da</strong> en 1981. Por esixencia do plan <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> 1994 a <strong>de</strong>vandita<br />
licenciatura separouse nas dúas que a conformaban: Filoloxía Galega e Filoloxía Portuguesa.<br />
— 527 —
Sabela Labraña Barrero<br />
Finalmente, o 2 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 1999, a Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación<br />
Universitaria e o Departament d’Ensenyament asinaron un Protocolo <strong>de</strong><br />
colaboración para a promoción lingüística <strong>da</strong> lingua galega e catalana na oferta<br />
educativa dos centros <strong>de</strong> ensino <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes <strong>da</strong>s dúas consellerías. Entre os<br />
compromisos que o <strong>de</strong>vandito convenio recolle, parécenos singularmente<br />
interesante subliñar tres: en primeiro lugar, o carácter permanente <strong>da</strong><br />
colaboración (cláusula segun<strong>da</strong>); en segundo lugar, a vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong> que este ensino<br />
se ofreza como materia optativa nos diferentes niveis educativos (cláusula<br />
primeira); e en terceiro lugar, a proposta <strong>de</strong> elaboración dos materiais precisos<br />
(cláusula cuarta) para garantir unha boa cali<strong>da</strong><strong>de</strong> didáctica.<br />
No tocante aos materiais didácticos específicos, sen dúbi<strong>da</strong>, a tarefa máis<br />
urxente era a confección do libro dos alumnos. Este labor foille encargado polo<br />
Departament d’Ensenyament a un grupo técnico <strong>de</strong> docencia, formado<br />
basicamente por profesores <strong>de</strong> IES cataláns e dirixido por min. Alén diso, para<br />
favorecer tanto a cali<strong>da</strong><strong>de</strong> coma a diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> dos materiais concedéronselles<br />
dúas licencias <strong>de</strong> estudios retribuí<strong>da</strong>s a senllos membros do citado equipo<br />
durante os cursos 2000-2001 e 2001-2002. Arestora está publicado o primeiro<br />
libro -edición subvenciona<strong>da</strong> pola <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>-, e en proceso a elaboración<br />
do segundo, así como as correspon<strong>de</strong>ntes guías didácticas que lles serán<br />
facilita<strong>da</strong>s aos profesores en soporte dixital. Á parte dos libros están en<br />
preparación outra serie <strong>de</strong> materiais dixitais, interactivos e visuais.<br />
Proposta didáctica 84<br />
Dado que o obxectivo primeiro é o achegamento dos estudiantes <strong>da</strong> ESO á<br />
cultura e á lingua galegas, a programación <strong>da</strong> materia <strong>de</strong>señouse arredor <strong>de</strong> tres<br />
núcleos inter<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes: cultura, lingua e literatura. Trátase <strong>de</strong> ofrecerlles<br />
unha visión panorámica dos aspectos <strong>de</strong>finitorios do país galego. Tendo en<br />
conta que neste nivel os alumnos <strong>da</strong>s escolas <strong>de</strong> Cataluña xa teñen unha base<br />
ampla <strong>de</strong> coñecementos sobre a cultura catalana e española, téntanse amosar as<br />
características propias <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> <strong>de</strong>ntro do contexto xeral español e europeo.<br />
De acordo con isto a cultura estructúrase en diversos apartados: xeografía,<br />
historia xeral, antropoloxía, historia <strong>da</strong> arte, e historia <strong>da</strong> lingua e <strong>da</strong> literatura.<br />
Non se preten<strong>de</strong> en ningún momento o coñecemento exhaustivo dos <strong>de</strong>vanditos<br />
apartados, senón que os alumnos poi<strong>da</strong>n entrar en contacto cos principais feitos<br />
dunha reali<strong>da</strong><strong>de</strong> practicamente <strong>de</strong>scoñeci<strong>da</strong> para eles (no caso <strong>de</strong> non teren<br />
familia galega), ou que lles posibilite unha visión máis ampla <strong>da</strong>s características<br />
propias do país galego (se o contorno familiar provén <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>). Por outra<br />
parte, cremos que esta concepción facilita unha maior aplicación <strong>de</strong> recursos<br />
84 Por imperativo <strong>de</strong> espacio expoñemos unicamente as liñas básicas que sustentan a<br />
programación <strong>da</strong> materia. Non é evi<strong>de</strong>ntemente unha proposta <strong>de</strong>finitiva xa que o ensino do<br />
galego nos IES <strong>de</strong> Cataluña aín<strong>da</strong> está en fase experimental.<br />
— 528 —
Intercambio educativo entre linguas minoriza<strong>da</strong>s do Estado español. Unha experiencia integradora<br />
didácticos que lles permitirá aos profesores abor<strong>da</strong>r as temáticas propostas<br />
<strong>de</strong>n<strong>de</strong> diferentes ángulos. A lingua parte dun enfoque preferentemente<br />
comunicativo, combinado con aspectos gramaticais nos que se subliñan as<br />
diferencias coas linguas española e catalana. Pretén<strong>de</strong>se que os rapaces adquiran<br />
as <strong>de</strong>strezas pasivas (enten<strong>de</strong>r e ler) e coñezan os mecanismos que lles faciliten<br />
a adquisición progresiva <strong>da</strong>s activas (falar e escribir), como, por exemplo,<br />
reproducir en lingua galega conversas sinxelas cun vocabulario a<strong>da</strong>ptado á súa<br />
i<strong>da</strong><strong>de</strong>. Como complemento á lingua propóñense uns coñecementos moi básicos<br />
<strong>da</strong> literatura galega, a través <strong>da</strong>lgunhas obras e autores relevantes.<br />
Na eficacia <strong>de</strong>ste ensino incidirán directamente a a<strong>de</strong>cuación dos materiais<br />
didácticos e a metodoloxía que utilice o profesor, figura clave nun proceso<br />
educativo <strong>de</strong>stas características. No tocante aos materiais, á parte dos<br />
específicos que se están a confeccionar en Cataluña e dos que xa falamos antes,<br />
os centros <strong>de</strong>berán dispoñer dos máximos recursos posibles, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mapas<br />
murais, ví<strong>de</strong>os <strong>da</strong>s paisaxes, música, etc., a diccionarios, libros <strong>de</strong> literatura, ou<br />
métodos interactivos do ensino <strong>da</strong> lingua, que xa existen no mercado. Para tal<br />
efecto o Departament d’Ensenyament <strong>de</strong>stinou recentemente unha primeira<br />
dotación económica encamiña<strong>da</strong> á adquisición <strong>de</strong>stes materiais nos IES que<br />
ofrecen este ensino. O labor <strong>da</strong> aula está completado con outras activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s fóra<br />
do recinto escolar, entre as que citaremos dúas: as visitas ao Centro Galego <strong>de</strong><br />
Barcelona on<strong>de</strong> os alumnos pui<strong>de</strong>ron ver unha gran biblioteca galega, asistir a<br />
actuacións <strong>de</strong> folclore tradicional, facer prácticas <strong>de</strong> galego, coñecer a<br />
gastronomía típica, etc. Tamén se fixeron visitas á Universitat <strong>de</strong> Barcelona,<br />
on<strong>de</strong> os profesores <strong>de</strong> Filoloxía Galega os informaron sobre os plans <strong>de</strong> estudios<br />
<strong>de</strong>sta especiali<strong>da</strong><strong>de</strong> e os animaron a continuar neste camiño. Non se puido levar<br />
a cabo ata o momento unha experiencia <strong>de</strong> intercambio, que é unha <strong>da</strong>s<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s máis importantes <strong>de</strong> todo este proxecto; os rapaces cataláns en<br />
<strong>Galicia</strong> e os galegos en Cataluña.<br />
Na educación intercultural convértese en esencial a figura do educador. O seu<br />
perfil, á parte <strong>da</strong> competencia profesional, esixe unha serie <strong>de</strong> condicións<br />
específicas, a central é, obviamente, a aceptación entusiasta <strong>da</strong>s diferencias e a<br />
riqueza que iso supón. É importante que se conxuguen nel o mantemento <strong>da</strong>s<br />
tradicións e o compromiso co seu pobo coa apertura ao mundo mo<strong>de</strong>rno e aos<br />
seus profundos cambios. “Esta actitu<strong>de</strong> é a única que po<strong>de</strong> garantir a formación<br />
<strong>da</strong>s novas xeracións como pobos capaces <strong>de</strong> sobrevivir axeita<strong>da</strong>mente nos<br />
tempos novos, sen verse obrigados a renunciar aos seus valores culturais” (Ipiña<br />
2001)<br />
Valoracións <strong>da</strong> experiencia<br />
O ensino <strong>da</strong> cultura e lingua galegas na ESO catalana acadou un éxito tal que<br />
sorpren<strong>de</strong>u os mesmos promotores <strong>da</strong> experiencia. Así, o IES Parets <strong>de</strong>l Vallès,<br />
— 529 —
Sabela Labraña Barrero<br />
centro pioneiro, tivo que duplicar a oferta no curso seguinte, no que se fixeron<br />
dous grupos; un <strong>de</strong> continuación en cuarto <strong>de</strong> ESO, e outro novo, en terceiro.<br />
Ao noso enten<strong>de</strong>r, esta experiencia <strong>de</strong> educación multicultural está<br />
conseguindo a maior parte dos obxectivos marcados<br />
1. A disolución dos prexuízos pola vía do coñecemento e <strong>da</strong> relación entre as<br />
diferentes culturas que<strong>da</strong> patente nos propios testemuños dos alumnos:<br />
‘Escollín este crédito porque saía <strong>da</strong>s típicas mates, natus, etc. [...] Á parte<br />
do bo rollo entre alumnos e profesor, a ver<strong>da</strong><strong>de</strong> é que foi xenial por coñecer<br />
cousas que nin imaxinabamos <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. Creo que terían que <strong>da</strong>rlle a<br />
oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> a moita xente nova <strong>de</strong> que no seu instituto se apren<strong>de</strong>sen<br />
culturas tan próximas como é a galega’ 85 .<br />
2. Este tipo <strong>de</strong> experiencias actúa <strong>de</strong> motor na creación <strong>da</strong> consciencia <strong>de</strong><br />
pertencer a un Estado plurilingüe no que as diferentes linguas non teñen o<br />
mesmo status <strong>de</strong> normali<strong>da</strong><strong>de</strong>; para eles o catalán está moi asumido como<br />
lingua do país pero probablemente non teñen unha clara consciencia do que<br />
supoñen as linguas minoriza<strong>da</strong>s: ‘Pareceume un crédito curioso e<br />
interesante porque o galego é unha lingua que non se coñece moito e<br />
a<strong>de</strong>mais é máis curioso que sexa aquí, en Cataluña, on<strong>de</strong> se apren<strong>da</strong>, porque<br />
aquí tamén hai unha lingua propia’, ou ‘Eu escollín este crédito porque<br />
sentín curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> e pensei que sería bo coñecer outra lingua <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
España’.<br />
3. Outro dos aspectos que nos parece importantísimo salientar é a emerxencia,<br />
nos estudiantes con familiares galegos, duns valores culturais que<br />
<strong>de</strong>scoñecían e que agora senten como propios: ‘Intereseime polo crédito <strong>de</strong><br />
galego porque proveño en certa maneira <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. A miña avoa, por parte<br />
<strong>de</strong> nai é galega, pero malia iso nin a miña nai nin eu sabemos este idioma.<br />
Ao ver que podía apren<strong>de</strong>r algo <strong>da</strong>s miñas raíces, <strong>de</strong>cidín apuntarme. Agora<br />
volvo estar máis uni<strong>da</strong> coa miña avoa, xa que cando teño a oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
falar con ela, pregúntolle palabras que aprendín e costumes <strong>de</strong> alí’.<br />
Se ben é certo que, sen ser os únicos, os centros <strong>de</strong> ensino son lugares<br />
privilexiados on<strong>de</strong> poñer en marcha a educación multicultural, xa que<br />
constitúen un espacio <strong>de</strong> contacto obrigado dos diferentes grupos <strong>da</strong> poboación<br />
inmigra<strong>da</strong> coa poboación autóctona. Entre os alumnos membros <strong>da</strong> experiencia<br />
<strong>de</strong>scrita hai segun<strong>da</strong>s xeracións nas que a formación <strong>da</strong> propia i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> é unha<br />
tarefa complica<strong>da</strong> se non se concibe nun plano integrador no que “a diferencia<br />
non é vista como unha fonte <strong>de</strong> conflicto, senón como un elemento revitalizador<br />
e imprescindible para a supervivencia” (Junyent 1999:70). Nós pui<strong>de</strong>mos<br />
constatar este sentimento nun traballo anterior (Labraña 2000) no que<br />
observamos actitu<strong>de</strong>s ben diferentes ás comenta<strong>da</strong>s antes. Neste estudio -feito<br />
sobre as segun<strong>da</strong>s xeracións <strong>de</strong> inmigrantes galegos en Cataluña- fillos <strong>de</strong><br />
8 A lingua orixinal dos testemuños dos alumnos é o castelán.<br />
— 530 —
Intercambio educativo entre linguas minoriza<strong>da</strong>s do Estado español. Unha experiencia integradora<br />
galegos educados en escolas con ensino en catalán, e cun ambiente favorable<br />
cara a esa lingua na casa, falan habitualmente catalán, galego e castelán, sen que<br />
este feito supoña para eles ningún tipo <strong>de</strong> problema, senón todo o contrario.<br />
Bibliografía<br />
Bastar<strong>da</strong>s, Albert (1996): Ecologia <strong>de</strong> les llengües. Medi, contactes i dinámica<br />
sociolingüística. Barcelona: Proa.<br />
Ceberio, Marcelo / Watzlawick, Paul (1998): La construcción <strong>de</strong>l universo.<br />
Barcelona: Her<strong>de</strong>r.<br />
García Negro, Pilar (1991): O galego e as leis. Vigo: Cumio.<br />
Goytisolo, Juan / Naïr, Sami (2001): El peaje <strong>de</strong> la vi<strong>da</strong>. Integración o rechazo<br />
<strong>de</strong> la emigración en España. Madrid: Aguilar.<br />
Ipiña, Enrique (2000): “Condiciones y perfil <strong>de</strong>l docente <strong>de</strong> educación<br />
intercultural bilingüe”. http://www.oei.org.co/oeivirt/rie13a04.htm<br />
Junyent, Carme (1999): La diversitat lingüística. Didáctica i recorregut <strong>de</strong> les<br />
llengües <strong>de</strong>l món. Barcelona: Octaedro.<br />
Junyent, Carme: Mundialització i llengües minoritàries. Inédito.<br />
Labraña, Sabela (1999): “Prexuízos lingüísticos e i<strong>de</strong>ntificación social”, in<br />
Álvarez, R. / Vilavedra, D. (coords.) (1999): Cinguidos por unha arela<br />
común. Homenaxe ó profesor Xesús Alonso Montero, I, Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela: Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela. 519-532.<br />
Labraña, Sabela (2000): “I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> e usos lingüísticos. Segun<strong>da</strong> xeración <strong>de</strong><br />
inmigrantes galegos en Cataluña”, in Riquer, I. <strong>de</strong> / Losa<strong>da</strong>, E. / González, H.<br />
(eds.) (2000): Ensinar a pensar con liber<strong>da</strong><strong>de</strong> e risco. Homenaxe ó profesor<br />
Basilio Losa<strong>da</strong> Castro. Barcelona: UB. 463-471.<br />
Monteagudo, Henrique (1984): “A oficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> do galego: historia e<br />
actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>, II”. Lingua e Administración 2.<br />
— 531 —
Movili<strong>da</strong>d estudiantil y lengua: el programa Interc@t, una<br />
respuesta<br />
Carme López i Pol<br />
Subdirectora General <strong>de</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Catalunya<br />
Mis primeras palabras en su lengua propia son, primero, para agra<strong>de</strong>cer a los<br />
organizadores <strong>de</strong> la VIII Conferencia internacional <strong>de</strong> lenguas minoritarias que<br />
nos hayan invitado a participar y a todos uste<strong>de</strong>s por su atención.<br />
Entrando ya en materia, es preciso señalar que en los diez últimos años la<br />
canti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> alumnos europeos que visitan las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s catalanas ha<br />
aumentado progresivamente. El curso 1988-89 fueron 176 los alumnos que, en<br />
el marco <strong>de</strong>l programa Erasmus, visitaron nuestras universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s y durante el<br />
curso 1999-2000, fueron 2.940 alumnos los que las visitaron, en el marco <strong>de</strong>l<br />
mismo programa. También ha aumentado consi<strong>de</strong>rablemente el número <strong>de</strong><br />
alumnos catalanes que se <strong>de</strong>splazan a universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s europeas.<br />
A las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s catalanas no solamente llegan alumnos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />
intercambios Erasmus, llegan también estudiantes latinoamericanos que cursan,<br />
sobre todo, doctorados y alumnos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> África. A<strong>de</strong>más, y<br />
precisamente ahora a través <strong>de</strong>l programa Séneca, se ha abierto la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
intercambio entre estudiantes <strong>de</strong> las diferentes universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s españolas. En<br />
cuanto a Catalunya, según los <strong>da</strong>tos que se recogen en el BOE núm. 267 <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong><br />
noviembre <strong>de</strong> 2000, en el marco <strong>de</strong>l citado programa Séneca (durante el curso<br />
2000-2001) llegaron 139 estudiantes y marcharon 58.<br />
Estoy convenci<strong>da</strong> que la movili<strong>da</strong>d aumentará. Para nosotros los europeos es<br />
clave articular sistemas que hagan posible la movili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos para<br />
garantizar el libre ejercicio <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos y para consoli<strong>da</strong>r la organización <strong>de</strong><br />
la Europa <strong>de</strong> las naciones. En este nuevo contexto es necesaria la construcción<br />
<strong>de</strong> un espacio educativo europeo, abierto y dinámico que permita realizar el<br />
objetivo <strong>de</strong> educación y <strong>de</strong> formación permanentes. No hay du<strong>da</strong> <strong>de</strong> que unos<br />
ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos formados en el respeto <strong>de</strong> las diversi<strong>da</strong><strong>de</strong>s culturales y lingüísticas<br />
pue<strong>de</strong>n tener un papel <strong>de</strong>stacado en la consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong> la constitución europea<br />
yen la cooperación interestatal, necesaria para avanzar hacia una socie<strong>da</strong>d más<br />
justa e igualitaria.<br />
Nosotros, los catalanes, los gallegos y los vascos tenemos un doble objetivo.<br />
Primero que nuestras lenguas propias tengan el lugar que les correspon<strong>de</strong> como<br />
lenguas <strong>de</strong> cultura y <strong>de</strong> relación, en el marco <strong>de</strong>l Estado español. Y en segundo<br />
lugar, que tengan presencia en Europa y que sean consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong>s, ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong><br />
ellas, como parte fun<strong>da</strong>mental <strong>de</strong> la herencia cultural europea y <strong>de</strong> su futuro.<br />
Las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s catalanas valoran la movili<strong>da</strong>d estudiantil universitaria<br />
como una reali<strong>da</strong>d necesaria y positiva. Pero consi<strong>de</strong>ran que <strong>de</strong>be producirse <strong>de</strong><br />
— 533 —
Carme López i Pol<br />
manera que garantice la movili<strong>da</strong>d y el respeto a los usos lingüísticos con los<br />
que se han dotado.<br />
El marco legal en el cual se basan las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Catalunya para fijar<br />
sus políticas lingüísticas es el siguiente:<br />
• La Constitución, título preliminar, artículo 3, punto 2 don<strong>de</strong> dice: “La<br />
riqueza <strong>de</strong> las diferentes mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas <strong>de</strong> España es un<br />
patrimonio cultural que será objeto <strong>de</strong> especial respeto y protección”.<br />
• El Estatuto <strong>de</strong> Autonomía <strong>de</strong> Catalunya, que establece la oficiali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la<br />
lengua catalana, propia <strong>de</strong> Catalunya, junto a la lengua castellana, oficial en<br />
todo el Estado español.<br />
• La Ley <strong>de</strong> Normalización Lingüística aproba<strong>da</strong> el mes <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1983, que<br />
especifica que el catalán es la lengua propia <strong>de</strong> la enseñanza en todos los<br />
niveles educativos.<br />
• La Ley 1/1998, <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> enero, <strong>de</strong> Política Lingüística la cual en su artículo<br />
22 punto 2 concreta: “El gobierno <strong>de</strong> la Generali<strong>da</strong>d, las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s y las<br />
instituciones <strong>de</strong> enseñanza superior, en el ámbito <strong>de</strong> sus competencias<br />
respectivas, han <strong>de</strong> adoptar las medi<strong>da</strong>s pertinentes con el fin <strong>de</strong> garantizar<br />
y fomentar el uso <strong>de</strong> la lengua catalana en todos los ámbitos docentes, no<br />
docentes y <strong>de</strong> investigación, inclui<strong>da</strong>s las lecturas <strong>de</strong> tesis doctorales y la<br />
realización <strong>de</strong> oposiciones”.<br />
A partir <strong>de</strong> este marco legal, las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, convenci<strong>da</strong>s que el proceso <strong>de</strong><br />
normalización lingüística no podría acabarse sin la catalanización <strong>de</strong> la<br />
universi<strong>da</strong>d como responsable <strong>de</strong> fijar los lenguajes terminológicos y <strong>de</strong><br />
especiali<strong>da</strong>d, han elaborado sus propios documentos en los cuales se fijan los<br />
criterios lingüísticos que han <strong>de</strong> regir las diversas situaciones lingüísticas que se<br />
producen en el marco <strong>de</strong> la comuni<strong>da</strong>d universitaria.<br />
Fruto <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> los reglamentos, la situación <strong>de</strong> las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s en<br />
relación a la lengua catalana es la siguiente:<br />
• El porcentaje <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> administración y servicios (PAS) <strong>de</strong> las<br />
universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s públicas catalanas que tienen el nivel <strong>de</strong> catalán acreditado es<br />
<strong>de</strong>l 72,56 %.<br />
• El porcentaje <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> clases imparti<strong>da</strong>s en catalán en las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
públicas <strong>de</strong> Catalunya es <strong>de</strong>l 68,9 %.<br />
• El porcentaje <strong>de</strong> tesis doctorales escritas en catalán es <strong>de</strong>l 35,78 %.<br />
No ha sido fácil llegar a esta situación y creemos que, en el contexto actual,<br />
no podrá mantenerse sin una acción <strong>de</strong>cidi<strong>da</strong> <strong>de</strong> todos los factores implicados y<br />
con responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong>s en el ámbito universitario. A parte <strong>de</strong> seguir trabajando<br />
fuerte y con el objetivo claro <strong>de</strong> mantener y, si es posible, mejorar la situación<br />
<strong>de</strong> las lenguas propias en ca<strong>da</strong> una <strong>de</strong> las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s que las tengan, será<br />
— 534 —
Movili<strong>da</strong>d estudiantil y lengua: el programa Intercat, una respuesta<br />
necesario divulgar las singulari<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Estado español. Deberemos explicar a<br />
Europa que España es el único Estado plurilingüe que tiene diversas lenguas<br />
propias y que las cuatro gran<strong>de</strong>s lenguas <strong>de</strong>l Estado tienen una amplia difusión<br />
y vitali<strong>da</strong>d en las respectivas reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s sociales.<br />
Deberemos explicarlo a Europa pero, sobre todo, <strong>de</strong>beremos trabajar para que<br />
el Estado ejerza como estado plurilingüe.<br />
En España hay 16,3 millones <strong>de</strong> personas que viven en territorios con más <strong>de</strong><br />
una lengua oficial. Ésta representa el 41% <strong>de</strong> la población total <strong>de</strong>l Estado.<br />
España es, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Bélgica y Luxemburgo, el estado <strong>de</strong> la Unión Europea<br />
don<strong>de</strong> el fenómeno <strong>de</strong>l bilingüismo tiene más importancia, <strong>de</strong> manera que, lejos<br />
<strong>de</strong> ser un hecho anecdótico en el Estado, constituye casi una característica<br />
esencial.<br />
Así pues, hemos <strong>de</strong> instar al gobierno <strong>de</strong>l Estado español para que continúe<br />
trabajando en la misma línea que ha hecho posible que el Senado aprobara el<br />
pasado mes <strong>de</strong> septiembre una moción para que el catalán, el gallego y el<br />
euskera sean asignaturas optativas en los colegios, institutos y universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
to<strong>da</strong> España.<br />
Si po<strong>de</strong>mos contar con una oferta universitaria <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d, estamos<br />
convencidos que la lengua autóctona no ha <strong>de</strong> ser un obstáculo para la<br />
incorporación <strong>de</strong> estudiantes <strong>de</strong> fuera. No obstante, el flujo <strong>de</strong> alumnos<br />
proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas diferentes a la nuestra no ha <strong>de</strong> cambiar la<br />
situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>de</strong> hecho <strong>de</strong> absoluta libertad <strong>de</strong> expresión lingüística en<br />
nuestras universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s. En el marco <strong>de</strong> la intercomunicación global en las<br />
universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Catalunya, se ha <strong>de</strong> avanzar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una situación multilingüe,<br />
teniendo en cuenta la especial inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l inglés.<br />
En el contexto citado, la Dirección General <strong>de</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s ha impulsado el<br />
proyecto Interc@t, que es un sistema <strong>de</strong> formación multimedia <strong>de</strong> catalán para<br />
el intercambio lingüístico europeo. En este proyecto han participado las<br />
universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s catalanas y la Comisión <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> la Enseñanza <strong>de</strong>l<br />
Catalán en las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> fuera <strong>de</strong>l ámbito territorial <strong>de</strong> Catalunya. Se ha<br />
contado con el apoyo económico <strong>de</strong> la Unión Europea.<br />
Los objetivos que preten<strong>de</strong> Interc@t son:<br />
• Lograr que los estudiantes <strong>de</strong> fuera <strong>de</strong> Catalunya adquieran unos<br />
conocimientos básicos que les permitan <strong>de</strong>sarrollar con normali<strong>da</strong>d su vi<strong>da</strong><br />
universitaria.<br />
• Hacer que los estudiantes no catalanes reciban una formación<br />
sociolingüística previa sobre el catalán.<br />
• Experimentar un plan piloto <strong>de</strong> formación lingüística para estudiantes <strong>de</strong><br />
fuera <strong>de</strong> Catalunya que han <strong>de</strong> incorporarse a programas <strong>de</strong> intercambio con<br />
las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s catalanas.<br />
— 535 —
Carme López i Pol<br />
Los <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong>l programa son aquellos estudiantes <strong>de</strong> fuera <strong>de</strong><br />
Catalunya que han <strong>de</strong> incorporarse a programas <strong>de</strong> intercambio con las<br />
universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s catalanas o simplemente aquellos que estén interesados en<br />
apren<strong>de</strong>r o conocer el catalán y la diversi<strong>da</strong>d lingüística europea. El elemento<br />
innovador <strong>de</strong> este programa <strong>de</strong> formación lingüística es que no solamente va<br />
dirigido a aquellas personas interesa<strong>da</strong>s en la lengua catalana o en las lenguas<br />
románicas en general. En este caso, la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> preparación lingüística se<br />
pone al alcance <strong>de</strong> estudiantes <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s las áreas <strong>de</strong> conocimiento y su objetivo<br />
fun<strong>da</strong>mental es capacitar a éstos para que pue<strong>da</strong>n asistir a las clases que se<br />
imparten en lengua catalana, centrándose básicamente, por tanto, en hacerlos<br />
competentes como mínimo en las habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> comprensión: enten<strong>de</strong>r la<br />
lengua usa<strong>da</strong> en las clases y po<strong>de</strong>r leer textos <strong>de</strong> su especiali<strong>da</strong>d en lengua<br />
catalana.<br />
El proyecto Interc@t, que pue<strong>de</strong>n ver más <strong>de</strong>teni<strong>da</strong>mente en las sesiones <strong>de</strong><br />
presentación <strong>de</strong> pósters, está formado por una serie <strong>de</strong> productos a los cuales se<br />
pue<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a partir <strong>de</strong> la página web http://www.intercat.gencat.es, que<br />
pue<strong>de</strong> ser consulta<strong>da</strong> en catalán, castellano e inglés.<br />
Aunque sea brevemente, me gustaría comentarles las características<br />
esenciales <strong>de</strong> estos productos.<br />
-Curso <strong>de</strong> catalán <strong>de</strong> supervivencia Speakcat<br />
Objetivos <strong>de</strong>l curso:<br />
• Suministrar a los usuarios los recursos suficientes para activar las diferentes<br />
habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> la lengua, sobre todo las receptivas, en las situaciones<br />
comunicativas cotidianas más básicas.<br />
• Integrar las costumbres <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d al proceso <strong>de</strong> aprendizaje porque son<br />
inherentes a la lengua y amplían la competencia comunicativa <strong>de</strong> los<br />
estudiantes.<br />
• Presentar las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s catalanas a los estudiantes <strong>de</strong> fuera <strong>de</strong>l ámbito<br />
lingüístico catalán.<br />
-Guía <strong>de</strong> conversación universitaria (catalán – inglés)<br />
Finali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la GUÍA:<br />
• Proporcionar a los estudiantes <strong>de</strong> fuera un producto que les permita usar las<br />
frases más a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>s en cualquier contexto universitario. El hecho <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />
contar con voz incorpora<strong>da</strong> permite, también, a los estudiantes practicar el<br />
inglés.<br />
— 536 —
Movili<strong>da</strong>d estudiantil y lengua: el programa Intercat, una respuesta<br />
-Sisplau<br />
Objetivo:<br />
• Poner a disposición <strong>de</strong>l alumnado universitario una serie <strong>de</strong> ejercicios <strong>de</strong><br />
lengua catalana <strong>de</strong> nivel inicial. Las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que se proponen pue<strong>de</strong>n ser<br />
utiliza<strong>da</strong>s como material auxiliar <strong>de</strong> otros métodos comunicativos.<br />
-Aju<strong>da</strong>’m<br />
Objetivo:<br />
• Proporcionar, a las personas que colaboren en la acogi<strong>da</strong> e integración <strong>de</strong>l<br />
alumnado extranjero, unos recursos que faciliten su trabajo.<br />
-Català a Catalunya<br />
• Un repaso a la situación sociolingüística <strong>de</strong> Catalunya, en general, y <strong>de</strong>l<br />
ámbito universitario en particular.<br />
-Voluntariado Lingüístico<br />
• Estudiantes catalanes que ayu<strong>da</strong>rán a los estudiantes <strong>de</strong> fuera en su<br />
incorporación a la universi<strong>da</strong>d y con los cuales pue<strong>de</strong>n practicar lenguas.<br />
-I have learned catalan<br />
• ¿Qué dicen los estudiantes extranjeros que han aprendido catalán?<br />
-Cuestionario<br />
• Danos tu opinión.<br />
En fin, les invito a visitar el programa Interc@t. Espero, que, si lo hacen,<br />
podrán enten<strong>de</strong>r el catalán con facili<strong>da</strong>d y estaremos aún más cerca por que <strong>de</strong><br />
una cosa sí estoy segura: saber más lenguas abre puertas, ofrece oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s y<br />
nos permite apreciar mejor a los otros y a su cultura.<br />
— 537 —
Presentación do proxecto CORGA: Corpus <strong>de</strong> Referencia<br />
do Galego Actual<br />
María Sol López Martínez /Francisco García Gon<strong>da</strong>r<br />
CRPIH (Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s)<br />
0. Entre os obxectivos fun<strong>da</strong>cionais do Centro Ramón Piñeiro para a<br />
Investigación en Humani<strong>da</strong><strong>de</strong>s (CRPIH), creado pola <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> en 1994,<br />
figura o <strong>de</strong>seño e <strong>de</strong>senvolvemento <strong>de</strong> recursos dixitais que <strong>de</strong>an saí<strong>da</strong> a<br />
proxectos <strong>de</strong> investigación nacidos no propio Centro e que contribúan á<br />
incorporación <strong>da</strong> lingua galega ó novo mundo <strong>da</strong>s tecnoloxías <strong>da</strong> información.<br />
A este obxectivo respon<strong>de</strong> o CORPUS DE REFERENCIA DO GALEGO ACTUAL<br />
(CORGA), iniciado en 1994 por un equipo <strong>de</strong> lingüistas e informáticos do<br />
CRPIH 86 e que aca<strong>da</strong> neste momento o final <strong>da</strong> primeira fase do seu<br />
<strong>de</strong>senvolvemento coa posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> acceso a través <strong>de</strong> Internet para permiti-la<br />
obtención <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos <strong>de</strong>stinados ó estudio <strong>de</strong> aspectos morfolóxicos, sintácticos e<br />
léxicos <strong>da</strong> nosa lingua.<br />
O CORGA é unha colección <strong>de</strong> textos en formato electrónico, seleccionados<br />
segundo uns <strong>de</strong>terminados criterios, coa suficiente amplitu<strong>de</strong> para seren<br />
consi<strong>de</strong>rados representativos do uso lingüístico do galego actual.<br />
O CORGA é un proxecto aberto no que se seguen a implementar novos<br />
documentos e que aspira a ofrecer unha mostra equilibra<strong>da</strong> <strong>de</strong> diferentes tipos<br />
<strong>de</strong> textos. A versión que aquí se presenta está constituí<strong>da</strong> por obras literarias<br />
(novelas, relatos curtos e teatro), textos do xénero ensaístico e publicacións<br />
periódicas (xornais e revistas). Cronoloxicamente, o CORGA ofrece na<br />
actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> textos publicados entre os anos 1975 e 1999. O carácter aberto do<br />
proxecto permitirá no futuro a incorporación <strong>de</strong> textos publicados con<br />
posteriori<strong>da</strong><strong>de</strong> a 1999.<br />
Os textos do CORGA, a<strong>de</strong>mais dos <strong>da</strong>tos que permiten i<strong>de</strong>ntificar<br />
bibliograficamente ca<strong>da</strong> documento (autor, título, ano <strong>de</strong> publicación, editorial,<br />
86 Dirixen o proxecto Guillermo Rojo, Director Técnico <strong>da</strong> Área <strong>de</strong> Lingüística do CRPIH, María<br />
Sol López Martínez e Francisco García Gon<strong>da</strong>r. Levan participado na súa construcción os<br />
seguintes bolseiros: M. Teresa Araújo García (1994-2001), Cristina Blanco González (2001-),<br />
Inés Diz Gamallo (1994-2001), Eva Domínguez Noya (1995-), Beatriz Fernán<strong>de</strong>z Pare<strong>de</strong>s (2000-<br />
), Susana Ferreiro García (1998-2001), Susana García Rodríguez (1997-2000), Ana Ledo<br />
Villaver<strong>de</strong> (2000-), Mónica Martínez Baleirón (1998-2000), M. Teresa Monteagudo Cabaleiro<br />
(1994-1998), Xesús Mosquera Carregal (2000-), Antón Porto Sánchez (1998-1999), Sonia Varela<br />
Pombo (1998-2001) e Pilar Vázquez Gran<strong>da</strong>s (1994-1998). Foron responsables <strong>da</strong> parte<br />
informática Fernando Magán Muñoz, Jesús Rodríguez Castro (1995-1998) e José Carlos Sánchez<br />
Rivas. O Sistema <strong>de</strong> Buscas <strong>de</strong>senvolveuno o Instituto <strong>de</strong> Investigacións Tecnolóxicas <strong>da</strong><br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela (IIT).<br />
— 539 —
María Sol López Martínez / Francisco García Gon<strong>da</strong>r<br />
edición manexa<strong>da</strong>, <strong>da</strong>ta <strong>da</strong> 1ª edición), aparecen clasificados segundo tres<br />
criterios, in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes entre si:<br />
a) Medio: Libros, xornais, revistas.<br />
b) Data: O CORGA abrangue textos publicados entre 1975 e 1999, aín<strong>da</strong><br />
que xa estamos incorporando os que aparezan no lustro 2000-2004. Para<br />
a representativi<strong>da</strong><strong>de</strong> cronolóxica agrupámolos por períodos <strong>de</strong> cinco<br />
anos, procurando <strong>da</strong>rlles unha maior representativi<strong>da</strong><strong>de</strong> ós máis recentes.<br />
c) Área temática: Os textos aparecen clasificados en seis áreas temáticas<br />
xerais, consonte o seu contido (1. Economía e Política; 2. Cultura e<br />
Artes; 3. Ciencias Sociais; 4. Ciencias e Tecnoloxía; 5. Outros; 6.<br />
Ficción).<br />
1. O CORGA que agora presentamos para po<strong>de</strong>r ser utilizado a través <strong>da</strong> web<br />
consta dun total <strong>de</strong> 12.595.289 formas ortográficas. Se excluímo-las cifras,<br />
que<strong>da</strong>n 12.437.037 formas ortográficas (tokens), que correspon<strong>de</strong>n a 285.179<br />
formas distintas (types). Isto quere dicir que existe unha forma distinta por ca<strong>da</strong><br />
44,17 formas gráficas.<br />
Segundo os parámetros <strong>de</strong> clasificación que utilizamos para o <strong>de</strong>seño do<br />
CORGA, a distribución dos textos é como segue:<br />
MEDIO %<br />
Libros 66,22%<br />
Xornais 24,29%<br />
Revistas 9,49%<br />
PERÍODOS %<br />
1975-1979 6,77%<br />
1980-1984 11,52%<br />
1985-1989 12,83%<br />
1990-1994 18,62%<br />
1995-1999 50,27%<br />
ÁREAS TEMÁTICAS %<br />
1.- Economía e Política 22,5%<br />
2.- Cultura e Artes 6,80%<br />
3.- Ciencias Sociais 13,32%<br />
4.- Ciencias e Tecnoloxía 5,67%<br />
5.- Outros 11,96%<br />
6.- Ficción 39,79%<br />
— 540 —
Presentación do proxecto CORGA: Corpus <strong>de</strong> Referencia do Galego Actual<br />
2. O corpus que presentamos está dispoñible a través do noso Servidor <strong>de</strong><br />
Información en Internet. Nesta fase permítese facer buscas por unha ou máis<br />
palabras, utilizando un ou varios criterios <strong>de</strong> clasificación e tamén se po<strong>de</strong><br />
emprega-lo asterisco (*) e a interrogación (?). Na imaxe que vén a continuación,<br />
na parte superior <strong>de</strong>reita atopamos ‘Instruccións <strong>de</strong> busca’ on<strong>de</strong> se <strong>de</strong>scriben<br />
brevemente as posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s que ofrece o sistema.<br />
Ousuario, unha vez <strong>da</strong>do <strong>de</strong> alta, acce<strong>de</strong> á pantalla <strong>de</strong> buscas.<br />
Nesta pantalla dispón <strong>de</strong> varias posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> busca (tó<strong>da</strong>las palabras,<br />
calquera palabra, frase exacta, ou busca con operadores booleanos). A<strong>de</strong>mais o<br />
tipo <strong>de</strong> busca pó<strong>de</strong>mola referir a tódolos períodos do corpus ou optar por<br />
seleccionar uns anos <strong>de</strong>terminados. É posible, así mesmo, combinar coa<br />
<strong>de</strong>limitación cronolóxica dos textos as buscas por clasificación temática e/ou<br />
por medio.<br />
Unha vez feita a solicitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> información, o sistema <strong>de</strong>volve dúas pantallas<br />
<strong>de</strong> presentación <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos. Na primeira pó<strong>de</strong>se ve-lo número <strong>de</strong> exemplos e <strong>de</strong><br />
documentos nos que se atoparon a(s) forma(s) busca<strong>da</strong>(s). Esta información<br />
aparece clasifica<strong>da</strong>, a<strong>de</strong>mais, segundo os parámetros Medio, Data e Tema.<br />
Deste xeito, na busca <strong>da</strong> forma ortográfica ‘bolboreta’ o sistema indicaranos que<br />
aparece 45 veces no medio ‘libro’, maioritamente en documentos clasificados<br />
como ‘ficción’ e en textos <strong>da</strong>tados entre 1990 e 1999.<br />
— 541 —
María Sol López Martínez / Francisco García Gon<strong>da</strong>r<br />
Como se po<strong>de</strong> apreciar, os resultados que aparecen nesta pantalla inclúen<br />
tódolos valores clasificatorios establecidos para os tres parámetros que<br />
indicamos no primeiro apartado, incluídos aqueles que neste momento aín<strong>da</strong><br />
non están representados no corpus (‘oral’ e ‘período 2000-2004’). No futuro<br />
está previsto incorporar ó CORGA textos orais, pero, <strong>da</strong>do o tratamento especial<br />
ó que hai que someter este tipo <strong>de</strong> textos, consi<strong>de</strong>ramos máis importante<br />
centrarnos, nesta primeira fase, nos textos escritos. Polo que se refire ó período<br />
2000-2004, está previsto incorporar textos pertencentes á este lustro na próxima<br />
versión do corpus.<br />
Na segun<strong>da</strong> pantalla, o usuario acce<strong>de</strong> ós documentos que cumpren as<br />
condicións <strong>da</strong> busca. Ca<strong>da</strong> pantalla presenta un total <strong>de</strong> <strong>de</strong>z documentos. Para<br />
ca<strong>da</strong> un especifícanse os <strong>da</strong>tos <strong>da</strong> cabeceira que o i<strong>de</strong>ntifican bibliograficamente<br />
e os valores <strong>de</strong> clasificación que se lle asignaron, o número <strong>de</strong> casos encontrados<br />
xunto con contexto no que aparecen. Como se po<strong>de</strong> observar, en ca<strong>da</strong><br />
exemplo a(s) forma(s) solicita<strong>da</strong>(s) aparece(n) salienta<strong>da</strong>(s) en cor vermella.<br />
— 542 —
Presentación do proxecto CORGA: Corpus <strong>de</strong> Referencia do Galego Actual<br />
3. O acceso ó CORGA faise a través do noso Servidor <strong>de</strong> Información na re<strong>de</strong><br />
Internet en http://www.cirp.es. Probouse empregando o cliente Internet Explorer<br />
4.0; recomén<strong>da</strong>se, polo tanto, o uso <strong>de</strong>ste navegador na mesma versión ou<br />
nunha superior. O acceso é gratuíto, mediante a obtención previa dunha licencia<br />
<strong>de</strong> uso. Para iso débese seleccionar na primeira pantalla a opción ‘Rexistro <strong>de</strong><br />
usuarios’, cubri-lo formulario e envialo. O sistema <strong>de</strong>volveralle un nome <strong>de</strong><br />
usuario e unha contraseña para po<strong>de</strong>r acce<strong>de</strong>r ó CORGA.<br />
— 543 —
A extensión <strong>da</strong> lingua galega no ámbito do ensino en<br />
<strong>Galicia</strong>: presentación e avaliación dos resultados do<br />
Informe <strong>de</strong> Política e Normalización Lingüística<br />
Anxo M. Lorenzo Suárez<br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo<br />
1. Introducción<br />
Nos procesos <strong>de</strong> revitalización <strong>da</strong>s linguas propias <strong>de</strong>senvolvidos trala<br />
restauración <strong>de</strong>mocrática no Estado español, o ámbito educativo e o ensino en<br />
particular foise configurando como un dos espacios <strong>de</strong> actuación máis<br />
relevantes para consegui-los obxectivos normalizadores. Neste sentido, a<br />
inserción <strong>da</strong> lingua propia na vi<strong>da</strong> dos centros escolares, nas transmisións<br />
educativas e nas súas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s socioculturais consi<strong>de</strong>rábase unha priori<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> cara a progresar no <strong>de</strong> extensión social <strong>da</strong>s linguas propias. No caso <strong>de</strong><br />
<strong>Galicia</strong>, o ámbito educativo foi con diferencia un dos que máis atención recibiu<br />
por parte <strong>da</strong> Administración e <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> civil, en forma <strong>de</strong> recursos<br />
económicos e humanos, <strong>de</strong> regulamentacións e <strong>de</strong>cretos, <strong>de</strong> <strong>de</strong>bates e reflexións<br />
públicas, etc.<br />
Presentaremos neste traballo algúns dos aspectos <strong>da</strong> investigación que<br />
levamos a cabo sobre a situación do proceso <strong>de</strong> normalización <strong>da</strong> lingua galega<br />
no ámbito do ensino e <strong>da</strong>s transmisións educativas. Esta investigación<br />
<strong>de</strong>senvolveuse no marco do Informe <strong>de</strong> Política e Normalización Lingüística en<br />
<strong>Galicia</strong> (IPNL) elaborado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o Consello <strong>da</strong> Cultura Galega a partir <strong>de</strong> 1998.<br />
2. O Informe <strong>de</strong> Política e Normalización Lingüística do Consello <strong>da</strong><br />
Cultura Galega e o ámbito do ensino en <strong>Galicia</strong><br />
En vista <strong>de</strong> que non se realizara en <strong>Galicia</strong> un estudio sistemático,<br />
in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte e contrastado que avaliase <strong>de</strong> forma multidimensional os<br />
resultados dos esforzos normalizadores <strong>de</strong>senvolvidos tanto social coma<br />
institucionalmente, o Consello <strong>da</strong> Cultura Galega <strong>de</strong>cidiu acometer unha tarefa<br />
<strong>de</strong> tales características. Este traballo, <strong>de</strong>nominado Informe <strong>de</strong> Política e<br />
Normalización Lingüística en <strong>Galicia</strong> (IPNL), foi organizado en áreas temáticas<br />
particulares e unha <strong>de</strong>las centrouse no ámbito do ensino.<br />
O IPNL, que contou con financiamento do Consello <strong>da</strong> Cultura Galega e <strong>da</strong><br />
Comisión Europea (Dirección Xeral XXII), comezou a realizarse en 1998 e foi<br />
dirixido por Xan Bouza<strong>da</strong> Fernán<strong>de</strong>z (sociólogo, Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo) e por<br />
Henrique Monteagudo Romero (sociolingüista, Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela). Algúns dos obxectivos xerais do IPNL son: a elaboración dun<br />
diagnóstico cualitativo e cuantitativo sobre o impacto <strong>da</strong>s actuacións <strong>de</strong><br />
promoción e <strong>de</strong> revitalización <strong>da</strong> lingua galega; a avaliación <strong>da</strong> situación social<br />
— 545 —
Anxo M. Lorenzo Suárez<br />
actual <strong>da</strong> lingua galega (coñecemento, usos, prestixios, actitu<strong>de</strong>s e opinións,<br />
etc.); e a re<strong>da</strong>cción dun documento <strong>de</strong> avaliación e <strong>de</strong> reflexión sobre a<br />
situación sociolingüística actual.<br />
Con respecto ó ámbito do ensino en particular, tal como sinalabamos na<br />
introducción, este constituíu un dos sectores preferentes e primordiais para a<br />
consecución <strong>da</strong> revitalización social do galego tralo franquismo. A constatación<br />
<strong>de</strong> que se a lingua non se insería nas prácticas educativas <strong>de</strong>saparecería<br />
irremediablemente era comparti<strong>da</strong> por tódolos axentes sociais e políticos<br />
comprometidos coa recuperación do galego, e como froito <strong>de</strong>sa persistencia os<br />
responsables políticos aprobaron no Parlamento <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> a Lei <strong>de</strong><br />
normalización lingüística en 1983.<br />
Sobre a situación do galego no ámbito do ensino foron realizados distintos<br />
traballos durante os anos oitenta e principios dos noventa (véxanse, entre outros,<br />
Rubal 1987, 1988; Rodríguez Neira / López 1988; Arza et al. 1990), pero<br />
carecíase dun estudio do ámbito educativo que mostrase, dun xeito sistemático,<br />
os resultados tras case 20 anos <strong>de</strong> normalización lingüística trala aprobación <strong>da</strong><br />
LNL. Por isto, trala realización por parte <strong>da</strong> Administración autonómica dunha<br />
enquisa sociolingüística a tódolos centros <strong>de</strong> ensino en 1998 (véxase<br />
Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria 1998), na cal se<br />
abrangueu o universo total dos centros públicos e privados <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, o noso<br />
obxectivo primordial consistiu en <strong>de</strong>señar unha investigación complementaria<br />
que profun<strong>da</strong>se na análise <strong>da</strong> vitali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> lingua na escola mediante a<br />
triangulación dos <strong>da</strong>tos e mediante a realización dun estudio <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> tipos<br />
diferentes <strong>de</strong> centros, utilizando para iso un abano diverso <strong>de</strong> indicadores<br />
cuantitativos e cualitativos.<br />
A información recolli<strong>da</strong> permite mostrar un diagnóstico do proceso <strong>de</strong><br />
normalización <strong>da</strong> lingua galega no ámbito escolar a través <strong>de</strong> diversos temas<br />
específicos: a situación <strong>da</strong> docencia do galego e en galego, a existencia <strong>de</strong><br />
actuacións <strong>de</strong> planificación lingüística nos centros escolares, o diferente nivel<br />
<strong>de</strong> intensi<strong>da</strong><strong>de</strong> na galeguización <strong>da</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s internas e externas, as opinións<br />
sobre a presencia do galego nas transmisións educativas e sobre os puntos fortes<br />
e febles que se perciben no proceso <strong>de</strong> consoli<strong>da</strong>ción actual do galego no medio<br />
escolar.<br />
A nosa investigación no ámbito escolar centrouse, xa que logo, en obter<br />
información relevante e contrasta<strong>da</strong> para conseguirmos tres tipos <strong>de</strong> obxectivos:<br />
a) a consecución dun diagnóstico rigoroso sobre a situación actual do galego<br />
nos centros <strong>de</strong> ensino e nas transmisións educativas; b) a análise <strong>da</strong>s ten<strong>de</strong>ncias<br />
sociolingüísticas máis relevantes que contextualizan as prácticas lingüísticas<br />
escolares; e c) a análise <strong>da</strong>s i<strong>de</strong>oloxías e opinións dos sectores que forman a<br />
comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> escolar ante o proceso <strong>de</strong> normalización lingüística.<br />
— 546 —
A extensión <strong>da</strong> lingua galega no ámbito do ensino en <strong>Galicia</strong><br />
Con respecto á metodoloxía, a investigación estructurouse en 2 partes. En<br />
primeiro lugar, <strong>de</strong>senvolvemos unha investigación macrosocial, mediante a<br />
utilización <strong>de</strong> indicadores cuantitativos, a partir dunha mostra significativa <strong>de</strong><br />
centros estratifica<strong>da</strong> por tipo <strong>de</strong> centro (privado/público) e por provincia (201<br />
centros analizados). Utilizamos para iso: unha enquisa / entrevista individual<br />
cos equipos directivos dos centros (41 preguntas); unha enquisa / entrevista<br />
individual co equipo <strong>de</strong> normalización lingüística <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> centro (53 preguntas);<br />
e unha ficha avaliativa <strong>de</strong> observación (48 ítems). En segundo lugar, levamos a<br />
cabo un estudio <strong>de</strong> casos baseado en indicadores cualitativos a partir dunha<br />
tipoloxía <strong>de</strong> centros con características <strong>de</strong> maior e menor nivel <strong>de</strong> galeguización<br />
e segundo o tipo <strong>de</strong> zona (urbano/non urbano) e o tipo <strong>de</strong> centro (público/<br />
privado).<br />
3. A inserción do galego nas transmisións educativas<br />
Coa finali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> ilustrar algúns dos elementos <strong>de</strong>scritivos <strong>da</strong> situación<br />
actual do proceso <strong>de</strong> normalización <strong>da</strong> lingua galega no ensino, mostraremos a<br />
continuación algúns resultados, totalmente provisorios e polo tanto suxeitos a<br />
posibles modificacións posteriores, dun conxunto <strong>de</strong> aspectos sociolingüísticos<br />
