El origen y la diversidad del maíz en el continente americano
El origen y la diversidad del maíz en el continente americano
El origen y la diversidad del maíz en el continente americano
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>El</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong><br />
y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong><br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te<br />
<strong>americano</strong><br />
José Antonio Serratos Hernández<br />
Universidad Autónoma<br />
de <strong>la</strong> Ciudad de México<br />
www.gre<strong>en</strong>peace.org.mx
Este docum<strong>en</strong>to fue e<strong>la</strong>borado por<br />
<strong>el</strong> Dr. José Antonio Serratos Hernández,<br />
investigador, coordinador, académico,<br />
de <strong>la</strong> Universidad Autónoma de <strong>la</strong> Ciudad de México<br />
para Gre<strong>en</strong>peace México.<br />
Enero de 2009
Cont<strong>en</strong>ido<br />
Introducción<br />
<strong>El</strong> c<strong>en</strong>tro de <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
Historia d e<strong>la</strong> investigación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong>n <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. 1700 - 1990<br />
Historia de <strong>la</strong> investigación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. 1990 - al pres<strong>en</strong>te<br />
Estado <strong>d<strong>el</strong></strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> c<strong>en</strong>tro de <strong>orig<strong>en</strong></strong> y domesticación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
La <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong><br />
<strong>El</strong> estudio de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. 1940 - 1980<br />
<strong>El</strong> estudio de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. 1990 - al pres<strong>en</strong>te<br />
La migración <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> y su diversificación <strong>en</strong> América<br />
Los pueblos y <strong>la</strong>s culturas de América y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
Análisis y perspectivas de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong><br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
2<br />
4<br />
5<br />
10<br />
12<br />
14<br />
18<br />
22<br />
24<br />
29<br />
31<br />
1
Introducción<br />
<strong>El</strong> <strong>maíz</strong> es <strong>el</strong> cereal de los<br />
pueblos y culturas <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te<br />
<strong>americano</strong>. Las más antiguas<br />
civilizaciones de América –desde<br />
los olmecas y teotihuacanos <strong>en</strong><br />
Mesoamérica, hasta los incas<br />
y quechuas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina<br />
de Sudamérica– estuvieron<br />
acompañadas <strong>en</strong> su desarrollo<br />
por esta p<strong>la</strong>nta. Esta asociación<br />
<strong>en</strong>tre cultura y agricultura <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> ha motivado a ci<strong>en</strong>tíficos y<br />
humanistas a preguntarse: ¿cuál<br />
es <strong>el</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> de este cereal? ¿cómo<br />
fue su evolución, una vez que<br />
los difer<strong>en</strong>tes grupos humanos<br />
lo adoptaron y cultivaron para<br />
su provecho? Estas preguntas<br />
los han llevado a explorar <strong>el</strong><br />
pasado y <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, junto al<br />
desarrollo ci<strong>en</strong>tífico y tecnológico,<br />
han podido descifrar varios<br />
de los <strong>en</strong>igmas que rodean <strong>la</strong><br />
domesticación de este cultivo.<br />
Aunque no se han resu<strong>el</strong>to<br />
por completo todos los detalles<br />
que permitan