que nos ofrecen unha orientación sobre a presencia <strong>da</strong> lingua nos centros<br />
escolares <strong>de</strong> ensino infantil e primario, así como unha percepción <strong>da</strong>s dificulta<strong>de</strong>s<br />
ás que está exposto o galego nese ámbito particular.<br />
Un primeiro indicador sociolingüístico que po<strong>de</strong>mos comentar é a utilización<br />
<strong>da</strong> lingua galega nas tarefas institucionais e <strong>de</strong> xestión dos centros escolares que<br />
implican o recurso á lingua escrita. Con esta finali<strong>da</strong><strong>de</strong> observámo-lo grao <strong>de</strong><br />
utilización do galego en catro tipos concretos <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s escritas por parte<br />
dos equipos directivos: escritos oficiais en xeral, escritos enviados ás familias,<br />
escritos á administración educativa, e ós concellos respectivos.<br />
Deducimos, do gráfico 1, un alto grao <strong>de</strong> galeguización <strong>da</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s administrativas,<br />
tanto internas coma externas. Parece evi<strong>de</strong>nte que os obxectivos <strong>de</strong><br />
galeguiza-las tarefas administrativas tiveron un certo nivel <strong>de</strong> éxito. En calquera<br />
caso, o nivel <strong>de</strong> utilización <strong>da</strong> lingua galega é substancialmente diferente<br />
segundo se o centro é público ou privado; nos centros privados o uso do galego<br />
para as comunicacións escritas <strong>de</strong>scen<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rablemente en tódolos<br />
indicadores observados (escritos oficiais internos, escritos enviados ás familias,<br />
etc.).<br />
— 547 —
Gráfico 1. Utilización <strong>da</strong> lingua galega nas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s escritas dos CEIP<br />
<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />
100%<br />
50%<br />
0%<br />
Escritos oficiais<br />
internos<br />
Escritos ás<br />
familias<br />
Escritos á<br />
administración<br />
educativa<br />
Anxo M. Lorenzo Suárez<br />
Escritos ó<br />
concello<br />
NS/NC 7 2,5 1,5 6<br />
Só castelán 5,5 6 2 3<br />
Máis castelán ca galego 7 7 4,5 5,5<br />
Máis galego ca castelán 22,4 13,9 10 7,5<br />
Só galego 58,2 70,6 82,1 77,6<br />
En segundo lugar, po<strong>de</strong>mos analizar nos seguintes gráficos a utilización <strong>da</strong><br />
lingua galega por parte do alumnado nos centros escolares (no recreo cos/as<br />
compañeiros/as, na clase co/a profesor/a, etc.). Se temos en conta o tipo <strong>de</strong><br />
centro, predomina o uso do castelán entre o alumnado <strong>de</strong> centros privados. En<br />
cambio, entre o alumnado dos centros públicos preséntase un maior uso do<br />
galego. Segundo a zona <strong>de</strong> costa ou <strong>de</strong> interior en que se sitúe o centro, o maior<br />
grao <strong>de</strong> galeguización prodúcese entre os escolares situados en áreas interiores,<br />
mentres que o castelán predomina entre o alumnado <strong>de</strong> centros localizados en<br />
áreas costeiras.<br />
— 548 —
A extensión <strong>da</strong> lingua galega no ámbito do ensino en <strong>Galicia</strong><br />
Gráfico 2. Lingua do<br />
alumnado segundo o tipo <strong>de</strong><br />
centro<br />
100<br />
75<br />
50<br />
25<br />
0<br />
Privado Público<br />
Só cast. 77,1 33,6<br />
Máis cast. 20,8 21,9<br />
Máis gal. 2,1 19<br />
Só gal. 0 25,5<br />
Gráfico 3. Lingua do<br />
alumnado segundo a zona<br />
100<br />
75<br />
50<br />
25<br />
0<br />
Costa Interior<br />
Só cast. 61,6 25,6<br />
Máis cast. 18,2 25,6<br />
Máis gal. 12,1 17,4<br />
Só gal 8,1 31,4<br />
Pasamos agora, en terceiro lugar, a consi<strong>de</strong>rar un aspecto que ten que ver coa<br />
lingua en que se imparte a docencia. Un dos aspectos que examinamos foi o <strong>da</strong><br />
extensión comparativa que presenta a docencia exclusiva en castelán (con<br />
excepción <strong>da</strong>s materias que obrigatoriamente se <strong>de</strong>ben realizar en galego),<br />
fronte á situación lingüística contraria: todo en galego menos as materias que<br />
preceptivamente se <strong>de</strong>ben impartir en castelán. O resultado <strong>de</strong>sta comparación<br />
po<strong>de</strong>mos observala no cadro seguinte, no cal expoñémo-los <strong>da</strong>tos do primeiro<br />
curso <strong>de</strong> ensino primario:<br />
CADRO 1. Distribución dos mo<strong>de</strong>los lingüísticos <strong>de</strong> docencia<br />
‘Mo<strong>de</strong>lo’/Situación A: todo excepto nas materias que 83,1%<br />
obrigatoriamente se <strong>de</strong>ben impartir en lingua galega. (167 centros)<br />
‘Mo<strong>de</strong>lo’/Situación B: todo en galego menos os<br />
16,9%<br />
contidos que obrigatoriamente se <strong>de</strong>ben impartir en<br />
lingua castelá.<br />
(34 centros)<br />
Deducimos do cadro anterior o predominio do primeiro mo<strong>de</strong>lo, mentres que<br />
a extensión do mo<strong>de</strong>lo en que está presente <strong>de</strong> forma maioritaria a lingua galega<br />
é moi limita<strong>da</strong>. Sen embargo, a distribución <strong>de</strong> tales porcentaxes non está<br />
equilibra<strong>da</strong> e presenta, polo contrario, certas diferencias que po<strong>de</strong>mos observar<br />
ó cruzarmos esa variable co tipo <strong>de</strong> centro (público ou privado) e a zona en que<br />
se sitúa o centro escolar (véxanse os gráficos 4 e 5).<br />
— 549 —
Gráfico 4. Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
docencia segundo o tipo <strong>de</strong><br />
centro<br />
100<br />
75<br />
50<br />
25<br />
0<br />
Privado Público<br />
Mo<strong>de</strong>lo B 0 22,5<br />
Mo<strong>de</strong>lo A 100 77,5<br />
Mo<strong>de</strong>lo A Mo<strong>de</strong>lo B<br />
Anxo M. Lorenzo Suárez<br />
Gráfico 5. Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> docencia<br />
segundo o tamaño do<br />
municipio<br />
100<br />
75<br />
50<br />
25<br />
0<br />
+ <strong>de</strong> 10-50 5-10 - <strong>de</strong> 5<br />
Mo<strong>de</strong>lo B 4,3 21,8 27,6 41,7<br />
Mo<strong>de</strong>lo A 95,7 78,2 72,4 58,3<br />
Mo<strong>de</strong>lo A Mo<strong>de</strong>lo B<br />
Segundo o tipo <strong>de</strong> centro, non hai na mostra selecciona<strong>da</strong> centros privados<br />
que impartan o mo<strong>de</strong>lo B. En cambio, o 22,5% dos centros públicos <strong>de</strong>senvolve<br />
to<strong>da</strong> a docencia en galego (excepto os contidos preceptivos en castelán).<br />
Segundo a zona, non se aprecian diferencias relevantes na distribución <strong>de</strong><br />
ámbolos mo<strong>de</strong>los en función <strong>de</strong> se o centro escolar se sitúa nunha área <strong>de</strong> costa<br />
ou <strong>de</strong> interior. E, para finalizar, o tamaño do municipio si inflúe po<strong>de</strong>rosamente<br />
na distribución dos mo<strong>de</strong>los lingüísticos <strong>da</strong> docencia. Nas zonas máis rurais (-<br />
<strong>de</strong> 5 mil habitantes), o 41,7% dos centros realiza to<strong>da</strong> a docencia en galego. Nas<br />
zonas máis urbanas (+ <strong>de</strong> 50 mil), só o 4,3% dos centros realiza to<strong>da</strong> a docencia<br />
en galego.<br />
Outra cuestión complementaria, directamente relaciona<strong>da</strong> coa anterior, é a<br />
relativa ás dificulta<strong>de</strong>s percibi<strong>da</strong>s no momento actual para a inserción do galego<br />
nos centros escolares; con esa finali<strong>da</strong><strong>de</strong> recollémo-las opinións dos equipos<br />
directivos dos centros (ED) e dos equipos <strong>de</strong> normalización lingüística (ENL),<br />
tal como po<strong>de</strong>mos observar no cadro 2.<br />
Sumando a porcentaxe <strong>de</strong> respostas <strong>de</strong> acordo e algo <strong>de</strong> acordo -que son as<br />
que se mostran suma<strong>da</strong>s no cadro 2-, a or<strong>de</strong> dos factores aludidos, tanto polos<br />
ED coma polos ENL, é semellante, aín<strong>da</strong> que sexa diferente nalgunha medi<strong>da</strong> o<br />
peso específico que lle adxudican a ca<strong>da</strong> un <strong>de</strong>les: os ENL ten<strong>de</strong>n a estar máis<br />
<strong>de</strong> acordo con que os factores mencionados constitúen realmente dificulta<strong>de</strong>s<br />
serias para a ampliación <strong>da</strong> presencia do galego no ensino non universitario,<br />
mentres que os ED parecen transmitir que tales factores teñen unha inci<strong>de</strong>ncia<br />
menor.<br />
— 550 —
A extensión <strong>da</strong> lingua galega no ámbito do ensino en <strong>Galicia</strong><br />
CADRO 2. Dificulta<strong>de</strong>s percibi<strong>da</strong>s para a inserción do galego no ensino*<br />
Opinión Opinión<br />
dos ED dos ENL<br />
1. O alumnado non domina o galego 64,0% 57,5%<br />
2. As familias teñen actitu<strong>de</strong>s negativas ante o galego 49,5% 53,4%<br />
3. A Administración non apoia a implantación do galego nos centros 42,2% 50,5%<br />
4. Moitos/as profesores/as teñen actitu<strong>de</strong>s negativas ante o galego 26,5% 38,4%<br />
5. O profesorado carece <strong>de</strong> preparación suficiente en galego 23,5% 21,1%<br />
6. O alumnado ten actitu<strong>de</strong>s negativas ante o galego 22,0% 29,3%<br />
7. Non se potencia institucionalmente o galego <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o centro<br />
* % <strong>de</strong> respostas <strong>de</strong> acordo e algo <strong>de</strong> acordo.<br />
12,5% 20,6%<br />
4. Avaliación <strong>da</strong> situación e dos procesos actuais no ámbito do ensino<br />
A situación <strong>da</strong> lingua galega no ámbito escolar mudou consi<strong>de</strong>rablemente<br />
nestes últimos 20 anos; hoxe a súa presencia é normal e está plenamente<br />
asumi<strong>da</strong> pola comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> educativa. O ensino non universitario conta cunha<br />
lexislación lingüística que articula a situación dos contidos en galego e <strong>de</strong><br />
galego nos distintos niveis educativos, do mesmo xeito que tamén se arbitra a<br />
planificación lingüística nos centros. Neste sentido, a existencia <strong>de</strong>sta<br />
lexislación específica e <strong>de</strong>sta planificación lingüística axudou a que o galego<br />
teña hoxe ese carácter <strong>de</strong> normali<strong>da</strong><strong>de</strong> nos centros escolares.<br />
Con todo, tamén <strong>de</strong>bemos salientar que a política lingüística no ámbito non<br />
universitario por parte <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> foi moi tími<strong>da</strong> e relaxa<strong>da</strong>, <strong>de</strong><br />
maneira que parece difícil pensar que a escola poi<strong>da</strong> chegar a ser un axente<br />
<strong>de</strong>cisivo na consecución <strong>de</strong> obxectivos normalizadores profundos se se continúa<br />
pola dirección actual. De aí que, así como en certos casos a escola é un<br />
elemento realmente galeguizador, noutras moitas máis ocasións a escola e as<br />
transmisións educativas seguen sendo aín<strong>da</strong> hoxe un factor <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaleguización.<br />
Por outro lado, un <strong>da</strong>to que non se utiliza coa profusión que merecería é que a<br />
maioría dos galegos son parti<strong>da</strong>rios <strong>de</strong> que a lingua teña unha presencia plena<br />
nas transmisións educativas e <strong>de</strong> que o seu coñecemento sexa obrigatorio para<br />
tódolos individuos (cf. González González 1996). Polo tanto, non se po<strong>de</strong> argüír<br />
que a planificación ‘morna’ no ensino se <strong>de</strong>be a un <strong>de</strong>sexo <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> galega,<br />
senón que haberá que argumentar que tal política lingüística educativa e escolar<br />
arrinca dunha i<strong>de</strong>oloxía lingüística que posúe unha vonta<strong>de</strong> normalizadora<br />
limita<strong>da</strong>.<br />
A análise <strong>da</strong> situación do galego no ámbito do ensino indica, como tivemos<br />
ocasión <strong>de</strong> mostrar no apartado anterior, unha situación moi dispar e varia<strong>da</strong>. As<br />
diferencias constata<strong>da</strong>s po<strong>de</strong>n explicarse nalgúns casos recorrendo a variables<br />
como o tipo <strong>de</strong> centro -público ou privado- ou á situación socioxeográfica -máis<br />
urbana, máis rural, interior ou costeira, etc.-. A este respecto, o lugar on<strong>de</strong> se<br />
sitúa o centro e a proce<strong>de</strong>ncia social e lingüística do alumnado e <strong>da</strong>s súas<br />
familias seguen constituíndo variables <strong>de</strong> primeira magnitu<strong>de</strong> para <strong>de</strong>terminar<br />
— 551 —
Anxo M. Lorenzo Suárez<br />
en gran medi<strong>da</strong> as dinámicas galeguizadoras ou, polo contrario, <strong>de</strong>sgaleguizadores<br />
que percorren os centros educativos.<br />
Sen embargo, en moitos outros casos o nivel <strong>de</strong> galeguización ou <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sgaleguización está en relación directa con dinámicas e circunstancias<br />
vincula<strong>da</strong>s coa situación e coa evolución do claustro <strong>de</strong> profesores/as, coa<br />
existencia <strong>de</strong> equipos directivos activos a prol <strong>da</strong> lingua, coa formulación, nun<br />
<strong>de</strong>terminado momento <strong>da</strong> historia lingüística do centro escolar en cuestión, <strong>de</strong><br />
experiencias normalizadoras que conseguiron un nivel <strong>de</strong> implicación que,<br />
posteriormente, repercutiu nunha dinámica positiva para o galego, etc. É dicir, a<br />
implicación <strong>de</strong> factores conxunturais e ás veces totalmente circunstanciais así<br />
como a mestura <strong>de</strong> motivos individuais e colectivos <strong>de</strong>be terse moi en conta<br />
para non caer en explicacións <strong>de</strong>masiado rutineiras e, ás veces, moi afasta<strong>da</strong>s<br />
<strong>da</strong>s reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s sociolingüísticas dos centros á hora <strong>de</strong> explica-lo éxito ou o<br />
fracaso <strong>da</strong> extensión do galego nos centros <strong>de</strong> ensino non universitario.<br />
Por outro lado, parece claro que a introducción do galego no ensino, malia as<br />
limitacións que presentou e que aín<strong>da</strong> po<strong>de</strong>mos observar, axudou a que a lingua<br />
se inserise con forza nun ámbito social que resulta <strong>de</strong>cisivo para garanti-la súa<br />
supervivencia. A<strong>de</strong>mais, certos <strong>da</strong>tos que se presentan no Mapa Sociolingüístico<br />
<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> inci<strong>de</strong>n en mostrar que a introducción no medio escolar do<br />
galego tivo consecuencias concretas moi beneficiosas. Pensemos, por exemplo,<br />
na evolución tan positiva dos indicadores <strong>de</strong> competencia lingüística escrita e<br />
lectora cando cruzamos estas variables coa i<strong>da</strong><strong>de</strong> ou co nivel <strong>de</strong> estudios (cf.<br />
Rojo 1994). E, a<strong>de</strong>mais, <strong>de</strong>bemos ter moi presentes os efectos beneficiosos que<br />
a presencia do galego na escola está supoñendo para moitos alumnos e alumnas<br />
que viven en familias e en contornos sociais nos que a lingua galega está<br />
totalmente ausente. E estes casos, lonxe <strong>de</strong> ser unha excepción, son <strong>de</strong>sgracia<strong>da</strong>mente<br />
ca<strong>da</strong> vez máis frecuentes.<br />
Para concluír este comentario, presentamos a continuación un conxunto <strong>de</strong><br />
elementos globais para o diagnóstico <strong>da</strong> situación do proceso <strong>de</strong> extensión do<br />
galego no medio escolar en forma <strong>de</strong> puntos fortes e febles.<br />
Con respecto ós aspectos ou puntos fortes <strong>da</strong> situación do galego no ámbito<br />
do ensino, formulamos catro específicos: en primeiro lugar, existe nos centros<br />
escolares galegos unha planificación lingüística cun certo nivel <strong>de</strong> concreción<br />
(disposicións legais, equipos <strong>de</strong> normalización lingüística en ca<strong>da</strong> centro,<br />
normalización lingüística interna, etc.); en segundo lugar, hai un cumprimento<br />
xeneralizado <strong>da</strong> docencia en galego (tal como figura nas disposicións legais<br />
actuais); en terceiro lugar, a inserción do galego nos centros escolares está<br />
plenamente asumi<strong>da</strong> por to<strong>da</strong> a comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> escolar; e en cuarto lugar, os<br />
docentes <strong>de</strong>sempeñan un papel moi positivo na extensión <strong>da</strong> lingua nas<br />
transmisións educativas e na vi<strong>da</strong> dos centros escolares.<br />
— 552 —
A extensión <strong>da</strong> lingua galega no ámbito do ensino en <strong>Galicia</strong><br />
E con respecto ós aspectos ou puntos febles, po<strong>de</strong>mos formula-los seguintes:<br />
por un lado, a xestión lingüística é moi pouco entusiasta por parte <strong>da</strong><br />
Administración e gran parte dos ENL funcionan <strong>de</strong>ficientemente (recursos<br />
escasos, funcións difusas e falta <strong>de</strong> recoñecemento do labor que realizan); por<br />
outro lado, os incumprimentos <strong>da</strong> docencia, cando os hai, non se vixían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a<br />
Administración, e tampouco son ‘<strong>de</strong>nunciados’ polos centros, a<strong>de</strong>mais, os<br />
‘mínimos’ legais ten<strong>de</strong>n a interpretarse en moitas ocasións como ‘máximos’; en<br />
terceiro lugar, os obxectivos <strong>de</strong> normalización lingüística son en xeral pouco<br />
ambiciosos; por outra ban<strong>da</strong>, hai sectores sociais que <strong>de</strong>man<strong>da</strong>n unha maior<br />
inci<strong>de</strong>ncia <strong>da</strong> normalización lingüística e que non ven asumi<strong>da</strong>s ou realiza<strong>da</strong>s<br />
esas reivindicacións e finalmente, existen áreas moi <strong>de</strong>satendi<strong>da</strong>s, bótase <strong>de</strong><br />
menos unha maior inserción do galego na educación infantil e na aprendizaxe<br />
<strong>da</strong> lecto-escritura, por exemplo. Para finalizar, é preciso salientar que aín<strong>da</strong><br />
persisten carencias formativas e pe<strong>da</strong>góxicas entre os docentes, e séguense<br />
constatando certas limitacións e carencias <strong>de</strong> material didáctico específico,<br />
sobre todo en <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s áreas <strong>de</strong> coñecemento.<br />
Bibliografía<br />
Arza, N. et al. (1990): “A situación do proceso <strong>de</strong> normalización lingüística no<br />
ensino”, in Cari<strong>de</strong> Gómez, J. A. (dir.) (1990): A educación en <strong>Galicia</strong>.<br />
Informe Cero. Problemas e perspectivas. Santiago <strong>de</strong> Compostela:<br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>, 95-142.<br />
Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria (1998): Estudio sobre o<br />
uso do idioma galego. Enquisa realiza<strong>da</strong> ós centros <strong>de</strong> ensino <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela: Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación<br />
Universitaria – Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística (manuscrito).<br />
Fernán<strong>de</strong>z Paz, A. (1994): “O proxecto educativo e o proxecto curricular: dous<br />
instrumentos para a normalización lingüística dos centros”, in Silva-Valdivia,<br />
B. (coord.) (1994): Didáctica <strong>da</strong> lingua en situacións <strong>de</strong> contacto lingüístico.<br />
Santiago: Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>, 113-150.<br />
González González, M. (dir.) (1996): Actitu<strong>de</strong>s lingüísticas en <strong>Galicia</strong>. A<br />
Coruña: Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />
Lorenzo Suárez, A. (2000): “A harmonía lingüística <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong>”. Tempos<br />
Novos 36. 36-39.<br />
Lorenzo, A. M. / Luaces, R. / Pin, X. M. / Sánchez, P. / Vaamon<strong>de</strong>, A. / Varela,<br />
L. (1997): Estudio sociolingüístico <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo. Estudiantes,<br />
PAS e profesores. Vigo: Servicio <strong>de</strong> Publicacións <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo.<br />
Rába<strong>de</strong> Pare<strong>de</strong>s, X. (1993): “Situación e perspectivas <strong>da</strong> normalización no<br />
ensino”. Ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Lingua 7. 45-52.<br />
— 553 —
Anxo M. Lorenzo Suárez<br />
Rodríguez Neira, M. A. (1993): “Análisis <strong>de</strong> la situación sociolingüística <strong>de</strong>l<br />
gallego <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito escolar”. Plurilinguismes 6 [= Sociolinguistique<br />
galicienne]. 55-87.<br />
Rodríguez Neira, M. A. / López, M. (1988): O galego na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Santiago: Consello <strong>de</strong> Cultura Galega.<br />
Rojo, G. (dir.) (1994): Lingua inicial e competencia lingüística en <strong>Galicia</strong>. A<br />
Coruña: Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />
Rubal Rodríguez, X. (1987): “Situación actual e perspectivas <strong>de</strong> la educación<br />
bilingüe en <strong>Galicia</strong>”, in Siguán, M. (coord.) (1987): Lenguas y educación en<br />
Europa: XI Seminario sobre educación y lenguas (Sitges, 1986). Barcelona:<br />
ICE/PPU. 39-64.<br />
Rubal Rodríguez, X. (1988): “Normalización lingüística no ensino: situación e<br />
perspectivas”. Revista Galega <strong>de</strong> Educación 6. 25-28.<br />
— 554 —
A adquisición <strong>da</strong> competencia traductora<br />
Ana Luna Alonso<br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo<br />
O concepto <strong>da</strong> competencia traductora adóitase tratar en libros ou capítulos<br />
<strong>de</strong>dicados a reflexionar sobre os fun<strong>da</strong>mentos didácticos e metodolóxicos <strong>da</strong><br />
formación <strong>de</strong> traductores, pero non é habitual atopar unha revisión <strong>de</strong>ste punto<br />
<strong>da</strong> metodoloxía baixo a perspectiva teórica. Este concepto emprégase para<br />
referírmonos ó conxunto <strong>de</strong> <strong>de</strong>strezas, coñecementos e habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> distinto<br />
tipo que <strong>de</strong>finen a correcta actuación dun traductor profesional. Non se trata<br />
dunha cali<strong>da</strong><strong>de</strong> monolítica e homoxénea, senón dunha suma <strong>de</strong> <strong>de</strong>strezas<br />
concretas en campos <strong>de</strong> actuación específicos que van, entre outros, <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o<br />
puramente lingüístico (competencia nas linguas <strong>de</strong> traballo) ata o psicolingüístico<br />
ou cognitivo (competencia <strong>de</strong> transferencia), o psicolóxico ou as<br />
cuestións relaciona<strong>da</strong>s estrictamente coa práctica. Esta <strong>de</strong>finición por subcompetencias<br />
é especialmente importante xa que nos permite encarar <strong>de</strong> xeito máis<br />
operativo a tarefa <strong>de</strong> establece-los distintos obxectivos didácticos.<br />
Existe un consenso xeral sobre a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> formar traductores, malia<br />
que moitos gran<strong>de</strong>s traductores son autodi<strong>da</strong>ctas e aín<strong>da</strong> que haxa persoas<br />
especialmente dota<strong>da</strong>s para a traducción, tódolos estudiosos coinci<strong>de</strong>n en que o<br />
simple coñecemento <strong>de</strong> linguas non é condición suficiente; un certo grao <strong>de</strong><br />
formación é sempre <strong>de</strong>sexable para obter un bo traductor. Segundo avanzan as<br />
investigacións neste campo, faise ca<strong>da</strong> vez máis patente que os coñecementos<br />
lingüísticos e enciclopédicos non abon<strong>da</strong>n. Entre outras características <strong>de</strong>sexables,<br />
o traductor <strong>de</strong>be ser competente para<br />
a) saber cáles son os criterios que <strong>de</strong>finen unha actuación pertinente, relevante<br />
e oportuna <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> cultura <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> e <strong>da</strong> cultura <strong>de</strong> chega<strong>da</strong>, cómo afastarse<br />
<strong>de</strong>les e qué consecuencias terá esa <strong>de</strong>cisión;<br />
b) domina-los mundos textuais e mitolóxicos <strong>da</strong>s dúas culturas coas que<br />
traballa, as distintas convencións sociais e, sobre todo, o papel do traductor en<br />
ámbalas dúas;<br />
c) ser quen <strong>de</strong> se a<strong>da</strong>ptar a un mercado laboral cambiante que esixe <strong>de</strong> contino<br />
novas especializacións temáticas;<br />
d) po<strong>de</strong>r estar ó día <strong>da</strong>s innovacións tecnolóxicas que afectan o <strong>de</strong>senvolvemento<br />
<strong>da</strong> súa profesión: novas formas <strong>de</strong> comunicación, novas fontes<br />
documentais, novos soportes <strong>da</strong> información, novos sectores <strong>de</strong> mercado, etc.<br />
¿Cales son as competencias, isto é, os obxectivos <strong>de</strong> aprendizaxe que<br />
integran a programación dun curso <strong>de</strong> traducción? e ¿como po<strong>de</strong>mos avalia-los<br />
avances dos alumnos en ca<strong>da</strong> unha <strong>de</strong>las? Con relación á cuestión <strong>de</strong> qué é e<br />
— 555 —
Ana Luna Alonso<br />
cómo funciona a competencia traductora hai unha serie <strong>de</strong> cuestións incontestables,<br />
entre as cales po<strong>de</strong>mos citar:<br />
• Tó<strong>da</strong>las persoas con algún coñecemento <strong>de</strong> linguas estranxeiras son capaces<br />
<strong>de</strong> traducir con maior ou menor éxito.<br />
• Non tó<strong>da</strong>las persoas con algún ou gran<strong>de</strong>s coñecemento <strong>de</strong> linguas<br />
estranxeiras son capaces <strong>de</strong> traducir con profesionali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
• As habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s e coñecementos precisos para <strong>de</strong>senvolve-la traducción<br />
profesional non son unicamente lingüísticos.<br />
• O traductor profesional precisa tamén habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s e coñecementos<br />
comunicativos.<br />
• O traductor precisa tamén unha predisposición natural para a<br />
autoaprendizaxe e a resolución <strong>de</strong> problemas por analoxía. Non precisa<br />
posuír tódolos coñecementos senón as habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s precisas para adquirir<br />
coñecementos novos segundo a situación o requira.<br />
• A cerna <strong>da</strong> competencia traductora e <strong>da</strong> competencia interpretativa semella<br />
se-la mesma.<br />
• O traductor profesional precisa unha serie <strong>de</strong> competencias a maiores <strong>da</strong>s do<br />
estudioso <strong>da</strong> traducción: non é o mesmo coñece-lo proceso <strong>de</strong> traducción<br />
que executalo.<br />
• Existen magníficos traductores autodi<strong>da</strong>ctas que nunca cursaron estudios <strong>de</strong><br />
traducción.<br />
• Os traductores autodi<strong>da</strong>ctas po<strong>de</strong>n mellora-la súa actuación mediante o<br />
estudio.<br />
Se nos centramos nas novi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong>s diferentes correntes teóricas que tratan o<br />
tema, po<strong>de</strong>mos chegar á conclusión <strong>de</strong> que to<strong>da</strong>s teñen algo interesante que<br />
engadir e que consi<strong>de</strong>rar, pero non to<strong>da</strong>s recollen os mesmos aspectos que se<br />
po<strong>de</strong>rían integrar nas seguintes subcompetencias, dividi<strong>da</strong>s en tres gran<strong>de</strong>s<br />
grupos: lingüísticas, culturais e traductivas:<br />
• subcompetencia lingüística nas linguas <strong>de</strong> traballo: inclúe as competencias<br />
comunicativa ou do discurso, gramatical, sociolingüística, etc.<br />
• subcompetencia enciclopédica ou cultural: todos aqueles coñecementos<br />
extralingüísticos non especializados, é dicir, a cultura xeral, que nos<br />
traductores <strong>de</strong>be ser especialmente ampla.<br />
• subcompetencia <strong>de</strong> investigación ou temática: que permite especializarse en<br />
campos do saber nos que non se recibiu formación específica.<br />
• subcompetencia <strong>de</strong> comprensión ou recepción <strong>de</strong> textos na lingua <strong>de</strong><br />
parti<strong>da</strong>.<br />
• subcompetencia <strong>de</strong> transferencia ou traductiva: o conxunto <strong>de</strong> <strong>de</strong>strezas e<br />
coñecementos que permite percorre-lo proceso <strong>de</strong> traducción e, en concreto,<br />
— 556 —
Aadquisición <strong>da</strong> competencia traductora<br />
verte-la información <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o texto orixinal ata o texto traducido tendo en<br />
conta a finali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> traducción e a súa situación.<br />
• subcompetencia <strong>de</strong> reexpresión ou producción <strong>de</strong> textos na lingua <strong>de</strong><br />
chega<strong>da</strong>.<br />
• subcompetencia <strong>de</strong> avaliación <strong>da</strong> cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> traducción. Esta avaliación<br />
débese basear máis no grao <strong>de</strong> éxito <strong>da</strong> traducción (ou do alumno, no caso<br />
<strong>da</strong> docencia) que na “fi<strong>de</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>” ó orixinal.<br />
• a autoconsciencia <strong>de</strong> traductor.<br />
• a autoconfianza do traductor. Este elemento e o anterior po<strong>de</strong>ríanse agrupar<br />
con nome <strong>de</strong> autoconcepto do traductor profesional: a conciencia <strong>de</strong> ser un<br />
mediador profesional, ben formado, con capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> actuación e reacción<br />
ante mercados e situacións cambiantes; en <strong>de</strong>finitiva, unha disposición<br />
profesional cara ó traballo.<br />
• subcompetencia teórica ou criterio intelectual para razoar, xustificar e<br />
fun<strong>da</strong>menta-las tomas <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisións do traductor.<br />
• subcompetencia psicofisiolóxica: aptitu<strong>de</strong>s psicolóxicas e físicas para<br />
<strong>de</strong>senvolve-lo labor <strong>de</strong> traducción.<br />
• subcompetencia estratéxica: a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> aplicar proce<strong>de</strong>mentos que<br />
poi<strong>da</strong>n emen<strong>da</strong>r <strong>de</strong>ficiencias noutras áreas.<br />
• subcompetencia instrumental profesional: a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para emprega-las<br />
ferramentas <strong>de</strong> traballo específicas, sobre todo as relaciona<strong>da</strong>s coas novas<br />
tecnoloxías.<br />
• subcompetencia interpersoal: a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> relacionarse profesionalmente<br />
cos <strong>de</strong>mais actores implicados no proceso <strong>de</strong> traducción: iniciador, cliente,<br />
receptores, informantes e expertos en <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s materias.<br />
• subcompetencia <strong>de</strong> aprendizaxe: non é exclusiva <strong>da</strong> traducción, senón que<br />
se refire á capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> xeral e á disposición <strong>da</strong>s persoas para adquirir novos<br />
coñecementos <strong>de</strong> forma eficaz. É imprescindible para compren<strong>de</strong>-la<br />
necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> reciclaxe e formación continua<strong>da</strong>.<br />
Estas subcompetencias están interrelaciona<strong>da</strong>s: a distinción <strong>de</strong> áreas<br />
específicas non implica incomunicación entre elas. Pó<strong>de</strong>se dicir que a<br />
subcompetencia máis importante é a <strong>de</strong> transferencia e que o funcionamento<br />
xeral <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s elas está gobernado pola subcompetencia estratéxica. To<strong>da</strong>s elas<br />
remiten a fases concretas do proceso i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> traducción, o que permite<br />
establecer unha serie <strong>de</strong> obxectivos <strong>de</strong> aprendizaxe que sirvan para facilitarlles<br />
ós alumnos a adquisición dos coñecementos e <strong>de</strong>strezas implicados en ca<strong>da</strong><br />
unha <strong>de</strong>las. Por outra parte, a mesma existencia <strong>de</strong> subcompetencias, facilita e<br />
mesmo guía a temporización <strong>da</strong> docencia. Pó<strong>de</strong>se comezar coa adquisición <strong>da</strong>s<br />
competencias máis intuitivas e inconscientes e continuar coas que esixen máis<br />
práctica para o seu perfeccionamento. En todo caso, os distintos alumnos<br />
— 557 —
Ana Luna Alonso<br />
amosarán diferentes niveis <strong>de</strong> éxito en ca<strong>da</strong> unha <strong>da</strong>s subcompetencias, é dicir,<br />
en ca<strong>da</strong> un dos obxectivos <strong>de</strong> aprendizaxe.<br />
Metodoloxía <strong>de</strong> traballo en clase<br />
O obxectivo <strong>da</strong> formación que reciben os nosos alumnos na Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Filoloxía e Traducción <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo, preten<strong>de</strong> relaciona-las tres<br />
vertentes que sempre <strong>de</strong>ben configura-la activi<strong>da</strong><strong>de</strong> universitaria: docencia,<br />
reflexión e profesión. Tendo en conta os elementos teóricos, didácticos e<br />
metodolóxicos, configúrase unha forma <strong>de</strong> traballar na clase cos alumnos, que<br />
tratarei <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir a continuación nos seus aspectos máis relevantes.<br />
En primeiro lugar, cómpre lembrar que os alumnos escollen <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o primeiro<br />
curso <strong>da</strong> licenciatura a lingua materna cara á que van traducir e <strong>de</strong>senvolve-lo<br />
seu labor profesional no futuro. No caso dos estudiantes que optan pola<br />
traducción e interpretación cara ó galego, do mesmo xeito que os que traducen e<br />
interpretan cara ó español, os profesores procuramos que a clase reproduza a<br />
situación real do mundo laboral, aín<strong>da</strong> que iso po<strong>de</strong> resultar por veces un tanto<br />
abstracto.<br />
No caso <strong>da</strong> traducción ó galego, o evi<strong>de</strong>nte papel normalizador e<br />
normativizador <strong>da</strong> traducción aconsella preparar con especial coi<strong>da</strong>do os<br />
alumnos, xa que <strong>de</strong>les <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>, en certa medi<strong>da</strong>, o futuro <strong>da</strong> lingua e a súa<br />
capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> a<strong>da</strong>ptación dos novos termos asociados ás novas tecnoloxías. A<br />
necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> planificar e coi<strong>da</strong>-la traducción <strong>de</strong> textos que importen terminoloxía<br />
para a nosa lingua por exemplo, é un aspecto fun<strong>da</strong>mental.<br />
Un requisito imprescindible para po<strong>de</strong>r traducir é domina-las linguas<br />
implica<strong>da</strong>s, por iso, é fun<strong>da</strong>mental que se traballe moito a lingua. Os profesores<br />
que imparten lingua na nosa licenciatura <strong>de</strong>ben facer un esforzo por coordinalos<br />
seus programas cos <strong>da</strong>s materias <strong>de</strong> traducción, co fin <strong>de</strong> administrarlles ós<br />
nosos estudiantes os coñecementos lingüísticos que lles permitan aca<strong>da</strong>r unha<br />
boa capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> expresiva na lingua <strong>de</strong> chega<strong>da</strong> e domina-los recursos léxicos,<br />
non só para solucionar problemas <strong>de</strong> traducción concretos, senón tamén para<br />
apren<strong>de</strong>r a discernir entre distintas solucións posibles e saiban escolle-la máis<br />
axeita<strong>da</strong> en ca<strong>da</strong> caso. Aín<strong>da</strong> así, é inevitable terlle que <strong>de</strong>dicar parte <strong>da</strong>s horas<br />
<strong>da</strong> materia <strong>de</strong> traducción xeral ás cuestións puramente lingüísticas, porque<br />
traballamos con linguas e as súas representacións e moitos dos alumnos non<br />
chegan á faculta<strong>de</strong> co nivel que sería <strong>de</strong>sexable.<br />
Todo o dito con respecto do dominio <strong>da</strong>s linguas <strong>de</strong> traballo é aplicable<br />
tamén ás culturas <strong>de</strong> traballo. O traductor traballa inmerso en dúas culturas<br />
alomenos, e por iso ten que domina-los aspectos máis relevantes <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> unha<br />
<strong>de</strong>las. Descoñece-las formas <strong>de</strong> pensar, <strong>de</strong> actuar e <strong>de</strong> expresarse, os mitos<br />
(pasados e contemporáneos), o imaxinario, as fontes <strong>de</strong> creativi<strong>da</strong><strong>de</strong>, etc. <strong>de</strong><br />
ca<strong>da</strong> cultura é case como <strong>de</strong>scoñece-la propia lingua.<br />
— 558 —
Aadquisición <strong>da</strong> competencia traductora<br />
Pretendo <strong>de</strong>senvolver unha docencia centra<strong>da</strong> no estudiante para potencia-las<br />
súas capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s crítica e <strong>de</strong> autoaprendizaxe. Decántome por iso por unha<br />
clase participativa na que o profesor sexa un guía, mo<strong>de</strong>rador ou potenciador<br />
<strong>da</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s máis que o protagonista único e centro do que emana o saber.<br />
Para conseguir que sexa o alumno o que teña interese por apren<strong>de</strong>r, preguntar,<br />
cuestionar e <strong>de</strong>bate-los distintos temas que se presenten na clase —xa sexan<br />
propiamente <strong>de</strong> traducción ou <strong>de</strong> reflexión sobre a traducción ou a profesión-,<br />
creo que a mellor estratexia é tentar recrear en todo momento situacións <strong>de</strong><br />
traballo reais. Os alumnos saben que a nosa é unha licenciatura eminentemente<br />
práctica e <strong>de</strong>stina<strong>da</strong> a facilita-la súa inserción no mercado <strong>de</strong> traballo (o que<br />
hoxe en día aín<strong>da</strong> é un obxectivo posible pois o mercado non está saturado),<br />
polo que sempre teñen como referencia o seu futuro laboral, que comezará en<br />
dous ou tres anos.<br />
Dous elementos son fun<strong>da</strong>mentais para recrea-las situacións <strong>de</strong> traballo reais:<br />
por unha parte, <strong>de</strong>finir encargos <strong>de</strong> traducción o máis realistas e completos<br />
posible e, pola outra, que o profesor teña un fondo coñecemento <strong>da</strong> profesión. O<br />
uso do encargo <strong>de</strong> traducción en clase tamén <strong>de</strong>be estar sometido, como to<strong>da</strong> a<br />
docencia, a unha gra<strong>da</strong>ción en función do proceso <strong>de</strong> ensino-aprendizaxe. Así,<br />
nas primeiras fases <strong>da</strong> docencia compensa facer máis énfase nos aspectos<br />
contrastivos (lingüísticos, textuais, etc.) e <strong>de</strong> comprensión e reexpresión <strong>de</strong><br />
textos, para pasar a ocupármonos <strong>da</strong> traducción <strong>de</strong>n<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista máis<br />
profesional en posteriores fases.<br />
Canto ó coñecemento <strong>da</strong> profesión por parte do profesor, hai que lembrar<br />
que, se ben non é imprescindible <strong>de</strong>dicarse a tempo completo á traducción<br />
profesional (algo incompatible coa figura <strong>de</strong> profesor titular <strong>de</strong> universi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
pero non con outras figuras laborais), si o é ter un contacto continuado e<br />
constante coa profesión, xa que doutro xeito resulta máis difícil estar ó día <strong>da</strong>s<br />
continuas evolucións dun mercado tan dinámico.<br />
As características básicas <strong>da</strong> metodoloxía <strong>de</strong> traballo en clase pó<strong>de</strong>nse<br />
enunciar do seguinte xeito:<br />
• Malia existir persoas con especiais capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s para a traducción, penso<br />
que en principio ninguén está incapacitado para apren<strong>de</strong>r un oficio que ten<br />
máis <strong>de</strong> técnica que <strong>de</strong> arte.<br />
• Existen métodos para ensinar (e apren<strong>de</strong>r) a traducir, entre eles a realización<br />
<strong>de</strong> exercicios prácticos <strong>de</strong> traducción. Así e todo, cómpre <strong>de</strong>ixar claro que a<br />
traducir non só se apren<strong>de</strong> traducindo; existen moitos outros tipos <strong>de</strong><br />
exercicios, como os <strong>de</strong> sensibilización textual, comentario <strong>de</strong> textos,<br />
documentación, etc., ca<strong>da</strong> un dos cales está <strong>de</strong>señado para <strong>de</strong>senvolver<br />
algunha <strong>da</strong>s subcompetencias traductoras.<br />
• A meiran<strong>de</strong> parte dos exercicios e activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s baséanse na simulación <strong>de</strong><br />
situacións reais <strong>de</strong> traballo.<br />
— 559 —
Ana Luna Alonso<br />
• Do cal se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> que, entre outros, se emprega un mo<strong>de</strong>lo funcional <strong>da</strong><br />
traducción: a función <strong>da</strong> traducción <strong>de</strong>terminará a maioría <strong>da</strong>s <strong>de</strong>cisións do<br />
traductor.<br />
• O traductor traballa con textos, polo que tamén o enfoque textual é<br />
importante para a miña metodoloxía <strong>de</strong> traballo. É importante que o alumno<br />
coñeza e traduza o maior número posible <strong>de</strong> varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s textuais, que<br />
apren<strong>da</strong> o funcionamento interno <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> unha <strong>de</strong>las así como a relación<br />
(semellanzas, diverxencias) que existe entre os diversos tipos textuais <strong>de</strong><br />
ca<strong>da</strong>nsúa lingua <strong>de</strong> traballo.<br />
• Otraductor non só traduce textos, senón que pon en comunicación dúas<br />
culturas: a traducción é un labor <strong>de</strong> mediación cultural.<br />
• Por iso é fun<strong>da</strong>mental que o traductor teña unha extensa cultura xeral, que<br />
coñeza a fondo os mundos textuais e mitolóxicos <strong>da</strong>s dúas culturas coas que<br />
traballa, as distintas convencións sociais e, sobre todo, o papel do traductor<br />
en ámbalas dúas.<br />
• Como complemento á cultura xeral, a competencia <strong>de</strong> documentación<br />
facilitaralle ó alumno o acceso a campos do saber que non domina. Unha<br />
<strong>da</strong>s características do mercado laboral é a continua necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
a<strong>da</strong>ptación a novas formas <strong>de</strong> traducción e a novos campos temáticos.<br />
De on<strong>de</strong> veñen e cara a on<strong>de</strong> van os nosos estudiantes<br />
Para remata-la miña exposición vou <strong>da</strong>r conta <strong>de</strong> maneira breve dos atrancos<br />
cos que se atopa a docencia <strong>de</strong> traducción e interpretación cara ó galego con<br />
respecto ó tema que me trae aquí.<br />
Os estudiantes <strong>da</strong> Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Traducción e Interpretación <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Vigo traballan cara á súa lingua materna (galego ou español) e traducen<br />
<strong>de</strong>n<strong>de</strong> outras linguas normaliza<strong>da</strong>s como o francés, o alemán ou o inglés.<br />
O feito <strong>de</strong> traballar cunha lingua non normaliza<strong>da</strong> implica que en moitas<br />
ocasións se atopen con problemas para conseguir mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> textos reais<br />
paralelos na lingua <strong>de</strong> chega<strong>da</strong>, material lexicográfico como diccionarios,<br />
vocabularios ou léxicos específicos e mesmo documentación básica e<br />
especializa<strong>da</strong> sobre <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s materias na nosa lingua, así como ferramentas<br />
en soporte electrónico coas que os profesionais <strong>da</strong> traducción <strong>de</strong>ben estar<br />
familiarizados. Todo isto fai que o noso labor resulte por veces máis<br />
complicado do que sería <strong>de</strong>sexable para cumprir cos obxectivos que require a<br />
docencia. Neste mesmo sentido, non se emprega ningún manual concreto como<br />
libro <strong>de</strong> texto, xa que non existe aín<strong>da</strong> un manual <strong>de</strong> traducción cara ó galego.<br />
Os alumnos reciben a comezo <strong>de</strong> curso unha listaxe bibliográfica <strong>de</strong> obras <strong>de</strong><br />
consulta recomen<strong>da</strong><strong>da</strong> na que figuran manuais <strong>de</strong> traducción <strong>de</strong> distintas linguas<br />
(castelán, portugués, inglés, francés, alemán) que po<strong>de</strong>n tomar como referencia,<br />
se non para a solución <strong>de</strong> problemas concretos, si como guía para a reflexión.<br />
— 560 —
Aadquisición <strong>da</strong> competencia traductora<br />
Cando os estudiantes comezan a traducir, a súa capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> usar<br />
alternativamente dúas linguas vese interferi<strong>da</strong> non só pola lingua <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> ou a<br />
lingua <strong>de</strong> chega<strong>da</strong> durante o proceso <strong>de</strong> traducción, senón que no caso <strong>da</strong> nosa<br />
comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>, a este problema cómpre engadirlle a intervención <strong>da</strong> segun<strong>da</strong><br />
lingua <strong>de</strong> chega<strong>da</strong>. No caso dos meus estudiantes é o castelán, aín<strong>da</strong> que cómpre<br />
lembrar que o proceso é exactamente o mesmo para os alumnos que traballan<br />
cara ó español. Así pois, cando pensamos en adquisición <strong>de</strong> competencias,<br />
<strong>de</strong>bemos ter moi en conta que o que nos interesa ós profesores non é só o nivel<br />
<strong>de</strong> coñecemento <strong>da</strong>s linguas en xeral, senón máis ben o grao <strong>de</strong> dominio <strong>de</strong> ca<strong>da</strong><br />
unha <strong>da</strong>s <strong>de</strong>strezas dos futuros profesionais.<br />
Un terceiro elemento que <strong>de</strong>bemos ter presente é a estructura <strong>da</strong> memoria dos<br />
nosos estudiantes, isto é, a relación que o falante establece entre os elementos<br />
lingüísticos e as súas representacións mentais. Conseguir diferencia-lo sistema<br />
<strong>de</strong> representacións mentais asociado a ca<strong>da</strong> lingua <strong>de</strong>be ser un dos nosos<br />
obxectivos. O traductor, por dicilo doutra maneira, <strong>de</strong>be ser capaz <strong>de</strong> manter<br />
claramente <strong>de</strong>limitados os dous sistemas lingüísticos, pero tamén os seus dous<br />
sistemas conceptuais. Pero aquí tamén hai que tratar <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong><br />
interferencias, porque a presencia do castelán (e do mesmo xeito a presencia do<br />
galego) po<strong>de</strong>n producilas.<br />
O <strong>de</strong>seño curricular ten que formularse como obxectivo fun<strong>da</strong>mental a<br />
especialización <strong>de</strong> <strong>de</strong>strezas lingüísticas, a configuración axeita<strong>da</strong> <strong>da</strong> memoria,<br />
a flexibilización do mecanismo <strong>da</strong> alternancia lingüística e o control do<br />
mecanismo <strong>de</strong> interferencia entre pares <strong>de</strong> linguas. Cando as linguas son moi<br />
próximas, este obxectivo resulta ser un dos retos fun<strong>da</strong>mentais <strong>da</strong> didáctica <strong>da</strong><br />
traducción. E como dixen con anteriori<strong>da</strong><strong>de</strong>, no caso do ensino <strong>da</strong> traducción<br />
cara ó galego, haberá que ter moi presente a<strong>de</strong>mais, os problemas <strong>de</strong><br />
interferencias entre as dúas linguas <strong>da</strong> nosa comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>: galego e castelán.<br />
Para isto cómpre <strong>de</strong>senvolver outros compoñentes <strong>da</strong> competencia traductora<br />
dos que xa falamos e que po<strong>de</strong>mos resumir así:<br />
1. Os coñecementos culturais, procurar elimina-las discrepancias <strong>de</strong> todo tipo<br />
entre sistemas lingüísticos, entre o texto orixinal e o texto <strong>de</strong> chega<strong>da</strong>, pero<br />
tamén entre as potenciais intervencións <strong>de</strong> dous sistemas lingüísticos en<br />
contacto.<br />
2. As competencias metodolóxicas, entre as que se atopan a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para<br />
utiliza-las ferramentas <strong>de</strong> traballo do traductor: diccionarios, textos paralelos,<br />
fontes <strong>de</strong> documentación.<br />
3. A capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> activa-los propios coñecementos sobre un tema.<br />
4. A capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> adquiri-los coñecementos necesarios para traducir un<br />
texto.<br />
5. A capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> sistematizar proce<strong>de</strong>mentos <strong>de</strong> traballo.<br />
6. A capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> avaliar e criticar traduccións.<br />
— 561 —
Ana Luna Alonso<br />
En <strong>de</strong>finitiva, reflexionar sobre o propio traballo e <strong>de</strong>senvolve-lo espírito<br />
crítico e unha constante curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> intelectual, <strong>de</strong> maneira que os nosos<br />
licenciados poi<strong>da</strong>n estar á altura dos retos profesionais ós que terán que se<br />
enfrontar.<br />
— 562 —
Cómo ensinar a lingua e a cultura galegas nunha<br />
universi<strong>da</strong><strong>de</strong> estranxeira: o caso <strong>da</strong> universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Rennes 2-Haute Bretagne<br />
Belén Martín Franco<br />
Lectora <strong>de</strong> Lingua e Cultura Galegas na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Rennes-2 Haute-<br />
Bretagne<br />
0. Introducción<br />
Na aprendizaxe <strong>de</strong> idiomas, non soamente no ámbito universitario, resulta<br />
familiar para calquera estudiante toparse con manuais, cursos, exames<br />
internacionais ou métodos expresamente feitos para ensinar ou comprobar os<br />
coñecementos dunha lingua estranxeira a un falante non nativo. Nas linguas<br />
chama<strong>da</strong>s “maioritarias” a existencia <strong>de</strong>stes métodos xa vén <strong>de</strong> vello, mais no<br />
caso <strong>da</strong>lgunhas linguas “minoritarias”, a elaboración <strong>de</strong>ste tipo <strong>de</strong> material é<br />
algo relativamente recente e aín<strong>da</strong> así veremos que hai tamén diferencias entre<br />
elas. Nós ímonos cinguir ó caso particular do galego, no contexto concreto<br />
dunha universi<strong>da</strong><strong>de</strong> francófona como é a <strong>de</strong> Rennes 2-Haute Bretagne. Por outra<br />
ban<strong>da</strong>, queremos sinalar que esta comunicación non preten<strong>de</strong> ser unha fon<strong>da</strong><br />
análise sociolingüística, senón que se limita a expor os problemas pe<strong>da</strong>góxicos<br />
que se lle po<strong>de</strong>n presentar ó ensinante ante a carencia dun material e dunha<br />
metodoloxía axeita<strong>da</strong>s para lles ensinar a lingua e maila cultura galegas a<br />
estudiantes estranxeiros e a propor a continuación, posibles propostas para<br />
paliar a <strong>de</strong>vandita carencia. Tamén queremos <strong>de</strong>ixar constancia <strong>de</strong> que este<br />
traballo foi realizado a partir dunha experiencia docente concreta, que abrangue<br />
o período dos cursos 1997-98, 1998-99,1999-00, 2000-01, 2001- 02; <strong>de</strong> aí a<br />
ausencia <strong>de</strong> bibliografía.<br />
1. A proposta multilingüe na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Rennes 2 – Haute-Bretagne<br />
A Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Rennes 2-Haute Bretagne presenta un atractivo abano <strong>de</strong><br />
vinte linguas -é <strong>da</strong>s poucas universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s francesas que propón tal varie<strong>da</strong><strong>de</strong>-<br />
nas que o estudiante se po<strong>de</strong> especializar (linguas con diploma propio) ou coas<br />
que simplemente po<strong>de</strong> completar a súa formación. As linguas propostas son as<br />
seguintes: alemán, árabe, bretón, catalán, checo, chinés, español, francés para<br />
estranxeiros, gaélico, galego, galés, grego mo<strong>de</strong>rno, inglés, italiano, polonés,<br />
portugués, ruso, serbocroata, sueco e xaponés. Como po<strong>de</strong>mos ver, Rennes 2<br />
acolle tanto as linguas maioritarias coma as minoritarias (neste termo<br />
incluiremos as chama<strong>da</strong>s linguas rexionais en Francia e as linguas <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
autónomas do Estado español). Xa <strong>de</strong>ixando á parte o inglés e mais o<br />
español, que son as linguas con maior número <strong>de</strong> estudiantes matriculados, as<br />
<strong>de</strong>mais gozan <strong>de</strong> maior ou menor aceptación, <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ndo do interese e <strong>da</strong>s<br />
— 563 —
Belén Martín Franco<br />
necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s do estudiante. Cómpre ter en conta tamén a presencia <strong>da</strong> lingua<br />
bretona nos plans <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong>sta universi<strong>da</strong><strong>de</strong>, que conta cunha media <strong>de</strong><br />
trescentos cincuenta estudiantes por ano universitario, unha cifra consi<strong>de</strong>rable<br />
para unha lingua <strong>de</strong>nomina<strong>da</strong> régional e non recoñeci<strong>da</strong> oficialmente polo<br />
estado francés.<br />
2. O galego nos programas <strong>de</strong> ensino na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Rennes 2 – Haute-<br />
Bretagne<br />
Temos que nos remontar ao curso universitario 1994-95 para ver por primeira<br />
vez a materia Galicien nos papeis <strong>de</strong> matrícula <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Rennes 2. O<br />
convenio asinado pola <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> e o rectorado <strong>de</strong> Rennes 2 permitiu que<br />
un lector ou lectora bolseiro imparta aulas <strong>de</strong> lingua e cultura galegas por un<br />
período <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> tempo (un máximo <strong>de</strong> cinco anos na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>) e que<br />
coa axu<strong>da</strong> dunha subvención económica e a mediación dun profesor responsable<br />
do <strong>da</strong>quela recentemente inaugurado Centre d'Étu<strong>de</strong>s Galiciennes promova<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> difusión <strong>da</strong> lingua e cultura galegas.<br />
O galego figura nos programas universitarios <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Rennes 2<br />
<strong>da</strong> seguinte maneira:<br />
- Galicien Initiation I. Iniciación á lingua galega para estudiantes <strong>de</strong> primeiro<br />
curso do DEUG (Diplôme Élementaire Universitaire Général). Po<strong>de</strong> iniciarse<br />
na lingua galega calquera estudiante <strong>de</strong> calquera especiali<strong>da</strong><strong>de</strong> (Inglés, Bretón,<br />
Psicoloxía, Historia, etc.) aín<strong>da</strong> que o 80% dos que escollen o Galicien son<br />
estudiantes <strong>de</strong> Español. Son catro horas semanais <strong>de</strong> aulas.<br />
- Galicien Initiation II. Revisión e perfeccionamento dos contidos vistos no<br />
curso anterior. É a continuación obrigatoria <strong>de</strong> Galicien Initiation I para os<br />
estudiantes do segundo e último curso do DEUG. Son tres horas semanais <strong>de</strong><br />
aulas.<br />
- Mention Galicien. Opción exclusiva para os estudiantes <strong>de</strong> Licence (terceiro<br />
curso) <strong>de</strong> Español, que lles permite xunto co diploma <strong>de</strong> Licence d'Espagnol,<br />
obter unha “especiali<strong>da</strong><strong>de</strong>” en Galego. Para iso teñen que seguir cinco horas<br />
semanais <strong>de</strong> aulas <strong>de</strong> lingua e cultura galegas. O que chamamos “Cultura<br />
Galega” abrangue nocións <strong>de</strong> Literatura, Sociolingüística, Historia, Socie<strong>da</strong><strong>de</strong> e<br />
Lingüística Histórica.<br />
Debemos engadir, a<strong>de</strong>mais, que certo número <strong>de</strong> estudiantes elixen un tema<br />
relacionado coa lingua ou a cultura galegas para elaboraren a súa Mémoire <strong>de</strong><br />
Maîtrise (Tesiña <strong>de</strong> Licenciatura) no seu cuarto ano <strong>de</strong> carreira, aín<strong>da</strong> que non<br />
figure como materia no programa <strong>da</strong> Maîtrise. Neses casos, é bastante frecuente<br />
que o/a lector/a sexa convi<strong>da</strong>do polo director <strong>da</strong> tesiña a formar parte do<br />
tribunal.<br />
Mais non soamente a presencia do galego na Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Rennes 2 se<br />
limita ao ámbito estrictamente pe<strong>da</strong>góxico; como sinalamos con anteriori<strong>da</strong><strong>de</strong>, o<br />
— 564 —
Cómo ensinar a lingua e a cultura galegas nunha universi<strong>da</strong><strong>de</strong> estranxeira: Rennes 2Haute Bretagne<br />
Centre d'Étu<strong>de</strong>s Galiciennes <strong>de</strong>sta universi<strong>da</strong><strong>de</strong> organiza diversas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> promoción <strong>da</strong> lingua e cultura galegas, a saber: conferencias, coloquios,<br />
exposicións, traduccións, cine, unha revista cultural anual, colaboración con<br />
outros <strong>de</strong>partamentos <strong>da</strong> universi<strong>da</strong><strong>de</strong> (Bretón e Céltico, Español) ou con<br />
asociacións bretonas vincula<strong>da</strong>s a <strong>Galicia</strong> coma a asociación <strong>de</strong> irman<strong>da</strong>mentos<br />
entre vilas galegas e bretonas Breizh-Galiza; non en van son numerosos os<br />
estudiantes que queren estudiar galego froito dunha feliz experiencia <strong>de</strong><br />
intercambio entre vilas irman<strong>da</strong><strong>da</strong>s.<br />
No tocante ao número <strong>de</strong> estudiantes que optan pola lingua galega, <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o<br />
curso 1996-97 a media asentouse entre os <strong>de</strong>zaoito-vinte matriculados. Os<br />
motivos que levan aos universitarios a escoller a lingua galega son variados; van<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> o <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong> coñecer unha lingua máis para ampliar a súa cultura sobre<br />
España, ata o interese exclusivo doutros polas linguas minoritarias, ou<br />
simplemente o atractivo que representa <strong>Galicia</strong> para un bretón polas posibles<br />
similitu<strong>de</strong>s ou, como xa sinalamos, por mor <strong>da</strong> experiencia dunha estadía nunha<br />
vila galega.<br />
3. Cómo ensinar o galego nunha universi<strong>da</strong><strong>de</strong> francófona: diferencias con<br />
respecto ao ensino do galego en <strong>Galicia</strong><br />
Cando falabamos anteriormente <strong>de</strong> nivel <strong>de</strong> iniciación e perfeccionamento,<br />
aín<strong>da</strong> que a aprendizaxe <strong>da</strong> gramática está moi presente, estes niveis pouco<br />
teñen que ver cos cursos <strong>de</strong> galego que organiza a Dirección Xeral <strong>de</strong> Política<br />
Lingüística, ou coas aulas que un profesor imparte nun instituto, e aín<strong>da</strong> menos<br />
co estudio máis abstracto nas materias <strong>de</strong> Filoloxía. Para comezar, a metodoloxía<br />
é completamente diferente, polo que o proceso <strong>de</strong> aprendizaxe require un<br />
ritmo, un nivel e un enfoque diferentes. A seguir, expóñense os puntos <strong>de</strong><br />
traballo máis importantes así como as novi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que se lle presentan ao<br />
ensinante <strong>de</strong> galego:<br />
3.1. Agás excepcións -fillos <strong>de</strong> emigrantes ou lusófonos-, os estudiantes<br />
atópanse ante unha lingua case ou totalmente <strong>de</strong>scoñeci<strong>da</strong> para eles, <strong>da</strong>quela o<br />
profesor ten que partir <strong>de</strong> cero, e focalizar a importancia en aspectos <strong>da</strong> lingua<br />
que son obvios para un estudiante galego. ¿Cales son estes aspectos obvios? É<br />
aquí on<strong>de</strong> se ven as carencias metodolóxicas: na necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> elaboración dun<br />
vocabulario básico, na creación <strong>de</strong> situacións cotiás para practicar a lingua oral,<br />
na selección <strong>de</strong> textos orais e escritos para a súa comprensión... Este tipo <strong>de</strong><br />
pe<strong>da</strong>goxía lémbranos máis a un curso <strong>de</strong> idioma estranxeiro ca un curso<br />
ordinario <strong>de</strong> lingua galega.<br />
3.2. É moi importante, sobre todo nos niveis <strong>de</strong> iniciación, facer as explicacións<br />
en francés, polo que é preciso familiarizarse coa terminoloxía gramatical<br />
<strong>da</strong> lingua francesa e ter bo coñecemento do léxico francés para explicar frases<br />
feitas ou expresións <strong>de</strong> diferentes rexistros lingüísticos (coloquial, elevado,<br />
— 565 —
Belén Martín Franco<br />
vulgar, popular...). Por exemplo, ¿como traduciriamos ao francés a expresión<br />
madia leva ou o epíteto miña xoia?<br />
3.3. A comprensión oral é un dos aspectos primordiais na ensinanza dunha<br />
lingua estranxeira, polo que o material audiovisual (ví<strong>de</strong>os, radiocasetes, CD-<br />
ROM, cursos <strong>de</strong> galego audiovisuais...) á parte <strong>da</strong> conversa oral, é fun<strong>da</strong>mental.<br />
A escoita <strong>de</strong> cancións, noticias, diálogos, reportaxes así como a conversa na<br />
aula, son parte esencial no ensino do galego como lingua estranxeira.<br />
3.4. A comprensión escrita é tamén importante, esta vai <strong>de</strong>n<strong>de</strong> a<br />
interpretación <strong>de</strong> textos moi simples para os <strong>de</strong>butantes, ata textos máis<br />
complexos a medi<strong>da</strong> que o nivel avanza (textos xornalísticos, literarios, receitas,<br />
ban<strong>da</strong> <strong>de</strong>seña<strong>da</strong>, traducción e versión).<br />
3.5. O feito <strong>de</strong> que a maioría dos alumnos estudien ou estudiasen español,<br />
facilita máis a aprendizaxe pola relativa proximi<strong>da</strong><strong>de</strong> dos dous códigos con<br />
respecto a quen non ten coñecementos <strong>de</strong>sta última lingua. Tamén que o francés<br />
sexa lingua románica permite facer algunha que outra semellanza co galego. O<br />
portugués é unha referencia base, malia que o número <strong>de</strong> estudiantes <strong>de</strong><br />
portugués ou <strong>de</strong> orixe portuguesa foi sempre moi escaso e pouca veces foi<br />
posible traballar man a man coas dúas linguas.<br />
3.6. O obxectivo fun<strong>da</strong>mental é, xa que logo, que o estudiante adquira unha<br />
competencia lingüística abon<strong>da</strong> para se <strong>de</strong>senvolver non soamente <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o<br />
punto <strong>de</strong> vista académico e intelectual (exames, lectura, re<strong>da</strong>cción, análise,<br />
traducción) senón tamén que sexa quen <strong>de</strong> se expresar en galego en calquera<br />
aspecto <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> cotiá, polo que é imprescindible i<strong>de</strong>ar e traballar con contextos<br />
concretos, isto é: diálogos telefónicos, conversas persoais e profesionais sobre<br />
temas variados (consulta médica, compra nun supermercado, entrevista <strong>de</strong> traballo...),<br />
elaboración <strong>de</strong> vocabularios (meteorolóxico, administrativo, sanitario,<br />
culinario, científico...), re<strong>da</strong>cción dunha <strong>de</strong>nuncia, dunha solicitu<strong>de</strong>, dunha carta,<br />
etc.<br />
Todos estes aspectos carrexan unha serie <strong>de</strong> atrancos para un profesor sen<br />
experiencia na ensinanza <strong>de</strong> linguas estranxeiras, que ante a falta <strong>de</strong> material<br />
pe<strong>da</strong>góxico axeitado, <strong>de</strong>be encher todos os baleiros metodolóxicos elaborando<br />
el mesmo o material <strong>de</strong> traballo a<strong>da</strong>ptado ao alumnado francófono. Sen<br />
embargo, iso non quere dicir que non se poi<strong>da</strong> servir do material pe<strong>da</strong>góxico<br />
habitual (manuais <strong>de</strong> exercicios, gramáticas, libros, ví<strong>de</strong>os) pero só como un<br />
apoio; é dicir, que por moitos que sexan os libros <strong>de</strong> exercicios, libros <strong>de</strong> texto,<br />
métodos, diccionarios, gramáticas dos que dispón a biblioteca e mais a<br />
mediateca <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong> pouco serven se só están feitos para un alumnado<br />
galego, mesmo hispanófono. Tampouco non é <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> utili<strong>da</strong><strong>de</strong> seguir<br />
manuais dirixidos a un alumnado infantil polo feito <strong>de</strong> que un adulto teña dunha<br />
lingua un nivel elemental. Por outra ban<strong>da</strong>, se a lingua é un reflexo <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
— 566 —
Cómo ensinar a lingua e a cultura galegas nunha universi<strong>da</strong><strong>de</strong> estranxeira: Rennes 2Haute Bretagne<br />
e non se limita só a unha serie <strong>de</strong> signos, sons e normas, ¿como explicar a un<br />
estranxeiro trazos tan xenuínos <strong>da</strong> lingua galega coma o pronome <strong>de</strong><br />
soli<strong>da</strong>rie<strong>da</strong><strong>de</strong>?, ¿como traduciriamos as frases feitas e os proverbios tan <strong>de</strong><br />
noso? ou ¿como tratariamos puntos <strong>da</strong> gramática coma a colocación dos<br />
pronomes ou o infinitivo conxugado sen crear confusión no estudiante?<br />
Evi<strong>de</strong>ntemente, ao ensinante non lle que<strong>da</strong> máis remedio que botar man dos<br />
seus coñecementos e <strong>da</strong> súa intuición e elaborar o seu propio método dun xeito<br />
un tanto artesanal e tamén tomar como referencia os materiais doutras linguas e<br />
a<strong>da</strong>ptalos á que está a traballar. Entón, ¿por que nin tan sequera existe un<br />
diccionario básico français-galicien/galego-francés polo que non poucos<br />
estudiantes teñen xa preguntado, ou unha gramática elemental do galego feita en<br />
francés, ou un método co seu apéndice <strong>de</strong> exercicios, como acontece noutras<br />
moitas linguas? Ao noso enten<strong>de</strong>r é unha materia pen<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>ntro do ensino do<br />
galego, sobre todo se o comparamos con outras linguas minoritarias que se<br />
ensinan nesa mesma universi<strong>da</strong><strong>de</strong> e que contan con moitos máis recursos, como<br />
é o caso do catalán, que por outra ban<strong>da</strong> é lingua rexional en Francia, e que<br />
dispón xa <strong>de</strong>n<strong>de</strong> hai tempo <strong>de</strong> diccionarios bilingües e métodos a<strong>da</strong>ptados ao<br />
estudiante estranxeiro. Mesmo o bretón, en peores circunstancias<br />
sociolingüísticas có galego, dispón <strong>de</strong> varios diccionarios bilingües <strong>de</strong> inglés,<br />
alemán, español, galés, gaélico, xaponés, este último en proceso <strong>de</strong> elaboración<br />
para internet, e ata dun método <strong>de</strong> estudio en catalán; por outra ban<strong>da</strong> non hai<br />
que esquecer que as linguas célticas son moi diferentes <strong>da</strong>s linguas coas que<br />
comparten territorio, polo que a súa dificulta<strong>de</strong> esixe a existencia dun<br />
diccionario e <strong>de</strong> métodos <strong>de</strong> aprendizaxe.<br />
4. Ensinar a cultura galega en Rennes 2<br />
De xeito complementario, tal como indicamos ó <strong>de</strong>scribirmos as materias <strong>de</strong><br />
galego imparti<strong>da</strong>s en Rennes 2, tamén se lle <strong>de</strong>dican dúas horas semanais á<br />
cultura galega xunto coas tres <strong>de</strong> lingua na materia <strong>de</strong>nomina<strong>da</strong> Mention<br />
Galicien. Insistimos que baixo o nome xenérico <strong>de</strong> “Cultura Galega” ou como<br />
se lle chama en francés Civilisation <strong>de</strong> la Galice, trátanse aspectos moi diversos<br />
<strong>da</strong> nosa cultura: socie<strong>da</strong><strong>de</strong>, literatura, historia, sociolingüística, lingüística<br />
histórica. Se ben é certo que nun ano universitario non se po<strong>de</strong> afon<strong>da</strong>r<br />
<strong>de</strong>masiado en ca<strong>da</strong> un <strong>de</strong>stes puntos, o noso obxectivo é que o estudiante<br />
adquira unha visión ampla <strong>da</strong> cultura do noso país ó longo <strong>da</strong> historia e nos<br />
nosos días. Intentaremos entón expor brevemente cáles son, <strong>de</strong> novo, as<br />
peculiari<strong>da</strong><strong>de</strong>s coas que o ensinante se po<strong>de</strong> topar con respecto a <strong>Galicia</strong> e mais<br />
o enfoque pe<strong>da</strong>góxico que se lles dá aos contidos, para unha boa asimilación<br />
<strong>de</strong>stes por parte do estudiante:<br />
4.1. Do mesmo xeito que acontecía coa lingua, o alumno <strong>de</strong> Rennes 2 pouco<br />
ou na<strong>da</strong> coñece sobre a cultura galega, agás aspectos puntuais coma o Camiño<br />
— 567 —
Belén Martín Franco<br />
<strong>de</strong> Santiago ou a música folk. Aquí <strong>de</strong>bemos ter en conta un factor importante:<br />
o herdo dos principios <strong>da</strong> Revolución, que promoveu a uniformización<br />
xeneraliza<strong>da</strong> <strong>da</strong> lingua e <strong>da</strong> cultura francesas, intensifica<strong>da</strong> a finais do século<br />
XIX coa escolarización obrigatoria en lingua francesa. Este centralismo<br />
lingüístico, político e cultural en Francia segue vixente na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> e forma<br />
parte, como dixemos, dos principios <strong>da</strong> República. Nesta or<strong>de</strong> <strong>de</strong> cousas,<br />
pui<strong>de</strong>mos comprobar que a maioría dos estudiantes <strong>de</strong>scoñecían practicamente a<br />
cultura bretona, xa por non falar <strong>da</strong> lingua, en serio proceso <strong>de</strong> diminución <strong>de</strong><br />
falantes. Daquela, é fun<strong>da</strong>mental <strong>de</strong>ixar claras as diferencias idiomáticas,<br />
históricas, culturais, xeográficas e sociais <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, con respecto a outras<br />
comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s. Nun primeiro momento, isto pó<strong>de</strong>lles chocar aos estudiantes,<br />
afeitos aos clixés sobre a España tópica do flamenco, e mesmo aos clixés que na<br />
Bretaña existen sobre a máis ca discutible etiqueta <strong>da</strong> <strong>Galicia</strong> celta; <strong>de</strong> feito non<br />
foi raro atoparmos xente que cría que o galego era unha lingua <strong>de</strong> orixe céltica.<br />
É aquí on<strong>de</strong> comeza o proceso “<strong>de</strong>smitificador”, comezando xa pola Prehistoria<br />
e falando <strong>de</strong> en qué consiste realmente a cultura castrexa e <strong>de</strong> quén xurdiu a<br />
teoría do celtismo no século XIX e cómo callou entre a socie<strong>da</strong><strong>de</strong> galega.<br />
Cómpre <strong>de</strong>ixar clara igualmente, a orixe <strong>da</strong> lingua galega (máis dun estudiante<br />
coi<strong>da</strong>ba que era un dialecto do castelán) polo que tamén é fun<strong>da</strong>mental falar <strong>da</strong><br />
Romanización e <strong>da</strong> influencia doutros pobos no nacemento <strong>da</strong> lingua e nas<br />
estructuras sociais. A cultura dos castros, a cultura galaico-romana, o<br />
Priscilianismo, os suevos, os visigodos, o Camiño <strong>de</strong> Santiago, a separación <strong>de</strong><br />
Portugal, os Séculos Escuros, o Rexurdimento, o Nacionalismo, a Guerra Civil,<br />
a dictadura, a emigración, a prohibición e oficialización <strong>da</strong> lingua son puntos<br />
clave que tratamos nas aulas <strong>de</strong> Cultura Galega. En resumo, para abor<strong>da</strong>r a<br />
Historia <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> e a <strong>da</strong> súa lingua débese partir dos inicios para que o<br />
estudiante teña unha visión completa que o afaste <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as falsas.<br />
4.2. O mesmo ocorre coa literatura, é esencial falar <strong>da</strong> importancia <strong>da</strong><br />
literatura galego-portuguesa medieval e <strong>da</strong> importancia dos autores do<br />
Rexurdimento ou do Grupo Nós, e tratar máis polo miúdo escritores <strong>de</strong> especial<br />
relevancia e a súa repercusión internacional. O propósito é semellante ao <strong>da</strong><br />
lingua e a historia: facerlle ver ao estudiante que existe unha riqueza literaria en<br />
<strong>Galicia</strong> á altura <strong>da</strong>s outras linguas, <strong>de</strong>scoñeci<strong>da</strong> e ignora<strong>da</strong> durante moito tempo<br />
no panorama <strong>da</strong>s literaturas ibéricas.<br />
4.3. Facerlles compren<strong>de</strong>r aos estudiantes fenómenos sociolingüísticos coma<br />
as interferencias ou as alternancias, falar <strong>de</strong> diglosia, <strong>de</strong> bilingüismo, <strong>de</strong><br />
substitución lingüística, <strong>da</strong> presencia dos castelanismos, do proceso <strong>de</strong><br />
normalización lingüística, dos conflictos entre a normativa oficial e a normativa<br />
reintegracionista non é tarefa doa<strong>da</strong>, sobre todo porque son termos<br />
completamente alleos ao estudiante, mesmo nun país ca<strong>da</strong> vez menos bilingüe<br />
coma a Bretaña co bretón como lingua histórica, mais co francés coma lingua<br />
— 568 —
Cómo ensinar a lingua e a cultura galegas nunha universi<strong>da</strong><strong>de</strong> estranxeira: Rennes 2Haute Bretagne<br />
imposta. A explicación con exemplos concretos por parte do profesor é un labor<br />
fun<strong>da</strong>mental para que o estudiante asimile ben estes puntos. Por iso tamén é<br />
unha vantaxe que o estudiante coñeza medianamente o español. As aulas <strong>de</strong><br />
Sociolingüística impartímolas no segundo semestre <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> explicar a<br />
Historia <strong>da</strong> Lingua para que o estudiante teña unha mellor perspectiva <strong>de</strong> todos<br />
estes fenómenos e poi<strong>da</strong> compren<strong>de</strong>r as súas causas e consecuencias (represión<br />
lingüística, autoodio, prexuízos...).<br />
4.4. O bretón ten o status <strong>de</strong> lingua rexional, mais non figura oficialmente<br />
como lingua no Estado francés e o seu ensino non é obrigatorio na escola.<br />
Entón, cando nas aulas <strong>de</strong> Cultura Galega abor<strong>da</strong>mos, <strong>de</strong>n<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista<br />
crítico máis que meramente <strong>de</strong>scritivo, o tema <strong>da</strong> lexislación <strong>da</strong> lingua, é dicir, o<br />
Estatuto <strong>de</strong> Autonomía, a Lei <strong>de</strong> normalización lingüística e o galego na<br />
Constitución, o estudiante tópase novamente con aspectos alleos á súa cultura e<br />
sempre xor<strong>de</strong> a ocasión para un <strong>de</strong>bate sobre os <strong>de</strong>reitos <strong>da</strong>s linguas<br />
minoritarias. É interesante contar con testemuños <strong>de</strong> estudiantes que estiveron<br />
en <strong>Galicia</strong> e que expresan a súa sorpresa ou estrañeza ao <strong>de</strong>scubriren que en<br />
<strong>Galicia</strong> o ensino do galego é obrigatorio ou que os documentos oficiais e os<br />
topónimos están en galego.<br />
4.5. A lingua portuguesa e os seus lazos coa lingua galega, o estudio <strong>da</strong><br />
evolución histórica <strong>da</strong>s dúas linguas e <strong>da</strong>s causas <strong>da</strong> súa división, a reflexión<br />
sobre as súas relacións históricas non sempre doa<strong>da</strong>s, a comparación <strong>da</strong>s<br />
propostas <strong>da</strong>s diferentes normativas son outros temas aos que lles <strong>de</strong>dicamos<br />
especial atención. Sen embargo, son poucos os estudiantes que saben <strong>da</strong> orixe<br />
común <strong>da</strong>s dúas linguas e son moi escasos tamén os estudiantes <strong>de</strong> portugués ou<br />
<strong>de</strong> orixe portuguesa que optan polo Galicien. Entre os posibles motivos estaría,<br />
sobre todo, a falta <strong>de</strong> información e o <strong>de</strong>scoñecemento.<br />
5. Conclusións<br />
Como conclusión principal, tira<strong>da</strong> do exposto anteriormente, po<strong>de</strong>mos dicir<br />
que un paso importante para o proceso <strong>de</strong> normalización lingüística e para que a<br />
lingua galega cumpra as funcións normais dunha lingua <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista<br />
internacional, consistiría na creación e elaboración <strong>de</strong> material pe<strong>da</strong>góxico<br />
concreto para o ensino ao alumnado estranxeiro a<strong>da</strong>ptado a ca<strong>da</strong> lingua. No<br />
caso do francés, coi<strong>da</strong>mos que é fun<strong>da</strong>mental a creación dun diccionario<br />
bilingüe, unha gramática con explicacións en francés e un manual <strong>de</strong> exercicios,<br />
así como unha breve historia <strong>da</strong> lingua e <strong>da</strong> literatura galegas e unha antoloxía<br />
literaria bilingüe e métodos <strong>de</strong> aprendizaxe en CD-ROM e por internet.<br />
— 569 —
Política lingüística e educativa en <strong>Galicia</strong>: primeiros niveis<br />
<strong>de</strong> ensino<br />
Mónica Martínez Baleirón / Mª dos Anxos Sobriño Pérez / Begoña<br />
Varela Vázquez<br />
Instituto <strong>da</strong> Lingua Galega-Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />
Partindo do recoñecemento <strong>da</strong> situación actual do idioma, <strong>de</strong>fini<strong>da</strong> en termos<br />
<strong>de</strong> substitución lingüística, intentaremos avaliar se o actual proceso <strong>de</strong><br />
normalización está a funcionar no ámbito educativo, particularmente no ensino<br />
infantil e no primeiro ciclo <strong>de</strong> primaria (<strong>de</strong> 3 a 7 anos).<br />
1. Lexislación lingüística no ensino infantil. ¿Como se <strong>de</strong>senvolve a LNL no<br />
ámbito educativo?<br />
A normalización lingüística do sistema educativo é un obxectivo fun<strong>da</strong>mental<br />
para que a nosa escola sexa <strong>de</strong>mocrática e integradora. Imos analiza-lo xeito no<br />
que se <strong>de</strong>senvolve a LNL 87 no ensino no que atinxe ás etapas <strong>de</strong> educación<br />
infantil e <strong>de</strong> primeiro ciclo <strong>de</strong> primaria. Daquela, interésanos facer fincapé no<br />
Decreto 247/1995, artigos 4.1 e 4.2 88 :<br />
Na etapa <strong>de</strong> educación infantil e no primeiro ciclo <strong>da</strong> educación<br />
primaria os profesores e profesoras usarán na clase a lingua materna<br />
predominante entre alumnos e alumnas, terán en conta a lingua<br />
ambiental e coi<strong>da</strong>rán que adquiran <strong>de</strong> forma oral e escrita o<br />
coñecemento <strong>da</strong> outra lingua oficial <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, <strong>de</strong>ntro dos límites<br />
propios <strong>da</strong> correspon<strong>de</strong>nte etapa ou ciclo.<br />
Aten<strong>de</strong>rase <strong>de</strong> xeito individualizado a aqueles alumnos e alumnas do<br />
grupo que non teñan coñecemento suficiente <strong>da</strong> lingua materna<br />
predominante, segundo se sinala no punto anterior.<br />
Estes dous artigos <strong>de</strong>ixan a porta aberta a diferentes interpretacións, que<br />
que<strong>da</strong>n ó libre arbitrio dun profesorado que necesita <strong>da</strong>s directrices <strong>da</strong> Administración.<br />
En calquera centro galego po<strong>de</strong>mos atopar reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas diferentes e<br />
complexas para as que non se <strong>de</strong>tallan solucións concretas neste <strong>de</strong>creto. Os<br />
centros están obrigados a facer anualmente un estudio sociolingüístico do<br />
alumnado 89 . Sen embargo, na lexislación actual non se <strong>da</strong>n indicacións para<br />
aten<strong>de</strong>-los diferentes grupos lingüísticos e tampouco se ofrece asesoramento<br />
para a concreción <strong>da</strong>s liñas <strong>de</strong> actuación.<br />
87<br />
Principalmente verbo do título III: “Do uso do galego no ensino”.<br />
88<br />
Para a re<strong>da</strong>cción <strong>da</strong> lexislación consultamos Graña Martínez 2001.<br />
89<br />
Esta cuestión vén indica<strong>da</strong> nas diferentes or<strong>de</strong>s polas que se regula a implantación <strong>da</strong> educación<br />
infantil e primaria.<br />
— 571 —
Mónica Martínez Baleirón / Mª dos Anxos Sobrino Pérez / Begoña Varela Vázquez<br />
Neste sentido, a primeira pregunta que nos formulamos é o xeito en que se<br />
constata cál é a “lingua materna predominante” ou a “lingua ambiental”. En<br />
primeiro lugar, o recoñecemento <strong>da</strong> lingua materna do alumno non é algo que se<br />
poi<strong>da</strong> analizar cunha simple enquisa senón que é obrigado un proceso <strong>de</strong><br />
observación <strong>de</strong> usos por parte do docente. Este tipo <strong>de</strong> actuación non se plasma<br />
na lexislación nin hai ningún tipo <strong>de</strong> recomen<strong>da</strong>cións por parte <strong>da</strong> Administración<br />
sobre cómo levar a cabo a investigación sociolingüística.<br />
En segundo lugar, tampouco se fai referencia ó nivel <strong>de</strong> competencias do<br />
alumnado: ¿non sería necesario avalia-lo grao <strong>de</strong> competencia pasiva e activa en<br />
ámbalas dúas linguas no inicio do proceso educativo? É evi<strong>de</strong>nte que unha<br />
análise <strong>de</strong>ste tipo po<strong>de</strong> ter repercusións á hora <strong>de</strong> aten<strong>de</strong>r individualmente os<br />
membros dunha clase. A lexislación educativa <strong>de</strong>bería <strong>da</strong>r pautas claras sobre as<br />
estratexias que se <strong>de</strong>ben seguir e non <strong>de</strong>ixar todo nas mans voluntariosas do<br />
profesorado.<br />
Diante <strong>de</strong>ste baleiro, xa en 1989 un bo número <strong>de</strong> axentes sociais 90 asinou<br />
unha proposta <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> normalización lingüística para o ensino no que se<br />
establecían tres posibles grupos segundo as súas competencias e usos<br />
lingüísticos, e se <strong>de</strong>señaban respectivos programas <strong>de</strong> escolarización inicial<br />
([Comisión Promotora] 1989: 11):<br />
1 Grupo maioritariamente galegofalante, para o que se utilizará un programa<br />
totalmente en galego.<br />
2 Grupo con presencia media <strong>de</strong> galego, ó que se lle aplicará un programa<br />
tamén en galego, utilizando as medi<strong>da</strong>s pe<strong>da</strong>góxicas necesarias para que o<br />
<strong>de</strong>senvolvemento lingüístico do alumnado sexa o axeitado.<br />
3 Grupo con presencia maioritaria <strong>de</strong> castelanfalantes, que recibirán un<br />
programa en castelán cun tercio <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s en galego ampliables<br />
progresivamente. Tamén se comenta a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolver programas<br />
<strong>de</strong> inmersión, sempre e cando se <strong>de</strong>a unha situación favorable <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o<br />
punto <strong>de</strong> vista sociolingüístico (coa aprobación <strong>da</strong> familia).<br />
Unha vez estableci<strong>da</strong>s as liñas <strong>de</strong> actuación no inicio do proceso, ¿cal é o<br />
obxectivo final do mo<strong>de</strong>lo educativo vixente? Isto xa está establecido na LNL<br />
no seu artigo 14.3 que di que ó remate dos ciclos nos que o ensino do galego é<br />
90 APLL (Asociación <strong>de</strong> Profesores <strong>de</strong> Lingua e Literatura Galega), AS-PG (Asociación Sócio-<br />
Pe<strong>da</strong>góxica Galega), BNG (Bloque Nacionalista Galego), CC.OO. <strong>de</strong> Ensino, Concello <strong>de</strong> Fene,<br />
Departamento <strong>de</strong> Filoloxía Galega (USC), División <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Bilingüismo (ICE), Fe<strong>de</strong>ración<br />
<strong>de</strong> APAs <strong>de</strong> Ferrolterra, Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Asociacións Culturais, Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Filosofía e Ciencias<br />
<strong>da</strong> Educación, ICE (Instituto <strong>da</strong>s Ciencias <strong>da</strong> Educación), ILG (Instituto <strong>da</strong> Lingua Galega), MNL<br />
(Mesa pola Normalización Lingüística), MCG (Movemento Comunista <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>), Nova Escola<br />
Galega, PSG-EG (Partido Socialista <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> – Esquer<strong>da</strong> Galega), SGEI – CXTG (Sindicato<br />
Galego do Ensino e a Investigación - Confe<strong>de</strong>ración Xeral <strong>de</strong> Traballadores Galegos), SGTE<br />
(Sindicato Galego dos Traballadores do Ensino), UTEG – INTG (Unión dos Traballadores do<br />
Ensino <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> - Intersindical Nacional <strong>de</strong> Traballadores Galegos).<br />
— 572 —
Política lingüística e educativa en <strong>Galicia</strong>: primeiros niveis <strong>de</strong> ensino<br />
obrigatorio os alumnos <strong>de</strong>ben coñece-las dúas linguas oficiais en igual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
condicións. Sen embargo, non se establece unha temporalización para estas<br />
previsións, que é sempre necesaria nun proceso normalizador. Despois <strong>de</strong> seis<br />
anos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> 1995 non hai publicacións nin estudios que mi<strong>da</strong>n se<br />
este obxectivo final se está aca<strong>da</strong>ndo. Estes mecanismos <strong>de</strong> control son imprescindibles<br />
para analizar se o proceso vai por bo camiño ou se precisa reaxustes<br />
ou estratexias diferentes. De se-lo caso <strong>de</strong> non aca<strong>da</strong>r estes obxectivos cómpre<br />
establecer prazos concretos nos que se marquen metas máis precisas.<br />
Outro artigo que queremos salientar do Decreto 247/1995 é o 11, que se<br />
refire ó seguimento que a inspección <strong>de</strong>be realizar:<br />
A inspección educativa velará polo cumprimento do establecido no<br />
presente <strong>de</strong>creto. Con tal fin os centros docentes públicos e privados<br />
que impartan ensinanzas <strong>de</strong> réxime xeral non universitarios remitirán á<br />
inspección educativa os horarios, áreas e materias imparti<strong>da</strong>s en<br />
lingua galega, así como a relación dos materiais curriculares empregados<br />
nestas materias.<br />
Trala súa lectura formulámonos varias cuestións: ¿abón<strong>da</strong>lle á Administración<br />
educativa a simple remisión dos <strong>da</strong>tos que fornecen os centros para<br />
velar polo cumprimento <strong>da</strong> lexislación?, ¿cumprirá un proceso máis ambicioso<br />
<strong>de</strong> seguimento para aca<strong>da</strong>-los mínimos legais establecidos? Para contestarmos<br />
estas preguntas teremos que avalia-los resultados <strong>da</strong> execución <strong>da</strong> actual<br />
lexislación lingüística en materia educativa, que abor<strong>da</strong>mos no seguinte<br />
apartado.<br />
2. Cumprimento <strong>da</strong> lexislación<br />
2.1 Datos sociolingüísticos<br />
2.1.1. Plan <strong>de</strong> apoio ás clases en lingua galega (1998)<br />
Despois <strong>de</strong> tres anos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a publicación do Decreto 247/1995, a Consellería<br />
<strong>de</strong> Educación encargoulle ó Centro <strong>de</strong> Investigacións Sociolóxicas (CIS) un<br />
“Estudio sobre o uso do idioma galego” consistente nunha enquisa sociolingüística<br />
que se enviou a tódolos centros <strong>de</strong> ensino <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. A finali<strong>da</strong><strong>de</strong> era<br />
avalia-lo proceso <strong>de</strong> normalización nos centros <strong>de</strong> ensino, isto é, o cumprimento<br />
do citado <strong>de</strong>creto.<br />
O único que se coñece dos resultados obtidos no <strong>de</strong>vandito estudio son as<br />
valoracións que a propia consellería fixo nun documento interno 91 <strong>de</strong>nominado<br />
“Plan <strong>de</strong> apoio ás clases en lingua galega”.<br />
91 Este documento está á disposición que calquera persoa interesa<strong>da</strong> no Arquivo <strong>de</strong> Planificación<br />
e Normalización Lingüística (APNL) do Consello <strong>da</strong> Cultura Galega.<br />
— 573 —
Mónica Martínez Baleirón / Mª dos Anxos Sobrino Pérez / Begoña Varela Vázquez<br />
Antes <strong>de</strong> comenta-la literali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>ste texto <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>ixar constancia dos<br />
seguintes feitos: nel non se explica cál é o universo <strong>da</strong> enquisa, non se achega o<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>sta, non hai unha introducción previa que explique a metodoloxía e<br />
non se dá a totali<strong>da</strong><strong>de</strong> dos <strong>da</strong>tos contidos no estudio elaborado polo CIS.<br />
No primeiro apartado <strong>de</strong>ste documento ofrécense <strong>da</strong>tos moi optimistas<br />
respecto dos niveis <strong>de</strong> competencia do alumnado e faise especial fincapé no<br />
incremento <strong>da</strong>s porcentaxes en comparanza coas anteriores do Mapa Sociolingüístico<br />
<strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (MSG 1994: 40) 92 . Para avalia-lo grao <strong>de</strong> normalización<br />
precisariamos tamén contar con <strong>da</strong>tos verbo dos usos e <strong>da</strong>s actitu<strong>de</strong>s do alumnado.<br />
A propósito <strong>da</strong> lingua familiar e habitual do alumnado, o documento di o<br />
seguinte (Consellería <strong>de</strong> Educación 1998: 5):<br />
A lingua familiar dos estudiantes é predominantemente o galego, en<br />
maior medi<strong>da</strong>, nos centros <strong>de</strong> primaria ca nos <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria [...] A<br />
lingua habitual dos alumnos ó ingresar no centro tamén é maioritariamente<br />
o galego.<br />
O texto achega tamén información sobre a competencia e os usos do<br />
profesorado e di que, aín<strong>da</strong> que hai unha competencia aceptable, a concreción<br />
nos usos é ben cativa.<br />
Se partimos <strong>de</strong>stes <strong>da</strong>tos, e segundo o que di o <strong>de</strong>creto a propósito do uso na<br />
clase <strong>da</strong> lingua materna predominante, esperaríase que o profesorado emprégase<br />
maioritariamente o galego para apren<strong>de</strong>rlles a ler e a escribir ós nenos.<br />
Pero este mesmo documento recoñece que non é así cando di: “A aprendizaxe<br />
<strong>da</strong> lecto-escritura realízase preferentemente en castelán” (Consellería <strong>de</strong> Educación<br />
1998: 6).<br />
Non é esta a única afirmación na que se recoñece claramente o incumprimento<br />
do citado <strong>de</strong>creto (Consellería <strong>de</strong> Educación 1998: 6):<br />
En Educación Infantil, hai un 39,2% <strong>de</strong> aulas on<strong>de</strong> segundo as <strong>de</strong>claracións<br />
do profesorado ou ben non se imparte na<strong>da</strong> <strong>de</strong> galego ou se<br />
imparten “<strong>de</strong> 0 a 5 horas semanais”.<br />
2.1.2. Análise <strong>da</strong>s enquisas elabora<strong>da</strong>s pola CIG-Ensino e a AS-PG sobre o<br />
cumprimento do Decreto 247/95 nos centros públicos <strong>de</strong> ensino non<br />
universitario <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (2001) 93<br />
Durante o curso 2000-01 a Confe<strong>de</strong>ración Intersindical Galega-Ensino (CIG-<br />
Ensino) e a Asociación Sócio-Pe<strong>da</strong>góxica Galega (AS-PG) realizaron un<br />
cuestionario nos centros públicos <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> para coñece-lo estado actual <strong>da</strong><br />
normalización lingüística, especialmente o cumprimento do Decreto 247/1995.<br />
92<br />
Véxase o gráfico 3.2 “Lingua inicial por grupos <strong>de</strong> i<strong>da</strong><strong>de</strong> no conxunto <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />
(monolingües)”.<br />
93<br />
Este estudio está pen<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> publicación.<br />
— 574 —
Política lingüística e educativa en <strong>Galicia</strong>: primeiros niveis <strong>de</strong> ensino<br />
Neste estudio manéxanse variables como a localización do centro por provincias<br />
e a distribución en rural, semirrural e urbano.<br />
No que atinxe ós niveis infantil e primeiro ciclo <strong>de</strong> primaria recolléronse<br />
<strong>da</strong>tos <strong>de</strong> 130 centros, 759 uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s e 11.168 alumnos/as. Nesta análise<br />
sostéñense as seguintes conclusións (CIG-Ensino / AS-PG 2001: 2):<br />
O 53,5% dos centros ten como lingua predominante o galego e só o<br />
17,8% imparte as aulas en galego.<br />
O 91,5% dos centros que imparten infantil e 1º ciclo <strong>de</strong> primaria e nos<br />
que o idioma habitual do alumnado é o galego, non cumpren o <strong>de</strong>creto.<br />
2.2. Medi<strong>da</strong>s para a normalización no ensino<br />
2.2.1. Medi<strong>da</strong>s toma<strong>da</strong>s pola Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación<br />
Universitaria 94<br />
Na disxuntiva entre tomar medi<strong>da</strong>s coercitivas e medi<strong>da</strong>s <strong>de</strong> convicción e<br />
apoio, a consellería optou por estas últimas para evitar, segundo di, “facer un<br />
mal irreparable á promoción <strong>da</strong> nosa lingua” (Consellería <strong>de</strong> Educación e<br />
Or<strong>de</strong>nación Universitaria 1998: 11).<br />
A primeira actuación <strong>da</strong> Administración foi enviarlles un cuestionario a<br />
tódolos centros “on<strong>de</strong> se lles pedía que sinalasen as razóns <strong>de</strong> que non<br />
cumprisen 95 co lexislado” (op. cit. 12). Logo a inspección educativa visitou os<br />
centros “para comprobar cál era o estado <strong>da</strong> cuestión e para sabe-las razóns que<br />
motivaban o incumprimento” (op. cit. 12). No documento afírmase que estas<br />
razóns son coñeci<strong>da</strong>s e analiza<strong>da</strong>s. Sen embargo, non se indica sistematicamente<br />
cáles son nin cómo se a<strong>de</strong>cúan as medi<strong>da</strong>s que se van levar a cabo. As<br />
actuacións que se relatan no documento <strong>da</strong> consellería son <strong>de</strong> moi diverso tipo.<br />
Entre elas imos <strong>de</strong>staca-las seguintes (op. cit. 12-20):<br />
a) A segun<strong>da</strong> parte <strong>de</strong> A Maxia <strong>da</strong>s palabras. Trátase dunha campaña <strong>de</strong><br />
promoción <strong>da</strong> lectura en galego, que implica a alumnos, pais e mestres.<br />
b) Edición e distribución <strong>de</strong> dous folletos dirixidos ó profesorado: Un equipo<br />
para que o galego vaia a máis (DXPL 1999a) e Un <strong>de</strong>creto para que o<br />
galego vaia a máis (DXPL 1999b). É unha campaña informativa e<br />
xustifícase porque “hai unha parte do profesorado que manifesta non<br />
coñecer suficientemente as consecuencias prácticas que se <strong>de</strong>rivan do<br />
Decreto <strong>de</strong> 1995” (op. cit. 13). Con estes dous folletos “conseguirase evitar<br />
lecturas simplificadoras que se teñen feito do texto legal; e conseguirase<br />
tamén avanzar na utilización vehicular <strong>da</strong> lingua” (op. cit. 13). De aquí<br />
<strong>de</strong>dúcese que unha <strong>da</strong>s razóns alega<strong>da</strong>s que provocaron o incumprimento é<br />
94<br />
Os <strong>da</strong>tos que se documentan neste apartado recóllense en Consellería <strong>de</strong> Educación e<br />
Or<strong>de</strong>nación Universitaria (1998).<br />
95<br />
A cursiva é nosa.<br />
— 575 —
Mónica Martínez Baleirón / Mª dos Anxos Sobrino Pérez / Begoña Varela Vázquez<br />
o <strong>de</strong>scoñecemento <strong>da</strong> lexislación por parte do profesorado. Sen embargo, xa<br />
houbera anteriores campañas informativas e sensibilizadoras <strong>da</strong> Plataforma<br />
polo Ensino en Galego (PEG) 96 .<br />
c) Programación <strong>de</strong> seminarios específicos dirixidos ó profesorado <strong>de</strong> infantil<br />
e primeiro ciclo <strong>de</strong> primaria e ós equipos directivos.<br />
d) Galingua. Trátase dun curso interactivo <strong>de</strong> lingua galega.<br />
e) Deseño e oferta <strong>de</strong> cursos específicos para o profesorado. Son cursos que<br />
van dirixidos ós profesores <strong>da</strong>s materias que se <strong>de</strong>ben impartir en galego.<br />
Neste documento tamén se citan outras actuacións periódicas relaciona<strong>da</strong>s<br />
coas anteriores (op. cit. 21-24).<br />
Ante esta relación <strong>de</strong> medi<strong>da</strong>s, <strong>de</strong>bemos facer algunhas consi<strong>de</strong>racións. Se<br />
tomamos en conta a <strong>da</strong>ta na que saíu o <strong>de</strong>creto (1995), as campañas<br />
informativas son tardías. A<strong>de</strong>mais, cómpre lembrar que o <strong>de</strong>scoñecemento <strong>da</strong><br />
lexislación non exime do seu cumprimento.<br />
Noutro sentido, algunhas <strong>da</strong>s actuacións non inci<strong>de</strong>n directamente no<br />
cumprimento do <strong>de</strong>creto, é dicir, non procuran un cambio na práctica docente.<br />
Por exemplo, a campaña <strong>de</strong> animación á lectura ou o Galingua non van<br />
provocar variacións no emprego vehicular do galego.<br />
As únicas iniciativas que van dirixi<strong>da</strong>s ó cambio actitudinal do profesorado<br />
son os seminarios informativos e os cursos específicos sobre as materias que se<br />
<strong>de</strong>ben impartir en galego. Ata o <strong>de</strong> agora, <strong>de</strong>scoñecemos se estes cursos se<br />
levaron a cabo.<br />
Sen embargo, con estas medi<strong>da</strong>s só se po<strong>de</strong> cambia-la actuación do<br />
profesorado que xa <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> ten unha actitu<strong>de</strong> favorable cara ó ensino en<br />
galego. Pero ¿que ocorre con aqueles docentes que non teñen esa actitu<strong>de</strong><br />
proclive?, ¿abon<strong>da</strong> con que coñezan mellor a lexislación e con que melloren a<br />
súa competencia para mu<strong>da</strong>-la práctica lingüística na aula? Cremos que non. Se<br />
o punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> eran as medi<strong>da</strong>s “<strong>de</strong> convicción e apoio”, serán necesarias<br />
ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iras actuacións <strong>de</strong> discriminación positiva, isto é, medi<strong>da</strong>s encamiña<strong>da</strong>s<br />
á promoción dun cambio que favoreza a lingua propia do país. Un cambio <strong>de</strong><br />
lingua sempre implica un esforzo e, para que se efectúe, ten que haber un<br />
motivo. Ata agora este foi i<strong>de</strong>olóxico. Pero se este non existe, haberá que<br />
promove-lo motivo profesional. Isto é, a Administración, que opta por non<br />
pena-lo incumprimento <strong>da</strong> lexislación, <strong>de</strong>bería favorecer <strong>da</strong>lgunha maneira o<br />
cambio lingüístico dos docentes cara ó galego.<br />
96<br />
“O ensino en galego. O noso esforzo común” (1995) e “Todos os días, a to<strong>da</strong>s as horas, en<br />
galego” (1997-1998).<br />
— 576 —
Política lingüística e educativa en <strong>Galicia</strong>: primeiros niveis <strong>de</strong> ensino<br />
2.2.2. Propostas realiza<strong>da</strong>s pola CIG-Ensino e AS-PG 97<br />
Estes dous organismos insisten na imperiosa necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> do cumprimento <strong>da</strong><br />
lexislación no ámbito educativo como punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> para levar a cabo outras<br />
medi<strong>da</strong>s tamén necesarias (CIG-Ensino / AS-PG 2001: 9-10):<br />
• Elaboración dun plan <strong>de</strong> normalización lingüística para o ensino.<br />
• Realización <strong>de</strong> plans plurianuais <strong>de</strong> formación do profesorado.<br />
• Avaliación <strong>da</strong> competencia oral e escrita do profesorado en tódolos<br />
procesos selectivos e <strong>de</strong> acceso á función pública.<br />
• Establecemento <strong>de</strong> perfís lingüísticos no colectivo docente.<br />
• Creación dunha inspección <strong>de</strong> normalización que vele polo cumprimento <strong>da</strong><br />
lexislación e que asesore e apoie iniciativas normalizadoras.<br />
• Extensión dos ENL a tódolos centros públicos e privados, incremento <strong>da</strong><br />
dotación económica e fornecemento <strong>de</strong> ferramentas.<br />
Fronte á anterior, as orientacións que achega esta proposta inci<strong>de</strong>n<br />
directamente no problema do incumprimento. En relación coas medi<strong>da</strong>s <strong>de</strong><br />
discriminación positiva que xa suxerimos parece moi atina<strong>da</strong> a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />
incorporar perfís lingüísticos no profesorado e <strong>de</strong> avalia-la súa competencia en<br />
galego.<br />
3. Preocupación social<br />
A primeira vía <strong>de</strong> conservación dunha lingua é a transmisión interxeracional,<br />
que se ve couta<strong>da</strong> moitas veces no ámbito educativo. Se por algo interesan os<br />
primeiros niveis <strong>de</strong> ensino é pola súa relevancia na constitución <strong>de</strong> hábitos<br />
lingüísticos para a formación <strong>da</strong> persoa. Un dos obxectivos máis urxentes que<br />
<strong>de</strong>be aten<strong>de</strong>-la normalización é evitar que un neno medre cun complexo <strong>de</strong><br />
inferiori<strong>da</strong><strong>de</strong> e que, en última instancia, a escola siga sendo un ámbito<br />
<strong>de</strong>sgaleguizador. É dicir, que o ensino consiga frea-lo actual proceso <strong>de</strong><br />
substitución e colabore na recuperación cultural que supón a normalización do<br />
idioma. Esta preocupación foi a causa do xurdimento <strong>de</strong> diversos colectivos<br />
ci<strong>da</strong>dáns, como o caso <strong>de</strong> Nais e Pais polo Ensino en Galego, que agromou ó<br />
abeiro <strong>da</strong> MNL para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>-lo <strong>de</strong>reito <strong>da</strong>s nenas e nenos a recibir un ensino na<br />
nosa lingua. O seu obxectivo inmediato é que os pais e as nais reclamen o<br />
cumprimento do Decreto 247/1995, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> preocuparse por cuestións tan<br />
importantes coma o xeito <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidi-la lingua materna do neno ou a metodoloxía<br />
pe<strong>da</strong>góxica cos nenos escolarizados en aulas con predominio <strong>de</strong><br />
castelanfalantes 98 .<br />
97 Tódolos <strong>da</strong>tos que se recollen neste apartado foron tirados <strong>de</strong> CIG-Ensino / AS-PG (2001).<br />
98 As preocupacións <strong>de</strong>sta asociación están tira<strong>da</strong>s <strong>de</strong> Nais e Pais polo Ensino en Galego (1996).<br />
— 577 —
Mónica Martínez Baleirón / Mª dos Anxos Sobrino Pérez / Begoña Varela Vázquez<br />
A constitución <strong>da</strong> Plataforma polo Ensino en Galego 99 <strong>de</strong>mostra que o<br />
incumprimento <strong>de</strong>ste <strong>de</strong>creto é un problema <strong>de</strong> total actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>. Esta<br />
plataforma reuniuse para <strong>de</strong>nuncia-los resultados e as actuacións que anunciaba<br />
o “Plan <strong>de</strong> apoio ás clases en lingua galega”. Tamén é contraria a que a<br />
Consellería <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong>scargue nos ENL a responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong><br />
normalización dos centros sen que exista unha planificación xeral que guíe o<br />
proceso 100 .<br />
Para rematar, queremos lembrar que a cuestión que acabamos <strong>de</strong> tratar foi o<br />
motivo reivindicativo <strong>da</strong> manifestación do Día <strong>da</strong>s Letras Galegas <strong>de</strong>ste mesmo<br />
ano, co lema O galego no ensino, materia pen<strong>de</strong>nte 101 .<br />
Pola nosa parte, queremos <strong>de</strong>ixar constancia <strong>de</strong> que o incumprimento <strong>da</strong><br />
lexislación lingüística en materia educativa en <strong>Galicia</strong> é un feito recoñecido en<br />
tódolos estudios realizados ata o momento. Cómpre urxentemente un plan <strong>de</strong><br />
normalización para o ensino no que se concreten obxectivos, no que establezan<br />
prazos e no que se ofrezan estratexias <strong>de</strong> traballo eficaces e, sobre todo, que<br />
estea pensado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a intención <strong>de</strong> supera-la caí<strong>da</strong> <strong>de</strong> uso do idioma nas<br />
xeracións máis novas.<br />
Bibliografía consulta<strong>da</strong><br />
CIG-Ensino / AS-PG (2001): Análise dos inquéritos elaborados pola CIG-<br />
Ensino e a AS-PG sobre o cumprimento do Decreto 247/95 nos centros<br />
públicos <strong>de</strong> ensino non universitario <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (2001). Inédito.<br />
[Comisión Promotora] (1989): Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> normalización lingüística para o<br />
ensino. Compostela: Comisión Promotora.<br />
Consellería <strong>de</strong> Educación e O.U. (1998): Plan <strong>de</strong> apoio ás clases en lingua<br />
galega. (inédito).<br />
DXPL 1999a = Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística (1999a): Un equipo<br />
para que o galego vaia a máis. [Santiago]: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />
DXPL 1999b = Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística (1999b): Un <strong>de</strong>creto<br />
para que o galego vaia a máis. [Santiago]: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />
Graña Martínez, Venancio (2001): Lexislación <strong>da</strong> lingua galega. (Edición <strong>de</strong><br />
2001).A Coruña: <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />
Nais e Pais polo Ensino en Galego (1996): “Un <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> obrigado<br />
cumprimento”, Boletín / A Mesa Informa, 1 (xuño 96). [2-3].<br />
99 Constituí<strong>da</strong> pola MNL, AS-PG, CC.OO., CIG-Ensino, Nova Escola Galega, Sindicato dos<br />
Traballadores do Ensino <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (STEG).<br />
100 Algunhas <strong>da</strong>s opinións <strong>de</strong>ste colectivo pó<strong>de</strong>nse consultar en PEG ([2000]).<br />
101 Esta manifestación foi convoca<strong>da</strong> polo BNG, CC.OO. <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, CIG, MNL e PEG.<br />
— 578 —
Política lingüística e educativa en <strong>Galicia</strong>: primeiros niveis <strong>de</strong> ensino<br />
PEG = Plataforma polo Ensino en Galego [2000]: Cumprimento do Decreto<br />
247/1995: misión imposíbel? [Santiago]: [Plataforma polo Ensino en<br />
Galego].<br />
Rojo, G. (dir.) (1994): Lingua inicial e competencia lingüística en <strong>Galicia</strong>. A<br />
Coruña: Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />
— 579 —
The value of <strong>Galicia</strong>n and Irish on to<strong>da</strong>y's language<br />
market<br />
Bernie O'Rourke<br />
Dublin City University<br />
1. Introduction<br />
Languages and language varieties used by speakers operate in what Haugen<br />
(1987) refers to as the language market. Fluctuations in the value of languages<br />
on individual language markets are the result of political, economic, historical<br />
and cultural changes within what Gumperz (1982) refers to as the 'socioecological'<br />
environment of the language market. In this paper I will analyse the<br />
value of two minority languages – <strong>Galicia</strong>n and Irish in terms of their material,<br />
symbolic and cultural value. I will assess these values within the broa<strong>de</strong>r<br />
sociolinguistic context and structure of the language market in each case.<br />
2. Comparative analysis<br />
An overview of the socio-ecological environment of both the <strong>Galicia</strong>n and<br />
Irish language markets was obtained through the application of Edwards' (1992)<br />
typological approach for the analysis of minority language cases. Edwards'<br />
typology allows for a comparative analysis of the <strong>Galicia</strong>n and Irish language<br />
markets un<strong>de</strong>r eleven broad headings including sociological, historical,<br />
<strong>de</strong>mographic and psychological variables.<br />
-Similarities between the <strong>Galicia</strong>n and Irish cases:<br />
1. Both the Irish and <strong>Galicia</strong>n cases are influenced by a history of political,<br />
economic and social domination.<br />
2. These circumstances embed<strong>de</strong>d a social consensus of subordination in<br />
which <strong>Galicia</strong>n and Irish became synonymous with poverty and ignorance.<br />
3. The division of labour between <strong>Galicia</strong>n in contact with Castilian and Irish<br />
with English, was hierarchical and segmental.<br />
4. Language revival efforts, political changes and institutional support for the<br />
language contributed to more positive attitu<strong>de</strong>s towards each minority language.<br />
However, the minority language has remained economically weaker.<br />
-Differences:<br />
1. <strong>Galicia</strong> holds autonomous status within the Spanish State since 1980<br />
Ireland has political in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce from Britain since 1922.<br />
2. <strong>Galicia</strong>n has co-official status with Castilian within the territorial confines<br />
of <strong>Galicia</strong>. In the context of the Spanish State, Castilian continues to be the only<br />
official language. Irish, in comparison is the first official language of the Irish<br />
state, making it one of Europe's only minority languages 'ostensibly protected<br />
by the state' (Fishman 1991: 122)<br />
— 581 —
Bernie O’Rourke<br />
3. When language policy was put in place, <strong>Galicia</strong>n was still spoken by a<br />
majority of speakers. Irish was spoken by a mere 18 per cent according to 1911<br />
census results.<br />
4. <strong>Galicia</strong>n speakers to<strong>da</strong>y are generally from a lower-social class, living in<br />
rural areas and from the ol<strong>de</strong>r generation (González /Rojo 1995) In the Irish<br />
case, the majority of speakers are from a middle class background, from urban<br />
areas and amongst the younger generation.<br />
5. <strong>Galicia</strong>n exists as a community language. The existence of Irish as a<br />
community language in however limited to peripheral 'Gaeltacht' (Irish<br />
speaking) areas. Such areas constitute 2 per cent of the Irish population. The<br />
remaining Irish speakers outsi<strong>de</strong> these 'Gaeltacht' areas exist as social networks.<br />
6. Some 85% of <strong>Galicia</strong>ns can speak the minority language according to the<br />
1991 census. Figures for the same year in the Irish case stand at 38%.<br />
7. Over 60% of <strong>Galicia</strong>ns actively use the minority language. Only 5% of the<br />
Irish population are active users (Ó'Riagáin 1997).<br />
8. Language transmission in the <strong>Galicia</strong>n case is principally intergenerational<br />
although there has been a <strong>de</strong>cline in recent years. Apart from the traditional<br />
Irish speaking areas of the 'Gaeltacht' and a number of isolated cases outsi<strong>de</strong> of<br />
this, transmission is through the school system.<br />
3. Fieldwork<br />
Set against this overview of the socio-ecological environment of the <strong>Galicia</strong>n<br />
and Irish language markets, I assessed the values attached to each minority<br />
language by groups of stu<strong>de</strong>nts from the <strong>Galicia</strong>n and Irish cases. I looked<br />
specifically at the motivations voiced by groups of third level stu<strong>de</strong>nts, within<br />
the 18 to 22 age cohort, to ensuring the future maintenance of the minority<br />
language in each case.<br />
Though frequencies of responses are discussed here, my analysis relies<br />
largely on qualitative accounts of open-en<strong>de</strong>d answers provi<strong>de</strong>d by <strong>Galicia</strong>n and<br />
Irish respon<strong>de</strong>nts.<br />
In answer to the closed question 'In what language would you educate your<br />
children?’ the majority of respon<strong>de</strong>nts from the <strong>Galicia</strong>n (88.6%) and Irish<br />
(64%) samples favoured the inclusion of the minority language. A breakdown<br />
of these figures (See Table 1) shows that in the <strong>Galicia</strong>n case, the majority<br />
(84.8%) of this subgroup and in<strong>de</strong>ed of the group as a whole favoured<br />
bilingualism (75.2%). In the Irish case, while bilingualism received most<br />
support from the entire group (49%) the number of respon<strong>de</strong>nts opting for<br />
monolingualism (15%) in the minority language surpassed numbers in the<br />
<strong>Galicia</strong>n case. At the other end of the spectrum, the number of respon<strong>de</strong>nts<br />
opting for a monolingual education in the dominant language was higher in the<br />
Irish case (36%), constituting a significant minority of the group.<br />
— 582 —
The value of <strong>Galicia</strong>n and Irish on to<strong>da</strong>y's language market<br />
Table 1. Language choice for the next generation<br />
<strong>Galicia</strong>n case Irish case<br />
Minority language<br />
13.4% (13) 15% (15)<br />
Dominant language<br />
9.3% (9)<br />
36% (36)<br />
Both languages<br />
75.2% (73) 49% (49)<br />
No answer given<br />
2.1% (2)<br />
-<br />
Total 100% (97) 100% (100)<br />
In the open-en<strong>de</strong>d question, which followed, respon<strong>de</strong>nts were asked to<br />
explain their choice of language for the next generation of speakers. In this<br />
question I explored the motivations both explicit and implicit in the reported<br />
language choices of respon<strong>de</strong>nts.<br />
Bilingualism, in cases where it was favoured was seen as something positive<br />
and advantageous as samples from <strong>Galicia</strong>n respon<strong>de</strong>nt’s show:<br />
(1) Nun país bilingüe hai que educar nas dúas linguas. A<strong>de</strong>mais é unha<br />
riqueza.<br />
(2) Ser bilingüe é unha vantaxe para calquera.<br />
Irish subjects gave similar answers:<br />
(3) All languages are worth (even Irish) (sometimes…)<br />
(4) Speaking different languages <strong>de</strong>velops the mind and broa<strong>de</strong>ns one’s<br />
outlook.<br />
The majority of respon<strong>de</strong>nts who opted for bilingualism in both the <strong>Galicia</strong>n<br />
and Irish samples however, were motivated by separate sets of values attached<br />
to each language available to them. The minority language was generally valued<br />
as a marker of i<strong>de</strong>ntity, a means of retaining part of their cultural heritage and as<br />
the language 'native' to the group. There appeared to be what can be referred to<br />
a 'weighing up of values' between the symbolic value attached to the minority<br />
language and the value of the dominant language, based on more material<br />
concerns.<br />
The following is a sample of answers from <strong>Galicia</strong>n respon<strong>de</strong>nts<br />
(5) Primeiro <strong>de</strong>ben apren<strong>de</strong>r o galego porque é <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, <strong>de</strong> on<strong>de</strong> son e<br />
<strong>de</strong>spois <strong>de</strong>ben saber falar castelán porque <strong>Galicia</strong> pertence a España ó igual<br />
có resto <strong>da</strong>s comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s e provincias...<br />
(6) Soy gallega y es mi lengua, pero también soy española y el español está<br />
más extendido.<br />
Examples from Irish responses highlight similarities with those from the<br />
<strong>Galicia</strong>n case:<br />
(7) Need to know English on a totally fluent level, but Irish is a very important<br />
part of our culture.<br />
(8) English obviously because its spoken in Ireland but Irish so as not to forget<br />
their true i<strong>de</strong>ntity.<br />
— 583 —
Bernie O’Rourke<br />
Respon<strong>de</strong>nts repeatedly make reference to the local value of the minority<br />
language compared to the national and international value of the dominant<br />
language. Therefore, although a minority language is a precious commodity and<br />
can be used to preserve the i<strong>de</strong>ntity of the dominated group, maintenance of a<br />
language has a price. Speakers will resist paying that price unless rewards are<br />
given to compensate the costs (Haugen 1987: 144).<br />
Monolingualism in <strong>Galicia</strong>n and Irish was generally motivated by strong<br />
symbolic attachment to the language.<br />
(9) Porque somos galegos e o noso idioma é o galego.<br />
Irish answers followed a similar pattern:<br />
(10) I think it is an important part of who we are and that everyone should at<br />
least try and learn it.<br />
Very often the attachment to the language was emotive and accompanied by<br />
feelings of regret for not having a better knowledge of the language as the<br />
following example from one <strong>Galicia</strong>n respon<strong>de</strong>nt shows:<br />
(11) A pesar <strong>de</strong> que eu nacín nunha familia on<strong>de</strong> falamos o castelán, non me<br />
gustaría que aos meus fillos lles pasase o mesmo.<br />
Irish respon<strong>de</strong>nts also expressed feelings of regret:<br />
(12) It is a lovely language and I regret not going to Irish school.<br />
Stu<strong>de</strong>nts who favoured monolingualism in the minority language also<br />
showed confi<strong>de</strong>nce in their linguistic ability based of their own upbringing and<br />
education in the minority language. <strong>Galicia</strong>n stu<strong>de</strong>nts said:<br />
(13) É a miña lingua nai e seguramente a sexa tamén <strong>de</strong>les.<br />
Answers from Irish stu<strong>de</strong>nts followed the same trend:<br />
(14) I have done my education through Irish i.e. an Irish secon<strong>da</strong>ry school. I<br />
found it more interesting and more fun.<br />
However, the mo<strong>de</strong> of language transmission by <strong>Galicia</strong>ns and Irish<br />
respon<strong>de</strong>nts differed. Irish respon<strong>de</strong>nts generally associated monolingual<br />
transmission with the school system and anticipated a minor role and sometimes<br />
no role at all in passing on the language to the next generation<br />
(15) I regret not going to Irish school myself. There should be a greater<br />
emphasis on Irish teaching in schools.<br />
(16) I would send them to an all-Irish school. I wish I did.<br />
Irish respon<strong>de</strong>nts who favoured bilingualism and even monolingualism in the<br />
dominant language had similar opinions.<br />
Answers by <strong>Galicia</strong>n respon<strong>de</strong>nts generally indicated a form of<br />
intergenerational transmission in the home:<br />
(17) Consi<strong>de</strong>ro que eu lles ensinaría o galego.<br />
In the <strong>Galicia</strong>n case, respon<strong>de</strong>nts who favoured monolingualism in the<br />
dominant language claimed little competence in the minority language and put<br />
their <strong>de</strong>cision down to an inability and lack of confi<strong>de</strong>nce on their part to<br />
transmit the language to the next generation. Here, as in the case of example 17,<br />
— 584 —
The value of <strong>Galicia</strong>n and Irish on to<strong>da</strong>y's language market<br />
the form of language transmission suggested is intergenerational as opposed to<br />
institutional.<br />
(18) Porque non falo ben galego.<br />
(19) Na miña familia non se fala galego, e non teño costume <strong>de</strong> falalo.<br />
In the Irish case, monolingualism in the dominant language, supported by a<br />
proportionally higher number of cases (36%) than in the <strong>Galicia</strong>n sample<br />
(9.3%), was generally motivated by negative attitu<strong>de</strong>s towards the minority<br />
language. Responses from Irish subjects highlighted the materialistic value of<br />
English as an international language on the language market, as the following<br />
examples show:<br />
(20) In Europe – [English] most beneficial language to have as mother tongue.<br />
(21) It is the most important language in the world.<br />
Others in this subgroup point to the lack of utility of the minority language<br />
and answers were accompanied by pessimism concerning its eventual survival:<br />
(22) Irish is so rarely used<br />
(23) Because it is a dying language and so it would seem quite pointless<br />
educating them in Irish.<br />
A smaller number of this sub-group proposed learning foreign languages<br />
instead of Irish:<br />
(24) I feel it would be of much more benefit to teach them a foreign language<br />
rather than Irish.<br />
Not all answers however, showed negative attitu<strong>de</strong>s towards the minority<br />
language. A proportion of this sub-group (36.1%) admitted that even though<br />
English would be the main language for their children they nonetheless wanted<br />
the next generation to have some exposure to the minority language as the<br />
following sample shows:<br />
(25) Don't speak Irish so can't educate them in Irish but would like them to<br />
have at least the basics.<br />
4. Conclusion<br />
There seems to be some ground for optimism from the answers provi<strong>de</strong>d by<br />
these groups of stu<strong>de</strong>nts, given that the majority expressed the <strong>de</strong>sire to transmit<br />
the minority language to the upcoming generation. The seemingly positive<br />
motivations given for language preservation where the minority language is<br />
given a symbolic value are however diluted when juxtaposed with the<br />
materialistic value of the dominant language. <strong>Galicia</strong>n respon<strong>de</strong>nts favoured<br />
bilingualism, not monolinguism and implicitly acknowledge the continuing<br />
dominant position of Castilian in political and economic terms. Although the<br />
socio-ecological environment has been altered through institutional support for<br />
the language, the socio-linguistic situation of diglossia continues through the<br />
dominant/dominated dichotomy, very much evi<strong>de</strong>nt in stu<strong>de</strong>nts’ responses.<br />
— 585 —
Bernie O’Rourke<br />
Responses in the Irish case highlight over <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce on the education<br />
system in the language maintenance and revival process. The lack of societal<br />
support for the language is voiced by negative attitu<strong>de</strong>s towards the language<br />
and pessimism about its future existence. The majority of Irish respon<strong>de</strong>nts who<br />
participated in the study, however, continue to value the language as a symbol<br />
of Irish i<strong>de</strong>ntity and see this as sufficient motivation to continue its transmission<br />
to the next generation.<br />
Although these findings are by no means conclusive, they highlight some of<br />
the current values attached to two minority language cases embed<strong>de</strong>d in the<br />
present socio-ecological environment of their individual language markets. The<br />
study eluci<strong>da</strong>tes patterns in the <strong>Galicia</strong>n and Irish cases, and provi<strong>de</strong>s the basis<br />
for further research in each minority language case.<br />
Bibliography<br />
Edwards J. (1992): “Sociopolitical Aspects of Language Maintenance and Loss:<br />
Towards a Typology of Minority Language Situations”, in Fase, W. /<br />
Jaspaert, Koen / Kroon, Sjaak (eds.) (1992): Maintenance and Loss of<br />
Minority Languages. Amster<strong>da</strong>m/Phila<strong>de</strong>lphia: John Benjamins.<br />
Fase, W. / Jaspaert, Koen / Kroon, Sjaak (eds.) (1992): Maintenance and Loss<br />
of Minority Languages. Amster<strong>da</strong>m/Phila<strong>de</strong>lphia: John Benjamins.<br />
Fishman, J. A. (1991): Reversing Language Shift – Theoretical and Empirical<br />
Foun<strong>da</strong>tions of Assistance to Threatened Languages. Clevedon/ Phila<strong>de</strong>lphia/<br />
A<strong>de</strong>lai<strong>de</strong>: Multilingual Matters,76.<br />
González González, M. / Rojo, G. (dirs.) (1995): Usos lingüísticas en <strong>Galicia</strong>.<br />
A Coruña: Seminario <strong>de</strong> Lexicografía <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega.<br />
Gumperz, J. (1982): Discourse Strategies. Cambridge: Cambridge University<br />
Press.<br />
Haugen, E. (1987): Blessings of Babel: Bilingualism and Language Planning.<br />
Berlin/New York/Amster<strong>da</strong>m: Mouton <strong>de</strong> Gruyter.<br />
Ó'Riagáin, P. (1997): Language Policy and Social Reproduction in Ireland<br />
1893-1993. Oxford: Clarendon Press.<br />
— 586 —
Importancia dos diccionarios bilingües nunha lingua<br />
minoritaria: os diccionarios bilingües en galego<br />
Mª Carme Pazos Balado<br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo<br />
0. Introducción<br />
Unha lingua ameaza<strong>da</strong> por outra moi semellante ten que poñer especial<br />
coi<strong>da</strong>do en mante-la súa i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong>, porque a fronteira entre os dous idiomas é,<br />
neste caso, especialmente “porosa” e resulta excesivamente fácil que se infiltren<br />
no organismo máis débil elementos alleos, por veces falsamente metamorfoseados,<br />
que van invadindo os tecidos, producindo mutacións e necroses ata<br />
facer que <strong>de</strong> teren en común a pertenza á mesma familia pasen a consi<strong>de</strong>rarse<br />
varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> mesma especie.<br />
Esta invasión <strong>de</strong> elementos estraños no galego proce<strong>de</strong>nte do seu teito<br />
lingüístico (<strong>de</strong>nominación aplica<strong>da</strong> por Fernán<strong>de</strong>z Salgado e Monteagudo 1995:<br />
158-9) propagouse facéndose especialmente <strong>da</strong>niña cando o emprego do<br />
castelán logrou maior extensión e <strong>de</strong>ixou <strong>de</strong> ser exclusivo <strong>da</strong>s elites (Mariño<br />
1998: 290-1), e contra ela produciuse a reacción <strong>de</strong>fensiva normal nestes casos<br />
por parte do organismo ameazado: a procura do purismo. Este primeiro afán<br />
purista, protagonizado polos membros <strong>da</strong>s Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> Fala e <strong>da</strong> Xeración<br />
Nós (comparable ó <strong>de</strong>scrito por Monteagudo 1994: 142-145 para o checo ou por<br />
Santamarina 1995: 66 para o catalán) supuxo o rexeitamento <strong>de</strong> todo o que<br />
resultaba sospeitoso <strong>de</strong> influencia castelá, aín<strong>da</strong> que se tratase <strong>de</strong> solucións<br />
coinci<strong>de</strong>ntes e perfectamente váli<strong>da</strong>s. Contra o progresivo esmorecemento <strong>da</strong><br />
personali<strong>da</strong><strong>de</strong> a exaltación <strong>da</strong> diferencia.<br />
Pasouse <strong>da</strong> aceptación acrítica <strong>da</strong>s infiltracións do castelán ó rexeitamento<br />
<strong>da</strong>s semellanzas, e tanto un camiño coma o outro estaban errados, así que as<br />
actuacións leva<strong>da</strong>s a cabo xa en época recente para a normalización do galego<br />
preten<strong>de</strong>ron busca-la pureza, <strong>de</strong>purando os elementos innecesarios que entraron<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> o castelán, sen nega-lo que teñamos en común (Santamarina 1995: 78).<br />
Tendo en conta que o léxico é o “órgano” máis exposto e, en consecuencia,<br />
máis afectado, unha obra que <strong>de</strong>bería resultar especialmente útil para marca-las<br />
distancias e, ó mesmo tempo, indica-las similitu<strong>de</strong>s co teito lingüístico, sería a<br />
que puxese en relación o vocabulario <strong>de</strong> ámbalas linguas; en concreto, a que nos<br />
levase do teito ó idioma cuberto. E po<strong>de</strong> resultar <strong>de</strong> utili<strong>da</strong><strong>de</strong> nos seguintes<br />
aspectos:<br />
-tendo en conta que a escolarización se fixo tradicionalmente en castelán, os<br />
falantes acaban adquirindo maior competencia léxica na lingua <strong>da</strong> escola e<br />
necesitan estas obras para chegar ó termo en galego;<br />
— 587 —
Mª Carme Pazos Balado<br />
-para evita-lo diferencialismo, xa que permite comproba-las similitu<strong>de</strong>s entre<br />
ámbalas linguas;<br />
-ó mesmo tempo evita as infiltracións innecesarias <strong>de</strong> léxico por parte do<br />
teito cando as posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> expresión son diferentes;<br />
-se se indican convenientemente os contextos <strong>de</strong> utilización <strong>da</strong>s formas, po<strong>de</strong><br />
servir igualmente para evita-los castelanismos semánticos, máis difíciles <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>tectar.<br />
-e, fóra xa do terreo do léxico, mesmo po<strong>de</strong>rían contribuír a evita-las<br />
interferencias fonéticas <strong>de</strong> incluírse a transcrición, cando menos naqueles casos<br />
nos que a pronuncia <strong>da</strong> lingua dominante estea substituíndo as realizacións<br />
propias do idioma cuberto.<br />
A<strong>de</strong>mais, outro dos inconvenientes <strong>de</strong> vivir baixo un teito lingüístico é que<br />
este impermeabiliza o idioma cuberto fronte a outros idiomas, pechándoo ás<br />
influencias que non sexan as súas. Contra isto tamén reaccionaron na época <strong>da</strong>s<br />
Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> Fala e <strong>da</strong> Xeración Nós, conce<strong>de</strong>ndo gran<strong>de</strong> importancia á<br />
traducción <strong>de</strong> autores estranxeiros. Era vital abri-las ventás e que entrasen aires<br />
novos.<br />
Aín<strong>da</strong> hoxe se insiste na importancia <strong>da</strong>s traduccións no proceso <strong>de</strong><br />
normalización e, a pesar <strong>de</strong> que foron aumentando e na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> po<strong>de</strong>mos ler<br />
gran<strong>de</strong>s obras traduci<strong>da</strong>s ó galego, que<strong>da</strong> moito por an<strong>da</strong>r.<br />
Para traducir o i<strong>de</strong>al é facelo directamente, sen escalas, porque se <strong>da</strong>mos<br />
pasos intermedios corrémo-lo risco <strong>de</strong> ir <strong>de</strong>ixando información polo camiño.<br />
Para este labor temos polo <strong>de</strong> agora en galego poucas ferramentas.<br />
Diccionarios bilingües que poñan en contacto o galego con linguas distintas<br />
do castelán só contamos ata o momento con dous: un que nos permite poñer en<br />
relación o galego co inglés e outro co italiano, ámbolos dous publicados<br />
recentemente e nos dous casos cun número aín<strong>da</strong> pouco extenso <strong>de</strong> entra<strong>da</strong>s.<br />
Imos tratar <strong>de</strong> facer un percorrido, que por forza ha ser breve, polas obras<br />
coas que contamos en galego para cubrir estas necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, centrándonos nos<br />
bilingües castelán-galego, tratando <strong>de</strong> ver en qué medi<strong>da</strong> podían cumpri-los<br />
obxectivos antes mencionados.<br />
1. Primeiras obras<br />
No proceso <strong>de</strong> recuperación do galego séntese <strong>de</strong>s<strong>de</strong> moi pronto a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> contar cun criterio unificador para supera-la situación anárquica na que<br />
realizaron os seus traballos os autores do Rexurdimento. En concreto, o que se<br />
consi<strong>de</strong>ra máis urxente é a elaboración dun diccionario e dunha gramática,<br />
labores que <strong>de</strong>bían ser levados a cabo por unha Aca<strong>de</strong>mia.<br />
A Aca<strong>de</strong>mia tardou en respon<strong>de</strong>r a esta <strong>de</strong>man<strong>da</strong>, pero houbo intentos<br />
particulares <strong>de</strong> cubrila, o primeiro <strong>de</strong>les obra <strong>de</strong> Francisco Javier Rodríguez,<br />
publica<strong>da</strong> postumamente en 1863. Des<strong>de</strong> esta <strong>da</strong>ta e ata a interrupción motiva<strong>da</strong><br />
— 588 —
Importancia dos diccionarios bilingües nunha lingua minoritaria<br />
pola Guerra Civil publicáronse catro máis, e <strong>de</strong>bía estar rematado o <strong>de</strong> Eladio<br />
Rodríguez, que se publicaría moito <strong>de</strong>spois. Xa viran a luz cinco obras <strong>da</strong>s<br />
menciona<strong>da</strong>s cando aparece o que se consi<strong>de</strong>ra a primeira obra bilingüe<br />
castelán-galego: o Vocabulario castellano-gallego <strong>da</strong>s Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> Fala.<br />
Hai algunha noticia sobre publicacións anteriores interrompi<strong>da</strong>s (Ogando<br />
Vázquez 1985: 10) que a penas se citan. Pero o feito <strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>ra<strong>da</strong> como a<br />
obra iniciadora do xénero só lle valeu ó Vocabulario castellano-gallego <strong>de</strong> 1933<br />
breves mencións para <strong>da</strong>r conta <strong>de</strong>ste <strong>da</strong>to, e só fai un comentario favorable<br />
sobre ela Ogando Vázquez (1985: 11).<br />
As críticas inci<strong>de</strong>n en dous aspectos: a brevi<strong>da</strong><strong>de</strong> e a ten<strong>de</strong>ncia hiperenxebrista.<br />
Certamente non é unha obra moi extensa, pero po<strong>de</strong>mos ter en<br />
conta que case triplica o número <strong>de</strong> entra<strong>da</strong>s do diccionario <strong>de</strong> F. J. Rodríguez e<br />
que non que<strong>da</strong> excesivamente por <strong>de</strong>baixo <strong>da</strong>s outras publicacións <strong>de</strong>sta época,<br />
a non se-lo diccionario <strong>de</strong> Carré (Fernán<strong>de</strong>z Salgado 2000: 236).<br />
Sobre o segundo punto, o hiperenxebrismo, <strong>de</strong>beriamos contemplalo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a<br />
perspectiva que propón Fernán<strong>de</strong>z Salgado (2000: 198-203) para as obras<br />
critica<strong>da</strong>s por Pensado, e vela igualmente, por unha ban<strong>da</strong>, como exemplo do<br />
inicio <strong>da</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong> lexicográfica galega, e, por outra, observala “no seu<br />
contexto histórico e intelectual contemporáneo” (p. 202). Xa mencionamos que<br />
os membros <strong>da</strong>s Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> Fala procuraban a pureza lingüística caendo no<br />
hiperenxebrismo e a obra <strong>de</strong>fen<strong>de</strong> os mesmos postulados.<br />
Lendo a <strong>de</strong>claración un tanto arrogante que figura ó final do prólogo:<br />
“habiendo varios Diccionarios gallegos [...], pensamos que se podrá prescindir<br />
<strong>de</strong> todos poseyendo éste, en el que recogimos cui<strong>da</strong>dosamente cuanto en ellos<br />
había <strong>de</strong> interesante” (p. 9), parece probable que esta autosuficiencia influíse na<br />
valoración negativa <strong>da</strong> obra.<br />
É característico <strong>da</strong>s gramáticas e diccionarios do século XIX o feito <strong>de</strong> non<br />
seren concibidos autonomamente con respecto ó castelán (Mariño 1998: 493),<br />
xa que os autores non se ocupaban dos aspectos comúns a ámbalas linguas. Pero<br />
iso non é exclusivo <strong>da</strong>s obras <strong>de</strong>cimonónicas, senón que se perpetúa noutras do<br />
século XX, mesmo ata ben avanza<strong>da</strong> a centuria. Her<strong>de</strong>iro <strong>da</strong> mesma liña, no<br />
presente Vocabulario non se inclúen as palabras idénticas ó castelán.<br />
Áparte dos hiperenxebrismos, ás veces ofrece a equivalencia do portugués.<br />
Isto non sorpren<strong>de</strong> porque xa se expón no prólogo que se consi<strong>de</strong>ra que tó<strong>da</strong>las<br />
palabras propiamente portuguesas son tamén galegas e viceversa (p. 5). Con<br />
todo, nalgún caso indícase que a forma portuguesa non se coñece en <strong>Galicia</strong>,<br />
como na voz garbanzo: “El nombre usado en Portugal <strong>de</strong> grao <strong>de</strong> bico parece<br />
ser <strong>de</strong>sconocido en todo el territorio gallego”.<br />
Outra fonte que <strong>de</strong>clara utilizar é a dos arcaísmos e din evita-las solucións<br />
excesivamente “comarcales”, o que equivalería a tratar <strong>de</strong> busca-lo léxico<br />
común superando os dialectalismos, aín<strong>da</strong> que nalgunha voz introdúcese<br />
— 589 —
Mª Carme Pazos Balado<br />
información <strong>de</strong>se tipo, como vemos, por exemplo, na entra<strong>da</strong> SÁBALO:<br />
“También se conoce por alacha en el norte <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, y por samborca en el sur,<br />
en la ría <strong>de</strong> Arosa, sabenla, y en la <strong>de</strong> Sa<strong>da</strong>, mariquiña”.<br />
Finalmente, como complemento ó corpo do diccionario inclúese un curioso<br />
apéndice que ofrece comentarios sobre sinónimos, ilustrados con textos<br />
literarios, unha lista <strong>de</strong> adverbios e locucións adverbiais, conxuncións, preposicións,<br />
pronomes, palabras que presentan distinto xénero en galego e en castelán,<br />
<strong>de</strong>nominacións que reciben as voces dos animais e a traducción <strong>da</strong>lgunhas<br />
locucións.<br />
Des<strong>de</strong> 1933 temos que agar<strong>da</strong>r trinta anos para ver outra publicación <strong>de</strong>ste<br />
tipo, a Contribución a un vocabulario castellano-gallego do académico e<br />
merce<strong>da</strong>rio José Santiago Crespo Pozo, que <strong>de</strong>z anos máis tar<strong>de</strong> ampliaría<br />
consi<strong>de</strong>rablemente a extensión <strong>da</strong> súa obra coa Nueva contribución a un<br />
diccionario castellano-gallego con indicación <strong>de</strong> fuentes e inclusión <strong>de</strong>l gallego<br />
literario (galaico-portugués). Ó contrario do Vocabulario <strong>da</strong>s Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s, este<br />
xa gozou <strong>de</strong> recoñecemento polos estudiosos. Del di, por exemplo, Santamarina<br />
(1999) que é xa un ver<strong>da</strong><strong>de</strong>iro e completo diccionario castelán-galego.<br />
Ogran mérito do P. Crespo radica na súa recolli<strong>da</strong> <strong>de</strong> léxico galego, citando<br />
en ca<strong>da</strong> vocábulo a fonte <strong>da</strong> que se valeu, tal e como reza o título <strong>da</strong> segun<strong>da</strong><br />
versión. Estas fontes son as obras lexicográficas anteriores, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> F.J.<br />
Rodríguez ata Eladio Rodríguez, etimolóxicas, gramaticais, literarias <strong>de</strong> tó<strong>da</strong>las<br />
épocas (cantigas e crónicas medievais, autores do Rexurdimento, contemporáneos),<br />
etnográficas, etc., e non só galegas senón tamén portuguesas. Tamén<br />
fixo recolli<strong>da</strong>s directas, sobre todo no oeste <strong>de</strong> Pontevedra.<br />
Como curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong>, na explicación <strong>da</strong>s abreviaturas utiliza<strong>da</strong>s introduce<br />
comentarios sobre algunhas <strong>da</strong>s fontes. Por exemplo, sobre a obra <strong>de</strong> F.J.<br />
Rodríguez di que tivo moi en conta a súa autori<strong>da</strong><strong>de</strong> e que outros o aproveitaron<br />
ó máximo e a penas o citan. (p. X). Sobre a <strong>de</strong> Eladio Rodríguez fai un<br />
comentario positivo, aín<strong>da</strong> que lamenta “que la obra se aumente con la inclusión<br />
<strong>de</strong> innumerables vocablos técnicos que pertenecen al lenguaje universal” (p. V).<br />
É dicir, persiste a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que só é necesario recolle-lo que nos diferencia do<br />
castelán, ás obras <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes que logo <strong>de</strong>ben ser completa<strong>da</strong>s coas do teito<br />
lingüístico. E sobre o Vocabulario <strong>da</strong>s Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s, que por certo cita como HF,<br />
o seu breve comentario non po<strong>de</strong> ser máis negativo: “muy breve, muy<br />
incompleto, muy imperfecto” (p. VII).<br />
A obra do P. Crespo non é exactamente un diccionario bilingüe, senón máis<br />
ben unha especie <strong>de</strong> glosario <strong>de</strong> formas galegas organiza<strong>da</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o castelán.<br />
Isto explica que non aparezan entra<strong>da</strong>s para as que non atopou equivalente en<br />
galego.<br />
— 590 —
Importancia dos diccionarios bilingües nunha lingua minoritaria<br />
As formas que ofrece en galego son moitas, pero non se limita a <strong>da</strong>r unha<br />
traducción <strong>da</strong> entra<strong>da</strong>, senón que inclúe profusamente hipónimos e palabras<br />
afíns, sempre coa explicación correspon<strong>de</strong>nte.<br />
2. As obras dos anos 70 e 80<br />
En 1979 edítase o Vocabulario castellano-gallego <strong>de</strong> F. Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l Riego.<br />
Cita como prece<strong>de</strong>ntes o Vocabulario <strong>da</strong>s Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s, “muy <strong>de</strong>ficiente y <strong>de</strong><br />
muy precaria solvencia”, e o <strong>de</strong> Crespo, “abun<strong>da</strong>nte en las aportaciones y<br />
variantes léxicas localiza<strong>da</strong>s, aunque poco instrumental” (p. 7) e, a<strong>de</strong>mais <strong>da</strong>s<br />
obras do mesmo xénero, vocabularios recollidos como apéndice <strong>de</strong> obras<br />
literarias e voces recolli<strong>da</strong>s directamente na zona mindoniense e nos arredores<br />
<strong>de</strong> Vigo.<br />
Nesta obra si se incorporan palabras comúns co castelán, pero o equivalente<br />
que se dá en galego non sempre é a voz máis xeral, como por exemplo<br />
“PASTOR. Pegureiro”. Noutras ocasións entre as opcións que se ofrecen<br />
aparecen mestura<strong>da</strong>s voces <strong>de</strong> uso xeral e dialectais, sen que exista indicación<br />
<strong>de</strong> ningún tipo (“MENDRUGO. Co<strong>de</strong>lo, taroco, talizo”).<br />
En 1981 aparece o Diccionario castelán-galego <strong>de</strong> Fernán<strong>de</strong>z Armesto,<br />
publicado dous anos <strong>de</strong>spois <strong>da</strong> morte do seu autor. Parece que non chegou a<br />
coñece-la obra <strong>de</strong> F. <strong>de</strong>l Riego e, <strong>da</strong>s obras prece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>clara que tivo en<br />
conta especialmente a <strong>de</strong> Crespo Pozo.<br />
Esta é a primeira obra que leva no título a palabra diccionario (ata agora eran<br />
todos vocabularios), aín<strong>da</strong> que a súa estructura é similar á do Vocabulario <strong>de</strong> F.<br />
<strong>de</strong>l Riego, se ben, nun cálculo aproximado, case triplica o número <strong>de</strong> entra<strong>da</strong>s<br />
<strong>da</strong>quel.<br />
Tamén este autor opta por introduci-lo léxico común ás dúas linguas. Parece,<br />
pois, iniciarse unha época <strong>de</strong> maior autonomía con relación ás obras do castelán,<br />
aín<strong>da</strong> que os autores excé<strong>de</strong>nse ás veces no que consi<strong>de</strong>ran semellante (camilla,<br />
carcoma, fresal, fruto, gazapo, taza, exemplos <strong>de</strong> Fernán<strong>de</strong>z Armesto; fresa,<br />
terciopelo, exemplos <strong>de</strong> F. <strong>de</strong>l Riego).<br />
No Diccionario <strong>de</strong> Fernán<strong>de</strong>z Armesto aparecen frecuentes dialectalismos,<br />
así como algúns diferencialismos, vulgarismos, e mesmo algunha grafía<br />
chamativa (cara-laba<strong>da</strong>).<br />
En 1985 publícase o Diccionario <strong>de</strong> usos castellano-gallego <strong>de</strong> Xosé Mª<br />
Freixedo Tabarés e Fe Álvarez Carracedo. A<strong>de</strong>mais <strong>da</strong>s obras prece<strong>de</strong>ntes, os<br />
autores tiveron en conta obras literarias anteriores a 1936 e léxico recollido<br />
directamente en áreas <strong>da</strong>s provincias <strong>de</strong> Ourense e Pontevedra.<br />
Se ben pola <strong>da</strong>ta <strong>de</strong> publicación po<strong>de</strong>mos pensar que o léxico galego que<br />
inclúa sexa léxico normativo (do ano 1982 é a primeira edición <strong>da</strong>s Normas<br />
ortográficas e morfolóxicas do idioma galego e xa por estes anos as editoriais<br />
Xerais e Galaxia publicaron ca<strong>da</strong>nseu diccionario normativo), isto non entraba<br />
— 591 —
Mª Carme Pazos Balado<br />
nos propósitos dos autores e soamente sinalan cun asterisco as formas que,<br />
segundo o seu criterio, son castelanismos. Inclúen tó<strong>da</strong>las alteracións <strong>da</strong> lingua<br />
popular e a tarefa <strong>de</strong> criba-lo léxico déixana para as autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s académicas.<br />
Este Diccionario recor<strong>da</strong> a obra do P. Crespo, xa que o obxectivo primordial<br />
dos autores é a recolli<strong>da</strong> <strong>de</strong> léxico e tratan <strong>de</strong> ofrecer varie<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> equivalentes<br />
para ca<strong>da</strong> entra<strong>da</strong>, pero estes equivalentes propostos son ás veces palabras afíns<br />
e non sinónimos, ou, cando menos, non o son no uso xeral do termo, como por<br />
exemplo parafuso proposto como traducción <strong>de</strong> taladro ou bretemoso para<br />
sombrío, e tamén ofrecen termos relacionados, e así, <strong>de</strong>ntro <strong>da</strong> entra<strong>da</strong> sombrero<br />
aparece “El que an<strong>da</strong> sin S[ombrero]: peloto”. Os mesmos autores i<strong>de</strong>ntifican a<br />
obra máis ben cun diccionario i<strong>de</strong>olóxico ou <strong>de</strong> sinónimos.<br />
Contrariamente ó que fai Crespo Pozo, aquí non se especifica o significado<br />
<strong>de</strong> ca<strong>da</strong> palabra nin se indica a fonte <strong>de</strong> on<strong>de</strong> foron toma<strong>da</strong>s. E, como fixeron F.<br />
<strong>de</strong>l Riego e Fernán<strong>de</strong>z Armesto, mesturan palabras <strong>de</strong> uso xeral con<br />
dialectalismos.<br />
3. As obras máis actuais<br />
O primeiro diccionario castelán-galego baseado no léxico normativo publícao<br />
en 1990 a editorial Xerais e no 1996 publícase por entregas co xornal La Voz <strong>de</strong><br />
<strong>Galicia</strong> o Diccionario manual castelán-galego realizado polo Seminario <strong>de</strong><br />
Lexicografía <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega. Agora xa estamos diante <strong>de</strong> obras que<br />
se correspon<strong>de</strong>n co noso concepto actual <strong>de</strong> diccionario bilingüe e que tratan <strong>de</strong><br />
respon<strong>de</strong>r ás utili<strong>da</strong><strong>de</strong>s propostas para este tipo <strong>de</strong> publicacións, xa que, ó<br />
indica-los contextos <strong>de</strong> uso (se ben no <strong>da</strong> editorial Xerais <strong>de</strong> xeito non<br />
sistemático) axu<strong>da</strong>n tamén a evita-los castelanismos semánticos.<br />
4. Conclusións<br />
Contamos en galego con poucas publicacións <strong>de</strong>ste tipo e, <strong>da</strong>s existentes,<br />
case to<strong>da</strong>s edita<strong>da</strong>s no último cuarto <strong>de</strong> século. Non foi, pois, unha obra <strong>da</strong> que<br />
se sentise unha necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> urxente, nin se pensou que podían <strong>de</strong>sempeñar un<br />
papel importante no establecemento do léxico propio, nin os estudiosos que<br />
revisaron ou comentaron as primeiras obras lexicográficas galegas lles<br />
conce<strong>de</strong>ron maior atención.<br />
En canto ós aspectos que propoñiamos estudiar, pó<strong>de</strong>se consi<strong>de</strong>rar que<br />
resultaron útiles para evita-lo diferencialismo a partir do momento en que se<br />
recolle o léxico común, é dicir, as obras publica<strong>da</strong>s a partir dos anos 70.<br />
Na tarefa <strong>de</strong> <strong>de</strong>purar castelanismos temos que esperar ata as obras máis<br />
recentes para ver resultados satisfactorios.<br />
Para aumenta-la competencia léxica as primeiras obras incluían voces que<br />
non se correspondían coa fala galega do momento, e os que recollen palabras<br />
— 592 —
Importancia dos diccionarios bilingües nunha lingua minoritaria<br />
propias <strong>de</strong> áreas reduci<strong>da</strong>s, e sen ningunha indicación ó respecto, supoñen unha<br />
contribución pequena.<br />
Os contextos <strong>de</strong> uso, útiles, entre outras cousas, para evitar castelanismos<br />
semánticos, só comezaron a incorporarse nas publicacións dos últimos anos.<br />
Por último, a transcrición fonética aín<strong>da</strong> non é práctica habitual nas obras<br />
lexicográficas galegas.<br />
Aevolución foi notable, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> as primeiras publicacións, que non cumprían<br />
ningún dos obxectivos aquí propostos, ata as máis actuais, que respon<strong>de</strong>n a eles<br />
en maior ou menor medi<strong>da</strong>. Pero to<strong>da</strong>s teñen o seu mérito, case to<strong>da</strong>s innovaron<br />
algún aspecto, foron poñendo os alicerces con máis ou menos acerto e merecen<br />
o mesmo recoñecemento cás <strong>de</strong>mais obras do seu tempo.<br />
Bibliografía<br />
Crespo Pozo, José Santiago (1963): Contribución a un vocabulario castellanogallego.<br />
Madrid: Revista <strong>de</strong> Estudios.<br />
Crespo Pozo, José Santiago (1973-1985): Nueva contribución a un vocabulario<br />
castellano-gallego con indicación <strong>de</strong> fuentes e inclusión <strong>de</strong>l gallego literario<br />
(galaico-portugués).Ourense: LaRegión(I) / Sa<strong>da</strong>: O Castro (II-IV).<br />
Fernán<strong>de</strong>z Armesto, Fermín (1981): Diccionario castelán-galego. Sa<strong>da</strong>: O<br />
Castro.<br />
Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l Riego, F. (1979): Vocabulario castellano-gallego. Vigo: Galaxia.<br />
Fernán<strong>de</strong>z Salgado, Benigno (2000): Os rudimentos <strong>da</strong> lingua galega. Un<br />
estudio <strong>de</strong> textos lingüísticos galegos <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> século (1913-1936).<br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />
Fernán<strong>de</strong>z Salgado, B. / Monteagudo Romero, H. (1995): “Do galego literario ó<br />
galego común. O proceso <strong>de</strong> estan<strong>da</strong>rización na época contemporánea”, in<br />
Monteagudo, H. (ed.) (1995): Estudios <strong>de</strong> sociolingüística galega. Sobre a<br />
norma do galego culto.<br />
Freixedo Tabarés, Xosé Mª / Álvarez Carracedo, Fe (1985): Diccionario <strong>de</strong><br />
usos castellano-gallego. Madrid: Akal.<br />
García, C. / González González, M. (dirs.) (1996): Diccionario manual<br />
castelán-galego. A Coruña: La Voz <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />
Irman<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong> Fala (1933): Vocabulario castellano-gallego. A Coruña: Moret.<br />
Mariño Paz, Ramón (1998): Historia <strong>da</strong> lingua galega. Santiago: Sotelo<br />
Blanco.<br />
Monteagudo, H. (1994): “Aspectos <strong>da</strong> teoría <strong>da</strong> lingua están<strong>da</strong>r do Círculo<br />
Lingüístico <strong>de</strong> Praga e os seus continuadores”. Grial 122. 141-155.<br />
Navaza Blanco, G. (coord.) (1990): Diccionario castelán-galego <strong>de</strong> usos, frases<br />
e sinónimos. Vigo: Xerais.<br />
— 593 —
Mª Carme Pazos Balado<br />
Ogando Vázquez, Julio Francisco (1985): “Prólogo” in Freixedo Tabarés, Xosé<br />
Mª / Álvarez Carracedo, Fe (1985): Diccionario <strong>de</strong> usos castellano-gallego.<br />
Madrid: Akal.<br />
Santamarina, A. (1995): “Norma e están<strong>da</strong>r”, in Monteagudo, H. (ed.) (1995):<br />
Estudios <strong>de</strong> sociolingüística galega. Sobre a norma do galego culto. Vigo:<br />
Galaxia. 53-98.<br />
Santamarina, Antón (coord.) (1999): Diccionario <strong>de</strong> diccionarios. A Coruña:<br />
Fun<strong>da</strong>ción Pedro Barrié <strong>de</strong> la Maza.<br />
— 594 —
Lengua <strong>de</strong> signos española: situación actual <strong>de</strong> una lengua<br />
minoritaria<br />
Xermán Rodríguez López<br />
Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Asociacións <strong>de</strong> Xordos do País Galego<br />
La lengua <strong>de</strong> signos española como una lengua minoritaria<br />
La lengua <strong>de</strong> signos española es la lengua propia <strong>de</strong> la mayoría <strong>de</strong> las<br />
personas sor<strong>da</strong>s <strong>de</strong>l Estado español. El objeto <strong>de</strong> nuestra comunicación es <strong>da</strong>r a<br />
conocer su condición <strong>de</strong> lengua minoritaria, así como las reivindicaciones <strong>de</strong> la<br />
comuni<strong>da</strong>d sor<strong>da</strong> con respecto a su reconocimiento social y legal.<br />
Hemos tomado como base, para aplicar la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> lengua minoritaria a<br />
la LSE, la recogi<strong>da</strong> en un documento publicado por la Unión Europea en el que<br />
las <strong>de</strong>fine como “(...) las lenguas tradicionales utiliza<strong>da</strong>s por parte <strong>de</strong> la<br />
población <strong>de</strong> un estado y que no son dialectos <strong>de</strong> lenguas oficiales <strong>de</strong>l estado,<br />
lenguas <strong>de</strong> inmigrantes, ni lenguas crea<strong>da</strong>s artificialmente.” 102 En este mismo<br />
documento se afirma que dicha <strong>de</strong>finición “abarca una amplia varie<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
lenguas y una varie<strong>da</strong>d igualmente amplia <strong>de</strong> situaciones sociales, políticas y<br />
lingüísticas”<br />
Nos gustaría, a partir <strong>de</strong> este momento, realizar una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> la lengua<br />
<strong>de</strong> signos española teniendo en cuenta los aspectos tratados en dicha <strong>de</strong>finición.<br />
La lengua <strong>de</strong> signos y la comuni<strong>da</strong>d sor<strong>da</strong><br />
La lengua <strong>de</strong> signos española es la lengua tradicionalmente utiliza<strong>da</strong> por una<br />
parte <strong>de</strong> la población <strong>de</strong>l Estado español, el conjunto <strong>de</strong> la mayoría personas<br />
sor<strong>da</strong>s y aquellas oyentes que comparten un objetivo común: trabajar por dicha<br />
comuni<strong>da</strong>d. Según consta en el documento divulgativo elaborado por la<br />
Confe<strong>de</strong>ración Nacional <strong>de</strong> Sordos <strong>de</strong> España, la comuni<strong>da</strong>d sor<strong>da</strong> sería “el<br />
conjunto <strong>de</strong> personas sor<strong>da</strong>s y oyentes que tienen una lengua, unas experiencias,<br />
unos objetivos y fines comunes, lo que les lleva a convivir y luchar,<br />
<strong>de</strong>fendiendo sus <strong>de</strong>rechos e intereses como grupo” 103 .<br />
El hacer referencia a esta “parte <strong>de</strong> la población” nos obliga a <strong>de</strong>finir, por otra<br />
parte, qué es una persona sor<strong>da</strong>. La CNSE 104 ha creído necesario hacer una<br />
diferenciación entre dos “tipos” <strong>de</strong> persona sor<strong>da</strong>: en primer lugar, aquella que<br />
se siente i<strong>de</strong>ntifica<strong>da</strong> con la comuni<strong>da</strong>d que antes hemos <strong>de</strong>finido, que utiliza<br />
habitualmente la lengua <strong>de</strong> signos y que comparte, no sólo el hecho <strong>de</strong> la<br />
sor<strong>de</strong>ra, sino también ciertos valores y rasgos culturales; en segundo lugar, se<br />
102 http://europa.eu.int/comm/education/langmin/regmin_es.html<br />
103 http://www.cnse.es/ComSor<strong>da</strong>.htm<br />
104 http://www.cnse.es/ComSor<strong>da</strong>.htm<br />
— 595 —
Xermán Rodríguez López<br />
encontrarían aquellas personas sor<strong>da</strong>s que, aun teniendo una <strong>de</strong>ficiencia<br />
auditiva, se i<strong>de</strong>ntifican con la cultura y la lengua mayoritarias (en este caso,<br />
cualquiera <strong>de</strong> las lenguas orales oficiales <strong>de</strong>l estado).<br />
Como se pue<strong>de</strong> comprobar, la <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> la comuni<strong>da</strong>d y el colectivo a<br />
los que pertenece cualquier persona sor<strong>da</strong> no se correspon<strong>de</strong> con la visión <strong>de</strong><br />
una minusvalía, sino con un enfoque socio-cultural, que, como comprobaremos<br />
más a<strong>de</strong>lante, nos hace ver la LSE como una lengua minoritaria.<br />
La lengua <strong>de</strong> signos española, un sistema lingüístico in<strong>de</strong>pendiente y<br />
natural<br />
En lo que respecta a la <strong>de</strong>finición que proporcionábamos al inicio, la lengua<br />
<strong>de</strong> signos no es ni un dialecto <strong>de</strong> la lengua mayoritaria, ni es una lengua <strong>de</strong><br />
personas inmigrantes ni, <strong>de</strong> ningún modo, es una lengua artificial. ¿Qué es,<br />
entonces, la LSE? La LSE es una lengua <strong>de</strong> carácter viso-espacial (frente al<br />
carácter lineal <strong>de</strong> cualquier lengua oral), cuya estructura gramatical interna está<br />
fuertemente influi<strong>da</strong> por esta característica. A<strong>de</strong>más, la lengua <strong>de</strong> signos posee<br />
la mayor parte <strong>de</strong> los rasgos que distinguen a una lengua <strong>de</strong> cualquier otro<br />
sistema <strong>de</strong> comunicación: es una lengua discreta que posee la característica <strong>de</strong><br />
la semantici<strong>da</strong>d 105 , por la cual po<strong>de</strong>mos llevar a término cualquier intención<br />
comunicativa.<br />
Por otra parte, tradicionalmente se han recogido algunos mitos sobre las<br />
lenguas <strong>de</strong> signos que no han contribuido en medi<strong>da</strong> alguna a su reconocimiento<br />
social como lengua, siendo la consecuencia inmediata el no-reconocimiento <strong>de</strong><br />
las personas sor<strong>da</strong>s y <strong>de</strong> su comuni<strong>da</strong>d. De forma escueta, po<strong>de</strong>mos citar<br />
algunos <strong>de</strong> ellos, tomando como referencia el artículo <strong>de</strong> Francisco Martínez<br />
(1998) 106 : “la LSE concebi<strong>da</strong> como simple pantomima, la LSE como sinónimo<br />
<strong>de</strong> bimo<strong>da</strong>l o palabra complementa<strong>da</strong> y la lengua <strong>de</strong> signos como lengua<br />
universal”.<br />
Rebatiendo estas concepciones erróneas sobre la lengua <strong>de</strong> signos, <strong>de</strong>bemos<br />
<strong>de</strong>cir que difiere <strong>de</strong>l mimo en que éste es completamente analógico (imposible<br />
<strong>de</strong> discretizar, como cualquier otra lengua); que no es una lengua oral apoya<strong>da</strong><br />
en signos, ya que posee una estructura gramatical propia; y, por último, que<br />
existen tantas lenguas <strong>de</strong> signos como aquellas que han surgido naturalmente en<br />
las distintas comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> sordos <strong>de</strong> todo el mundo.<br />
¿Por qué es tan importante el reconocimiento <strong>de</strong> la LSE como lengua?<br />
Como consta en un informe elaborado por la Fe<strong>de</strong>ración Mundial <strong>de</strong> Sordos<br />
sobre el estatus <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> signos (1991), existe una gran preocupación en<br />
105 Según la comparación <strong>de</strong> rasgos realiza<strong>da</strong> por HOCKETT (1958), cita<strong>da</strong> en Martínez Celdrán,<br />
E. (1995), Bases para el estudio <strong>de</strong>l lenguaje, Octaedro Universi<strong>da</strong>d, Barcelona, p. 63.<br />
106 Martínez Sánchez, F. (1998): “La Lengua <strong>de</strong> Signos en España” en Minusval, 110, pp.10-11<br />
— 596 —
Lengua <strong>de</strong> signos española: situación actual <strong>de</strong> una lengua minoritaria<br />
relación con las lenguas <strong>de</strong> signos en el ámbito educativo. La mayoría <strong>de</strong> los<br />
estudios sobre planificación lingüística consi<strong>de</strong>ran que el sistema educativo es<br />
uno <strong>de</strong> los más importantes objetivos <strong>de</strong> dicha planificación, ya que sólo se<br />
pue<strong>de</strong> garantizar el uso y reproducción <strong>de</strong> las lenguas utilizando esta vía.<br />
En el caso <strong>de</strong> las lenguas <strong>de</strong> signos, no sólo históricamente no se ha<br />
favorecido el uso en la enseñanza, sino que se ha prohibido o reprimido en<br />
algún período. Por otra parte, según el informe <strong>de</strong> la FMS, “la etiología <strong>de</strong> la<br />
<strong>de</strong>ficiencia auditiva <strong>de</strong>termina que la mayoría <strong>de</strong> los niños sordos nazcan <strong>de</strong><br />
padres oyentes”. Teniendo en cuenta estos <strong>da</strong>tos, se pue<strong>de</strong> inferir que la mayoría<br />
<strong>de</strong> los niños sordos no han estado expuestos a la lengua <strong>de</strong> signos en un<br />
contexto formal o familiar. Esto afectará <strong>de</strong> manera significativa a diferentes<br />
áreas <strong>de</strong> su <strong>de</strong>sarrollo, principalmente al área cognitiva, comunicativolingüística<br />
y socio-afectiva.<br />
Acepta<strong>da</strong> esta situación, en la actuali<strong>da</strong>d, pe<strong>da</strong>gogos, psicólogos y lingüistas<br />
relacionados e implicados con el colectivo <strong>de</strong> personas sor<strong>da</strong>s, <strong>de</strong>fien<strong>de</strong>n un<br />
mo<strong>de</strong>lo educativo que tenga en cuenta la lengua <strong>de</strong> signos, es <strong>de</strong>cir, un mo<strong>de</strong>lo<br />
bilingüe. Éste es un mo<strong>de</strong>lo que contempla la lengua <strong>de</strong> signos como lengua<br />
prioritaria para el/la niño/a sordo/a, que la adquiere y le sirve <strong>de</strong> base para<br />
acce<strong>de</strong>r a una segun<strong>da</strong> lengua, en este caso aprendi<strong>da</strong>, que es/son la/s lengua/s<br />
oral/es correspondientes, en sus mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s tanto habla<strong>da</strong> como escrita.<br />
En lo que se refiere a este ámbito, es indu<strong>da</strong>ble el beneficio que supondría<br />
para la comuni<strong>da</strong>d sor<strong>da</strong> el reconocimiento <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> signos como lengua.<br />
Pero no sólo <strong>de</strong>bemos ceñirnos a este terreno, ya que, como lengua minoritaria,<br />
ycon el objeto <strong>de</strong> su conservación y utilización, el fin que se persigue es<br />
exten<strong>de</strong>r el conocimiento <strong>de</strong> dicha lengua a todos los ámbitos sociales, <strong>de</strong> forma<br />
que las personas sor<strong>da</strong>s se encuentren con menos dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación<br />
en su vi<strong>da</strong> diaria.<br />
¿Cuál es la situación legal <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> signos española?<br />
Es el momento <strong>de</strong> centrarnos en cuál es la situación legal <strong>de</strong> la LSE, situación<br />
<strong>de</strong> la que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> el conseguir los objetivos esbozados hasta ahora.<br />
Como consta en Martínez Sánchez (1998), en lo que se refiere al<br />
reconocimiento oficial <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> las personas sor<strong>da</strong>s, se han <strong>da</strong>do algunos<br />
pasos en lo que respecta al reconocimiento <strong>de</strong> la figura <strong>de</strong>l intérprete, gracias a<br />
la aprobación <strong>de</strong> dicha titulación en la enseñanza (BOE nº 47 <strong>de</strong>l 23 <strong>de</strong> febrero<br />
<strong>de</strong> 1996); en cuanto al reconocimiento oficial <strong>de</strong> la lengua, en diciembre <strong>de</strong><br />
1997, la Comisión <strong>de</strong> Política Social y empleo presentó una propuesta no <strong>de</strong> ley<br />
sobre el reconocimiento y amparo <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> signos española, que fue<br />
aproba<strong>da</strong> por unanimi<strong>da</strong>d por el Congreso <strong>de</strong> Diputados.<br />
Esta última propuesta to<strong>da</strong>vía no ha <strong>da</strong>do sus frutos en lo que se refiere a la<br />
oficiali<strong>da</strong>d, pero en el ámbito <strong>de</strong> la investigación lingüística, en España se ha<br />
— 597 —
Xermán Rodríguez López<br />
avanzado notablemente en los últimos diez años, lo cual influirá positivamente,<br />
sin du<strong>da</strong>, en próximas discusiones sobre la lengua <strong>de</strong> signos española en el<br />
terreno legal.<br />
¿Cuál es la situación en investigación <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> signos española?<br />
Des<strong>de</strong> que, en 1992, María Ángeles Rodríguez publicara Lenguaje <strong>de</strong> Signos,<br />
no han parado <strong>de</strong> surgir nuevos estudios en todo el estado sobre la lengua <strong>de</strong><br />
signos española. Dichos estudios se han <strong>da</strong>do en casi to<strong>da</strong>s las áreas <strong>de</strong> la<br />
lingüística, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> estudios gramaticales y léxicos hasta investigaciones sobre<br />
variación sociolingüística o adquisición <strong>de</strong>l lenguaje. No obstante, y como<br />
apunta Francisco Martínez 107 , las investigaciones en esta lengua no están<br />
exentas <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong>s: el encontrar un sistema <strong>de</strong> trascripción para esta lengua<br />
(que no posee un sistema <strong>de</strong> escritura), el poner <strong>de</strong> acuerdo a to<strong>da</strong> la comuni<strong>da</strong>d<br />
científica en la nomenclatura, la falta <strong>de</strong> apoyo institucional y la falta <strong>de</strong><br />
preparación <strong>de</strong> personas sor<strong>da</strong>s que podrían participar en grupos <strong>de</strong><br />
investigación hace que no sea una tarea “normal”, sino que requiera un mayor<br />
esfuerzo por parte <strong>de</strong> los investigadores y las fe<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> sordos que apoyan<br />
a los mismos.<br />
Nos gustaría acabar aludiendo a la importancia <strong>de</strong> la investigación en las<br />
lenguas <strong>de</strong> signos, en palabras <strong>de</strong> Mª Ángeles Rodríguez, que en nuestra opinión<br />
resume el enorme interés que presentan estas lenguas, no sólo por el interés<br />
lingüístico, sino también por la canti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> información que nos proporcionan<br />
acerca <strong>de</strong> una minoría lingüística, la comuni<strong>da</strong>d sor<strong>da</strong>:<br />
(...) la atención <strong>de</strong> la lingüística por los lenguajes <strong>de</strong> signos no sólo<br />
complementa la perspectiva <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> la lengua en sí (...), sino que<br />
se proyecta también hacia otros campos <strong>de</strong> estudio, (...) al tener en<br />
cuenta el lenguaje <strong>de</strong> signos como conducta social <strong>de</strong> los sordos,<br />
ampliándose, así, el horizonte <strong>de</strong> estudio lingüístico 108 .<br />
107 Martínez, F. (2000): “Las lenguas <strong>de</strong> signos como objeto <strong>de</strong> estudio lingüístico”, in Martínez,<br />
F.(2000): Apuntes <strong>de</strong> lingüística <strong>de</strong> Lengua <strong>de</strong> Signos Española. Madrid: CNSE. 9-19.<br />
108 Rodríguez González, M. (1992): Lenguaje <strong>de</strong> Signos. Madrid: CNSE, ONCE. 27<br />
— 598 —
Evaluación actual y futura <strong>de</strong> la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística<br />
<strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes 109<br />
José Romay Martínez 110 / Ricardo García Mira<br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> Coruña (España)<br />
Introducción<br />
Es evi<strong>de</strong>nte que la lengua <strong>de</strong>sempeña un papel <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n en la<br />
configuración <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d social y en las relaciones intergrupales y fenómenos<br />
conexos como formación <strong>de</strong> estereotipos, discriminación, movimientos<br />
colectivos, etc., convirtiéndose así en la categoría <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación etnosocial<br />
más importante. Y esto es quizá principalmente saliente en situaciones <strong>de</strong> contacto<br />
<strong>de</strong> lenguas y culturas como lo que acontece en las comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autónomas<br />
bilingües y en concreto en la comuni<strong>da</strong>d gallega.<br />
Entre los numerosos abor<strong>da</strong>jes que se han hecho en el estudio <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong> la<br />
lengua en la configuración <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d etnolingüística, uno <strong>de</strong> los más<br />
fructíferos ha sido el concepto <strong>de</strong> “vitali<strong>da</strong>d etnolingüística”, conformado por<br />
tres factores socioestructurales (Harwood / Giles / Bourhis 1994): el <strong>de</strong>mográfico,<br />
el institucional y el <strong>de</strong>l estatus, que <strong>da</strong>n cuenta <strong>de</strong> los efectos interactivos<br />
<strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> dimensiones en las relaciones intergrupales y en los procesos y<br />
comportamientos psicosociales.<br />
Se asume que ca<strong>da</strong> grupo etnolingüístico (como ejemplo <strong>de</strong> grupo étnico)<br />
tiene una vitali<strong>da</strong>d objetiva propia, y relativa en comparación con la vitali<strong>da</strong>d<br />
<strong>de</strong>l o <strong>de</strong> los grupos etnolingüísticos en contacto, o en interrelación. En términos<br />
<strong>de</strong> relaciones intergrupales, Giles, Bourhis y Taylor (1977) <strong>de</strong>finieron esta<br />
noción <strong>de</strong> vitali<strong>da</strong>d etnolingüística como lo que hace que un grupo se comporte<br />
como una enti<strong>da</strong>d colectiva y distinta en una situación intergrupal, <strong>de</strong> modo que<br />
a mayor vitali<strong>da</strong>d etnolingüística, mayores posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> distintivi<strong>da</strong>d y <strong>de</strong><br />
supervivencia para un grupo etnolingüístico, y viceversa.<br />
Bourhis, Giles y Rosenthal (1981) <strong>de</strong>sarrollaron la noción <strong>de</strong> “vitali<strong>da</strong>d<br />
etnolingüística percibi<strong>da</strong>”, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>nomina<strong>da</strong> “subjetiva”, necesaria para <strong>da</strong>r<br />
cuenta <strong>de</strong> cómo interactúan la vitali<strong>da</strong>d objetiva y ca<strong>da</strong> individuo, y para mejor<br />
pre<strong>de</strong>cir las respuestas y los comportamientos etnolingüísticos. Los procesos<br />
cognitivos y motivacionales relacionados con la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística han<br />
sido amplia y complejamente estudiados (Sach<strong>de</strong>v / Bourhis 1993), <strong>da</strong>ndo lugar<br />
a la renovación constante <strong>de</strong> este constructo teórico. Así, Bourhis y Sach<strong>de</strong>v<br />
(1984) elaboraron el cuestionario sobre vitali<strong>da</strong>d etnolingüística subjetiva (SVQ<br />
109 Esta comunicación ha sido realiza<strong>da</strong> en el marco <strong>de</strong>l proyecto ”I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> social e vitali<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
etnolingüística <strong>da</strong> lingua galega: Influencia dos <strong>de</strong>terminantes sociais e económicos”<br />
subvencionado por la <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (PGIDT99PXI10201A).<br />
110 e-mail: romay@udc.es<br />
— 599 —
José Romay Martínez / Ricardo García Mira<br />
= Subjective Vitality Questionnaire), que ellos y otros autores aplicaron en<br />
distintos contextos, obteniendo resultados distintos.<br />
Allard y Landry (1986) renovaron el constructo con el objetivo <strong>de</strong> que la<br />
percepción <strong>de</strong> la vitali<strong>da</strong>d resultase más predictiva respecto <strong>de</strong> los<br />
comportamientos etnolingüísticos. Para ello, concibieron la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística<br />
subjetiva como un “sistema <strong>de</strong> creencias”, distinguiendo: 1) las<br />
“creencias generales” sobre la situación actual <strong>de</strong> la vitali<strong>da</strong>d relativa entre los<br />
dos grupos etnolingüísticos en contacto, según el SVQ; 2) las “creencias<br />
normativas”, sobre lo que <strong>de</strong>bería <strong>de</strong> <strong>da</strong>rse; 3) las “creencias personales”, sobre<br />
lo que yo creo que se <strong>da</strong>; 4) las “creencias según los objetivos”, sobre lo que yo<br />
<strong>de</strong>searía se diese. Para su aplicación empírica, elaboraron un cuestionario<br />
respecto <strong>de</strong> las creencias sobre la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística (BEVQ = Beliefs<br />
about Ethnolinguistic Vitality Questionnaire). Estos autores encontraron empíricamente<br />
que las creencias personales y las creencias según los objetivos podían<br />
reagruparse en lo que llamaron “creencias egocéntricas”, mientras que las<br />
creencias generales y las normativas podían, a su vez, reagruparse en lo que<br />
llamaron las “creencias exocéntricas”. A<strong>de</strong>más, en algunos casos, las “creencias<br />
egocéntricas” eran mejores predictoras <strong>de</strong> los comportamientos intergrupales,<br />
en comparación con las creencias exocéntricas, seguramente por su mayor<br />
grado <strong>de</strong> implicación personal (Landry / Allard 1994).<br />
En este marco teórico hemos realizado nuestra investigación <strong>de</strong> la cual<br />
presentamos algunos resultados sobre la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística actual y futura<br />
<strong>de</strong> la lengua gallega y <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes en relación con el<br />
castellano y el grupo <strong>de</strong> castellano-hablantes.<br />
Metodología<br />
El método utilizado es correlacional y <strong>de</strong> naturaleza cuantitativa, se utiliza la<br />
técnica <strong>de</strong> entrevistas mediante cuestionarios con preguntas cerra<strong>da</strong>s y abiertas<br />
que nos ofrezcan información sobre to<strong>da</strong>s las variables <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> nuestra<br />
investigación.<br />
Las variables utiliza<strong>da</strong>s en la investigación han sido las siguientes:<br />
1. Variables socio<strong>de</strong>mográficas <strong>de</strong>l sujeto y <strong>de</strong> sus padres: sexo, e<strong>da</strong>d, lugar<br />
<strong>de</strong> nacimiento, lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, nivel <strong>de</strong> escolarización, ocupación, lenguas<br />
que habla con flui<strong>de</strong>z.<br />
2. Variables psicosociales:<br />
• I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d: nivel <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación en referencia al grupo lingüístico<br />
autonómico (L.A.) /estatal (L.E.) y al grupo cultural autonómico (C.A.)/<br />
estatal (C.E.).<br />
• Creencias exocéntricas y egocéntricas: hacia los grupos lingüísticos Gr.L.A.<br />
y Gr.L.E. y hacia las lenguas L.A. y L.E.<br />
• Competencia lingüística en L.A. y L.E.<br />
— 600 —
Evaluación actual y futura <strong>de</strong> la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes<br />
• Uso <strong>de</strong> las lenguas L.A. y L.E.<br />
• Percepciones intergrupales hacia los cuatro grupos: distancia, actitu<strong>de</strong>s,<br />
discriminación, cooperación/tensión<br />
Muestra<br />
La muestra total está constitui<strong>da</strong> por 400 sujetos, <strong>de</strong> ambos sexos (véase<br />
Tabla I), <strong>de</strong> los cuales el 51,6% son mujeres y el 48,4% varones, todos ellos<br />
mayores <strong>de</strong> 16 años y pertenecientes a la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />
Tabla I.- Distribución <strong>de</strong> la muestra por grupos <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d<br />
Frecuencia Porcentaje Porcentaje<br />
válido<br />
Porcentaje<br />
acumulado<br />
Válidos De 16 a 25 años 75 18,8 18,8 18,8<br />
De 26 a 40 años 96 24,0 24,1 42,9<br />
De 41 a 60 años 116 29,0 29,1 71,9<br />
Más <strong>de</strong> 61 112 28,0 28,1 100,0<br />
Total 399 99,8 100,0<br />
Perdidos Sistema 1 ,3<br />
Total 400 100,0<br />
a) <strong>de</strong> 16 a 25 años (18.8%). Son los jóvenes <strong>de</strong> la <strong>de</strong>mocracia, <strong>de</strong> la<br />
comuni<strong>da</strong>d autónoma.<br />
b) 26 a 40 años (24%). Son las personas <strong>de</strong> la estabilización económica <strong>de</strong><br />
España.<br />
c) <strong>de</strong> 41 a 60 años (29%). Son las personas <strong>de</strong> la posguerra española.<br />
d) <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 61 años (28%). Son las personas que tienen vivencias <strong>de</strong> un<br />
amplio período histórico <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> y <strong>de</strong> España.<br />
La selección <strong>de</strong> la muestra fue realiza<strong>da</strong> al azar, consi<strong>de</strong>rando un nivel <strong>de</strong><br />
confianza <strong>de</strong>l 95%, teniendo en cuenta el Censo Poblacional <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> <strong>de</strong> 1996,<br />
siguiendo un sistema <strong>de</strong> rutas aleatorias, y una representación proporcional <strong>de</strong><br />
las diferentes provincias, hábitat (urbano: 34%; semiurbano/semirural: 31.3%; y<br />
rural: 34.3%) y las pirámi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d y sexo.<br />
Los sujetos participantes en la investigación pertenecían a las cuatro<br />
provincias gallegas, siendo el 40% <strong>de</strong> A Coruña, el 14% <strong>de</strong> Lugo, el 12.3% <strong>de</strong><br />
Lugo y el 32.8% <strong>de</strong> Pontevedra.<br />
Hemos procedido así ya que consi<strong>de</strong>ramos que los sujetos <strong>de</strong>l primer grupo<br />
(16-25 años) son los jóvenes <strong>de</strong> la <strong>de</strong>mocracia y que han nacido en el estado <strong>de</strong><br />
las autonomías <strong>de</strong>l cual la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> forma parte.<br />
— 601 —
José Romay Martínez / Ricardo García Mira<br />
Los individuos <strong>de</strong>l segundo grupo (26-40) son personas que nacen en el<br />
período que podríamos <strong>de</strong>nominar <strong>de</strong> la estabilización económica <strong>de</strong> España,<br />
liga<strong>da</strong> a los planes <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico-social <strong>de</strong>l anterior régimen político.<br />
El tercer grupo (41-60) está constituido por personas que podríamos <strong>de</strong>cir, en<br />
líneas generales y en un sentido amplio, que tienen vivencias <strong>de</strong> una España<br />
estable y en paz.<br />
El cuarto grupo (más <strong>de</strong> 61 años) está formado por personas que tienen<br />
vivencias <strong>de</strong> un amplio período histórico <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> y <strong>de</strong> España<br />
Instrumentos y procedimiento<br />
En aras <strong>de</strong> una mayor comparabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> nuestros resultados hemos utilizado<br />
el cuestionario diseñado al efecto en el marco <strong>de</strong> investigaciones anteriores<br />
realiza<strong>da</strong>s en el marco <strong>de</strong>l proyecto ICYLCABE (véase Azurmendi et al. 1998,<br />
Anexo 1) con la introducción <strong>de</strong> las modificaciones necesarias en función <strong>de</strong> los<br />
objetivos <strong>de</strong> nuestra investigación.<br />
El cuestionario recoge <strong>de</strong> modo representativo, breve y equilibrado las<br />
proposiciones teóricas y empíricas transmiti<strong>da</strong>s por la literatura científica sobre<br />
los aspectos i<strong>de</strong>ntitarios estudiados.<br />
Por lo que se refiere a la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística, se tuvo en cuenta la<br />
percepción <strong>de</strong>l castellano y <strong>de</strong> la lengua autonómica (gallego) y <strong>de</strong> sus<br />
correspondientes grupos <strong>de</strong> hablantes, distinguiendo entre creencias exocéntricas<br />
y egocéntricas según la distinción estableci<strong>da</strong> por Allard y Landry<br />
(1986). Para ello, los sujetos respondieron a un conjunto <strong>de</strong> 18 ítems para las<br />
creencias exocéntricas y <strong>de</strong> 14 ítems para las creencias egocéntricas, formados<br />
por escalas <strong>de</strong> cinco puntos (véase Azurmendi et al. 1998, Anexo 1).<br />
En concreto, en lo que concierne a los <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> esta comunicación, respecto a<br />
las creencias exocéntricas sobre el pasado, el momento presente y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> 20<br />
años así como sobre las creencias egocéntricas, los sujetos tenían que<br />
posicionarse en varios ítems formados por escalas <strong>de</strong> cinco puntos referi<strong>da</strong>s al<br />
grupo lingüístico propio y al grupo lingüístico español (castellano-hablante) así<br />
como al gallego y al castellano.<br />
Las creencias exocéntricas se refieren a las impresiones comparativas sobre<br />
la ‘situación actual’ <strong>de</strong> los recursos disponibles (trabajo, prestigio, educación,<br />
fuerza, vigor) para los grupos <strong>de</strong> castellano-hablantes unilingües (lengua estatal)<br />
ypara los hablantes bilingües <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (gallegohablantes<br />
y castellano-hablantes), así como también sobre la situación <strong>de</strong> ca<strong>da</strong><br />
una <strong>de</strong> las dos lenguas oficiales en la comuni<strong>da</strong>d autónoma.<br />
Las creencias egocéntricas, por contra, se refieren a los anhelos, objetivos y<br />
<strong>de</strong>seos, expresando lo que uno querría hacer en relación con la vitali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> las<br />
dos lenguas <strong>de</strong> la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, y también en relación con<br />
la vitali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los dos grupos <strong>de</strong> hablantes <strong>de</strong> esta comuni<strong>da</strong>d (castellano-<br />
— 602 —
Evaluación actual y futura <strong>de</strong> la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes<br />
hablantes unilingües o hablantes bilingües -castellano hablantes y hablantes <strong>de</strong><br />
la lengua autonómica-).<br />
El cuestionario se aplicó en los domicilios personales <strong>de</strong> los sujetos <strong>de</strong><br />
nuestra muestra mediante entrevista personal por entrevistadores entrenados al<br />
respecto.<br />
La codificación e informatización <strong>de</strong> los <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> los cuestionarios se realizó<br />
en la Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Análisis <strong>de</strong> la Facultad <strong>de</strong> Sociología <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> A<br />
Coruña.<br />
Resultados<br />
A continuación, comentaremos los resultados <strong>de</strong> nuestra investigación. En<br />
primer lugar, la Figura 1 muestra una comparación <strong>de</strong> los <strong>da</strong>tos referidos a las<br />
opiniones o percepciones (creencias exocéntricas) que tienen los sujetos <strong>de</strong> la<br />
situación hace 20 años, <strong>de</strong> la situación a día <strong>de</strong> hoy y <strong>de</strong> la situación <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
20 años.<br />
M<br />
e<br />
d<br />
i<br />
a<br />
Figura 1. Fuerza y vigor <strong>de</strong>l grupo lingüístico (creencias exocéntricas):<br />
a) hace 20 años, b) hoy y c) <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> 20 años.<br />
4,5<br />
4,0<br />
3,5<br />
3,0<br />
2,5<br />
2,0<br />
16-25 años<br />
26-40 años<br />
Grupos <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d<br />
41-60 años<br />
Más<strong>de</strong> 60 años<br />
Gallego-habl-HOY<br />
Castellano-habl-HOY<br />
Gallego-habl-EN 20a<br />
Castell-habl-EN 20a<br />
Gallego-hab-HACE 20a<br />
Castell-hab-HACE 20a<br />
Esta figura nos muestra:<br />
a) Que la creencia sobre la vitali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes crece<br />
a medi<strong>da</strong> que transcurre el tiempo. De tal forma que la creencia <strong>de</strong> vita-<br />
— 603 —
José Romay Martínez / Ricardo García Mira<br />
li<strong>da</strong>d para el futuro (<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> 20 años) es mayor que en el presente, así<br />
como es mayor actualmente que en el pasado (hace 20 años).<br />
b) Es <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar el hecho <strong>de</strong> que son los sujetos <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> más e<strong>da</strong>d<br />
(más <strong>de</strong> 60 años) los que atribuyen una mayor vitali<strong>da</strong>d al grupo <strong>de</strong><br />
gallego-hablantes, tanto en el pasado como en el presente. Ello quizá se<br />
<strong>de</strong>ba a un mayor contacto con este grupo <strong>de</strong> hablantes y a una mayor<br />
experiencia con el gallego.<br />
c) Con respecto al grupo <strong>de</strong> castellano-hablantes se produce una representación<br />
inversa, <strong>de</strong> tal forma que la fuerza y vigor <strong>de</strong>l grupo<br />
lingüístico castellano fue disminuyendo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace 20 años hasta el día<br />
<strong>de</strong> hoy y aún será inferior en el futuro.<br />
d) Partiendo <strong>de</strong> una relativa diferencia entre el grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes<br />
y <strong>de</strong> castellano-hablantes a día <strong>de</strong> hoy, esta diferencia se agran<strong>da</strong> en el<br />
futuro a favor <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes.<br />
Cuando analizamos las creencias egocéntricas sobre la utilización <strong>de</strong> las<br />
lenguas en contacto (gallego y castellano) observamos la distribución que<br />
muestra la Figura 2.<br />
M<br />
e<br />
d<br />
i<br />
a<br />
Figura 2. Fuerza y vigor <strong>de</strong> los grupos lingüísticos (creencias egocéntricas):<br />
a) hoy y b) <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> 20 años<br />
4,5<br />
4,0<br />
3,5<br />
3,0<br />
2,5<br />
2,0<br />
18-25 años<br />
26-40 años<br />
Grupos <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d<br />
41-60 años<br />
Más <strong>de</strong> 60 años<br />
Gallego-hablant. Hoy<br />
Castellano-habl Hoy<br />
Gallego-habl-en 20a<br />
Castell-habl-en 20a<br />
a) Todos los grupos <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d <strong>de</strong>sean que el gallego sea más utilizado que el<br />
castellano en to<strong>da</strong>s las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s escolares y académicas.<br />
— 604 —
Evaluación actual y futura <strong>de</strong> la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes<br />
b) Son, <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s formas, los sujetos comprendidos en el segundo grupo <strong>de</strong><br />
e<strong>da</strong>d (26-40 años) los que se muestran más implicados en la utilización<br />
<strong>de</strong>l gallego, aunque también respetando la utilización <strong>de</strong>l castellano.<br />
Quizá ello se <strong>de</strong>ba a una mayor sensibili<strong>da</strong>d ante la situación escolar<br />
por estar quizá ejerciendo mayores responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong>s paternas educativas<br />
que otros grupos <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d.<br />
Finalmente, cuando nos centramos en un aspecto que podríamos consi<strong>de</strong>rar<br />
como recapitulativo <strong>de</strong> las creencias egocéntricas (“Hoy quiero intervenir para<br />
aumentar la fuerza y el vigor <strong>de</strong> los grupos siguientes en la Comuni<strong>da</strong>d<br />
Autónoma gallega”), nos encontramos con la distribución que aparece en la<br />
Figura 3.<br />
Figura 3. Intervención para aumentar la fuerza y vigor <strong>de</strong>l grupo lingüístico<br />
(creencias egocéntricas).<br />
M<br />
e<br />
d<br />
i<br />
a<br />
4,5<br />
4,0<br />
3,5<br />
3,0<br />
2,5<br />
2,0<br />
16-25 años<br />
26-40 años<br />
Grupos <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d<br />
41-60 años<br />
Más <strong>de</strong> 60 años<br />
Aumento fuerza<br />
gallego-hablantes<br />
Aumento fuerza<br />
castellano-hablantes<br />
A la vista <strong>de</strong> estos resultados po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir:<br />
a) Todos los grupos están dispuestos a intervenir <strong>de</strong> una manera consi<strong>de</strong>rable<br />
para aumentar la fuerza y vigor <strong>de</strong>l grupo gallego-hablante<br />
respecto al grupo castellano-hablante.<br />
— 605 —
José Romay Martínez / Ricardo García Mira<br />
b) Son los sujetos <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d <strong>de</strong> 41-60 años los que se muestran, en<br />
este caso, más dispuestos a intervenir a favor <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallegohablantes.<br />
A ello quizá no sea ajeno el hecho <strong>de</strong> sentirse ellos como<br />
poseedores <strong>de</strong> mayores resortes <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r.<br />
Conclusiones<br />
Del análisis <strong>de</strong> los resultados que acabamos <strong>de</strong> presentar po<strong>de</strong>mos concluir:<br />
1) La vitali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes y, por tanto, <strong>de</strong> la lengua<br />
gallega está en aumento.<br />
2) Parece que en un mo<strong>de</strong>lo bilingüe como el gallego, nos encontramos en<br />
un momento <strong>de</strong> inversión pasando a ocupar el gallego el lugar que ha<br />
tenido el castellano en épocas pasa<strong>da</strong>s.<br />
3) Todos los grupos <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d están implicados en una mayor utilización <strong>de</strong>l<br />
gallego respecto al castellano en las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s escolares y académicas.<br />
Resumiendo, podríamos <strong>de</strong>cir que se observa un gran compromiso por<br />
intervenir para aumentar la fuerza y el vigor <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes.<br />
Referencias<br />
Allard, R. / Landry, R. (1986): “Subjective ethnolinguistic vitality viewed as a<br />
belief system”. Journal of Multilingual and Multicultural Development, 7, 1.<br />
1-12.<br />
Allard, R. / Landry, R. (1994): “Subjective ethnolinguistic vitality: A<br />
comparison of two measures”. International Journal of Sociology of<br />
Language, 10. 117-144.<br />
Ayestarán, S. / Martínez Taboa<strong>da</strong>, y Arospi<strong>de</strong>, (1996): “La teoría psicosocial<br />
<strong>de</strong>l grupo”, in Ayestarán, S. (ed.) (1996): El grupo como construcción social.<br />
Barcelona: Plural.<br />
Azurmendi, M. J. (1999): Psicosociolingüística. Bilbao: Servicio Editorial <strong>de</strong> la<br />
Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l País Vasco.<br />
Bourhis, R. Y. / Sach<strong>de</strong>v, I. (1984): “Vitality perceptions and language<br />
attitu<strong>de</strong>s: Some Canadian <strong>da</strong>ta”. Journal of Language and Social Psychology,<br />
3. 97-126.<br />
Bourhis, R. Y. / Giles, H. / Leyens, J. P. / Tajfel, H. (1979): “Psychological<br />
distinctiveness: Language divergence in Belgium”, in Giles, H. / St. Clair,<br />
R.N. (eds.) (1979): Language and social psychology. Oxford: Blackwell.<br />
Giles, H. / Johnson, P. (1987): “Ethnolinguistic i<strong>de</strong>ntity theory: A social<br />
psychological approach to language maintenance”. International Journal of<br />
the Sociology of Language, 68. 66-99.<br />
Giles, H. / Bourhis, R. Y. / Taylor, D. M. (1977): “Towards a theory of<br />
language in ethnic group relations”, in Giles, H. (ed) (1977): Lenguage,<br />
ethnicity and intergroup relations. London: Aca<strong>de</strong>mic Press.<br />
— 606 —
Evaluación actual y futura <strong>de</strong> la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gallego-hablantes<br />
Harwood, J. / Giles, H. / Bourhis, R. Y. (1994): “The genesis of vitality theory:<br />
Historical patterns and discoursal dimensions”. International Journal of the<br />
Sociology of Language, 108.<br />
Landry, R. / Allard, R. (1991): “Ethnolinguistic vitality and substractive<br />
i<strong>de</strong>ntity”, in Annual Conference of the International Communication<br />
Association, Chicago.<br />
Romay, J. / García-Mira, R. (1997): “I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d cultural y lingüística”, in I<br />
International Symposium on Bilingualism. Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Vigo, 21-25 octubre<br />
1997.<br />
Romay, J. / Azurmendi, M.J. / García-Mira, R. / García-Fernán<strong>de</strong>z, I. (1997):<br />
“I<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d Etnolingüística en las Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Autónomas Bilingües (CAB)”,<br />
in VI Congreso Nacional <strong>de</strong> Psicología Social, San Sebastián, 29 septiembre –1<br />
octubre 1997.<br />
Romay, J. / Azurmendi, M. J. / García Mira, R. (1996): “An aproximation to the<br />
types of ethnosocial i<strong>de</strong>ntity in bilingual communities”, in XIIIth Congress of<br />
the International Association for Cross-Cultural Psychology. Montréal<br />
(Cana<strong>da</strong>), 12-16 August 1996.<br />
Sach<strong>de</strong>v, I. / Bourhis, R. Y. (1990): “Language and social i<strong>de</strong>ntification”, in<br />
Abrams, D. / Hogg, M. (eds.) (1990): Social i<strong>de</strong>ntity theory: Construtive and<br />
critical advances. New York: Harvester-Wheatsheat. 211-229.<br />
Tajfel, H. (1972): “La catégorisation sociale”, in Moscovici, S. (ed.) (1972):<br />
Introdution à la Psychologie Sociale. París: Larrouse.<br />
Tajfel, H. (1978): “Social categorization, social i<strong>de</strong>ntity and social comparison”,<br />
in Tajfel, H. (ed.) (1978): Differentiation between social groups: Studies in<br />
the social psychology of intergroup relations, London, Aca<strong>de</strong>mic Press.<br />
Tajfel, H. (ed.) (1982): “Social Psychology and intergroup relations”. Paris /<br />
Cambridge: Maison <strong>de</strong> Sciences <strong>de</strong> l’Homme / Cambridge University Press.<br />
Tajfel, H. / Turner, J. C. (1985): “An integrative theory of intergroup conflict”,<br />
in Austin, W. C. / Worchel, S. (eds.) (1985): The social psychology of<br />
intergroup relations. Monterrey, CA: Brooks/ Cole.<br />
— 607 —
A lingua galega no ensino primario: <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> hoxe para<br />
unha análise <strong>de</strong> alcance<br />
Miguel Anxo Santos Rego / José Caji<strong>de</strong> Val / Mª Mar Lorenzo Moledo /<br />
Ana Mª Porto Castro<br />
Introducción<br />
Nos últimos anos acometeuse, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> diferentes instancias, un notable esforzo<br />
a prol <strong>da</strong> normalización e xeneralización do uso <strong>da</strong> lingua galega nas distintas<br />
esferas <strong>da</strong> vi<strong>da</strong>.<br />
A lingua galega é, xunto co castelán, lingua oficial en tódolos niveis do<br />
ensino. Segundo a Lei 3/1983 <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> xuño, <strong>de</strong> Normalización Lingüística<br />
(DOG 14/07/83), os nenos teñen o <strong>de</strong>reito a recibi-lo primeiro ensino na súa<br />
lingua materna. Deberán coñece-las dúas linguas en igual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> condicións,<br />
tanto a nivel oral como escrito, ó remate <strong>da</strong> escolari<strong>da</strong><strong>de</strong> obrigatoria. Na<br />
LOXSE contémplase que no primeiro ciclo <strong>da</strong> Educación Primaria se empregará<br />
o idioma predominante entre os alumnos.<br />
O Decreto 247/1995, <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> setembro (DOG 15/09/95), <strong>de</strong>senvolve a Lei<br />
3/183, establecendo as condicións <strong>de</strong> emprego <strong>da</strong> lingua galega no ensino <strong>de</strong><br />
réxime xeral previstas na LOXSE.<br />
Obxectivo<br />
Coñece-lo uso que <strong>da</strong>s dúas linguas oficias <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma <strong>de</strong><br />
<strong>Galicia</strong> fan os alumnos <strong>de</strong> Educación Primaria, tanto no seo <strong>da</strong> súa familia como<br />
no ámbito <strong>da</strong> escola.<br />
Mostra<br />
Está constituí<strong>da</strong> por 2.159 alumnos e alumnas <strong>de</strong> 6º curso <strong>de</strong> Educación<br />
Primaria matriculados en 100 centros <strong>da</strong> Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma nos que se<br />
imparte esta etapa educativa.<br />
Instrumento<br />
Para a recolli<strong>da</strong> <strong>de</strong> información empregamos como instrumento un<br />
cuestionario <strong>de</strong> 32 items sobre a situación <strong>da</strong> Educación Primaria en <strong>Galicia</strong>,<br />
dos cales dous (item 10 e 11) refírense ó uso do idioma.<br />
— 609 —
Miguel Anxo Santos Rego et al.<br />
Análise <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos e resultados<br />
A análise <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos céntrase na <strong>de</strong>scrición <strong>da</strong>s respostas emiti<strong>da</strong>s polos<br />
alumnos a estes dous items do cuestionario 111 . Estes <strong>da</strong>tos preséntanse en<br />
termos <strong>de</strong> porcentaxes segundo a titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> do centro (público, privado e<br />
privado concertado).<br />
Neste senso, interrogouse ós máis <strong>de</strong> dous milleiros <strong>de</strong> suxeitos <strong>da</strong> mostra<br />
sobre o idioma que habitualmente empregan no seo <strong>da</strong>s dúas principais<br />
instancias socializadoras.<br />
Gráfica 1: Idioma falado polos alumnos <strong>de</strong> Educación Primaria na familia e na escola<br />
70%<br />
60%<br />
50%<br />
40%<br />
30%<br />
20%<br />
10%<br />
0%<br />
52,6%<br />
42,6%<br />
31,9%<br />
65,4%<br />
3,9% 2,6%<br />
0,8% 0,0%<br />
Fogar<br />
Compañeiros/as<br />
55,4%<br />
35,0%<br />
9,6%<br />
Profesores/as<br />
6,1%<br />
60,6%<br />
33,3%<br />
0,0% 0,0%<br />
Outras persoas<br />
GALEGO<br />
CASTELÁN<br />
OUTRO<br />
NS/NC<br />
Mentres o castelán como lingua materna, supera en <strong>de</strong>z puntos ó idioma<br />
galego, estas diferencias acentúanse consi<strong>de</strong>rablemente no contexto educativo,<br />
xa que os estudiantes manifestan falar normalmente en castelán cos seus<br />
compañeiros, cos seus profesores e mesmo cando se dirixen a outras persoas do<br />
centro, porcentaxes que superan en tódolos casos en máis <strong>de</strong> 20 puntos á lingua<br />
galega.<br />
Ouso do idioma no ámbito familiar po<strong>de</strong>ría estar fortemente relacionado co<br />
macrocontexto (rural e urbano) <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia do rapaz, indicando unha maior<br />
preferencia idiomática polo castelán nos contornos urbanos.<br />
A maior presencia do castelán na vi<strong>da</strong> escolar, explicaríase pola xeneralización<br />
<strong>de</strong>ste idioma <strong>de</strong>ntro do sistema educativo, on<strong>de</strong> en moitos casos, o uso<br />
do galego aparece relegado ós límites estipulados <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o currículo, <strong>de</strong>sem-<br />
111 Os <strong>da</strong>tos amosados forman parte dunha investigación máis ampla encarga<strong>da</strong> polo Consello<br />
Escolar <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> ó Instituto <strong>de</strong> Ciencias <strong>da</strong> Educación (ICE) <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela.<br />
— 610 —
A lingua galega no ensino primario: <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> hoxe para unha análise <strong>de</strong> alcance<br />
peñando un papel claramente secun<strong>da</strong>rio nos rexistros idiomáticos empregados<br />
nas relacións interpersoais e na docencia.<br />
-Idioma falado segundo a titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> do centro<br />
Se analizámo-la variable do uso do idioma nos catro colectivos estudiados<br />
(familia, compañeiros, profesores e outras persoas do contorno escolar) segundo<br />
a titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> do centro, constátase o emprego maioritario do castelán nos nenos<br />
que aco<strong>de</strong>n a centros privados e privados concertados, mentres que nos que<br />
estudian en centros públicos o uso dos dous idiomas aca<strong>da</strong> taxas similares.<br />
Táboa 1: Idioma falado segundo a titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> do centro<br />
Centro Público Centro Privado<br />
Centro<br />
Privado Concertado<br />
Galego/Castelán Galego/Castelán Galego/Castelán<br />
Familia 52,8% 46,1% 13,1% 86,9% 25,8% 73,8%<br />
Compañeiros 45,5% 54,5% ------ 100% 3,4% 96,6%<br />
Profesores 48,5% 51,5% 8,8% 91,2% 15,9% 84,1%<br />
Persoal non<br />
docente<br />
47,8% 52,2% 1% 99% 7,3% 92,7%<br />
Concretamente, o 52,8% dos alumnos que asisten a escolas públicas, na súa<br />
casa empregan normalmente o galego. Pola contra, o castelán domina como<br />
lingua familiar nos fogares dos rapaces que cursan primaria nos centros<br />
privados (86,9%) e nos privados concertados (73,8%).<br />
Polo que respecta ó idioma que os nenos empregan na escola cos seus<br />
compañeiros, é <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar que a totali<strong>da</strong><strong>de</strong> dos que asisten a centros privados usan<br />
neste contexto, <strong>de</strong> forma habitual, o castelán. Ten<strong>de</strong>ncia que seguen os seus iguais<br />
nos privados concertados. Nos centros públicos as interaccións entre iguais, aín<strong>da</strong><br />
que se materializan fun<strong>da</strong>mentalmente por medio do idioma castelán (54,5%), non<br />
é menos certo que é neste tipo <strong>de</strong> centros on<strong>de</strong> é máis notorio o número <strong>de</strong> nenos<br />
que se comunican entre eles en galego (45,5%).<br />
Para dirixirse ós seus profesores, os estudiantes <strong>de</strong> centros públicos empregan<br />
indistintamente o galego (48,5%) ou o castelán (51,5%). Sen embargo, nos centros<br />
privados, conforme ás anteriores ten<strong>de</strong>ncias idiomáticas apunta<strong>da</strong>s, empregan case<br />
que na súa totali<strong>da</strong><strong>de</strong> o castelán (91,2%), diminuíndo esta porcentaxe ata o 84,1%<br />
nos centros privados concertados.<br />
— 611 —
Miguel Anxo Santos Rego et al.<br />
Por último, a pesares <strong>de</strong> que o castelán segue a se-lo idioma que máis empregan<br />
os nenos e nenas enquisados para dirixirse a outras persoas do centro escolar, o<br />
certo é que nos centros privados e nos privados concertados é on<strong>de</strong> o seu uso se<br />
xeneraliza á maioría dos escolares que asisten a estes centros, mentres que na re<strong>de</strong><br />
pública preto <strong>da</strong> meta<strong>de</strong> empregan <strong>de</strong> forma habitual o galego.<br />
En resumo, os alumnos <strong>de</strong> 6º curso <strong>de</strong> Educación Primaria, manifestan falar<br />
maioritariamente o castelán, tanto no contexto familiar coma nas relacións<br />
interpersoais e <strong>de</strong> docencia estableci<strong>da</strong>s no marco escolar. Pola contra, a<br />
porcentaxe no uso do idioma en función <strong>da</strong> titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> do centro no que cursan os<br />
seus estudios é diferente.<br />
Conclusións<br />
Sabemos <strong>da</strong> importancia que ten o ensino primario no proceso <strong>de</strong> normalización<br />
dun idioma, xa que é nesta etapa on<strong>de</strong> é preciso extrema-lo coi<strong>da</strong>do dos usos<br />
lingüísticos, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> incidir na formación ou cambio <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s sobre a<br />
lingua, tanto no ensino directo, na comunicación interpersoal entre os distintos<br />
sectores, como na relación coa comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
No caso dos alumnos do estudio, a situación semella un tanto <strong>de</strong>scorazonadora:<br />
mentres o castelán como lingua materna supera en <strong>de</strong>z puntos ó idioma galego,<br />
estas diferencias acentúanse no contexto educativo, pois os estudiantes manifestan<br />
falar normalmente en castelán cos seus compañeiros, cos seus profesores, e mesmo<br />
cando se dirixen a outras persoas do centro escolar, superando en máis <strong>de</strong> vinte<br />
puntos ó emprego <strong>da</strong> lingua galega.<br />
Constátase, neste estudio, un maior uso do galego nos centros públicos <strong>de</strong><br />
primaria que nos <strong>de</strong> titulari<strong>da</strong><strong>de</strong> priva<strong>da</strong>. Aín<strong>da</strong> que as razóns se sitúen no<br />
meiran<strong>de</strong> influxo negativo sobre a lingua galega dos contornos urbanos, ponse <strong>de</strong><br />
manifesto a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> planificación, coas medi<strong>da</strong>s oportunas e o cumprimento<br />
<strong>da</strong>s normas previstas, a fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r contar con indicadores periódicos e fiables <strong>da</strong><br />
situación pola que atravesa a lingua galega <strong>de</strong>ntro e fóra do sistema educativo.<br />
Bibliografía<br />
Cummins, J. (1999): “Alternative Paradigms in Bilingual Education Research:<br />
Does Theory Have a Place?”. Educational Researcher, 28, 7. 26-32.<br />
García Garrido, J. L. (1999):“A Educación Primaria: unha visión compara<strong>da</strong><br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> España”. Revista Galega do Ensino, 24. 139-158.<br />
Graña, V. (comp.) (1997): Manual lexislativo do ensino básico en <strong>Galicia</strong>. A<br />
Coruña: Tórculo Edicións.<br />
MEC (1989): Diseño Curricular Base. A Educación Primaria. Madrid:<br />
Ministerio <strong>de</strong> Educación y Ciencia.<br />
VV.AA. (2001): A Educación Primaria na Comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> Autónoma Galega.<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela: ICE/Consello Escolar <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />
— 612 —
A lingua galega no ensino primario: <strong>da</strong>tos <strong>de</strong> hoxe para unha análise <strong>de</strong> alcance<br />
<strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> (1999): Centros <strong>de</strong> educación Infantil, Primaria, e Centros<br />
Públicos Integrados <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>. Santiago <strong>de</strong> Compostela: Consellería <strong>de</strong><br />
Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />
— 613 —
La actitud y el uso lingüísticos: factores <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d<br />
lingüística en una lengua minoriza<strong>da</strong> 112<br />
Carles Segura i Llopes<br />
Universitat d’Alacant<br />
El profesorado que imparte docencia en las comarcas meridionales <strong>de</strong>l País<br />
Valenciano se ha percatado <strong>de</strong> un fenómeno lingüístico que afecta al alumnado<br />
<strong>de</strong> manera ca<strong>da</strong> vez más implacable y que reclama una reflexión urgente. Los<br />
estudiantes han modificado formalmente y <strong>de</strong> manera casi siempre drástica el<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua tradicional que les han trasmitido sus antecesores. Todo un<br />
cambio social se ha producido en el ámbito que los ro<strong>de</strong>a. Hace cerca <strong>de</strong> veinte<br />
años que se está intentando normalizar la lengua propia <strong>de</strong> la zona; se han<br />
difundido uno o varios mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> lengua están<strong>da</strong>r catalana; también se ha<br />
producido una castellanización social sin prece<strong>de</strong>ntes. La repercusión <strong>de</strong> éstos y<br />
otros cambios en el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua <strong>de</strong> los estudiantes son manifiestos y<br />
creemos que se han <strong>de</strong> analizar para <strong>de</strong>tectar la manera en que se está<br />
modificando la estructura interna <strong>de</strong> la lengua y para plantear qué papel habría<br />
<strong>de</strong> tener la enseñanza en el tratamiento <strong>de</strong> este cambio. Nos centraremos en la<br />
inci<strong>de</strong>ncia que tanto la actitud como la frecuencia <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> la lengua propia<br />
pue<strong>de</strong>n ejercer sobre la conformación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua, especialmente<br />
entre los jóvenes y los estudiantes.<br />
En esta comunicación, pues, en primer lugar plantearemos brevemente la<br />
situación sociolingüística <strong>de</strong>l catalán, como lengua minoriza<strong>da</strong>, en la zona<br />
meridional <strong>de</strong>l País Valenciano. En segundo lugar, probaremos que hay un<br />
grado <strong>de</strong> modificación acentuado <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua <strong>de</strong> los estudiantes<br />
respecto al tradicional y que está bastante condicionado por las dos variables<br />
menciona<strong>da</strong>s -actitud y frecuencia <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> la lengua-. Los resultados se<br />
apoyan en un estudio sociolingüístico realizado sobre una muestra lingüística y<br />
poblacional estadísticamente significativa <strong>de</strong> la comarca <strong>de</strong>l Baix Vinalopó,<br />
cuya capital es Elx-Elche. Por último, valoraremos estos cambios en la<br />
112 Este trabajo es una parte <strong>de</strong> nuestra tesis doctoral Variació lingüística i estan<strong>da</strong>rdització al<br />
Baix Vinalopó, leí<strong>da</strong> en la Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Alicante en julio <strong>de</strong> 2001. En esta investigación se<br />
encontrará la bibliografia exhaustiva que hemos utilizado para realizar la investigación. Sin<br />
embargo, queremos <strong>de</strong>stacar: Bal<strong>da</strong>quí, J.M. (2000): Els programes educatius bilingües a la<br />
comarca <strong>de</strong> l’Alacantí. Estudi sociolingüístic, tesis doctoral inédita: Universitat d’Alacant;<br />
Bibiloni, G. (1998): «Variació i estàn<strong>da</strong>rd», Caplletra, 25; Montoya, B. (1993): Variabilitat i<br />
prestigi en el català <strong>de</strong> Valls i l’Alt Camp, Valls: IEV; Ponso<strong>da</strong>, J. (1996): «Variació lingüística,<br />
norma i ensenyament <strong>de</strong> la llengua», Temps d’eduació, 16; Ponso<strong>da</strong>, J. & Segura, C. (1996):<br />
«Una alternativa triparti<strong>da</strong>: la varietat tradicional, la varietat estàn<strong>da</strong>rd o la varietat estàn<strong>da</strong>rd<br />
espanyola», Caplletra, 21.<br />
— 615 —
Carles Segura i Llopes<br />
trascen<strong>de</strong>ncia que pue<strong>de</strong>n tener para el tratamiento <strong>de</strong> la diversi<strong>da</strong>d lingüística<br />
en la enseñanza <strong>de</strong> la lengua minoriza<strong>da</strong>.<br />
1. La investigación: <strong>da</strong>tos generales<br />
La situación sociolingüística <strong>de</strong>l Baix Vinalopó es la prototípica <strong>de</strong> cualquier<br />
comuni<strong>da</strong>d con una lengua minoritaria propia y con una mayoritaria<br />
superpuesta. El prestigio <strong>de</strong> la propia se encuentra bastante reducido, a pesar <strong>de</strong><br />
que ya han pasado cerca <strong>de</strong> veinte años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se empezó a llevar a cabo un<br />
proceso político <strong>de</strong> normalización <strong>de</strong> la lengua propia. La sustitución lingüística<br />
to<strong>da</strong>vía es activa, aunque en menor medi<strong>da</strong> que en tiempos pasados. Esto<br />
implica la existencia <strong>de</strong> grupos sociales favorables a la promoción <strong>de</strong> la lengua<br />
propia, pero también <strong>de</strong> grupos contrarios. De to<strong>da</strong>s maneras, la capital ya ha<br />
experimentado un proceso <strong>de</strong> sustitución lingüística masivo, que ha reducido al<br />
mínimo el uso social <strong>de</strong>l catalán; aún así, se tiene conciencia que esta lengua<br />
sigue siendo la llengua pròpia <strong>de</strong> la ciu<strong>da</strong>d, aunque ya no sea la más escucha<strong>da</strong>.<br />
A<strong>de</strong>más, se trata <strong>de</strong> una comuni<strong>da</strong>d con un índice <strong>de</strong> población alóctona muy<br />
alto, concentrado en la capital y en la zona costera. Las locali<strong>da</strong><strong>de</strong>s interiores sí<br />
que mantienen, sin embargo, un uso elevado <strong>de</strong> la lengua.<br />
Hemos analizado las respuestas <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 138 individuos <strong>de</strong> la comarca<br />
<strong>de</strong> to<strong>da</strong>s la e<strong>da</strong><strong>de</strong>s, incluidos escolares. La variable básica que hemos utilizado<br />
es la e<strong>da</strong>d. 113 A<strong>de</strong>más, hemos distinguido entre fonética, morfología y léxico<br />
para observar si se producían diferencias significativas entre ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> estos<br />
tres subsistemas lingüísticos. 114<br />
El cuestionario consta <strong>de</strong> 346 ítems. La situación <strong>de</strong> la encuesta en que fue<br />
llevado a cabo se pue<strong>de</strong> calificar <strong>de</strong> semiformal. Ca<strong>da</strong> respuesta ha sido<br />
codifica<strong>da</strong> según si pertenece o no al mo<strong>de</strong>lo tradicional <strong>de</strong> la comarca; si se<br />
trata o no <strong>de</strong> un castellanismo; y, por último, si pertenece o no a los mo<strong>de</strong>los<br />
están<strong>da</strong>r <strong>de</strong>l catalán. Esta triple diferenciación es el eje central <strong>de</strong> esta<br />
investigación.<br />
2. El análisis<br />
Si nos centramos estrictamente en la forma externa <strong>de</strong> la lengua, una<br />
comuni<strong>da</strong>d lingüística minoriza<strong>da</strong> que esté en vías <strong>de</strong> normalización <strong>de</strong>bería<br />
modificar su mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua según los siguientes parámetros: a) <strong>de</strong>bería ser<br />
receptiva a las formas lingüísticas innova<strong>da</strong>s que provinieran <strong>de</strong> la normativa;<br />
b) <strong>de</strong>bería aceptar y mantener las formas tradicionales que coincidieran con la<br />
113 Hemos agrupado los individuos en cuatro grupos: ancianos (+60 años), adultos (entre 37 y 59<br />
años), jóvenes (18-35 años) y escolares (9-17 años).<br />
114 En esta comunicación, en cambio, hemos optado per no tener en cuenta el subsistema<br />
morfológico, el cual siempre se presenta en un lugar intermedio entre los resultados <strong>de</strong>l léxico y<br />
los <strong>de</strong> la fonética.<br />
— 616 —
La actitud y el uso lingüísticos: factores <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d lingüística en una lengua minoriza<strong>da</strong><br />
normativa y rechazar todo lo que no coincidiera; y c) habría <strong>de</strong> <strong>de</strong>tener, en<br />
nuestro caso, el flujo <strong>de</strong> castellanismos y <strong>de</strong> eliminar los que ya se han instalado<br />
en el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua. La progresiva a<strong>de</strong>cuación a estos tres patrones<br />
conduciría a aumentar la cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> la lengua.<br />
Del estudio se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong>, en primer lugar, que tanto la variable «actitud hacia<br />
el uso y promoción <strong>de</strong> la lengua propia» como la variable «frecuencia <strong>de</strong> uso<br />
<strong>de</strong>clara<strong>da</strong> <strong>de</strong> la lengua propia» han producido variación lingüística entre los<br />
grupos <strong>de</strong> población consi<strong>de</strong>rados. Así pues, el hecho <strong>de</strong> tener una actitud<br />
positiva, negativa o indiferente hacia la lengua propia, o bien hacer un uso bajo<br />
o alto <strong>de</strong> esa lengua, es causa <strong>de</strong> diferencias significativas en el comportamiento<br />
lingüístico <strong>de</strong> los individuos, diferencias que se pue<strong>de</strong>n relacionar claramente<br />
con la cali<strong>da</strong>d lingüística.<br />
2.1. Los resultados <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> variable<br />
2.1.1. La actitud<br />
En el caso <strong>de</strong> la actitud, sólo se producen diferencias <strong>de</strong> comportamiento<br />
lingüístico en el grupo <strong>de</strong> los jóvenes y en los escolares. Las dos generaciones<br />
<strong>de</strong> más e<strong>da</strong>d, en cambio, no varían significativamente su mo<strong>de</strong>lo lingüístico sea<br />
cual sea su actitud. Esta conducta tiene relación directa con el contacto que<br />
tienen estos grupos con los factores más eficientes en el cambio lingüístico: por<br />
un lado, el grado <strong>de</strong> castellanización es bastante inferior, ya que han pasado<br />
gran parte <strong>de</strong> su vi<strong>da</strong> en un contexto don<strong>de</strong> la lengua minoriza<strong>da</strong> era utiliza<strong>da</strong> <strong>de</strong><br />
manera mayoritaria; y por otro lado, no han tenido la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> que<strong>da</strong>r<br />
expuestos al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua normativa.<br />
Por consiguiente, en los grupos <strong>de</strong> menor e<strong>da</strong>d, la ‘actitud positiva’ está<br />
correlaciona<strong>da</strong>, en general, con la cali<strong>da</strong>d lingüística. Ahora bien, esta ten<strong>de</strong>ncia<br />
no se cumple homogéneamente en los subsistemas fonético y léxico.<br />
La fonética <strong>de</strong> los individuos con actitud positiva presenta un abandono<br />
evi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo lingüístico tradicional <strong>de</strong> la comarca, abandono que se<br />
frena ligeramente si los rasgos tradicionales coinci<strong>de</strong>n con la normativa <strong>de</strong> la<br />
lengua. Esta ten<strong>de</strong>ncia enlaza con la facili<strong>da</strong>d que poseen para adoptar un<br />
número <strong>de</strong>stacable <strong>de</strong> innovaciones normativas pero también <strong>de</strong> bastantes<br />
castellanismos. El balance global va en <strong>de</strong>trimento <strong>de</strong> la cali<strong>da</strong>d fonética.<br />
En cuanto al léxico, comprobamos que la actitud positiva fomenta con<br />
clari<strong>da</strong>d la eliminación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo tradicional, siempre que éste no coinci<strong>da</strong> con<br />
la normativa, ya que, si coinci<strong>de</strong>, la recuperación es notable. Los individuos con<br />
actitud positiva rechazan <strong>de</strong> plano los castellanismos, <strong>de</strong> manera que no sólo<br />
frenan la incorporación <strong>de</strong> nuevas voces <strong>de</strong> este origen sino que <strong>de</strong>puran los ya<br />
existentes. Todo esto los lleva a ser sumamente receptivos a la incorporación <strong>de</strong><br />
— 617 —
Carles Segura i Llopes<br />
innovaciones normativas. El aumento, pues, <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d léxica es más que<br />
<strong>de</strong>stacable.<br />
La ‘actitud indiferente’ presenta el índice más bajo <strong>de</strong> rasgos fonéticos<br />
tradicionales, ya sean normativos o no. También es el que más castellanismos<br />
incorpora. En cambio, sí que es capaz <strong>de</strong> asumir innovaciones normativas, pero<br />
con poca facili<strong>da</strong>d. Por lo que hace al léxico, <strong>de</strong>stacan con clari<strong>da</strong>d por ser los<br />
que tienen una frecuencia más eleva<strong>da</strong> <strong>de</strong> castellanismos.<br />
En consecuencia, la actitud indiferente convierte al individuo en el más<br />
vulnerable a la lengua mayoritaria en los dos subsistemas. Esto, junto con la<br />
poca inclinación a la conservación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo tradicional y que no es un grupo<br />
especialmente <strong>da</strong>do a la apropiación <strong>de</strong> la normativa, lo convierte en el que<br />
posee una cali<strong>da</strong>d lingüística más pobre.<br />
En último término, la ‘actitud negativa’ presenta la situación más o menos<br />
opuesta a la positiva: mientras que su cali<strong>da</strong>d fonética es la más eleva<strong>da</strong>, su<br />
cali<strong>da</strong>d léxica es la menor. Este grupo es el que se encuentra fonéticamente más<br />
próximo al mo<strong>de</strong>lo tradicional, al <strong>de</strong> los ancianos, con in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia que estos<br />
rasgos sean normativos o no. Por tanto y en cuanto a la fonética, el grupo con<br />
actitud negativa utiliza más rasgos tradicionales normativos y menos<br />
castellanismos que los otros grupos, pero también es el que menos ten<strong>de</strong>ncia<br />
tiene hacia la innovación normativa.<br />
Respecto al léxico, tienen ten<strong>de</strong>ncia, por contra, a rechazar el mo<strong>de</strong>lo<br />
tradicional, in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> su estatus normativo, a no adoptar las<br />
innovaciones que suele fomentar <strong>de</strong> manera especial la escuela y a no corregir<br />
la castellanización, a pesar <strong>de</strong> que no lleguen al grado <strong>de</strong> los indiferentes.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, no po<strong>de</strong>mos establecer el vínculo esperable entre una alta<br />
cali<strong>da</strong>d fonética y una actitud positiva, pero sí que se cumple esta relación por<br />
lo que se refiere al léxico. Así pues, la actitud no necesariamente se presenta<br />
<strong>de</strong>cisiva en la variación <strong>de</strong> los rasgos fonéticos -ni tampoco, aunque más, en los<br />
morfológicos- y, en cambio, sí que se ha mostrado como <strong>de</strong>cisiva en el campo<br />
<strong>de</strong>l léxico.<br />
2.1.2. El uso<br />
Igual que en el caso <strong>de</strong> la actitud, el uso <strong>de</strong>clarado más o menos frecuente <strong>de</strong><br />
la lengua propia no crea comportamientos lingüísticos significativamente<br />
diferenciados en los individuos <strong>de</strong> más e<strong>da</strong>d. La trascen<strong>de</strong>ncia sólo es evi<strong>de</strong>nte<br />
en los dos grupos más jóvenes. Notemos que la inmensa mayoría <strong>de</strong> los adultos<br />
yancianos han vivido en un contexto don<strong>de</strong> la lengua propia ha sido la única<br />
utiliza<strong>da</strong> en el ámbito coloquial. Esto significa que, aunque no todos han<br />
<strong>de</strong>clarado hacer en estos momentos un uso elevado <strong>de</strong> su lengua, la frecuencia<br />
absoluta ha sido -y es- mucho más eleva<strong>da</strong> que la <strong>de</strong> los jóvenes y escolares que<br />
<strong>de</strong>claran utilizar mucho su lengua.<br />
— 618 —
La actitud y el uso lingüísticos: factores <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d lingüística en una lengua minoriza<strong>da</strong><br />
De manera pareci<strong>da</strong>, aunque inversa a los resultados que ofrecía la variable<br />
«actitud», en la «frecuencia <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> la lengua propia» sólo el subsistema<br />
fonético ha producido diferencias significativas en el mo<strong>de</strong>lo lingüístico. Eso<br />
significa que las preferencias y cambios léxicos no tienen relación con la<br />
frecuencia <strong>de</strong> uso.<br />
La frecuencia <strong>de</strong> uso alta favorece las formas fonéticas tradicionales, tanto<br />
normativas como no normativas. Frena, en cambio, to<strong>da</strong> innovación porque se<br />
hace más difícil introducirlas en un sistema fonético bien establecido, puesto en<br />
práctica muy a menudo y con rasgos que tienen una presencia elevadísima en el<br />
discurso. Este mismo hecho hace que este grupo también sea más reacio a la<br />
influencia fonética <strong>de</strong> la lengua dominante.<br />
La frecuencia <strong>de</strong> uso baja, por su lado, se empareja con la innovación. A<br />
medi<strong>da</strong> que el individuo utiliza menos la lengua propia, se le hace más fácil<br />
adoptar innovaciones. Éstas estarán relaciona<strong>da</strong>s con la corrección si ha estado<br />
en contacto con un medio que las fomenta como es el sistema escolar. El uso<br />
bajo favorece el abandono <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua tradicional, con todo lo <strong>de</strong><br />
positivo y <strong>de</strong> negativo que aporta este mo<strong>de</strong>lo en cuanto a la cali<strong>da</strong>d lingüística,<br />
ya que el individuo está poco en contacto con el habla más tradicional. Por<br />
último, la falta <strong>de</strong> hábito en la lengua propia también fomenta la introducción <strong>de</strong><br />
articulaciones fonéticas provenientes <strong>de</strong> la lengua dominante, que son las que<br />
más presencia tienen en el discurso <strong>de</strong> estos individuos.<br />
2.2. La transcen<strong>de</strong>ncia global <strong>de</strong> las variables escogi<strong>da</strong>s<br />
La fonética es un subsistema lingüístico poco controlable conscientemente.<br />
Esta ausencia <strong>de</strong> controlabili<strong>da</strong>d hace que se subyugue a la variable menos<br />
liga<strong>da</strong> a la conciencia que, en nuestro caso, es la frecuencia <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>clarado <strong>de</strong><br />
la lengua. Así por ejemplo, un individuo conserva la pronunciación sonora <strong>de</strong><br />
una -s- intervocálica, caso inexistente en castellano, si hace uso habitual <strong>de</strong> este<br />
fonema y, más to<strong>da</strong>vía, si está sumergido en un contexto don<strong>de</strong> la oye con<br />
frecuencia. Por muy positiva que sea la actitud, la dificultad <strong>de</strong> la realización <strong>de</strong><br />
un fonema que oye y practica poco obstaculiza que la adopte o que la conserve.<br />
El léxico, sin embargo, se encuentra más vinculado a la conciencia, a la<br />
categorización <strong>de</strong> la reali<strong>da</strong>d y a una estructura mental en forma <strong>de</strong> lista. Estos<br />
hechos favorecen que un individuo con actitud positiva tenga facili<strong>da</strong>d para la<br />
incorporación <strong>de</strong> nove<strong>da</strong><strong>de</strong>s léxicas prestigia<strong>da</strong>s, aunque el contexto discursivo<br />
no sea <strong>de</strong>masiado propicio a favorecer la utilización <strong>de</strong> la palabra en cuestión.<br />
La enseñanza presenta y hace asimilar un mo<strong>de</strong>lo lingüístico <strong>de</strong> manera<br />
consciente y prescriptiva y, como era <strong>de</strong> esperar, también es más eficiente en la<br />
mejora <strong>de</strong> la cali<strong>da</strong>d léxica. La falta <strong>de</strong> arraigo <strong>de</strong>l lexicón y el control que se<br />
pue<strong>de</strong> ejercer sobre los usos léxicos favorecen la innovación.<br />
— 619 —
Carles Segura i Llopes<br />
La combinación <strong>de</strong> una actitud positiva con un uso elevado <strong>de</strong> la lengua<br />
propia propiciarán un alto grado <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d lingüística, porque se fomenta la<br />
innovación relaciona<strong>da</strong> con el están<strong>da</strong>r sobre un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua poco<br />
castellanizado. Esta situación i<strong>de</strong>al no es habitual porque hemos comprobado<br />
que la actitud positiva es más propia <strong>de</strong> los grupos con menos vitali<strong>da</strong>d<br />
lingüística.<br />
A<strong>de</strong>más, hemos observado una ten<strong>de</strong>ncia, sana por otro lado, a que los<br />
escolares vayan tomando una actitud indiferente hacia su lengua. Esto pue<strong>de</strong><br />
indicar un inicio <strong>de</strong> normalización, ya que <strong>de</strong>saparecen los prejuicios negativos<br />
y, por tanto, carece <strong>de</strong> sentido el mantenimiento <strong>de</strong> la postura contraria.<br />
Recor<strong>de</strong>mos que el grupo <strong>de</strong> indiferentes es el que se presenta como más<br />
vulnerable al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua dominante, el más propenso al abandono <strong>de</strong>l<br />
mo<strong>de</strong>lo tradicional y no especialmente inclinado a la innovación normativa. Si a<br />
esto añadimos que el uso <strong>de</strong> la lengua propia es <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>nte en todos los grupos<br />
sociales, parece claro que la caracterización lingüística <strong>de</strong>l catalán en esta<br />
comarca será, en poco tiempo, muy diferente a la que hoy to<strong>da</strong>vía se pue<strong>de</strong><br />
consi<strong>de</strong>rar tradicional y, a<strong>de</strong>más, bastante <strong>de</strong>ficiente en cuanto a la cali<strong>da</strong>d<br />
fonética. Se auguran una impregnación alta <strong>de</strong> castellanismos fonéticos,<br />
numerosas innovaciones normativas, sobre todo léxicas, y un abandono<br />
marcado <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo tradicional.<br />
Hemos analizado dos <strong>de</strong> los factores sociales que influyen en el <strong>de</strong>terioro o la<br />
mejora <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d lingüística y hemos comentado los resultados y la previsión<br />
<strong>de</strong> futuro. ¿Hemos <strong>de</strong> reaccionar ante estos cambios? Creemos que los<br />
resultados <strong>de</strong> este análisis <strong>de</strong>ben ser tenidos en cuenta por un sistema educativo<br />
bilingüe como es el caso, el cual <strong>de</strong>be garantizar no solamente que el alumnado<br />
se exprese <strong>de</strong> manera igualitaria en las dos lenguas en juego, sino también una<br />
cali<strong>da</strong>d lingüística equiparable.<br />
Teniendo en cuenta las circunstancias especiales en que se suele encontrar<br />
una lengua minoritaria, la escuela habría <strong>de</strong> controlar los factores que<br />
condicionan la cali<strong>da</strong>d lingüística. Si el alumnado, por ejemplo, vive inmerso<br />
en un contexto social que le impi<strong>de</strong> hacer un uso habitual <strong>de</strong> su lengua propia<br />
-ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s y castellaniza<strong>da</strong>s-, se tendría que incidir especialmente en la<br />
mejora <strong>de</strong> su fonética, ya que el poco contacto con el mo<strong>de</strong>lo tradicional<br />
fomenta por él mismo la adopción <strong>de</strong> innovaciones léxicas normativas y la<br />
<strong>de</strong>puración <strong>de</strong> los castellanismos. Por otro lado, si el escolar se <strong>de</strong>senvuelve en<br />
un ámbito don<strong>de</strong> su lengua propia es habitual, tendrá especiales dificulta<strong>de</strong>s en<br />
adquirir y <strong>de</strong>purar su propio léxico.<br />
La <strong>de</strong>satención <strong>de</strong> esta reali<strong>da</strong>d produce, como hemos comprobado, una<br />
disociación perceptible en el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> lengua <strong>de</strong> los escolares <strong>de</strong> nuestra<br />
comuni<strong>da</strong>d lingüística según la locali<strong>da</strong>d don<strong>de</strong> vivan. Se incumple así uno <strong>de</strong><br />
los objetivos <strong>de</strong>l sistema educativo bilingüe que se lleva a cabo.<br />
— 620 —
La actitud y el uso lingüísticos: factores <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d lingüística en una lengua minoriza<strong>da</strong><br />
El tema abre puntos <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate que consi<strong>de</strong>ramos bastante importantes: no<br />
sólo el papel <strong>de</strong> la enseñanza como controlador <strong>de</strong> estos cambios, sino también<br />
el <strong>de</strong> la prescripción normativa y su aplicación sobre todo en el ámbito escolar.<br />
Se trata, en <strong>de</strong>finitiva, <strong>de</strong> reflexionar sobre las concesiones que se producen y<br />
que una lengua minoriza<strong>da</strong> habría o no <strong>de</strong> realizar para po<strong>de</strong>r sobrevivir.<br />
— 621 —
O Misterio <strong>da</strong>s sete pezas. Aplicación educativa multimedia<br />
Diego Vázquez Rei<br />
Imaxin|software<br />
Sinopse. Coa <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> sete dos obxectos máis representativos <strong>da</strong> capital<br />
galega, esta per<strong>de</strong>u peso e elevouse do chan. Ninguén se explica os motivos<br />
polos que a esfera do Atlas do Pazo <strong>de</strong> Ben<strong>da</strong>ña ou a campá <strong>da</strong> igrexa <strong>de</strong> San<br />
Lázaro non están no seu sitio. Para sorte dos seus habitantes, Ana Branco,<br />
<strong>de</strong>tective chea <strong>de</strong> recursos e amiga <strong>da</strong>s novas tecnoloxías, lánzase a resolver o<br />
misterio. No seu percorrido polas rúas compostelás, a moza contará coa axu<strong>da</strong><br />
<strong>de</strong> diferentes personaxes: un pintor que se inspira en Bonaval, unha<br />
investigadora portuguesa aposta<strong>da</strong> no labirinto <strong>de</strong> Fontiñas ou un músico que<br />
traballa na rúa do Vilar.<br />
O Misterio <strong>da</strong>s sete pezas. Aplicación multimedia interactiva <strong>de</strong>stina<strong>da</strong> á<br />
promoción do uso <strong>da</strong> lingua galega, concreta<strong>da</strong> nun xogo conversacional,<br />
<strong>de</strong>fini<strong>da</strong> e enfoca<strong>da</strong> coa intención <strong>de</strong> educar, non só preten<strong>de</strong>ndo informar ou<br />
divertir, pensa<strong>da</strong> e <strong>de</strong>seña<strong>da</strong> para espertar unha actitu<strong>de</strong> positiva cara á lingua<br />
galega, perseguindo non só obxectivos formativos, senón reflexións e cambios<br />
<strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>. Para o cal, todos os contidos, conceptos e áreas transversais<br />
incluí<strong>da</strong>s <strong>de</strong>ben traballar en conxunto na mu<strong>da</strong>nza <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s fronte ó idioma,<br />
fomentando a iniciativa e a autoaprendizaxe <strong>de</strong> contidos estreitamente<br />
relacionados co seu contorno inmediato <strong>de</strong> forma globaliza<strong>da</strong>.<br />
Esta aplicación preséntase <strong>de</strong>ntro do xénero <strong>de</strong> ciberaventura para lograr<br />
atraer a curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> dos alumnos-usuarios, prestando especial atención e<br />
coi<strong>da</strong>do ó ambiente gráfico: os escenarios nos que se moverá a nosa<br />
protagonista son as prazas, rúas, mercados e lugares significativos <strong>de</strong> Santiago e<br />
Comarca (Praza <strong>da</strong> Quintana, Chaián, Mercado <strong>de</strong> Abastos...), po<strong>de</strong>ndo<br />
interactuar cos distintos elementos e personaxes que vaia encontrando ó seu<br />
paso.<br />
No Misterio <strong>da</strong>s sete pezas tamén se inclúe material complementario: un<br />
mapa <strong>da</strong> comarca coa localización dos diferentes lugares que aparecen na<br />
aplicación, un documento con <strong>de</strong>finicións básicas, e unha guía <strong>de</strong> sitios <strong>de</strong><br />
Santiago relacionados coa lingua.<br />
Áreas que traballa tendo en conta os contidos<br />
Actitu<strong>de</strong>s, valores e norma<br />
Valoración dos esforzos individuais, colectivos e institucionais en favor <strong>da</strong><br />
normalización lingüística.<br />
— 623 —
Diego Vázquez Rei<br />
Valoración <strong>da</strong> lingua como instrumento cognitivo e medio <strong>de</strong> comunicación<br />
privilexia<strong>da</strong>, así como elemento configurador <strong>da</strong> i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> persoal e colectiva.<br />
Valoración dos textos <strong>de</strong> tradición oral como manifestación dunha cultura<br />
propia, nas que se po<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntificar as chaves <strong>da</strong> expresivi<strong>da</strong><strong>de</strong> popular.<br />
Feitos, conceptos e principios<br />
Relación e interferencias <strong>da</strong> lingua galega con outros idiomas: castelán,<br />
portugués...<br />
A tradición oral popular. A súa importancia en <strong>Galicia</strong>. Formas que<br />
representa (len<strong>da</strong>s, contos, refráns, adiviñas...)<br />
A lingua en interacción coa música e coa mímica: recitado, canto,<br />
dramatización.<br />
Proce<strong>de</strong>mentos<br />
Observación e comprensión dos diversos comportamentos lingüísticos<br />
presentes na vi<strong>da</strong> social, xulgando criticamente as súas motivacións.<br />
Utilización dos diferentes medios <strong>de</strong> comunicación como fonte <strong>de</strong><br />
información, formación e entretenemento.<br />
Análise <strong>da</strong>s diferentes mensaxes existentes nos medios: informativas, <strong>de</strong><br />
opinión, propagandísticas e publicitarias, prestando atención ás respectivas<br />
estratexias utiliza<strong>da</strong>s.<br />
Obxectivos<br />
Promover actitu<strong>de</strong>s positivas cara á lingua galega a través dun producto<br />
multimedia, atractivo e útil <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista educativo.<br />
Ofrecer un material <strong>de</strong> apoio e reforzo ás escolas para traballar as actitu<strong>de</strong>s<br />
lingüísticas.<br />
Integrar a normalización do uso <strong>da</strong> lingua co resto dos contidos transversais<br />
<strong>da</strong> educación.<br />
Fun<strong>da</strong>mentación pe<strong>da</strong>góxica<br />
Explicitación do mo<strong>de</strong>lo educativo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o que se elaborou o material<br />
As teorías <strong>da</strong> ensinanza nesta aplicación contemplan unha fun<strong>da</strong>mentación<br />
psicolóxica moi ampla. A reali<strong>da</strong><strong>de</strong> é moito máis complexa<br />
que a maioría <strong>da</strong>s situacións <strong>de</strong> aprendizaxe que se po<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rar en<br />
situacións <strong>de</strong> simulación, laboratorio... ou como neste caso, a fomentar o<br />
uso <strong>da</strong> lingua galega mediante o cambio <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s, eliminando tópicos<br />
e facendo un achegamento á lingua <strong>de</strong>n<strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> vista diferentes ós<br />
habituais: o galego na comunicación con outros países, o galego no<br />
ámbito rural e no urbano...<br />
— 624 —
O Misterio <strong>da</strong>s sete pezas. Aplicación educativa multimedia<br />
Aplicación a varios niveis<br />
Unha Aplicación educativa multimedia dirixi<strong>da</strong> a un grupo <strong>de</strong> usuarios<br />
<strong>de</strong>masiado amplo, con capaci<strong>da</strong><strong>de</strong>s e niveis evolutivos diferentes, imposibilita a<br />
realización dun único producto efectivo, coherente e, en <strong>de</strong>finitiva, que consiga<br />
os obxectivos propostos. É interesante ter en conta que o número <strong>de</strong> usuarios<br />
comprendidos entre 6 e os 10 anos que utilizan or<strong>de</strong>nadores habitualmente é<br />
significativamente máis reducido que nas dúas franxas <strong>de</strong> i<strong>da</strong><strong>de</strong> posteriores. Por<br />
eso é necesario para a optimización <strong>de</strong>sta aplicación orientar e centrar o<br />
producto nun “grupo diana”, que aín<strong>da</strong> resultando máis concreto po<strong>de</strong> ser<br />
utilizado <strong>de</strong> diferentes maneiras en diferentes contextos educativos<br />
complementando con axu<strong>da</strong>s externas, guía didáctica... Deste xeito aseguramos<br />
un correcto uso e un resultado óptimo nun amplo grupo do alumnado.<br />
Doado manexo sen a<strong>de</strong>stramento previo<br />
Ousuario contará en todo momento cunha pequena guía <strong>de</strong> navegación, que<br />
situará e resolverá as dúbi<strong>da</strong>s que o usuario poi<strong>da</strong> ter en calquera fase do xogo.<br />
O <strong>de</strong>seño instructivo e a elaboración <strong>de</strong> contidos adáptanse ó <strong>de</strong>senvolvemento<br />
evolutivo <strong>da</strong>s i<strong>da</strong><strong>de</strong>s ás que vai <strong>de</strong>stina<strong>da</strong> esta aplicación.<br />
Achega <strong>de</strong> documentación educativa complementaria ó programa<br />
Os conceptos culturais (nomes galegos <strong>de</strong> prazas, monumentos, rúas, museos,<br />
localizacións xeográficas...) e os contidos <strong>de</strong> áreas transversais que se<br />
introducen (educación para a saú<strong>de</strong>, educación viaria, educación para un<br />
consumo responsable, para a paz, a tolerancia...) po<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>senvoltos polo<br />
profesor no medio escolar mediante activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s complementarias que<br />
acompañan diferentes etapas do xogo. Todo este material está incluído <strong>de</strong>ntro<br />
do CD-ROM, <strong>de</strong> xeito que permite unha doa<strong>da</strong> consulta e impresión para<br />
facilitar o traballo na aula.<br />
Análise dos contidos<br />
Existen catro tipos <strong>de</strong> contidos:<br />
1. Feitos: nomes, <strong>da</strong>tos, eventos: Traballaranse en activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s ou partes<br />
doutras accións por exemplo: recor<strong>da</strong>r nomes <strong>de</strong> monumentos.<br />
2. Conceptos: características comúns <strong>de</strong> obxectos, eventos ou símbolos que<br />
se i<strong>de</strong>ntifican por un mesmo nome.<br />
3. Proce<strong>de</strong>mentos: secuencias <strong>de</strong> fases necesarias para chegar a unha meta.<br />
Por exemplo a necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> enlazar unha serie <strong>de</strong> pistas para a<br />
resolución dunha situación.<br />
4. Principios: explicacións ou prediccións <strong>de</strong> cándo ou por qué ocorren as<br />
cousas<br />
— 625 —
Diego Vázquez Rei<br />
Outras habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s que se traballarán na aplicación:<br />
1. Habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s para a resolución <strong>de</strong> problemas. Perfílase unha situación<br />
concreta na que o xogador terá que facer unha análise <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos ou <strong>da</strong><br />
información <strong>da</strong><strong>da</strong> e <strong>de</strong>spois consi<strong>de</strong>rar unha hipótese, experimental e<br />
comprobala.<br />
2. Habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s metacognitivas. A metacognición consiste en ter<br />
consciencia do método que empregamos para adquirir novos<br />
coñecementos, a maneira <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r e a constatación dos nosos<br />
progresos (niveles <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong>).<br />
3. Habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s psicomotrices. Coordinación viso-manual, organización do<br />
espacio, laterali<strong>da</strong><strong>de</strong> (rato do or<strong>de</strong>nador, <strong>de</strong>reita, esquer<strong>da</strong>...) e un xeito<br />
moi atractivo <strong>de</strong> traballar to<strong>da</strong>s estas habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s que habitualmente só se<br />
traballan con lapis e papel.<br />
4. Habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> asimilación e retención <strong>de</strong> información. Referímonos<br />
aquí á capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para recor<strong>da</strong>r e compren<strong>de</strong>r conceptos e feitos. No<br />
xogo aparecen <strong>da</strong>tos, nomes, procesos que son captados moi rapi<strong>da</strong>mente<br />
polos nenos e incorporados ós seus esquemas conceptuais, polo tanto<br />
aprén<strong>de</strong>se, adquírese ou perfecciónase a habili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r á vez que<br />
se <strong>de</strong>senvolve a memoria.<br />
5. Habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s para a busca <strong>de</strong> información. As mo<strong>de</strong>rnas metodoloxías <strong>de</strong><br />
aprendizaxe insisten nesta habili<strong>da</strong><strong>de</strong> e os profesores esfórzanse en<br />
preparar tarefas para o alumnado que impliquen a busca <strong>de</strong> información<br />
en libros, revistas....<br />
6. Habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s creativas. A aplicación incorpora elementos ou estratexias<br />
que <strong>de</strong>ben ser <strong>de</strong>scubertos polo usuario a medi<strong>da</strong> que vai<br />
familiarizándose coa situación.<br />
Introducción <strong>de</strong> aspectos culturais<br />
O Misterio <strong>da</strong>s sete pezas propón a utilización <strong>de</strong> diferentes elementos<br />
sociais e culturais do contorno inmediato do usuario, relacionándoos directa ou<br />
indirectamente coa lingua galega, creando un contorno <strong>de</strong> aprendizaxe lúdico<br />
(unha historia <strong>de</strong> misterio, pistas...). Poténciase o uso <strong>da</strong> lingua galega ó mesmo<br />
tempo que favorecemos a aprendizaxe doutros aspectos relacionados coa nosa<br />
cultura.<br />
Especificación dos obxectivos educativos<br />
Como en todo proxecto educativo existen unha serie <strong>de</strong> obxectivos<br />
educativos a cubrir.<br />
Obxectivos xerais:<br />
- Promover actitu<strong>de</strong>s positivas cara á lingua galega a través dun<br />
producto multimedia, atractivo e útil <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista educativo.<br />
— 626 —
O Misterio <strong>da</strong>s sete pezas. Aplicación educativa multimedia<br />
- Ofrecer un material <strong>de</strong> apoio e reforzo ás escolas para traballar as<br />
actitu<strong>de</strong>s lingüísticas.<br />
- Integrar a normalización do uso <strong>da</strong> lingua co resto dos contidos<br />
transversais <strong>da</strong> educación.<br />
Obxectivos específicos:<br />
- Ser capaz <strong>de</strong> construír activamente o coñecemento en lugar <strong>de</strong> recibilo<br />
xa elaborado.<br />
- Capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para <strong>de</strong>ducir o camiño máis axeitado para resolver unha<br />
situación.<br />
-Valorar os diferentes aspectos <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> lingua galega dunha<br />
forma máis global e interdisciplinaria.<br />
- Aumentar a interacción entre os alumnos para conseguir mellorar as<br />
reflexións, a capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> diálogo e argumentación... encamiña<strong>da</strong>s<br />
a romper estereotipos sobre a lingua.<br />
Relación co contorno inmediato<br />
To<strong>da</strong> a información, ilustracións, características dos personaxes, expresións,<br />
linguaxe, rexistros fonéticos, etc. estará a<strong>da</strong>ptado ó contorno do usuario.<br />
Desenvolvemento <strong>da</strong> creativi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
A curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> que esperta <strong>de</strong> por si unha aplicación multimedia ofrece<br />
múltiples alternativas, pantallas ás que acudir, personaxes novos... Trátase <strong>de</strong><br />
espertar curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> e incentivar a imaxinación do neno <strong>de</strong> maneira que<br />
manteña a motivación necesaria para seguir avanzando.<br />
Apoio á autoestima e á confianza nas propias posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
A aplicación establece un reto no que o xogador se sinte <strong>de</strong>safiado<br />
constantemente cara á consecución <strong>de</strong> metas que, en reali<strong>da</strong><strong>de</strong> non sabe se será<br />
capaz <strong>de</strong> alcanzar estimulando continuamente a súa capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> para superar<br />
probas confiando nos seus propios coñecementos, habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s e <strong>de</strong>strezas.<br />
Outros aspectos<br />
Cali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong> linguaxe<br />
Outro dos aspectos que se teñen en conta son o coi<strong>da</strong>do <strong>da</strong>s expresións orais<br />
e escritas, contando co asesoramento dun lingüista que validou a cali<strong>da</strong><strong>de</strong> do<br />
idioma en todos os procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolvemento <strong>da</strong> aplicación.<br />
Introdúcense distintos rexistros lingüísticos e varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s fonéticas, co fin <strong>de</strong><br />
<strong>da</strong>r unha visión global <strong>da</strong>s distintas varie<strong>da</strong><strong>de</strong>s dialectais do idioma.<br />
— 627 —
Diego Vázquez Rei<br />
Precisión e clari<strong>da</strong><strong>de</strong> nas instruccións<br />
Con respecto ás instrucción e formas <strong>de</strong> axu<strong>da</strong> ó usuario, o proceso<br />
instructivo <strong>de</strong>be comezar <strong>de</strong>n<strong>de</strong> fóra, amosando os aspectos máis relevantes <strong>da</strong><br />
información proporciona<strong>da</strong>, e ensinando os sistemas <strong>de</strong> procesamento máis<br />
axeitados para manexar dita información, permitindo ó mesmo tempo o<br />
protagonismo do alumno-usuario <strong>de</strong> xeito que se vaia convertendo nun ser<br />
autónomo.<br />
Facili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> entra<strong>da</strong> e reinicio<br />
Afacili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> to<strong>da</strong> aplicación é un punto moi importante, máis aín<strong>da</strong><br />
cando o usuario é un neno. Empréganse as iconas, teclas rápi<strong>da</strong>s, etc. máis<br />
comúns. O menú <strong>de</strong> entra<strong>da</strong> e saí<strong>da</strong> estará accesible <strong>de</strong>s<strong>de</strong> calquera punto <strong>da</strong><br />
aplicación.<br />
Deseño gráfico axeitado<br />
Avisión externa dunha aplicación é a responsable <strong>de</strong> captar a atención nun<br />
primeiro momento e <strong>de</strong> transmitir os coñecementos propostos.<br />
Todos os aspectos do <strong>de</strong>seño foron estudiados polo miúdo polo equipo <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>seño, e supervisado polo equipo <strong>de</strong> formación: tamaño <strong>de</strong> letra, cores, tipo <strong>de</strong><br />
ilustración e animación, efectos sonoros, música, etc.<br />
Ólongo <strong>de</strong>ste curso escolar empezarase a utilizar nas escolas <strong>da</strong> comarca <strong>de</strong><br />
Santiago o Misterio <strong>da</strong>s sete pezas. O Servicio <strong>de</strong> Normalización Lingüística do<br />
Concello <strong>de</strong> Santiago en colaboración coa nosa empresa imaxin|software está a<br />
realizar enquisas avaliativas en diferentes centros educativos contemplando<br />
aspectos relativos ó ámbito docente, alumnado, cali<strong>da</strong><strong>de</strong> técnica, idonei<strong>da</strong><strong>de</strong>...<br />
para facer unha valoración final do impacto lingüístico e educativo <strong>de</strong>sta<br />
aplicación no ámbito escolar, permitíndonos con estes <strong>da</strong>tos a mellora <strong>de</strong><br />
accións normalizadoras futuras.<br />
— 628 —
A lingua checa como lingua e cultura estranxeira. Enfoque<br />
pluridisciplinario<br />
Kateina Vlasáková<br />
Instituto <strong>de</strong> Idiomas <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />
Estimados colegas, benqueridos amigos:<br />
Antes <strong>de</strong> inscribirme na presente conferencia internacional, dubi<strong>de</strong>i sobre a<br />
conveniencia <strong>de</strong> participar cunha comunicación centra<strong>da</strong> na problemática <strong>da</strong><br />
lingua checa, xa que os seus falantes posúen un estado propio. Pero non sempre<br />
foi así. Lembrémo-la situación no imperio austrohúngaro ou a convivencia dos<br />
checos, eslovacos e distintas minorías na Primeira República checoslovaca<br />
crea<strong>da</strong> ó termo <strong>da</strong> Primeira Guerra Mundial no ano 1918. A<strong>de</strong>mais, na Europa<br />
que se está construíndo actualmente, tó<strong>da</strong>las linguas convivirán nun amplo<br />
marco común. Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, o checo, o galego e o <strong>da</strong>nés, por<br />
exemplo, sempre terán máis aspectos coinci<strong>de</strong>ntes cós diferenciadores que se<br />
lles po<strong>de</strong>n adxudicar por vías administrativas.<br />
Os falantes <strong>de</strong> checo no mundo<br />
A lingua checa é fala<strong>da</strong> por, aproxima<strong>da</strong>mente, <strong>de</strong>z millóns <strong>de</strong> habitantes na<br />
República Checa e por máis dun millón <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ntes checos noutros países do<br />
mundo (en Eslovaquia, Austria, Alemaña, Polonia, Hungría, etc.). A<br />
comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> checa máis gran<strong>de</strong> atópase nos Estados Unidos <strong>de</strong> América, on<strong>de</strong><br />
se asentou nos principios do século XVII e on<strong>de</strong> conta, segundo as testemuñas<br />
<strong>da</strong> época, con moi boa reputación. En 1642, por exemplo, Jan Amos Komenský<br />
(Comenius 115 ) foi proposto oficialmente para o cargo <strong>de</strong> rector <strong>da</strong> universi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Harvard.<br />
A docencia <strong>de</strong> checo no estranxeiro<br />
Segundo os últimos <strong>da</strong>tos do Ministerio <strong>de</strong> Educación, Xuventu<strong>de</strong> e Deportes<br />
<strong>da</strong> República Checa, existen corenta lectorados oficiais situados en<br />
universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> vinte países estranxeiros. Non soamente a distancia xeográfica<br />
entre o reino <strong>de</strong> España e a República Checa, senón diversos factores sociopolíticos<br />
motivaron a escasa implantación <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> lingua checa nas<br />
universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>da</strong>s <strong>de</strong>zasete comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s autónomas españolas. Mentres que en<br />
países como Alemaña, Austria, Inglaterra pero tamén Italia e Francia se<br />
fun<strong>da</strong>ron no transcurso do século pasado unha media <strong>de</strong> catro lectorados <strong>de</strong><br />
lingua checa por país, os acordos oficiais entre as institucións e universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
115<br />
Comenius – nome latinizado <strong>de</strong> Jan Amos Komenský (1592-1670), humanista, filósofo e<br />
pe<strong>da</strong>gogo checo.<br />
— 629 —
Kateina Vlasáková<br />
checas e españolas tiveron que agar<strong>da</strong>r ata os anos noventa, unha vez<br />
transcorri<strong>da</strong> a revolución <strong>de</strong> veludo e a caí<strong>da</strong> do muro <strong>de</strong> Berlín. Deste xeito, os<br />
primeiros profesores que partiron dun país cunha <strong>de</strong>mocracia recente,<br />
comezaron a impartir clases <strong>de</strong> checo nas universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> Zaragoza, Alcalá <strong>de</strong><br />
Henares e Grana<strong>da</strong>. Esta última é a única universi<strong>da</strong><strong>de</strong> española que o segue<br />
ofrecendo <strong>de</strong> forma continua, xunto coa universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela en <strong>Galicia</strong>.<br />
Con todo o dito é <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar que o Instituto <strong>de</strong> Idiomas <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Santiago foi pioneiro en introduci-la docencia <strong>da</strong> lingua checa no territorio<br />
español xa no ano 1988.<br />
A lingua e cultura checa no contexto do Instituto <strong>de</strong> Idiomas <strong>da</strong><br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />
O Instituto <strong>de</strong> Idiomas <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela xa<br />
cumpriu máis <strong>de</strong> vintecinco anos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a súa fun<strong>da</strong>ción. É un centro <strong>de</strong> ensino<br />
<strong>de</strong> diferentes linguas mo<strong>de</strong>rnas (alemán, árabe, <strong>da</strong>nés, castelán para<br />
estranxeiros, francés, inglés, italiano, ruso, xaponés e checo). As clases <strong>de</strong><br />
tó<strong>da</strong>las linguas, menos castelán, están organiza<strong>da</strong>s en cursos <strong>de</strong> oitenta horas<br />
por ano académico, to<strong>da</strong>s enfoca<strong>da</strong>s cara ó logro dun dominio <strong>de</strong>stas, tanto na<br />
súa vertente oral coma escrita. Os cursos diríxense, en principio, ós membros <strong>da</strong><br />
comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> universitaria, pero neles po<strong>de</strong>n matricularse igualmente to<strong>da</strong>s<br />
aquelas persoas alleas á universi<strong>da</strong><strong>de</strong> que teñan cumpridos os 16 anos e que<br />
teñan interese no coñecemento <strong>de</strong> novas linguas. Os alumnos apren<strong>de</strong>n en<br />
cursos reducidos cun máximo <strong>de</strong> vinte estudiantes por clase, e cunha media en<br />
checo <strong>de</strong> <strong>de</strong>z persoas. Nos cursos prímase a utilización e o dominio práctico <strong>da</strong><br />
lingua fronte a un coñecemento puramente teórico. As clases <strong>de</strong>senvólvense coa<br />
incorporación <strong>de</strong> medios audiovisuais coma é o ví<strong>de</strong>o ou o laboratorio <strong>de</strong><br />
idiomas e as aulas <strong>de</strong> informática. Á parte <strong>de</strong> lles proporcionar titorías<br />
individualiza<strong>da</strong>s ós alumnos, o INID abriu o centro <strong>de</strong> autoaprendizaxe para os<br />
estudiantes <strong>de</strong> inglés, proximamente francés e checo. Tamén é un dos centros<br />
examinadores dos exames TOEFL e o TSE, dos exames <strong>de</strong> Goethe institut, e <strong>de</strong><br />
Diplomas básico e superior <strong>de</strong> español como lingua estranxeira (DELE).<br />
O concepto docente <strong>de</strong> lingua checa. O enfoque pluridisciplinario<br />
¿A que nos referimos cando falamos do ensino dun idioma? Ó <strong>de</strong>fini-lo<br />
concepto docente dunha lingua, <strong>de</strong>beriamos ter en conta que este non é<br />
soamente un abstracto sistema <strong>de</strong> regras e conceptos que serven <strong>de</strong> instrumento<br />
<strong>de</strong> comunicación nunha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>. Po<strong>de</strong>mos dicir que ca<strong>da</strong> idioma representa<br />
un certo enfoque <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong>, <strong>da</strong> riqueza <strong>da</strong> mente e, polo tanto, <strong>da</strong> creativi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
intelectual, artística ou artesá dos seus portadores e dos seus antepasados, unha<br />
manifestación <strong>de</strong> variados mo<strong>de</strong>los <strong>da</strong> existencia en circunstancias varia<strong>da</strong>s.<br />
— 630 —
A lingua checa como lingua e cultura estranxeira. Enfoque pluridisciplinario<br />
Non hai dúbi<strong>da</strong> <strong>de</strong> que é moi distinto se contribuímos a transmitir todos estes<br />
conceptos reunidos baixo a <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> lingua a unha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> que a<br />
usa como lingua materna ou a unha comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> que a apren<strong>de</strong> como unha<br />
lingua estranxeira. É diferente ensina-lo húngaro en Hungría ou en Portugal. No<br />
segundo caso, a contextualización e a documentación que se <strong>de</strong>be proporcionar<br />
terá que ser moito máis extensa e explícita.<br />
Cando falamos <strong>de</strong> aprendizaxe <strong>da</strong>s linguas estranxeiras, xeralmente<br />
pensamos nas máis estendi<strong>da</strong>s, naquelas cun maior número <strong>de</strong> falantes. Á parte<br />
do inglés, unha lingua que pronto será fala<strong>da</strong> como primeira ou segun<strong>da</strong> por tres<br />
quintas partes <strong>da</strong> poboación do planeta, as estatísticas sobre o uso <strong>da</strong>s linguas en<br />
Europa tamén son claras ó respecto dos falantes <strong>de</strong> francés, alemán ou castelán.<br />
A reali<strong>da</strong><strong>de</strong> dos respectivos países, os froitos <strong>da</strong> creativi<strong>da</strong><strong>de</strong> dos seus habitantes<br />
rodéannos incluso antes <strong>de</strong> que empezamos a asimila-la nosa lingua materna.<br />
Na vi<strong>da</strong> diaria, transmítense a través <strong>da</strong> arte, <strong>da</strong> ciencia, <strong>da</strong>s clases <strong>de</strong> historia,<br />
<strong>da</strong> literatura, dos programas <strong>de</strong> televisión, do cine, <strong>da</strong> música, <strong>da</strong> mo<strong>da</strong>, dos<br />
productos gastronómicos, dos contactos humanos... Todo isto fainos apren<strong>de</strong>r<br />
inconscientemente moito do mesmo, que máis tar<strong>de</strong> repasaremos na clase <strong>de</strong><br />
lingua.<br />
Den<strong>de</strong> esta perspectiva, o ensino <strong>da</strong>s linguas con poucos falantes ten que<br />
suplir moitas facetas que no caso <strong>da</strong>s maioritarias que<strong>da</strong>n cubertas por outros<br />
medios, como sinalabamos antes. Sen embargo, en ocasións, tamén unha lingua<br />
amplamente coñeci<strong>da</strong> nunha zona do planeta po<strong>de</strong> converterse en estraña e<br />
“minoritaria”, se se ensina noutras partes do mundo (xaponés en <strong>Galicia</strong>).<br />
Aín<strong>da</strong> que vivimos na época <strong>da</strong> expansión do coñecemento na chama<strong>da</strong> “era<br />
<strong>da</strong> revolución informática”, cando é ca<strong>da</strong> vez máis doado atopar inespera<strong>da</strong>s<br />
canti<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> información en internet, cando os satélites nos achegan reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
ata hai pouco inimaxinables <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrir, cremos que as linguas con poucos<br />
falantes sempre esixirán unha aproximación máis completa e varia<strong>da</strong>.<br />
Ó <strong>de</strong>fini-lo concepto docente dunha lingua pouco coñeci<strong>da</strong> nunha<br />
comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>, cremos que o enfoque máis axeitado é o enfoque<br />
pluridisciplinario. A natureza pluridisciplinaria po<strong>de</strong> reflectirse no proxecto<br />
docente, o cal <strong>de</strong>bería, segundo a nosa opinión, vertebrarse arredor <strong>de</strong>, polo<br />
menos, cinco materias básicas: (1) a lingua como transmisión e fixación dun<br />
<strong>de</strong>terminado sistema lingüístico e o seu funcionamento dirixido á comunicación,<br />
(2) a literatura, (3) a cultura, (4) a historia e (5) a actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Ensino e aprendizaxe <strong>da</strong> lingua e <strong>da</strong> cultura checa na aula, fóra <strong>da</strong> aula e<br />
no centro <strong>de</strong> recursos. Proxectos<br />
Tendo en conta todo o exposto, a metodoloxía do ensino <strong>de</strong> lingua checa<br />
como lingua e cultura estranxeira no Instituto <strong>de</strong> Idiomas <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela baséase, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> os seus comezos, nun enfoque<br />
— 631 —
Kateina Vlasáková<br />
amplamente vertebrado. Por falta <strong>de</strong> espacio non analizaremos con <strong>de</strong>talle<br />
tódolos aspectos metodolóxicos do aprendizaxe e ensino <strong>de</strong>sta lingua flexiva<br />
indoeuropea eslava occi<strong>de</strong>ntal, senón as vertentes que tradicionalmente non<br />
cabían no concepto <strong>de</strong> docencia dun idioma.<br />
A inicial falta <strong>de</strong> información sobre os aspectos socioculturais <strong>da</strong> nación<br />
checa sálvase unha vez restablecido o sistema <strong>de</strong>mocrático nese país no ano<br />
1990. As institucións pertinentes empezan a apoia-la consoli<strong>da</strong>ción <strong>da</strong> lingua e<br />
<strong>da</strong> cultura checa como unha <strong>da</strong>s materias cursa<strong>da</strong>s no Instituto <strong>de</strong> Idiomas <strong>da</strong><br />
USC. Conxuntamente coa embaixa<strong>da</strong> <strong>da</strong> República Checa en Madrid, a<br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago achega a actuali<strong>da</strong><strong>de</strong> checa á comuni<strong>da</strong><strong>de</strong> universitaria<br />
realizando exposicións como A fotografía checa dos anos 90; a<br />
Fun<strong>da</strong>ción Granell acolle a Exposición sobre a vi<strong>da</strong> e a obra do escritor checo<br />
en lingua alemana Franz Kafka; o vicerrectorado <strong>de</strong> Extensión Cultural <strong>da</strong> USC<br />
organiza o Ciclo <strong>de</strong> cine checo dos 80 e, ininterrompi<strong>da</strong>mente, o <strong>de</strong>partamento<br />
<strong>de</strong> checo recibe <strong>da</strong> Embaixa<strong>da</strong> e do Ministerio <strong>de</strong> Educación, Xuventu<strong>de</strong> e<br />
Deportes <strong>da</strong> República Checa en Praga envíos <strong>de</strong> variado material (revistas,<br />
ví<strong>de</strong>os, boletíns informativos, periódicos, CD, CD-ROM) sobre distintos<br />
aspectos culturais <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> na República Checa no pasado e na actuali<strong>da</strong><strong>de</strong>. Iso<br />
permite organizar sesións cinematográficas anuais <strong>de</strong>ntro do marco <strong>da</strong><br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong> docente e extradocente do propio <strong>de</strong>partamento.<br />
Baseándonos no suposto <strong>de</strong> que o estudio exitoso <strong>de</strong> calquera idioma require<br />
tamén a intensa práctica <strong>da</strong>s catro <strong>de</strong>strezas que compren<strong>de</strong>n a escoita, a fala, a<br />
lectura e a re<strong>da</strong>cción xunto co estudio <strong>de</strong> vocabulario e <strong>da</strong> gramática, e para<br />
conseguir este obxectivo, perseguímo-la máxima participación dos alumnos na<br />
clase e fóra <strong>de</strong>la. De acordo co interese e coa motivación dos alumnos, baixo a<br />
coordinación <strong>da</strong> profesora, particípase en activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s extraacadémicas<br />
(homenaxe a F. García Lorca, con traducción e lectura <strong>da</strong>s súas poesías en<br />
checo) e trabállase en varios proxectos: a alumna María Vi<strong>da</strong>l Abad traduciu do<br />
checo ó galego o conto A toupiña na ci<strong>da</strong><strong>de</strong>, do coñecido artista checo Z<strong>de</strong>nk<br />
Mile; Silvia Riesgo Rama traduciu varios contos tradicionais checos ó castelán.<br />
O proxecto máis extenso é a traducción dun libro <strong>de</strong> contos humorísticos<br />
titulado Sto poví<strong>de</strong>k, aneb nesplnný plán – Cen contos, ou sexa, un plan<br />
incumprido do autor praguense Jií Suchý, traducido do checo ó galego e ó<br />
castelán. Trátase <strong>da</strong> primeira traducción dun texto literario do checo ó galego.<br />
Nela participaron máis <strong>de</strong> <strong>de</strong>z membros <strong>de</strong> tres xeracións distintas <strong>de</strong><br />
estudiantes <strong>de</strong> checo do INID <strong>da</strong> USC. A traducción foi remata<strong>da</strong> no ano 1997 e<br />
publica<strong>da</strong> na versión bilingüe checo-galego pola Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela, Instituto <strong>de</strong> Idiomas e Servicio <strong>de</strong> Normalización Lingüística <strong>da</strong><br />
USC, coa subvención <strong>da</strong> Consellería <strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación universitaria<br />
<strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>, Dirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística no ano 2000.<br />
— 632 —
A lingua checa como lingua e cultura estranxeira. Enfoque pluridisciplinario<br />
No ano seguinte, formáronse grupos mixtos <strong>de</strong> estudiantes checos do programa<br />
europeo Erasmus e galegos, establecendo o intercambio lingüístico. Conxuntamente<br />
traduciron a poesía <strong>de</strong> Rafa Villar do galego ó checo.<br />
Participando nos proxectos, os alumnos teñen a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> empregar e<br />
<strong>de</strong> practica-los seus coñecementos no mesmo proceso <strong>de</strong> aprendizaxe, que se<br />
acelera consi<strong>de</strong>rablemente. Dado que non abon<strong>da</strong>n os materiais <strong>de</strong>stinados ós<br />
hispanofalantes ou galegofalantes que estudian a lingua checa, gracias ó traballo<br />
dos nosos alumnos, o <strong>de</strong>partamento posúe ca<strong>da</strong> vez máis variado material para o<br />
uso dos estudiantes.<br />
Ófinal do curso pasado o <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> lingua e cultura checa presentou o<br />
proxecto titulado Recursos na web para os estudiantes galegos/españois <strong>de</strong><br />
lingua e cultura checa do INID <strong>da</strong> USC, que foi aprobado para o presente curso<br />
no marco <strong>da</strong> convocatoria <strong>de</strong> proxectos <strong>de</strong> innovación educativa e <strong>de</strong><br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> PAS <strong>da</strong> USC. Este proxecto céntrase na<br />
elaboración <strong>de</strong> materiais con axu<strong>da</strong> <strong>da</strong>s novas tecnoloxías. En internet existen<br />
algúns recursos <strong>de</strong> apoio para a aprendizaxe <strong>de</strong> checo pero non son plenamente<br />
satisfactorios, xa que teñen en conta sobre todo os falantes en inglés. Pese á<br />
clara necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> e ó interese dos alumnos, o seu reducido número en<br />
comparación con outras linguas máis <strong>de</strong>man<strong>da</strong><strong>da</strong>s obstaculiza a publicación<br />
comercial <strong>de</strong> materiais <strong>de</strong>dicados ó ensino dunha lingua con características do<br />
checo. Por este motivo, consi<strong>de</strong>rámo-la posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> facilita-lo acceso a<br />
algúns materiais <strong>de</strong> apoio para a aprendizaxe <strong>de</strong>sta lingua a través <strong>de</strong> internet<br />
como unha excelente opción. Con este proxecto, tamén se persegue motiva-los<br />
alumnos para que sigan implicándose no <strong>de</strong>senvolvemento dos materiais útiles e<br />
estimulantes, así como brindárlle-la oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> aplica-los seus<br />
coñecementos en proxectos concretos, como no caso <strong>da</strong>s traduccións.<br />
Paralelamente, esperamos promove-la aprendizaxe <strong>da</strong> lingua checa como unha<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong> agra<strong>da</strong>ble e participativa. Da<strong>da</strong> a versatili<strong>da</strong><strong>de</strong> e a accesibili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
xeral dos materiais introducidos en internet, con este proxecto, mediante a<br />
creación dos materiais bilingües, tamén preten<strong>de</strong>mos promove-lo galego e o<br />
castelán entre os checofalantes.<br />
E para non pecharse no marco <strong>da</strong> propia sección, iniciouse o proxecto<br />
<strong>de</strong>nominado Breve guía <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela para turistas checofalantes,<br />
que ten como obxectivo paliar no mercado a enorme escaseza <strong>de</strong> guías en checo<br />
actualiza<strong>da</strong>s sobre esta ci<strong>da</strong><strong>de</strong>.<br />
Tódolos proxectos dos que falabamos ata agora, dunha forma ou doutra,<br />
perseguen potencia-lo emprego dos recursos didácticos que propicien unha<br />
ensinanza máis activa e motivadora, aín<strong>da</strong> que, nunha gran medi<strong>da</strong>, dirixi<strong>da</strong> e<br />
coordina<strong>da</strong> polo profesor.<br />
O último proxecto do que falaremos é a creación dun espacio <strong>de</strong><br />
autoaprendizaxe no centro <strong>de</strong> recursos do INID <strong>da</strong> USC. Os principais<br />
— 633 —
Kateina Vlasáková<br />
obxectivos <strong>de</strong>ste proxecto son: reuni-los materiais idóneos, crea-las rutas para<br />
acce<strong>de</strong>r a eles e explotalos e anima-los alumnos a seren in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes.<br />
Pretén<strong>de</strong>se conseguir que os alumnos tomen <strong>de</strong>cisións sobre a súa aprendizaxe,<br />
basea<strong>da</strong>s nos seus propios intereses e necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, que eles mesmos avalíen as<br />
tarefas realiza<strong>da</strong>s e que planifiquen as súas visitas ó centro. O <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong><br />
inglés do INID <strong>da</strong> USC superou moi satisfactoriamente a fase piloto que<br />
transcorreu no curso académico 2000/2001.<br />
No presente curso, o <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> lingua e cultura checa no marco do<br />
proxecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>seño <strong>de</strong> recursos na web para os estudiantes <strong>de</strong> checo e o<br />
<strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> francés están preparando a súa incorporación neste. Mentres<br />
que as metas <strong>da</strong> gran maioría <strong>de</strong> alumnos <strong>de</strong> inglés e <strong>de</strong> francés están<br />
relaciona<strong>da</strong>s coa aceleración <strong>da</strong> súa aprendizaxe do idioma na súa vertente<br />
lingüística, os estudiantes <strong>de</strong> lingua e cultura checa terán máis posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
profun<strong>da</strong>r tamén noutras facetas do seu estudio que doutro xeito atoparían só<br />
navegando por internet, xa que fóra <strong>de</strong>ste medio, moitas veces existen serias<br />
dificulta<strong>de</strong>s para atopar información relativa ás nacións pequenas e ás súas<br />
linguas.<br />
Estamos convencidos <strong>de</strong> que a posibili<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> incorporarse nun centro <strong>de</strong><br />
recursos redun<strong>de</strong> en beneficio dos estudiantes <strong>de</strong> calquera lingua, e <strong>da</strong>s<br />
minoritarias en primeiro lugar. As persoas interesa<strong>da</strong>s no seu estudio nunca<br />
atoparán tantos cursos como os que se organizan para a aprendizaxe <strong>de</strong> linguas<br />
máis estendi<strong>da</strong>s. Un centro <strong>de</strong> recursos ben organizado e dotado <strong>de</strong> medios,<br />
po<strong>de</strong> satisfacer plenamente os usuarios con necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s e hábitos <strong>de</strong> estudiar<br />
moi diferentes. Outro gran<strong>de</strong> avance represéntao o feito <strong>de</strong> que o alumno asume<br />
a responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> polos seus propios progresos. O profesor-titor diagnosticará<br />
as carencias e axu<strong>da</strong>ralle ó usuario a atopa-las formas <strong>de</strong> estudiar e os materiais<br />
máis axeitados segundo ca<strong>da</strong> caso, pero non tomará <strong>de</strong>cisións polo alumno.<br />
¿Merece a pena estudia-las linguas minoritarias? ¿Quen as apren<strong>de</strong>?<br />
Segundo os <strong>da</strong>tos <strong>da</strong> Comisión Europea, case a meta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Europa é bilingüe.<br />
Nos estados membros <strong>da</strong> unión un 91% <strong>de</strong> alumnos apren<strong>de</strong>n inglés, un 34%<br />
francés, 15% alemán e un 10% castelán. ¿Quen apren<strong>de</strong> as linguas menos<br />
estendi<strong>da</strong>s e por que? ¿Non é unha per<strong>da</strong> <strong>de</strong> tempo?<br />
Os checos teñen un dito popular que di: “Cantas linguas saibas, tantas veces<br />
es home”. George Steiner 116 , na recente entrega dos Premios Príncipe <strong>de</strong><br />
Asturias afirmou: “Non hai ningunha lingua pequena... Apren<strong>de</strong>r un idioma, lelos<br />
seus clásicos, contribuír á súa supervivencia, anque sexa en mo<strong>de</strong>sta medi<strong>da</strong>,<br />
é ser máis ca un mesmo”.<br />
116 George Steiner (1930), escritor suízo<br />
— 634 —
A lingua checa como lingua e cultura estranxeira. Enfoque pluridisciplinario<br />
É evi<strong>de</strong>nte que as linguas maioritarias cumpren mellor a función <strong>de</strong><br />
instrumento <strong>de</strong> comunicación internacional xa que os seus falantes teñen<br />
estatisticamente máis probabili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> atopar outro interlocutor. Pero quen<br />
busca algo máis, sen ter que renunciar á aprendizaxe <strong>da</strong>s linguas amplamente<br />
ensina<strong>da</strong>s, recomen<strong>da</strong>ríalle empezar a estudiar unha lingua menos estendi<strong>da</strong>. É<br />
ben certo que non todos temos esa curiosi<strong>da</strong><strong>de</strong> intelectual innata <strong>de</strong> explora-lo<br />
<strong>de</strong>scoñecido, o talento ou unha predisposición ó traballo que caracteriza os<br />
estudiantes <strong>de</strong>ste tipo <strong>de</strong> linguas. Pero é <strong>de</strong> supoñer que en igual<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
condicións un candi<strong>da</strong>to que po<strong>de</strong> <strong>de</strong>mostra-lo seu coñecemento combinado co<br />
dominio <strong>da</strong>s linguas maioritarias verase favorecido nunha oposición para un<br />
<strong>de</strong>terminado posto <strong>de</strong> traballo. Especialmente, nos postos que requiren xente<br />
ben dota<strong>da</strong> intelectualmente, como afirma Merce<strong>de</strong>s Brea: “Está comezando a<br />
ser unha evi<strong>de</strong>ncia en moitos países avanzados que unha boa formación<br />
humanística, uni<strong>da</strong> ó dominio <strong>de</strong> máis dun idioma, e ó coñecemento <strong>da</strong>s novas<br />
tecnoloxías, capacita perfectamente para <strong>de</strong>sempeñar postos <strong>de</strong> traballo <strong>de</strong> todo<br />
tipo, especialmente postos <strong>de</strong> responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> que requiran unha boa axili<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
mental e unha boa capaci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> reacción ante calquera circunstancia, así como<br />
unha boa aptitu<strong>de</strong> para as relacións públicas 117 ”.<br />
As perspectivas do ensino <strong>de</strong> checo como lingua e cultura estranxeira en<br />
<strong>Galicia</strong><br />
A lingua checa converteuse a través dos séculos nun idioma enormemente<br />
rico, capaz <strong>de</strong> expresar unha chea <strong>de</strong> matices estilísticos dos enunciados orais<br />
ou escritos en prosa ou en versos. En checo están escritos os poemas <strong>de</strong> Jaroslav<br />
Seifert, premio Nobel <strong>de</strong> literatura no ano 1984, as agu<strong>da</strong>s reflexións e obras <strong>de</strong><br />
teatro <strong>de</strong> Václav Havel, as primeiras novelas <strong>de</strong> Milan Kun<strong>de</strong>ra, Bohumil<br />
Hrabal, contos e dramas <strong>de</strong> Karel apek e As aventuras do valoroso sol<strong>da</strong>do<br />
Xveik <strong>de</strong> Jaroslav Hašek, entre outros.<br />
A lingua checa será, en breve, o idioma dun dos estados membros <strong>da</strong> Unión<br />
Europea. Pó<strong>de</strong>se observar cómo nos últimos anos se intensifican os contactos<br />
académicos, culturais, empresarias e turísticos entre <strong>Galicia</strong> e a República<br />
Checa. Concretamente, a mobili<strong>da</strong><strong>de</strong> entre estudiantes <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela e <strong>de</strong> dúas universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s checas: a Universi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
Carolina (Karlova univerzita) <strong>de</strong> Praga e Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Masaryk<br />
(Masarykova univerzita) en Brno, coas que se asinou o convenio Sócrates<br />
Erasmus, subiron case 600% <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hai un ano. O interese por esta materia entre<br />
os estudiantes santiagueses consolidouse ata tal punto, que nos últimos catro<br />
anos superan en número <strong>de</strong> matriculados as linguas como o ruso, xaponés,<br />
<strong>da</strong>nés ou árabe. O presente curso ten 29 alumnos matriculados en tres niveis,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> o nivel elemental ata o nivel medio. É <strong>de</strong> prever que as razóns que<br />
117 Merce<strong>de</strong>s Brea é <strong>de</strong>cana <strong>da</strong> Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Filoloxía <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />
— 635 —
Kateina Vlasáková<br />
motivan ós estudiantes para escolle-la lingua checa como unha materia <strong>de</strong> libre<br />
configuración non cambiarán nin a medio nin a longo prazo.<br />
O noso <strong>de</strong>partamento está preparado para asumi-la responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong> que se<br />
lle presenta e para lles ofrecer a tódolos interesados, tanto a oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
adquirir unha nova competencia comunicativa satisfacendo así as necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
reais <strong>de</strong>riva<strong>da</strong>s <strong>da</strong> previsible relación internacional cos habitantes <strong>da</strong> República<br />
Checa, como posibilita-lo enriquecemento humano que proporciona unha<br />
aprendizaxe multicultural nova. Outro dos principais obxectivos está relacionado<br />
coa elaboración dos proxectos, que teñen como misión involucra-lo estudiante<br />
no proceso <strong>de</strong> aprendizaxe creativo, participativo e brin<strong>da</strong>rlle a<br />
oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> aplica-los coñecementos adquiridos en tarefas que traspasan o<br />
marco do propio ensino. Paralelamente, espérase conseguir unha maior concienciación<br />
xeral ó respecto dos beneficios persoais e profesionais <strong>de</strong>rivados <strong>da</strong><br />
aprendizaxe <strong>de</strong> calquera lingua estranxeira, tamén coa axu<strong>da</strong> complementaria<br />
<strong>da</strong>s novas tecnoloxías.<br />
Estimados colegas, benqueridos amigos, agradézolles moito a súa paciencia.<br />
Permítanme <strong>de</strong>spedirme co lema parafraseado do Ano Europeo <strong>da</strong>s Linguas<br />
2001:<br />
As linguas abren as portas, e ti, ábrete a elas.<br />
Moitas gracias.<br />
Referencias bibliográficas<br />
Brea, M. (2001): “As filoloxías”. La Voz <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>,5/2/2001.<br />
mejrková, S.-Daneš, Fr. / Kraus, J. / Svobodová, I. (1996): eština, jak ji<br />
znáte a neznáte. Praga: Aca<strong>de</strong>mia.<br />
Hrdlika, M. (1998): “Quelques mots sur la langue tchèque”. La revue générale,<br />
8-9.<br />
Steiner, G. (2001): “No hay lengua pequeña”. El País, 27/10/2001.<br />
Suchý, J. (2000): Cen contos, ou sexa, un plan incumprido. Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela: Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela.<br />
— 636 —
OBRADOIROS
Los centros <strong>de</strong> autoaprendizaje: un diseño para el<br />
aprendizaje <strong>de</strong> la lengua<br />
Montserrat Gimeno i Vi<strong>da</strong>l<br />
Generali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Cataluña. Dirección General <strong>de</strong> Política Lingüística<br />
montserratgv@correu.gencat.es<br />
0. Introducción<br />
Los cambios acelerados <strong>de</strong> la socie<strong>da</strong>d actual y la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> aumentar la<br />
cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los productos instan al individuo a adquirir nuevos conocimientos y<br />
<strong>de</strong>strezas en muy poco tiempo. En la búsque<strong>da</strong> <strong>de</strong> nuevas formas <strong>de</strong> aprendizaje,<br />
el autoaprendizaje y la autonomía <strong>de</strong>l aprendiz adquieren una gran importancia<br />
en el área <strong>de</strong> los adultos.<br />
Un adulto acumula una experiencia que le hace ser competente en las<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que realiza. Sabe, conoce, <strong>da</strong> soluciones a las situaciones reales,<br />
muestra interés por su entorno y participa y se relaciona con él. Su proceso <strong>de</strong><br />
aprendizaje es más rápido y coordinado y las estrategias se utilizan <strong>de</strong> manera<br />
más automática y eficaz si las situaciones en que se encuentra el aprendiz están<br />
relaciona<strong>da</strong>s <strong>de</strong> alguna manera con sus intereses.<br />
En nuestro entorno enten<strong>de</strong>mos por aprendizaje un proceso mediante el cual<br />
una persona es capaz <strong>de</strong> adquirir habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s prácticas, <strong>de</strong> incorporar contenidos<br />
informativos o <strong>de</strong> adoptar nuevas estrategias <strong>de</strong> conocimiento y <strong>de</strong> acción para<br />
po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>sarrollar las diferentes activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> la vi<strong>da</strong>. Si este aprendizaje se<br />
realiza sin la ayu<strong>da</strong> directa <strong>de</strong> un docente le llamaremos autoaprendizaje y si es<br />
una persona capaz <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones responsables sobre su aprendizaje,<br />
diremos que es una persona autónoma in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> la forma <strong>de</strong><br />
aprendizaje que haya escogido.<br />
Si nos centramos en el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua nos <strong>da</strong>mos cuenta <strong>de</strong> la<br />
importancia <strong>de</strong> la materia. La lengua es nuestro medio <strong>de</strong> comunicación y nos<br />
permite <strong>da</strong>r y recibir información, pensar, relacionarnos, comunicarnos… La<br />
lengua es la llave que abre la puerta al <strong>de</strong>sarrollo intelectual, cultural y social.<br />
La creciente movili<strong>da</strong>d internacional permite <strong>da</strong>rnos cuenta <strong>de</strong> la importancia<br />
<strong>de</strong> la comunicación entre los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos <strong>de</strong> una Europa multilingüe y<br />
multicultural y como consecuencia <strong>de</strong> la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r lenguas.<br />
Conocer lenguas, disponer <strong>de</strong> unos recursos lingüísticos amplios será, por<br />
tanto, ca<strong>da</strong> vez más un factor <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> integración y <strong>de</strong> promoción en la<br />
socie<strong>da</strong>d actual.<br />
La relación entre estos tres elementos lengua, aprendizaje y adultos son el<br />
punto <strong>de</strong> parti<strong>da</strong> <strong>de</strong> nuestro trabajo.<br />
— 639 —
Montserrat Gimeno i Vi<strong>da</strong>l<br />
1. Los centros <strong>de</strong> autoaprendizaje <strong>de</strong> catalán<br />
La Dirección General <strong>de</strong> Política Lingüística (DGPL) adscrita al<br />
Departamento <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> la Generali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> Cataluña es la encarga<strong>da</strong> <strong>de</strong><br />
promover la extensión <strong>de</strong>l conocimiento y <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> la lengua en las personas<br />
adultas.<br />
Des<strong>de</strong> el Gabinete <strong>de</strong> Didáctica <strong>de</strong> la DGPL se diseñó un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
formación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el autoaprendizaje para facilitar el acceso al conocimiento <strong>de</strong>l<br />
catalán a to<strong>da</strong>s las personas adultas que por diferentes razones no podían asistir<br />
a cursos presenciales.<br />
El marco metodológico es el Currículum <strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong> catalán para<br />
adultos basado en los enfoques comunicativos como procesos didácticos<br />
centrados en las habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas y la comunicación y en la promoción<br />
<strong>de</strong> la autonomía <strong>de</strong>l aprendiz. En él se proponen nuevas mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
aprendizaje <strong>de</strong> la lengua como son los cursos a distancia, los centros <strong>de</strong><br />
autoaprendizaje, las nuevas tecnologías y la formación lingüística en ámbitos<br />
específicos.<br />
En el año 1985 en las Jorna<strong>da</strong>s <strong>de</strong> Didáctica para profesores <strong>de</strong> catalán para<br />
adultos y como resultado <strong>de</strong>l curso impartido por el profesor John McDowell<br />
sobre autonomía <strong>de</strong>l aprendiz y autoaprendizaje se inician, <strong>de</strong> manera<br />
sistemática, los estudios sobre los procesos <strong>de</strong> autoaprendizaje y sobre los<br />
centros <strong>de</strong>stinados a la enseñanza <strong>de</strong> lenguas que utilizan sistemas <strong>de</strong><br />
autoaprendizaje.<br />
El objetivo <strong>de</strong> este proyecto es diseñar un espacio don<strong>de</strong> situar un sistema <strong>de</strong><br />
autoaprendizaje con autonomía dotado <strong>de</strong> materiales y recursos or<strong>de</strong>nados y<br />
clasificados que faciliten al usuario el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua y le ayu<strong>de</strong>n a<br />
<strong>de</strong>sarrollar su autonomía.<br />
1.1. Los <strong>de</strong>stinatarios<br />
Los <strong>de</strong>stinatarios son personas adultas que necesitan apren<strong>de</strong>r lengua y:<br />
No tienen un horario fijo<br />
Quieren ir a su ritmo<br />
No han encontrado un curso a<strong>da</strong>ptado a sus necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
Quieren reciclar sus conocimientos<br />
Necesitan un refuerzo<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> personas que priva<strong>da</strong>mente quieran apren<strong>de</strong>r lengua también está<br />
pensado para diferentes colectivos como estudiantes <strong>de</strong> ESO, <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria,<br />
universitarios, Erasmus, <strong>de</strong> formación ocupacional, <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> adultos,<br />
profesorado, PAS...<br />
— 640 —
Los centros <strong>de</strong> autoaprendizaje: un diseño para el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua<br />
1.2. La metodología<br />
El aprendizaje en autonomía implica que el aprendiz y el enseñante juegan un<br />
nuevo papel, en esta situación es importante saber que el cambio es tan difícil<br />
para el aprendiz como para el profesor-asesor y que hay distintos factores que<br />
intervienen en esta situación como son: la e<strong>da</strong>d, la cultura, el aumento <strong>de</strong><br />
trabajo, el cambio <strong>de</strong> roles, resistencia y miedo al cambio...<br />
En este proceso el aprendiz ha <strong>de</strong> ser capaz <strong>de</strong>:<br />
• I<strong>de</strong>ntificar sus necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
• Definir sus objetivos en términos <strong>de</strong> competencia comunicativa<br />
• Escoger los métodos, las técnicas y los materiales más a<strong>de</strong>cuados a su<br />
manera <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r<br />
• Definir su progresión <strong>de</strong> aprendizaje<br />
• Consi<strong>de</strong>rar las dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> aprendizaje<br />
• Decidir su ritmo <strong>de</strong> aprendizaje<br />
• Distribuir el tiempo según sus tareas<br />
• Autoevaluarse<br />
• Aceptar que sus necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s y sus objetivos cambian<br />
Para conseguirlo tiene a su disposición el asesor que le ayu<strong>da</strong>rá a reflexionar<br />
sobre las diferentes maneras <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r, a <strong>de</strong>scubrir sus estrategias <strong>de</strong><br />
aprendizaje y a apren<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l propio proceso <strong>de</strong> aprendizaje.<br />
En este proceso el asesor <strong>de</strong>l centro ha <strong>de</strong> ser capaz <strong>de</strong>:<br />
• Utilizar estrategias <strong>de</strong> sensibilización y <strong>de</strong> motivación<br />
• Ayu<strong>da</strong>r al aprendiz a analizar sus necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s para po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>finir sus<br />
objetivos<br />
• Informar al aprendiz sobre los materiales, las técnicas y los media que<br />
están a su disposición<br />
• Ayu<strong>da</strong>r al aprendiz a ser realista en la elección <strong>de</strong> objetivos y tareas<br />
• Animar y motivar al autoaprendiz para que continúe con su trabajo<br />
• Facilitarle o ayu<strong>da</strong>rlo a elaborar cuestionarios y materiales <strong>de</strong> evaluación<br />
• Ayu<strong>da</strong>r al aprendiz a reflexionar sobre todo el proceso<br />
Para po<strong>de</strong>r realizar su trabajo ha <strong>de</strong> tener una formación a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> que le<br />
permita reflexionar y aumentar sus conocimientos sobre el tema. Ha <strong>de</strong> adquirir<br />
habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s técnicas y pe<strong>da</strong>gógicas y ha <strong>de</strong> ser capaz <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
personales e interpersonales como escuchar y dialogar.<br />
1.3. El espacio<br />
El espacio es uno <strong>de</strong> los elementos importantes <strong>de</strong>l proyecto.<br />
Po<strong>de</strong>mos hablar <strong>de</strong> aulas, centros, espacios o rincones según sea su ubicación<br />
o sus dimensiones. Las condiciones físicas <strong>de</strong>l espacio han <strong>de</strong> permitir al<br />
usuario <strong>de</strong>sarrollar fácilmente su proceso <strong>de</strong> aprendizaje.<br />
El espacio ha <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r contener:<br />
— 641 —
Montserrat Gimeno i Vi<strong>da</strong>l<br />
Los materiales <strong>de</strong> aprendizaje<br />
Materiales <strong>de</strong> consulta: gramáticas, diccionarios...<br />
Materiales complementarios: revistas, juegos <strong>de</strong> mesa...<br />
Aparatos multimedia: ví<strong>de</strong>os, or<strong>de</strong>nadores, magnetófonos...<br />
Mobiliario: mesas, sillas, soportes diversos...<br />
Se ha <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nadores con diferentes programas <strong>de</strong> trabajo,<br />
magnetófonos, ví<strong>de</strong>os, conexión a canales <strong>de</strong> televisión...<br />
El espacio, si es posible, ha <strong>de</strong> estar dividido para po<strong>de</strong>r realizar diferentes<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s al mismo tiempo: trabajo individual o en grupo, dictados, vi<strong>de</strong>os,<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s orales...<br />
En este espacio los usuarios y el responsable han <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r moverse con<br />
facili<strong>da</strong>d y se ha calculado un mínimo <strong>de</strong> 40m2.<br />
Es importante que tenga luz natural y buena iluminación artificial.<br />
1.4. El material pe<strong>da</strong>gógico<br />
Existen diferentes clases <strong>de</strong> materiales:<br />
1.4.1. Materiales para el autoaprendizaje <strong>de</strong> la lengua<br />
Han <strong>de</strong> ser materiales autocorrectivos que tengan en cuenta las diferentes<br />
áreas <strong>de</strong> conocimiento, con muchas activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, bien clasificados y <strong>de</strong> fácil<br />
acceso.<br />
El mo<strong>de</strong>lo básico <strong>de</strong>l material <strong>de</strong> trabajo es la ficha. Las fichas son <strong>de</strong>l<br />
tamaño DinA4 y se utilizan por ambas caras y en la parte superior <strong>de</strong>lantera<br />
disponen <strong>de</strong> un espacio para las etiquetas <strong>de</strong> clasificación. Pue<strong>de</strong>n estar<br />
plastifica<strong>da</strong>s o protegi<strong>da</strong>s con una fun<strong>da</strong> <strong>de</strong> plástico transparente.<br />
Los códigos <strong>de</strong> clasificación son visuales y sencillos: color (nivel), letras<br />
(tema o bloque) y números (subtema o apartado) así se facilita la organización<br />
<strong>de</strong>l centro y se asegura la fácil localización <strong>de</strong> los materiales por parte <strong>de</strong> los<br />
usuarios. Sobre la etiqueta <strong>de</strong> color se han impreso las siglas <strong>de</strong>l bloque y un<br />
número <strong>de</strong> referencia. Este número consta <strong>de</strong> dos partes separa<strong>da</strong>s por una barra<br />
que correspon<strong>de</strong>n al apartado lingüístico y al número <strong>de</strong> activi<strong>da</strong>d.<br />
Hay dos tipos <strong>de</strong> fichas, unas <strong>de</strong> referencia y otras <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s didácticas.<br />
Las fichas <strong>de</strong> referencia recogen los aspectos teóricos básicos necesarios para<br />
resolver las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s y proponen una bibliografía complementaria a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> a<br />
ca<strong>da</strong> tema.<br />
Las fichas <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s son autocorrectivas y presentan activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
didácticas para trabajar tanto los aspectos gramaticales como las habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
lingüísticas. Ca<strong>da</strong> ficha contiene una sola activi<strong>da</strong>d con su corrección pero<br />
pue<strong>de</strong> haber más <strong>de</strong> una ficha por activi<strong>da</strong>d. Están gradua<strong>da</strong>s por niveles y<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> nivel están clasifica<strong>da</strong>s por temas (morfología, vocabulario,<br />
expresión escrita, etc.) y por apartados (léxico <strong>de</strong> la casa, instancia, b/v...)<br />
— 642 —
Los centros <strong>de</strong> autoaprendizaje: un diseño para el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua<br />
Otros materiales didácticos que se complementan con fichas son:<br />
• Material auditivo: dictados para trabajar diferentes niveles y temas,<br />
activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s orales, canciones, lectura <strong>de</strong> textos literarios...<br />
• Material audiovisual: ví<strong>de</strong>os con activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, películas...<br />
• Material informático: programas para trabajar diferentes aspectos<br />
lingüísticos, cursos <strong>de</strong> catalán...<br />
• Material <strong>de</strong> Internet, cursos en línea…<br />
• Propuestas para preparar las pruebas <strong>de</strong> distintos certificados<br />
Po<strong>de</strong>mos añadir las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s que propone el asesor: grupos <strong>de</strong><br />
conversación, pequeños <strong>de</strong>bates, trabajos <strong>de</strong> expresión escrita que ha <strong>de</strong><br />
corregir, activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s por parejas o grupos…<br />
La mayor parte <strong>de</strong> los materiales son <strong>de</strong> creación y han sido elaborados por la<br />
propia institución o se han encargado a profesores especializados. Se han<br />
aprovechado también los materiales pe<strong>da</strong>gógicos existentes en el mercado,<br />
revisados y a<strong>da</strong>ptados a las características y al formato <strong>de</strong> las fichas y con el<br />
correspondiente permiso <strong>de</strong>l editor.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las fichas se necesitan materiales <strong>de</strong> consulta como gramáticas,<br />
diccionarios, libros <strong>de</strong> lectura, los libros <strong>de</strong> referencia <strong>de</strong> las fichas, etc. Y otros<br />
materiales complementarios como periódicos, revistas, juegos <strong>de</strong> mesa o<br />
materiales para trabajar la expresión oral como fotografías, carteles, folletos,<br />
etc.<br />
1.4.2. Materiales para apren<strong>de</strong>r a apren<strong>de</strong>r<br />
Son materiales que permiten planificar, organizar el aprendizaje o evaluar.<br />
Son un conjunto <strong>de</strong> instrumentos que ayu<strong>da</strong>n al aprendiz a <strong>de</strong>terminar cuales<br />
son sus necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, cual es el proceso <strong>de</strong> autoaprendizaje que sigue, cual es el<br />
resultado <strong>de</strong> su aprendizaje y que posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s le ofrece el centro.<br />
Entrevistas con el asesor<br />
Pruebas <strong>de</strong> nivel<br />
Fichas <strong>de</strong> seguimiento<br />
Activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s para reflexionar sobre su aprendizaje<br />
Activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s para planificar su aprendizaje<br />
Cuestionarios <strong>de</strong> orientación<br />
Cuestionarios <strong>de</strong> evaluación<br />
Sesiones <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l aprendiz<br />
1.4.3. Materiales para la organización y utilización <strong>de</strong>l centro<br />
Son materiales <strong>de</strong>stinados a controlar el funcionamiento <strong>de</strong>l centro, recoger<br />
información <strong>de</strong> las opiniones y necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> los asistentes:<br />
Libro <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> todos los materiales <strong>de</strong>l centro<br />
Libro <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> usuarios<br />
— 643 —
Ficha personal <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> asistencias<br />
Diario <strong>de</strong>l centro<br />
Hoja <strong>de</strong> registro <strong>de</strong>l aprendiz<br />
Cuestionario <strong>de</strong> opinión<br />
Carteles, rótulos y hojas <strong>de</strong> información<br />
Montserrat Gimeno i Vi<strong>da</strong>l<br />
1.5. El asesor <strong>de</strong>l centro<br />
El asesor es el responsable <strong>de</strong>l centro, orienta y ayu<strong>da</strong> al usuario, dinamiza el<br />
centro y mantiene su buen funcionamiento.<br />
Los requisitos para ser asesor <strong>de</strong> un centro <strong>de</strong> autoaprendizaje son: ser<br />
profesor <strong>de</strong> lengua con experiencia proba<strong>da</strong> y superar un curso <strong>de</strong> formación<br />
específica.<br />
Sus funciones son:<br />
• Orientar a los usuarios sobre su aprendizaje: <strong>de</strong>terminar expectativas y<br />
necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, formular objetivos a<strong>de</strong>cuados a sus necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, seguir su<br />
proceso <strong>de</strong> aprendizaje y aconsejarlos cuando lo necesiten<br />
• Fomentar el trabajo <strong>de</strong> expresión oral<br />
• Corregir textos orales y escritos <strong>de</strong> las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s abiertas<br />
• Organizar activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> animación en el centro<br />
• Mantener los materiales correctamente clasificados y en buenas<br />
condiciones <strong>de</strong> uso<br />
• Vigilar el mantenimiento <strong>de</strong> los aparatos <strong>de</strong>l centro<br />
• Poner en práctica los materiales <strong>de</strong> evaluación<br />
• Elaborar materiales a<strong>de</strong>cuados a los usuarios <strong>de</strong>l centro<br />
• Potenciar la utilización <strong>de</strong>l centro <strong>de</strong> autoaprendizaje entre el personal <strong>de</strong><br />
la enti<strong>da</strong>d o institución don<strong>de</strong> esté ubicado (alumnos, profesores…)<br />
• Elaborar el informe <strong>de</strong> final <strong>de</strong> curso<br />
• Participar en las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación específica para asesores <strong>de</strong><br />
centros <strong>de</strong> autoaprendizaje organiza<strong>da</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la DGPL<br />
1.6. La evaluación<br />
El proceso <strong>de</strong> evaluación se realiza a partir <strong>de</strong> un seguimiento <strong>de</strong>l usuario <strong>de</strong>l<br />
centro y varía según las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> centro. To<strong>da</strong>s las fichas son<br />
autocorrectivas. Existen a<strong>de</strong>más fichas <strong>de</strong> corrección <strong>de</strong> los trabajos <strong>de</strong><br />
expresión escrita o <strong>de</strong> expresión oral como habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s lingüísticas.<br />
El seguimiento <strong>de</strong> los centros y <strong>de</strong> su funcionamiento se hace con<br />
cuestionarios y fichas <strong>de</strong> recogi<strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>da</strong>tos.<br />
2. Evolución <strong>de</strong> los centros <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista metodológico<br />
Des<strong>de</strong> los inicios <strong>de</strong> la creación <strong>de</strong> los centros <strong>de</strong> autoaprendizaje <strong>de</strong> catalán<br />
hasta hoy la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> centro <strong>de</strong> autoaprendizaje ha cambiado.<br />
— 644 —
Los centros <strong>de</strong> autoaprendizaje: un diseño para el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua<br />
Los materiales como soporte básico <strong>de</strong>l aprendiz<br />
En un primer momento se centró en las necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s y los intereses <strong>de</strong> los<br />
aprendices y por tanto en la creación <strong>de</strong> materiales y en la organización <strong>de</strong>l<br />
espacio para que el aprendiz pudiera ser autónomo y no necesitara al asesor.<br />
El asesor participa en la planificación <strong>de</strong> las tareas <strong>de</strong>l aprendiz<br />
En un segundo momento el asesor gestiona el centro y adquiere un papel más<br />
activo ayu<strong>da</strong>ndo al aprendiz a planificar su aprendizaje y orientándolo en sus<br />
tareas. Continúa siendo el aprendiz el conductor <strong>de</strong> su aprendizaje.<br />
El profesor, el asesor y el aprendiz colaboran en las tareas <strong>de</strong> formación<br />
autónoma.<br />
Por último, y sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> lado la autonomía <strong>de</strong>l aprendiz, <strong>de</strong>stacamos la<br />
importancia <strong>de</strong> coordinar recursos diversos para conseguir un objetivo común:<br />
el aprendizaje. El profesor, el asesor y el aprendiz colaboran y utilizan el centro<br />
como centro <strong>de</strong> recursos don<strong>de</strong> pue<strong>de</strong>n encontrar la biblioteca, los medios<br />
informáticos; don<strong>de</strong> pue<strong>de</strong>n hacerse sesiones sobre temas diversos, tutorías,<br />
facilitar el autoaprendizaje. Esto permite aten<strong>de</strong>r la diversi<strong>da</strong>d y la<br />
heterogenei<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> aprendizaje <strong>de</strong> los alumnos.<br />
3. El papel <strong>de</strong> la administración: la Dirección General <strong>de</strong> Política<br />
Lingüística<br />
La DGPL <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber diseñado un centro <strong>de</strong> autoaprendizaje a<strong>de</strong>cuado<br />
a sus objetivos lo experimenta en diferentes centros y los resultados obtenidos<br />
son positivos. Los usuarios <strong>de</strong>l centro, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber seguido su proceso <strong>de</strong><br />
aprendizaje, se presentan a las pruebas <strong>de</strong> certificado y las superan.<br />
A partir <strong>de</strong> este momento, se ha impulsado la difusión <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo y se<br />
han puesto los recursos necesarios para que las instituciones educativas<br />
pudieran hacerlo operativo. El objetivo <strong>de</strong> la DGPL es potenciar la creación <strong>de</strong><br />
centros <strong>de</strong> autoaprendizaje <strong>de</strong> catalán con las máximas garantías <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d y <strong>de</strong><br />
rigor didáctico que flexibilicen y faciliten la enseñanza <strong>de</strong> la lengua.<br />
Para po<strong>de</strong>r organizar el trabajo que conlleva coordinar todo el proyecto, la<br />
Dirección General <strong>de</strong> Política Lingüística, realiza diferentes tareas:<br />
• Tareas <strong>de</strong> información sobre los centros y sobre la apertura <strong>de</strong> otros<br />
centros<br />
• Tareas <strong>de</strong> organización y coordinación <strong>de</strong> centros: organizar la dotación<br />
<strong>de</strong> materiales, distribuirlos, realizar el seguimiento y elaborar la<br />
memoria, llevar un registro <strong>de</strong> los materiales, coordinar los ámbitos<br />
educativos…<br />
• Tareas <strong>de</strong> revisión y <strong>de</strong> elaboración <strong>de</strong> materiales: revisión y<br />
actualización <strong>de</strong> los materiales existentes, diseño <strong>de</strong> materiales nuevos,<br />
elaboración <strong>de</strong> materiales <strong>de</strong> organización…<br />
— 645 —
Montserrat Gimeno i Vi<strong>da</strong>l<br />
• Tareas <strong>de</strong> formación tanto la inicial como la continua<strong>da</strong> y organización<br />
<strong>de</strong> encuentros <strong>de</strong> profesionales<br />
• Tareas <strong>de</strong> difusión como sesiones informativas, exposiciones o artículos<br />
Actualmente se dispone <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 5.000 fichas para el autoaprendizaje, 500<br />
cintas <strong>de</strong> audio, 15 cintas <strong>de</strong> ví<strong>de</strong>o, materiales informativos y <strong>de</strong> organización y<br />
materiales para la evaluación <strong>de</strong>l centro, todos ellos <strong>de</strong> elaboración propia o <strong>de</strong><br />
los mismos asesores.<br />
Hay cerca <strong>de</strong> 90 centros <strong>de</strong> autoaprendizaje en funcionamiento.<br />
Estos centros se organizan según sus ámbitos <strong>de</strong> actuación y sus <strong>de</strong>stinatarios<br />
• Consorcio para la Normalización Lingüística (CPNL)<br />
• Universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s: actúan en el ámbito universitario <strong>de</strong> Cataluña, Comuni<strong>da</strong>d<br />
Valenciana, Baleares, Inglaterra, etc.<br />
• Institutos <strong>de</strong> Bachillerato y escuelas <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria: están coordinados por<br />
el Servicio <strong>de</strong> Enseñanza <strong>de</strong>l Catalán <strong>de</strong>l Departamento <strong>de</strong> Enseñanza<br />
• Otros ámbitos: Cataluña radio, formación ocupacional, centros <strong>de</strong><br />
formación profesional, administración pública, empresas, escuelas <strong>de</strong><br />
adultos, etc.<br />
Los encuentros anuales. Anualmente la DGPL organiza junto con una<br />
universi<strong>da</strong>d catalana unos encuentros <strong>de</strong> intercambio, <strong>de</strong> reflexión y <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate<br />
entre asesores <strong>de</strong> centros y especialistas. Este año se ha celebrado el VII<br />
encuentro en el marco <strong>de</strong>l año europeo <strong>de</strong> las lenguas con la participación <strong>de</strong><br />
centros <strong>de</strong> autoaprendizaje <strong>de</strong> lenguas extranjeras. En la organización han<br />
intervenido el Departamento <strong>de</strong> Cultura y <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> la Generali<strong>da</strong>d <strong>de</strong><br />
Cataluña y la Universi<strong>da</strong>d Pompeu Fabra.<br />
4. Valoración y expectativas <strong>de</strong> futuro<br />
La valoración que hacemos en este momento es muy positiva:<br />
Ha habido un aumento consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> materiales nuevos. Se ha pasado <strong>de</strong><br />
las 1000 fichas iniciales a las más <strong>de</strong> 5300 actuales. Se han diversificado los<br />
temas <strong>de</strong> aprendizaje y se han diseñado materiales para trabajar la habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
lingüísticas tanto orales como escritas. En este momento se están informatizando<br />
las fichas <strong>de</strong> aprendizaje y los materiales <strong>de</strong> organización como son las<br />
fichas <strong>de</strong> seguimiento <strong>de</strong> los centros (materiales, asistencias, usuarios…) y los<br />
<strong>da</strong>tos <strong>de</strong> elaboración <strong>de</strong> la memoria. También se dispone en Internet, gracias a<br />
la colaboración <strong>de</strong> la Universi<strong>da</strong>d Pompeu Fabra, <strong>de</strong> 2000 fichas y el programa<br />
para gestionarlas.<br />
La utilización <strong>de</strong> Internet ha facilitado la tarea <strong>de</strong> enviar y utilizar materiales<br />
en línea y ha facilitado también la comunicación y el seguimiento <strong>de</strong> usuarios<br />
que no pue<strong>de</strong>n asistir siempre al centro.<br />
— 646 —
Los centros <strong>de</strong> autoaprendizaje: un diseño para el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua<br />
Ha aumentado progresivamente la canti<strong>da</strong>d y la diversi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> los centros<br />
abiertos. Hemos pasado <strong>de</strong> 5 centros experimentales a 89 centros a pleno<br />
rendimiento en la actuali<strong>da</strong>d. Se han ampliado los ámbitos <strong>de</strong> formación don<strong>de</strong><br />
se han abierto nuevos centros (formación ocupacional, empresas...)<br />
También hay que <strong>de</strong>stacar el impulso que se ha <strong>da</strong>do a la figura <strong>de</strong>l asesor y<br />
la colaboración que se establece con los profesores <strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong> las<br />
instituciones don<strong>de</strong> están ubicados los centros.<br />
En cuanto a la formación, ha aumentado la participación <strong>de</strong> asesores,<br />
responsables y técnicos a las sesiones <strong>de</strong> formación tanto en cursos <strong>de</strong><br />
formación inicial y continua<strong>da</strong> como en los encuentros anuales. Este año en el<br />
VII Encuentro <strong>de</strong> Centros <strong>de</strong> Autoaprendizaje se ha llegado a 250 participantes<br />
proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> centros <strong>de</strong> autoaprendizaje <strong>de</strong> catalán y <strong>de</strong> otras lenguas.<br />
Nos es grato constatar que un mo<strong>de</strong>lo pensado para la enseñanza <strong>de</strong>l catalán<br />
para adultos ha servido <strong>de</strong> pauta para introducir la enseñanza <strong>de</strong> otras lenguas<br />
en los mismos centros y así rentabilizar un espacio pensado para el<br />
autoaprendizaje y que dispone <strong>de</strong> recursos útiles para to<strong>da</strong>s las lenguas.<br />
Es en las universi<strong>da</strong><strong>de</strong>s, en los centros <strong>de</strong> formación ocupacional, en los<br />
centros <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria, en las escuelas oficiales <strong>de</strong> idiomas, don<strong>de</strong> esta<br />
colaboración se hace más efectiva.<br />
En este momento, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva que nos ofrecen las propuestas<br />
presenta<strong>da</strong>s en el último encuentro sobre la integración y la autonomía, se ha<br />
iniciado un proyecto <strong>de</strong> elaboración <strong>de</strong> materiales centrados en un enfoque <strong>de</strong> la<br />
lengua <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la lingüística <strong>de</strong>l texto y el análisis <strong>de</strong>l discurso y a<strong>da</strong>ptados a<br />
distintos <strong>de</strong>stinatarios y ampliando la utilización <strong>de</strong> las nuevas tecnologías. En<br />
esta línea la organización <strong>de</strong> nuevos centros se abre al campo <strong>de</strong> la formación<br />
profesional y a la formación ocupacional.<br />
Se inicia una etapa llena <strong>de</strong> nuevos retos.<br />
Bibliografía sobre autoaprendizaje<br />
Bosch, M. (1996): Autonomia i aprenentatge <strong>de</strong> llengües. Barcelona: Graó.<br />
Bosch, M.; Esteve, O. (1999): “Activitats per <strong>de</strong>senvolupar la consciència<br />
lingüística”. Articles <strong>de</strong> didàctica <strong>de</strong> la llengua i la literatura, núm. 18. 67-<br />
82.<br />
Corominas, C.; Gimeno, M. (1987): “Més sobre autoaprenentatge”. COM<br />
Ensenyar català als adults, núm. 14. Gabinet <strong>de</strong> Didàctica.<br />
Crookall, D. (1987): “La formació <strong>de</strong> l'aprenent una estratègia negligi<strong>da</strong>”. COM<br />
Ensenyar català als adults, núm. 14, Gabinet <strong>de</strong> Didàctica. [Extret <strong>de</strong><br />
Mo<strong>de</strong>rn English Teacher, 11/1 i 11/2]<br />
— 647 —
Montserrat Gimeno i Vi<strong>da</strong>l<br />
Esteve, O. (2000): “La gramàtica en l'ensenyament comunicatiu <strong>de</strong> segones<br />
llengües a adults: una proposta didàctica per a nivells diversos”, a Gramàtica<br />
a l'aula (Coord.: Anna Camps)<br />
Fernán<strong>de</strong>z, R. M. / Gimeno, M. / Sauret, A. (1994): “Els centres<br />
d'autoaprenentatge: una nova manera d'aprendre”. Llengua i Ús. Revista<br />
Tècnica <strong>de</strong> Normalització Lingüística, núm. 1. Direcció General <strong>de</strong> Política<br />
Lingüística.<br />
Ferran, F. / Massot, M. (1996): “Una tercera via en l'aprenentatge. Les<br />
repercussions en els centres d'autoaprenentatge”. Llengua i Ús. Revista<br />
Tècnica <strong>de</strong> Normalització Lingüística, núm. 6. Direcció General <strong>de</strong> Política<br />
Lingüística.<br />
Gimeno, M. (1994): “Les aules d'autoaprenentatge”. V Troba<strong>da</strong> <strong>de</strong> serveis<br />
lingüístics universitaris. Servei <strong>de</strong> Publicacions <strong>de</strong> la Universitat Politècnica<br />
<strong>de</strong> Catalunya.<br />
Guàrdia, L. / Servitge, A. / Vacas, R. (1995): “El Servei d'Autoformació en<br />
llengua Catalana <strong>de</strong> la Universitat Pompeu Fabra: una concepció diferent”.<br />
Llengua i Ús. Revista Tècnica <strong>de</strong> Normalització Lingüística. núm. 4. Direcció<br />
General <strong>de</strong> Política Lingüística.<br />
McDowell, J. (1987): “Autoaprenentatge, aprendre a conduir?”. COM Ensenyar<br />
català als adults, núm. 14, Gabinet <strong>de</strong> Didàctica.<br />
McDowell, J. (1990): “Carta a un ex-col·lega”. COM Ensenyar català als<br />
adults, núm. 23. Gabinet <strong>de</strong> Didàctica.<br />
Richards, J.; Rogers, T. (1987): “Teoria <strong>de</strong> l'aprenentatge”. COM Ensenyar<br />
català als adults, núm. 14. Gabinet <strong>de</strong> Didàctica. [Extret <strong>de</strong> Approaches and<br />
Methods in Language Teaching. CUP 1986]<br />
Roca, O. (1987): “Les baralles sobre l'adquisició d'una segona llengua”. COM<br />
Ensenyar català als adults, núm. 14. Gabinet <strong>de</strong> Didàctica.<br />
Stevick, E.W. (1987): “Aprenentatge i adquisició”. COM Ensenyar català als<br />
adults, núm. 14. Gabinet <strong>de</strong> Didàctica. [Extret <strong>de</strong> Teaching and Learning<br />
Languages. CUP]<br />
— 648 —
La integración <strong>de</strong>l aula <strong>de</strong> autoaprendizaje en un centro <strong>de</strong><br />
secun<strong>da</strong>ria<br />
Rosa Oller i Casellas<br />
Escola Proa (Barcelona)<br />
Introducción<br />
Con el fin <strong>de</strong> contextualizar la exposición que les presento sobre la<br />
experiencia <strong>de</strong>l aula <strong>de</strong> autoaprendizaje en la Escuela Proa <strong>de</strong> Barcelona, permítanme<br />
que les <strong>de</strong>staque unos <strong>da</strong>tos <strong>de</strong>scriptivos.<br />
Este Centro, situado eneldistrito III <strong>de</strong> la ciu<strong>da</strong>d fue creado en el año 1966,<br />
hace ya 35 años, por un grupo <strong>de</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos, padres en aquel momento <strong>de</strong><br />
niños y niñas en e<strong>da</strong>d escolar y que solsayaban tanto la enseñanza religiosa <strong>de</strong><br />
aquel entonces, como la enseñanza <strong>de</strong> la escuela <strong>de</strong>l Estado, en aquel tiempo<br />
bajo el régimen franquista.<br />
Querían para sus hijos, una escuela con metodología activa, catalana y<br />
arraiga<strong>da</strong> al entorno en el vivían. Al principio pa<strong>de</strong>cieron vicisitu<strong>de</strong>s que fueron<br />
superando y, pasados los años, el espíritu fun<strong>da</strong>cional persiste, <strong>de</strong> la misma<br />
manera que también persiste, la titulari<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l Centro que la ostentan los padres<br />
<strong>de</strong>l alumnado con el nombre <strong>de</strong> Associació <strong>de</strong> pares Bor<strong>de</strong>ta-Sant Medir.<br />
Actualmente es un Centro Concertado que, con el tiempo ha ido creciendo,<br />
tanto en espacio físico como en el número <strong>de</strong> alumnos, unos 900 en e<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
comprendi<strong>da</strong>s entre los 3 y 18 años, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Jardín <strong>de</strong> Infancia y Parvulario,<br />
pasando por Primaria y Secun<strong>da</strong>ria, hasta el bachillerato, en sus cuatro<br />
mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s: humanístico, científico, tecnológico y artístico. Unos 60 profesores<br />
atien<strong>de</strong>n al conjunto <strong>de</strong>l alumnado <strong>de</strong> una condición social que po<strong>de</strong>mos<br />
consi<strong>de</strong>rar <strong>de</strong> clase media, ligeramente alta.<br />
Los profesores trabajan en los distintos ciclos y a su vez, forman también<br />
parte <strong>de</strong> lo que llamamos Departamentos, en los que se agrupan en función <strong>de</strong><br />
su especiali<strong>da</strong>d: humanística, científica, idiomas, educación visual y plástica<br />
etc. etc.<br />
Si todo el profesorado valora <strong>de</strong> manera especial la propia especiali<strong>da</strong>d, no<br />
cabe du<strong>da</strong> <strong>de</strong> que los especialistas <strong>de</strong> lengua sabemos a ciencia cierta, que con<br />
nuestro hacer cotidiano, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los contenidos propios <strong>de</strong> la materia,<br />
facilitamos la or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l pensamiento, la expresión clara <strong>de</strong> las i<strong>de</strong>as y la<br />
comprensión oral y escrita <strong>de</strong> los mensajes que recibimos, herramientas básicas<br />
sin las que tambalearían los <strong>de</strong>más aprendizajes.<br />
Historia y <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l aula<br />
Conociendo la existencia <strong>de</strong> un material que había elaborado la Conselleria<br />
<strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> la Generalitat <strong>de</strong> Catalunya, <strong>de</strong>stinado al autoaprendizaje <strong>de</strong><br />
— 649 —
Rosa Oller i Casellas<br />
adultos, se consi<strong>de</strong>ró <strong>de</strong> gran interés para introducirlo también para los alumnos<br />
<strong>de</strong> Secun<strong>da</strong>ria y Bachillerato <strong>de</strong> nuestro Centro; unos alumnos que reciben to<strong>da</strong>s<br />
las materias en catalán, a excepción <strong>de</strong> las <strong>de</strong>l castellano, el inglés y el francés.<br />
Solicitar este material, en formato <strong>de</strong> fichas autocorrectivas y <strong>de</strong> cintas <strong>de</strong><br />
audio, era una situación insólita; no lo utilizaba ningún centro reglado, por lo<br />
tanto, aunque parezca extraño, la cesión por parte <strong>de</strong> la Consellería <strong>de</strong> Cultura a<br />
un Centro que no le pertenece (Una Escuela, es <strong>de</strong> la Conselleria d’Ensenyament)<br />
no era posible <strong>de</strong> manera directa.<br />
Este problema burocrático nos llevó horas <strong>de</strong> trabajo: solicitar visitas a los<br />
respectivos responsables, convencerles <strong>de</strong> la importancia <strong>de</strong>l aprovechamiento y<br />
<strong>de</strong> la amortización <strong>de</strong> las experiencias <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d existentes; insistir en la<br />
efectivi<strong>da</strong>d y el ahorro <strong>de</strong> energía que significa no tener que inventar<br />
constantemente algo inventado ya por otros, y facilitar lo que hay <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d al<br />
mayor número <strong>de</strong> profesores posible y etc. etc. Estas consi<strong>de</strong>raciones siempre<br />
recibían la misma solución: “enviad un informe escrito y ya recibirán la<br />
respuesta, lo cual significaba encontrar el tiempo para elaborar dicho informe y,<br />
a<strong>de</strong>más, man<strong>da</strong>rlo.<br />
Así transcurrió un curso entero, el 93/94, y este largo camino permitió,<br />
también, la reflexión <strong>de</strong> la metodología que llevaríamos a cabo a fin <strong>de</strong><br />
rentabilizarlo con la máxima eficacia.<br />
¿Por qué <strong>de</strong>seábamos un Aula <strong>de</strong> Autoaprendizaje? Esencialmente porque<br />
nos facilitaría la posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> enfocar <strong>de</strong> manera distinta la metodología <strong>de</strong> las<br />
clases <strong>de</strong> lengua.<br />
Podíamos contar con un material clasificado por niveles: inicial, elemental,<br />
medio y avanzado; ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> estos niveles clasificado por aspectos:<br />
ortografía, morfosintaxis, léxico, vocabulario, fonética, cultura popular,<br />
sociolingüística..; todo ello en formato <strong>de</strong> fichas autocorrectivas y a<strong>de</strong>más, una<br />
batería <strong>de</strong> cintas audio con activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> fonética y dictados, or<strong>de</strong>nados<br />
también por distintos niveles <strong>de</strong> dificultad.<br />
Finalmente, a principios <strong>de</strong>l 2º trimestre <strong>de</strong>l 94 llegó una primera parti<strong>da</strong> <strong>de</strong>l<br />
material. Teníamos por un lado, un montón <strong>de</strong> fichas convenientemente<br />
clasifica<strong>da</strong>s y, por otra parte una Reforma educativa que insiste en la especial<br />
importancia <strong>de</strong> la atención a la diversi<strong>da</strong>d. Este material nos permitía lograr, en<br />
buena parte, la atención individualiza<strong>da</strong> a los alumnos, por lo tanto, nos<br />
facilitaba la tarea diaria.<br />
Un trabajo cotidiano que enmarcamos en unos objetivos concretos como<br />
pauta <strong>de</strong> acción y que respon<strong>de</strong>n a una visión diferente y más atractiva <strong>de</strong>l<br />
aprendizaje <strong>de</strong> la Lengua, serían los siguientes:<br />
— 650 —
La integración <strong>de</strong>l aula <strong>de</strong> autoaprendizaje en un centro <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria<br />
Objetivos<br />
-Poner al alcance <strong>de</strong>l alumnado <strong>de</strong> Secun<strong>da</strong>ria y Bachillerato, materiales<br />
distintos ya clasificados.<br />
-Facilitar la observación y la reflexión sobre el propio trabajo.<br />
-Posibilitar la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones que permitan la superación <strong>de</strong> los déficits<br />
personales.<br />
-Activar la capaci<strong>da</strong>d <strong>de</strong> atención en la autocorrección <strong>de</strong>l trabajo realizado.<br />
-Potenciar la libertad <strong>de</strong> acción y la autonomía en el proceso <strong>de</strong> aprendizaje<br />
personal.<br />
Justificación: reflexiones sobre el aprendizaje<br />
Estos objetivos que acabo <strong>de</strong> exponer son el resultado <strong>de</strong> unas reflexiones<br />
que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> la práctica cotidiana en el trabajo con los adolescentes <strong>de</strong> hoy.<br />
Uno <strong>de</strong> los aspectos más importantes <strong>de</strong> esta última Reforma educativa ha<br />
sido la obligatorie<strong>da</strong>d académica, hasta los 16 años, la famosa ESO. A nivel<br />
teórico cualquier ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>no <strong>de</strong> este país <strong>de</strong>bería acabar su aprendizaje<br />
obligatorio con la garantía <strong>de</strong> haber superado satisfactoriamente esta etapa,<br />
obteniendo la sóli<strong>da</strong> formación que le posibilitara, con el graduado escolar,<br />
continuar estudiando, el bachillerato o una formación profesional que le permitiera<br />
con ilusión su incorporación al mundo laboral.<br />
La reali<strong>da</strong>d es otra muy distinta: según estadísticas un 30% <strong>de</strong>l alumnado <strong>de</strong><br />
Secun<strong>da</strong>ria no supera esta etapa. Aunque en nuestra escuela el número <strong>de</strong><br />
fracasos es menos elevado, enten<strong>de</strong>mos que una enseñanza <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>be<br />
hacer todos los esfuerzos que tenga al alcance a fin <strong>de</strong> reducir al máximo este<br />
sector <strong>de</strong> alumnos <strong>de</strong>nominado marginal. Por lo tanto es necesario dotarse <strong>de</strong><br />
recursos que faciliten el aprendizaje, más lento, quizás, pero con a<strong>da</strong>ptaciones<br />
curriculares más personaliza<strong>da</strong>s que proporcionen una formación sóli<strong>da</strong> que no<br />
incite a abandonar <strong>de</strong>finitivamente, y que garanticen po<strong>de</strong>r alcanzar los<br />
mínimos niveles marcados por la ley.<br />
Si enten<strong>de</strong>mos a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>mente esta diversi<strong>da</strong>d, tampoco po<strong>de</strong>mos olvi<strong>da</strong>r<br />
otro sector, <strong>de</strong>l que no se habla tanto, a menudo porque preocupa menos, pero<br />
que po<strong>de</strong>mos encontrar en todos los Centros: el niño/la niña diez. Aquel alumno<br />
que se aburre en las clases, que tiene la capaci<strong>da</strong>d suficiente para enten<strong>de</strong>r y<br />
terminar rápi<strong>da</strong>mente y bien las tareas encomen<strong>da</strong><strong>da</strong>s y que en el tiempo que le<br />
sobra, como niño que es, necesita actuar, a menudo distorsionando el trabajo <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>más, o por el contrario, refugiándose en actitu<strong>de</strong>s pasivas y <strong>de</strong>smotivadoras,<br />
no menos preocupantes. Estos alumnos, aunque sean minoría, tienen<br />
también <strong>de</strong>recho a estar bien atendidos y <strong>de</strong>beríamos ofrecerles activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s más<br />
complejas.<br />
Unos y otros, alumnos con dificulta<strong>de</strong>s y los que van más sobrados, todos<br />
<strong>de</strong>ben avanzar, y no a todos les <strong>de</strong>bemos ofrecer el mismo trabajo. De aquí<br />
— 651 —
Rosa Oller i Casellas<br />
viene la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> tener una extensa varie<strong>da</strong>d <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s convenientemente<br />
clasifica<strong>da</strong>s que les permita a todos ir a<strong>de</strong>lantando.<br />
Les he hablado <strong>de</strong> casos algo especiales, <strong>de</strong> los dos extremos, <strong>de</strong> los que no<br />
forman parte <strong>de</strong> la inmensa mayoría, veamos pues qué ocurre en general con el<br />
alumnado <strong>de</strong> 12/16 años.<br />
Como expone la revista pe<strong>da</strong>gógica Escola Catalana en el número 376, la<br />
mayoría <strong>de</strong> los adolescentes <strong>de</strong> hoy, consi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong> clase media, presentan el<br />
perfil resultante <strong>de</strong> una generación <strong>de</strong> padres que han confundido el amor a los<br />
hijos con el consentimiento <strong>de</strong> hacer y facilitarles lo que pi<strong>de</strong>n, por lo tanto nos<br />
encontramos en las escuelas e institutos ante un colectivo <strong>de</strong> niños y jóvenes<br />
poco acostumbrados a un “no” y que en muy raras ocasiones se les ha valorado<br />
el esfuerzo, ni intelectual ni disciplinario. Cuando estos niños llegan a<br />
Secun<strong>da</strong>ria (12 años) esta reali<strong>da</strong>d se evi<strong>de</strong>ncia más al exigirles cierta capaci<strong>da</strong>d<br />
comprensiva <strong>de</strong> mensajes orales y escritos, y cierto razonamiento abstracto;<br />
aspectos que requieren una disciplina <strong>de</strong> atención a la que están poco acostumbrados.<br />
En el ámbito concreto <strong>de</strong>l lenguaje el profesor pue<strong>de</strong> comprobar que a<br />
menudo el alumnado llega a la Secun<strong>da</strong>ria con ciertos conocimientos teóricos<br />
sobre las normas ortográficas, en catalán y en castellano, pero les cuesta aplicar<br />
sus conocimientos a la práctica, y si no hace un trabajo concreto <strong>de</strong> reflexión la<br />
eficacia que suponen las correcciones es prácticamente nula, ya que la única<br />
preocupación <strong>de</strong>l alumno es el conocimiento <strong>de</strong> la nota obteni<strong>da</strong>, sin prestar<br />
atención a los errores cometidos.<br />
Ante estas evi<strong>de</strong>ncias nos po<strong>de</strong>mos preguntar si con la metodología que se<br />
practica cuando enseñamos lenguaje, ofrecemos lo que es realmente necesario<br />
para obtener una auténtica competencia lingüística.<br />
Amediados <strong>de</strong>l siglo XX se expone a la luz pública la necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> enseñar<br />
qué apren<strong>de</strong>r, la importancia <strong>de</strong> saber hallar la técnica más eficaz para adquirir<br />
un <strong>de</strong>terminado contenido. Se publican manuales sobre técnicas <strong>de</strong> estudio:<br />
cómo apren<strong>de</strong>r a resumir, cómo hacer esquemas, a subrayar... etc. Esto es muy<br />
necesario y útil, pero quizás se ha hablado menos <strong>de</strong> las estrategias; cuando<br />
hablo <strong>de</strong> estrategias me refiero a la capaci<strong>da</strong>d <strong>de</strong> saber tomar la mejor <strong>de</strong>cisión,<br />
la mejor técnica <strong>de</strong> estudio para adquirir con eficacia un <strong>de</strong>terminado concepto.<br />
Lógicamente para apren<strong>de</strong>r a escoger la estrategia a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> es necesario<br />
conocer distintas técnicas.<br />
Creo que en Secun<strong>da</strong>ria es fun<strong>da</strong>mental la enseñanza <strong>de</strong> las técnicas y<br />
estrategias. La <strong>de</strong>dicación <strong>de</strong> tiempo a estas adquisiciones no caen jamás en<br />
saco roto; sensibilizar al alumnado para que se sienta el auténtico responsable<br />
<strong>de</strong> su aprendizaje es una tarea tan importante como enseñar contenidos.<br />
Y... ¿cómo pue<strong>de</strong>n adquirir este protagonismo?<br />
— 652 —
La integración <strong>de</strong>l aula <strong>de</strong> autoaprendizaje en un centro <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria<br />
En la medi<strong>da</strong> en que el profesorado lo crea firmemente, y que su estrategia se<br />
encamine a este fin. El aprovechamiento <strong>de</strong>l aprendizaje viene <strong>de</strong>terminado por<br />
dos factores: cómo se les enseña y sobre todo cómo se les evalúa. También los<br />
alumnos pronto <strong>de</strong>scubren la estrategia <strong>de</strong> los distintos profesores; el profesor<br />
que en sus exámenes sólo hace preguntas teóricas, tiene alumnos que practican,<br />
sobre todo, la memoria inmediata, entre otras razones porque en aquella materia<br />
no saben hacerlo <strong>de</strong> otra forma.<br />
Metodología<br />
Hechas estas consi<strong>de</strong>raciones, ¿<strong>de</strong> qué manera procuramos subsanar las<br />
dificulta<strong>de</strong>s?<br />
En Cataluña hay 15 escuelas o institutos que tienen un aula <strong>de</strong><br />
autoaprendizaje. Parte <strong>de</strong>l material que se utiliza en estas aulas es igual en to<strong>da</strong>s<br />
porque es el que facilita la Administración; otra parte, más o menos abun<strong>da</strong>nte y<br />
variado, está en función <strong>de</strong> las posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s e intereses <strong>de</strong> los responsables <strong>de</strong>l<br />
aula.<br />
En el caso que nos ocupa, el aula es un laboratorio multimedia con 24 mesas<br />
y 12 or<strong>de</strong>nadores para los alumnos, y una uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong> audio activo con<br />
auriculares y micrófono incorporados que les permite entrar en contacto con el<br />
profesor sin necesi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> moverse <strong>de</strong> su sitio. El profesor, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su monitor,<br />
pue<strong>de</strong> captar las imágenes <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>nador <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> uno <strong>de</strong> sus alumnos. Este<br />
espacio, distinto <strong>de</strong> las aulas habituales, está situado en la planta baja <strong>de</strong>l<br />
edificio y comunica directamente con la Mediateca, cosa que facilita el acceso a<br />
los alumnos que <strong>de</strong>seen que<strong>da</strong>rse a trabajar fuera <strong>de</strong> horario <strong>de</strong> las clases. Este<br />
espacio está dotado <strong>de</strong> mucha luz natural.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las fichas autocorrectivas, <strong>de</strong> las cuales ya hemos hablado, hay<br />
distintos programas informatizados:<br />
Los dictados introducidos en la uni<strong>da</strong>d audio facilitan que ca<strong>da</strong> alumno, una<br />
vez ha trabajado un aspecto ortográfico, pue<strong>da</strong> comprobar con un dictado<br />
específico qué resultado obtiene. Para acce<strong>de</strong>r al dictado <strong>de</strong>seado introduce el<br />
núm. que correspon<strong>de</strong> en la uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l alumno, lo escucha una vez, lo escribe y<br />
una vez terminado lo repasa. Cuando lo consi<strong>de</strong>ra correcto lo autocorrige a<br />
partir <strong>de</strong> las fichas <strong>de</strong> dictados en las que están todos or<strong>de</strong>nados y escritos<br />
correctamente.<br />
CD Català Multimedia en el que están los programas correspondientes a los<br />
niveles B y C <strong>de</strong> lengua para adultos, y que <strong>de</strong>stinamos al sector <strong>de</strong> alumnos<br />
más avanzados.<br />
CD Galí, con ejercicios <strong>de</strong> gramática, ortografía y léxico, <strong>de</strong> un nivel muy<br />
a<strong>de</strong>cuado para alumnos <strong>de</strong> 1r Ciclo <strong>de</strong> ESO y que permite realizar posibles<br />
a<strong>da</strong>ptaciones curriculares (ACI).<br />
— 653 —
Rosa Oller i Casellas<br />
CD Divercat programa completo <strong>de</strong> lengua y a la vez con componente lúdico<br />
a<strong>de</strong>cuado para el 2º Ciclo.<br />
CD Diàleg, <strong>de</strong>stinado a alumnos castellanoparlantes que tienen dificulta<strong>de</strong>s<br />
fonéticas. Abarca con acierto las cuatro habili<strong>da</strong><strong>de</strong>s comunicativas.<br />
G-ex, un programa <strong>de</strong> ortografía que consiste en completar espacios vacíos<br />
con la grafía a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>. Pue<strong>de</strong>n escoger la norma ortográfica y el programa<br />
indica los aciertos y errores.<br />
En<strong>de</strong>vina i Barrina, programa <strong>de</strong> léxico. Consta <strong>de</strong> 20 temas distintos que<br />
ca<strong>da</strong> uno utiliza una frase con palabras “difíciles” y ellos han <strong>de</strong> escoger, entre<br />
cuatro posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s, la que es correcta. En el caso <strong>de</strong> que lo acierten, se les<br />
regala 5 puntos; en el caso <strong>de</strong> que se equivoquen, se les conce<strong>de</strong> una segun<strong>da</strong><br />
posibili<strong>da</strong>d con la bonificación <strong>de</strong> 2 puntos. Aunque es un programa un tanto<br />
anticuado, les gusta mucho porque tiene un componente lúdico.<br />
Faci’ls fàcils, sirve para practicar el correcto uso <strong>de</strong> los pronombres átonos,<br />
aspecto en el cual, en el caso <strong>de</strong>l catalán, es necesario hacer especial inci<strong>de</strong>ncia.<br />
Ca<strong>da</strong> vez más tenemos a nuestro alcance manuales acompañados <strong>de</strong> disquete<br />
con ejercicios que permiten la autocorrección; este es el material <strong>de</strong> la editorial<br />
Àlber que también tenemos en el aula para que lo escojan cuando lo consi<strong>de</strong>ren<br />
necesario.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l material informatizado disponemos <strong>de</strong> juegos educativos <strong>de</strong><br />
componente lúdico que facilitan la fijación <strong>de</strong> la palabra escrita:<br />
Los parchís, colección <strong>de</strong> tableros que usan con el mismo reglamento <strong>de</strong>l<br />
juego conocido por todos, con el ingrediente añadido <strong>de</strong> tener que completar<br />
palabras; ca<strong>da</strong> tablero tiene una batería <strong>de</strong> palabras con dificultad ortográfica<br />
distinta.<br />
Las cartas con una combinación <strong>de</strong> ilustración y palabras homófonas. El<br />
juego consiste en hacer parejas <strong>de</strong> la ilustración con la palabra a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong> que<br />
fonéticamente tiene más <strong>de</strong> un significado.<br />
El dominó otra activi<strong>da</strong>d que facilita, a partir <strong>de</strong> la visualización el<br />
aprendizaje <strong>de</strong> las palabras que se escriben con ele gemina<strong>da</strong>; dificultad ortográfica<br />
frecuente porque tiene una normativa algo compleja.<br />
Vi<strong>de</strong>oagramas Los ví<strong>de</strong>os <strong>de</strong>l Digui-digui, material añejo, pero especialmente<br />
aprovechado para las activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> comprensión oral y para introducir a<br />
nivel general conceptos gramaticales básicos.<br />
La asistencia quincenal al aula <strong>de</strong> autoaprendizaje permite practicar la<br />
reflexión sistematiza<strong>da</strong> <strong>de</strong>l propio trabajo. En las sesiones restantes <strong>de</strong> Lenguaje<br />
se trabajan los <strong>de</strong>más aspectos habituales <strong>de</strong> esta disciplina: Gramática,<br />
Expresión escrita, Léxico, Ortografía... El día que tienen sesión en el aula <strong>de</strong><br />
autoaprendizaje, llevan con ellos los trabajos <strong>de</strong> Lenguaje que han realizado,<br />
convenientemente corregidos. Una vez en el aula se les entrega la ficha <strong>de</strong><br />
autocontrol en la que <strong>de</strong>ben anotar la fecha y, teniendo en cuenta la dificultad<br />
— 654 —
La integración <strong>de</strong>l aula <strong>de</strong> autoaprendizaje en un centro <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria<br />
que consi<strong>de</strong>ran más importante o urgente <strong>de</strong> remediar, apuntan también lo que<br />
van a trabajar. El trabajo que ellos “se imponen” ha <strong>de</strong> ser posible <strong>de</strong> realizar y<br />
autocorregir en una hora.<br />
De esta manera, un alumno pue<strong>de</strong> valorar, al analizar su trabajo, que necesita<br />
resolver un problema <strong>de</strong> acentuación, al mismo tiempo que otro pue<strong>de</strong><br />
consi<strong>de</strong>rar que necesita enten<strong>de</strong>r mejor el Sintagma Nominal u otro que le falta<br />
vocabulario y <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> hacer un trabajo <strong>de</strong> léxico.<br />
Des<strong>de</strong> el primer día saben que <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> la ficha tienen la solución <strong>de</strong> los<br />
ejercicios planteados. Al principio pensamos en la conveniencia <strong>de</strong> que no<br />
tuvieran acceso a estos resultados, pero <strong>de</strong>cidimos probarlo. En general no<br />
copian, toman como un reto la activi<strong>da</strong>d escogi<strong>da</strong> por ellos mismos, lo cual nos<br />
lleva a consi<strong>de</strong>rar que hemos <strong>da</strong>do el primer paso para trabajar el sentido <strong>de</strong><br />
corresponsabili<strong>da</strong>d en su aprendizaje. En lo que sí hay que estar muy atento al<br />
principio, es en el aspecto <strong>de</strong> la autocorrección, pues por falta <strong>de</strong> atención en<br />
ocasiones no se <strong>da</strong>n cuenta <strong>de</strong> todos sus errores.<br />
Aveces, especialmente a aquellos que presentan muchas dificulta<strong>de</strong>s en su<br />
trabajo, se procura no <strong>de</strong>sanimarlos sino orientarlos e intentar que compren<strong>da</strong>n<br />
que no pue<strong>de</strong>n resolverlo todo en un solo día y que es necesario hacerlo poco a<br />
poco. Elaboramos juntos lo que llamamos un “itinerario”. Significa que, en un<br />
periodo más o menos largo, se apunta cómo y qué aspecto se irá trabajando, <strong>de</strong><br />
manera que, en ca<strong>da</strong> sesión <strong>de</strong>l aula ya tienen el trabajo pautado. Es necesario<br />
pactar este itinerario porque es el alumno quien ha <strong>de</strong> ser consciente <strong>de</strong> su<br />
problema concreto y <strong>de</strong> que es positivo para él resolverlo. En el aula <strong>de</strong><br />
autoaprendizaje, con este trabajo individualizado y libre, se pone en evi<strong>de</strong>ncia<br />
que el alumno tiene un protagonismo casi único; el papel <strong>de</strong>l profesor no es otro<br />
que el <strong>de</strong> orientador y animador <strong>de</strong>l gusto por apren<strong>de</strong>r.<br />
Aesta visión <strong>de</strong> la enseñanza/autoaprendizaje, que pue<strong>de</strong> parecer un tanto<br />
romántica, la acompaña otro ingrediente fun<strong>da</strong>mental: el nivel <strong>de</strong> exigencia.<br />
Esta exigencia se fun<strong>da</strong>menta en la serie<strong>da</strong>d por parte <strong>de</strong> todos. Todos viajamos<br />
en el mismo barco, los alumnos necesitan apren<strong>de</strong>r y el profesor está allí con el<br />
fin <strong>de</strong> facilitarles este trabajo. Por lo tanto, es necesario respetar los acuerdos<br />
pactados mutuamente y cumplirlos. La preparación <strong>de</strong> una activi<strong>da</strong>d distinta<br />
para ca<strong>da</strong> alumno para la evaluación no es difícil porque la canti<strong>da</strong>d y varie<strong>da</strong>d<br />
<strong>de</strong> material lo facilita, y a partir <strong>de</strong> la hoja <strong>de</strong> autocontrol <strong>de</strong> ca<strong>da</strong> uno se le<br />
pue<strong>de</strong> exigir una activi<strong>da</strong>d similar a las que ya ha trabajado.<br />
Es importante que el alumno sea consciente <strong>de</strong> sus progresos. El control no<br />
tiene la finali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> atraparlo en aquello que no sabe sino <strong>de</strong> concienciarlo <strong>de</strong> su<br />
proceso. Cuando es consciente <strong>de</strong> que va aprendiendo es cuando el educando<br />
consigue la llave <strong>de</strong>l éxito.<br />
Para terminar, querría parafrasear las palabras <strong>de</strong> Edgar Morin en “Los siete<br />
conocimientos necesarios para la educación <strong>de</strong>l futuro”:<br />
— 655 —
Rosa Oller i Casellas<br />
En el nuevo siglo... las estrategias <strong>de</strong> aprendizaje constituyen una<br />
brújula idónea para no naufragar en el temporal <strong>de</strong> la información.<br />
Esperamos que la antigua aspiración <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r a apren<strong>de</strong>r, empiece<br />
a convertirse en una reali<strong>da</strong>d palpable para el bien <strong>de</strong> los futuros<br />
navegantes que pueblan nuestras aulas.<br />
Muchas gracias.<br />
Bibliografía<br />
Monereo, C. (2001): “Ensenyar a aprendre: una vella aspiració amb noves<br />
coor<strong>de</strong>na<strong>de</strong>s”. Escola Catalana, 376. Barcelona<br />
EDITORIAL (2001): “Adolescents aparcats”. Escola Catalana, 376. Barcelona<br />
— 656 —
CONCLUSIÓNS<br />
Ó longo <strong>de</strong> tres días <strong>de</strong> análise <strong>da</strong> reali<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>da</strong>s linguas en distintos países, a<br />
problemática xurdi<strong>da</strong> e as solucións achega<strong>da</strong>s son tan ricas e varia<strong>da</strong>s como<br />
diversas son as comuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s e países que as falan. Pero cómpre que esta<br />
diversi<strong>da</strong><strong>de</strong> e plurali<strong>da</strong><strong>de</strong> a tratemos <strong>de</strong> simplificar nalgúns puntos que en maior<br />
ou menor medi<strong>da</strong> foron obxecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate nas diferentes sesións.<br />
1. Púxose <strong>de</strong> manifesto a existencia dunha notable diferencia duns Estados<br />
a outros no recoñecemento dos <strong>de</strong>reitos lingüísticos <strong>da</strong>s minorías. Constatouse,<br />
igualmente, que no conxunto <strong>da</strong> Europa Comunitaria o Estado español está<br />
<strong>de</strong>ntro do grupo dos máis avanzados no recoñecemento <strong>de</strong>stes <strong>de</strong>reitos.<br />
2. Insistiuse na necesi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> incrementa-lo intercambio <strong>de</strong> información<br />
<strong>de</strong> i<strong>de</strong>as e <strong>de</strong> programas entre as distintas minorías lingüísticas.<br />
3. É necesaria unha actuación <strong>de</strong>cidi<strong>da</strong> na planificación do corpus <strong>de</strong>stas<br />
linguas, fun<strong>da</strong>mentalmente no campo terminolóxico, para garanti-la preservación<br />
<strong>da</strong> súa i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong><strong>de</strong> e para dotalas dos medios suficientes para cubri-las<br />
necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s expresivas <strong>da</strong> socie<strong>da</strong><strong>de</strong> tecnolóxica do futuro.<br />
4. Tendo en conta os cambios que se aveciñan na automatización dos<br />
sistemas <strong>de</strong> comunicación e <strong>de</strong> información, considérase imprescindible un<br />
forte investimento nas novas tecnoloxías. As linguas que non <strong>de</strong>senvolvan nun<br />
prazo curto <strong>de</strong> tempo sistemas <strong>de</strong> traducción automática, <strong>de</strong> síntese e<br />
recoñecemento <strong>de</strong> voz, <strong>de</strong> diálogo home-máquina, dificilmente po<strong>de</strong>rán competir<br />
e teñen un futuro moi escuro.<br />
5. Da<strong>da</strong> esta importancia <strong>da</strong>s novas tecnoloxías, estas <strong>de</strong>ben incorporarse<br />
con tó<strong>da</strong>las súas posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s no ensino/aprendizaxe <strong>da</strong>s linguas.<br />
6. Igualmente, considérase conveniente a a<strong>de</strong>cuación dos sistemas<br />
tradicionais <strong>de</strong> ensino ás novas reali<strong>da</strong><strong>de</strong>s sociais, laborais, etc., así como a<br />
incorporación <strong>de</strong> novos enfoques coma a autoaprendizaxe.<br />
7. As linguas aprén<strong>de</strong>nse integra<strong>da</strong>s no currículo dos alumnos,<br />
vinculándoas sempre con contidos étnicos, culturais, literarios, afectivos, etc.<br />
8. As linguas non son un obstáculo que impi<strong>da</strong> un óptimo ren<strong>de</strong>mento do<br />
alumnado (factor ó que os pais e a familia conce<strong>de</strong>n un papel relevante). Os<br />
resultados <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>investigación <strong>de</strong>mostran que o ensino bilingüe xera iguais ou<br />
mellores resultados.<br />
— 657 —
En <strong>de</strong>finitiva, as linguas, no contexto <strong>de</strong> globalización no que nos toca vivir,<br />
teñen que ser unha reali<strong>da</strong><strong>de</strong> viva. É dicir, que cómpre usalas se queremos que<br />
pervivan no futuro.<br />
Moitas gracias.<br />
O comité organizador:<br />
José Caji<strong>de</strong> Val<br />
Agustín Dosil<br />
X. Gregorio Ferreiro Fente<br />
Manuel González González<br />
Miguel Anxo Santos Rego<br />
— 658 —
ORGANIZACIÓN DA IX CONFERENCIA<br />
INTERNACIONAL DE LINGUAS MINORITARIAS<br />
ADirección Xeral <strong>de</strong> Política Lingüística e o Comité Organizador <strong>da</strong> VIII<br />
Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias estableceu durante os<br />
últimos tres meses contactos con diferentes organismos, institucións e persoas<br />
co obxecto <strong>de</strong> ce<strong>de</strong>-las responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong>s organizativas <strong>da</strong> vin<strong>de</strong>ira edición <strong>da</strong><br />
Conferencia, que será a novena. Manifestáronnos inicialmente a súa vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
organiza-la próxima edición tres organismos distintos, que finalmente, tras<br />
distintas conversas e intercambios <strong>de</strong> impresións, que<strong>da</strong>ron reducidos a un. Así,<br />
pois, neste momento estamos xa en condicións <strong>de</strong> anunciarlles a todos voste<strong>de</strong>s<br />
o lugar, <strong>da</strong>ta aproxima<strong>da</strong> e temas fun<strong>da</strong>mentais <strong>da</strong> novena edición <strong>da</strong><br />
Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias.<br />
1. LUGAR: Pajala/kiruna (rexión <strong>de</strong>ntro do Estado <strong>de</strong> Suecia na que se<br />
falan as linguas Meänkieli e Saami)<br />
2. DATA: Entre os meses <strong>de</strong> xuño e agosto <strong>de</strong> 2003, sen que poi<strong>da</strong>mos<br />
precisar unha <strong>da</strong>ta fixa.<br />
3. ORGANIZACIÓN: Departamento <strong>de</strong> Finés <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Estocolmo (Suecia). O presi<strong>de</strong>nte do Comité Organizador, xa constituído<br />
parcialmente, será o profesor Birger Winsa, quen por razóns<br />
familiares viuse imposibilitado para estar presente aquí connosco. De<br />
feito, ata o pasado luns, tiñamos todo preparado para que realizase a<br />
viaxe a <strong>Galicia</strong>. Finalmente, e polas razóns cita<strong>da</strong>s, non puido ser. En<br />
calquera caso, enviounos un breve proxecto, do que presentamos neste<br />
momento unicamente os temas centrais sobre os que versará a IX<br />
Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias.<br />
4. TEMAS:<br />
• A implementación <strong>da</strong> Carta Europeas <strong>de</strong> Linguas Rexionais e<br />
Minoritarias con especial atención ós grupos lingüísticos<br />
minoritarios máis reducidos<br />
• Aplanificación lingüística nas rexións minoritarias transfronteirizas<br />
• Experiencias <strong>de</strong> educación bilingüe e tipos <strong>de</strong> inmersión<br />
• As minorías nas rexións <strong>de</strong> Barents e do Báltico<br />
Temos que dicir que estamos plenamente convencidos <strong>de</strong> que a IX<br />
Conferencia Internacional <strong>de</strong> Linguas Minoritarias será un éxito. Desexámoslle<br />
— 659 —
to<strong>da</strong> a sorte do mundo ó sr. Winsa no seu labor organizativo. Para el son tamén<br />
o noso agra<strong>de</strong>cemento e recoñecemento.<br />
Birger Winsa Erling Wan<strong>de</strong><br />
Presi<strong>de</strong>nte do Comité Organizador Xefe do Departamento <strong>de</strong> Finés<br />
Departamento <strong>de</strong> Finés Departamento <strong>de</strong> Finés<br />
Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Estocolmo Universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Estocolmo<br />
S-106 91 Estocolmo E-mail: Erling.wan<strong>de</strong>@finska.su.se<br />
Suecia<br />
Tel: +46-8-16 23 59<br />
Fax:+46-8-15 88 71<br />
E-mail: birger.winsa@finska.su.se<br />
www.finska.su.se<br />
www.digital<strong>de</strong>mokrati.nu<br />
— 660 —
TÁBOA DE CONTIDOS<br />
NOTA DOS EDITORES<br />
PRESENTACIÓN (MANUEL FRAGA IRIBARNE,<br />
Excmo. Sr. Presi<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong>) … … … … … … … … … 7<br />
PRÓLOGO (CELSO CURRÁS FERNÁNDEZ, Excmo. Sr. Conselleiro<br />
<strong>de</strong> Educación e Or<strong>de</strong>nación Universitaria) … … … … … … … … … … 9<br />
INAUGURACIÓN DA VIII CONFERENCIA<br />
INTERNACIONAL DE LINGUAS MINORITARIAS<br />
MANUEL GONZÁLEZ GONZÁLEZ,<br />
Excmo. Sr. Secretario <strong>da</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Galega e membro<br />
do comité organizador … … … … … … … … … … … … … … … 15<br />
VIVIANE REDING,<br />
Excma. Sra. Comisaria Europea <strong>de</strong> Educación, Cultura,<br />
Xuventu<strong>de</strong>, Medios <strong>de</strong> Comunicación e Deportes … … … … … … … 19<br />
MANUEL FRAGA IRIBARNE,<br />
Excmo. Sr. Presi<strong>de</strong>nte <strong>da</strong> <strong>Xunta</strong> <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong> … … … … … … … … … 23<br />
CONFERENCIAS PLENARIAS<br />
ROBERT LAFONT<br />
Langues minorisées et réalité <strong>de</strong> la culture européenne … … … … …<br />
MIGUEL SIGUÁN<br />
27<br />
Uni<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l lenguaje y plurali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> lenguas<br />
JAUME SARRAMONA<br />
… … … … … … … … 39<br />
¿Qué sabemos sobre el rendimiento escolar en contextos<br />
educativos bilingües? … … … … … … … … … … … … … … … …<br />
FELIPA ETXEBERRIA SAGASTUME<br />
53<br />
Experiencias <strong>de</strong> enseñanza <strong>de</strong> la lengua en una comuni<strong>da</strong>d bilingüe … 69<br />
RELATORIOS<br />
M. TERESA CABRÉ<br />
Terminología y lenguas minoritarias: necesi<strong>da</strong>d, universali<strong>da</strong>d<br />
y especifici<strong>da</strong>d … … … … … … … … … … … … … … … … … 89<br />
CONCEPCIÓN M. VALADEZ<br />
Lenguas Minoritarias y Lenguas Minoriza<strong>da</strong>s en<br />
Estados Unidos, con especial atención al castellano … … … … … … 103<br />
PÁDRAIG O’RIAGÁIN<br />
Language Policy Implementation: Constraints and<br />
Feasibility Barrierws … … … … … … … … … … … … … … … … 117<br />
MODESTO ANÍBAL RODRÍGUEZ NEIRA<br />
A lingua galega nos comezos do novo milenio … … … … … … … … 129<br />
— 663 —
SIMPOSIOS<br />
• AS LINGUAS MINORITARIAS E AS TECNOLOXÍAS DA FALA<br />
CARMEN GARCÍA MATEO<br />
Recursos e activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s necesarias para <strong>de</strong>senvolver<br />
tecnoloxía <strong>da</strong> fala en galego … … … … … … … … … … … … … 151<br />
INMACULADA HERNAEZ<br />
El euskera y las tecnologías <strong>de</strong>l habla … … … … … … … … … … 157<br />
JOAQUIM LLISTERRI<br />
Las tecnologías <strong>de</strong>l habla en lengua catalana … … … … … … … … 163<br />
Mª LILIANA MARTÍNEZ CALVO<br />
O ES-GA, o valor dun sistema <strong>de</strong> Traducción<br />
Automática nunha lingua minoriza<strong>da</strong> … … … … … … … … … … 171<br />
• A ADQUISICIÓN DE SEGUNDAS LINGUAS NUN CONTEXTO<br />
PLURILINGÜE E PLURICULTURAL<br />
JOAQUIM ARNAU<br />
Nuevas perspectivas en la enseñanza/aprendizaje<br />
<strong>de</strong> las lenguas minoriza<strong>da</strong>s: el caso <strong>de</strong>l catalán … … … … … … …<br />
HUGO BAETENS BEARDSMORE<br />
177<br />
Trilingual Education & Language Minorities in Europe<br />
FÉLIX ETXEBERRÍA<br />
… … … … 185<br />
El futuro <strong>de</strong> la Educación bilingüe en el País Vasco … … … … … …<br />
MIGUEL PÉREZ PEREIRA<br />
Adquisición dunha segun<strong>da</strong> lingua no sistema<br />
195<br />
educativo galego<br />
CELIA RUIZ<br />
… … … … … … … … … … … … … … … … 203<br />
La adquisición <strong>de</strong> segun<strong>da</strong>s lenguas en un contexto<br />
plurilingüe y pluricultural … … … … … … … … … … … … … … 209<br />
• PROBLEMÁTICA DO ENSINO BILINGÜE E A SÚA AVALIACIÓN<br />
Informe do mo<strong>de</strong>rador JOSÉ CAJIDE VAL … … … … … … … … 217<br />
• PROBLEMAS DE HOXE NO ENSINO DA LINGUA GALEGA<br />
PILAR BUELA<br />
A tecnoloxía informática e o ensino <strong>de</strong> linguas … … … … … … …<br />
BIEITO SILVA VALDIVIA<br />
227<br />
¿Existe un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fala para a clase <strong>de</strong> lingua?<br />
XESÚS MANUEL VALCÁRCEL<br />
… … … … … … 233<br />
A formación do profesorado <strong>de</strong> lingua galega e literatura:<br />
dificulta<strong>de</strong>s e necesi<strong>da</strong><strong>de</strong>s … … … … … … … … … … … … … 243<br />
MESAS REDONDAS<br />
• POLÍTICAS LINGÜÍSTICAS E EDUCATIVAS NO ESTADO ESPAÑOL<br />
— 664 —
XABIER AIZPURUA<br />
Política lingüística y educativa en el País Vasco … … … … … … …<br />
JOSEP VICENT FELIP I MONLLEÓ<br />
253<br />
Política lingüística y educativa en la Comuni<strong>da</strong>d Autónoma Valenciana<br />
XESÚS P. GONZÁLEZ MOREIRAS<br />
259<br />
Políticas lingüísticas e educativas en <strong>Galicia</strong> … … … … … … … …<br />
LLUÍS JOU I MIRABET<br />
265<br />
Política lingüística y educativa en Cataluña<br />
JOAN MELIÀ GARI<br />
… … … … … … … … 267<br />
A situación lingüística nas Illas Baleares … … … … … … … … …<br />
PEDRO PEGENAUTE GARDE<br />
271<br />
Política lingüística y educativa en Navarra … … … … … … … … 277<br />
• POLÍTICA LIGÜÍSTICA E EDUCATIVA EN COMUNIDADES EUROPEAS CON LINGUA<br />
MINORIZADA<br />
DIEGO CORRAINE<br />
Políticas lingüísticas y educativas en Cer<strong>de</strong>ña<br />
DURK GORTER<br />
… … … … … … … 287<br />
Policy and the teaching of Frisian as a minority language … … … …<br />
PHILIPPE MARTEL<br />
295<br />
Minority languages of metropolitan France: a long road<br />
GLYN WILLIAMS<br />
… … … … 303<br />
Language planning and the information society … … … … … … … 309<br />
COMUNICACIÓNS LIBRES<br />
ANDRÉS ALONSO ÁLVAREZ<br />
A constitucionalización do ensino bilingüe … … … … … … … … …<br />
Mª DEL PILAR ALVARIÑO ALVARIÑO / Mª MONTSERRAT MURIANO RODRÍGUEZ<br />
/ Mª BELÉN SOUTO GARCÍA / MARÍA VALLEJO GONZÁLEZ<br />
A normalización terminolóxica en galego:<br />
335<br />
o servicio <strong>de</strong> consultas <strong>de</strong> Termigal … … … … … … … … … … … 345<br />
Mª DEL PILAR ALVARIÑO ALVARIÑO / XESÚS MANUEL MOSQUERA CARREGAL<br />
/ Mª BELÉN SOUTO GARCÍA<br />
A normalización terminolóxica do léxico do medio en galego.<br />
Tres casos prácticos: contaminación-polución;<br />
medio-medio ambiente; residuo-refugallo<br />
CARLOS ARIAS IGLESIAS<br />
… … … … … … … … … 353<br />
Os cursos Comarca e Lingua: autoxeración <strong>de</strong> contidos na aprendizaxe<br />
M. BAÑA CASTRO / R. Mª GARCÍA SUÁREZ / M. SALCINES MARTÍNEZ<br />
Primeira fase do <strong>de</strong>seño dun programa <strong>de</strong> aprendizaxe<br />
361<br />
<strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua en <strong>Galicia</strong> … … … … … … … … … … … … … 367<br />
M. BAÑA CASTRO / R. Mª GARCÍA SUÁREZ / M. SALCINES MARTÍNEZ<br />
Avaliación e intervención en prácticas educativas: segun<strong>da</strong> fase<br />
dun proxecto <strong>de</strong> aprendizaxe <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> lingua en convivencia<br />
coa primeira en <strong>Galicia</strong> … … … … … … … … … … … … … … … 373<br />
— 665 —
M. BAÑA CASTRO / R. Mª GARCÍA SUÁREZ / M. SALCINES MARTÍNEZ<br />
Guía <strong>de</strong> recursos educativos<br />
JOSEP M. BALDAQUÍ ESCANDELL<br />
… … … … … … … … … … … … … 379<br />
El pluralismo cultural en los programas educativos bilingües:<br />
adscripción etnolingüística e i<strong>de</strong>nti<strong>da</strong>d<br />
TERESA BERMÚDEZ / AMPARO CEREIXO<br />
… … … … … … … … … … 387<br />
Experiencias <strong>da</strong> docencia <strong>da</strong> lingua galega en Catalunya … … … …<br />
CAMILO BRANDÍN FEIJOO<br />
Veloci<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> procesamento <strong>da</strong> información <strong>de</strong> material escrito<br />
397<br />
en escolares bilingües galegos … … … … … … … … … … … … …<br />
CARLOS CAETANO BISCAINO FERNANDES / CILHA LOURENÇO MÓDIA<br />
405<br />
Un sistema teatral en lingua minoriza<strong>da</strong>. O caso galego … … … … …<br />
CARLOS MANUEL CALLÓN TORRES<br />
Algúns aspectos do ensino <strong>da</strong> literatura nun contexto diglósico.<br />
413<br />
O caso galego … … … … … … … … … … … … … … … … … …<br />
BERTA CASTAÑO TORRADO / BLANCA SÁNCHEZ SAMPEDRO<br />
419<br />
As linguas minoritarias no ámbito europeo. Status do galego<br />
XOSÉ-HENRIQUE COSTAS GONZÁLEZ<br />
… … … 425<br />
Oficialización do galego fóra <strong>da</strong>s fronteiras <strong>de</strong> <strong>Galicia</strong><br />
XOSÉ MANUEL DASILVA<br />
… … … … … 433<br />
Competencia bilingüe e autotraducción en <strong>Galicia</strong> –algúns apuntamentos. 441<br />
XURXO FERNÁNDEZ CARBALLIDO<br />
Os lectorados <strong>de</strong> galego. Funcións e perspectivas … … … … … … …<br />
SONIA FERNÁNDEZ PARRATT<br />
O papel <strong>da</strong> prensa como instrumento pe<strong>da</strong>góxico no proceso<br />
453<br />
<strong>de</strong> normalización lingüística do galego … … … … … … … … … … 459<br />
ALBERTO GONZÁLEZ<br />
TRADOS 5 … … … … … … … … … … … … … … … … … … … 467<br />
MARIANO GONZÁLEZ CAMPO<br />
Algunas consi<strong>de</strong>raciones sobre la situación <strong>de</strong>l islandés en Europa … 471<br />
MANUEL GONZÁLEZ GONZÁLEZ / MODESTO RODRÍGUEZ NEIRA / AGUSTÍN DOSIL<br />
MACEIRA / JOSÉ PÉREZ VILARIÑO / ARTURO X. PEREIRO ROZAS / EULOGIO REAL<br />
DEUS / ISABEL SUÁREZ FERNÁNDEZ / ANTONIO FERNÁNDEZ SALGADO / XAQUÍN<br />
LOREDO GUTIÉRREZ / HÅKAN CASARES BERG<br />
¿Que características persoais <strong>de</strong>terminan a percepción dos falantes<br />
galegos? Un estudio exploratorio con matched-guise realizado<br />
sobre unha mostra <strong>de</strong> mozos galegos … … … … … … … … … … …<br />
MARGARITA GONZÁLEZ GONZÁLEZ / MÓNICA PLACES TORRADO<br />
479<br />
A situación do galego nun mundo globalizado … … … … … … … …<br />
MARTA GONZÁLEZ LOUZAO<br />
Convivencia e/ou supervivencia do galego como segun<strong>da</strong> lingua<br />
489<br />
na ensinanza multilingüe<br />
VITELIO HERRERA<br />
Proyecto LINMITER.<br />
… … … … … … … … … … … … … … 497<br />
(Terminología <strong>de</strong> lenguas latinas minoritarias europeas) … … … … … 503<br />
— 666 —
JOSÉ LUIS JANEIRO<br />
Cooficiali<strong>da</strong><strong>de</strong> lingüística e traducción xurídica, dúas notables<br />
ausencias no ensino universitario do <strong>de</strong>reito<br />
TRINIDAD MATÍAS JIMÉNEZ CAMPOSECO<br />
… … … … … … … … 507<br />
El uso oficial <strong>de</strong> los idiomas mayas en Guatemala<br />
SABELA LABRAÑA BARRERO<br />
… … … … … … 517<br />
Intercambio educativo entre linguas minoriza<strong>da</strong>s do Estado español.<br />
Unha experiencia integradora … … … … … … … … … … … … …<br />
CARME LÓPEZ I POL<br />
523<br />
Movili<strong>da</strong>d estudiantil y lengua: el programa Interc@t, una respuesta …<br />
MARÍA SOL LÓPEZ MARTÍNEZ /FRANCISCO GARCÍA GONDAR<br />
533<br />
Presentación do proxecto CORGA … … … … … … … … … … … 539<br />
(Corpus <strong>de</strong> Referencia do Galego Actual)<br />
ANXO M. LORENZO SUÁREZ<br />
A extensión <strong>da</strong> lingua galega no ámbito do ensino en <strong>Galicia</strong>:<br />
presentación e avaliación dos resultados do Informe <strong>de</strong> Política<br />
e Normalización Lingüística<br />
ANA LUNA ALONSO<br />
… … … … … … … … … … … … … 545<br />
A adquisición <strong>da</strong> competencia traductora<br />
BELÉN MARTÍN FRANCO<br />
… … … … … … … … … 555<br />
Cómo ensinar a lingua e a cultura galegas nunha universi<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
estranxeira: o caso <strong>da</strong> universi<strong>da</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> Rennes 2-Haute Bretagne … …<br />
MÓNICA MARTÍNEZ BALEIRÓN / Mª DOS ANXOS SOBRIÑO PÉREZ<br />
/ BEGOÑA VARELA VÁZQUEZ<br />
563<br />
Política lingüística e educativa en <strong>Galicia</strong>: primeiros niveis <strong>de</strong> ensino …<br />
BERNIE O’ROURKE<br />
571<br />
The value of <strong>Galicia</strong>n and Irish on to<strong>da</strong>y’s language market … … … …<br />
Mª CARME PAZOS BALADO<br />
Importancia dos diccionarios bilingües nunha lingua minoritaria:<br />
581<br />
os diccionarios bilingües en galego<br />
XERMÁN RODRÍGUEZ LÓPEZ<br />
… … … … … … … … … … … 587<br />
Lengua <strong>de</strong> signos española: situación actual <strong>de</strong> una lengua minoritaria<br />
JOSÉ ROMAY MARTÍNEZ / RICARDO GARCÍA MIRA<br />
Evaluación actual y futura <strong>de</strong> la vitali<strong>da</strong>d etnolingüística <strong>de</strong>l grupo<br />
595<br />
<strong>de</strong> gallego-hablantes … … … … … … … … … … … … … … … …<br />
MIGUEL ANXO SANTOS REGO / JOSÉ CAGIDE VAL<br />
/ Mª MAR LORENZO MOLEDO / ANA Mª PORTO CASTRO<br />
A lingua galega no ensino primario:<br />
599<br />
<strong>da</strong>tos <strong>de</strong> hoxe para unha análise <strong>de</strong> alcance.<br />
CARLES SEGURA I LLOPES<br />
La actitud y el uso lingüísticos:<br />
… … … … … … … … 609<br />
factores <strong>de</strong> cali<strong>da</strong>d lingüística en una lengua minoriza<strong>da</strong><br />
DIEGO VÁZQUEZ<br />
… … … … 615<br />
O misterio <strong>da</strong>s sete pezas. Aplicación educativa multimedia … … … 623<br />
— 667 —
KATE_INA VLASÁKOVÁ<br />
A lingua checa como lingua e cultura estranxeira.<br />
Enfoque pluridisciplinario … … … … … … … … … … … … … … 629<br />
OBRADOIROS<br />
MONTSERRAT GIMENO I VIDAL<br />
Los centros <strong>de</strong> autoaprendizaje:<br />
un diseño para el aprendizaje <strong>de</strong> la lengua … … … … … … … … … 639<br />
ROSA OLLER I CASELLAS<br />
La integración <strong>de</strong>l aula <strong>de</strong> autoaprendizaje en un centro <strong>de</strong> secun<strong>da</strong>ria 649<br />
CONCLUSIÓNS<br />
ORGANIZACIÓN DA IX CONFERENCIA INTERNACIONAL DE<br />
LINGUAS MINORITARIAS<br />
— 668 —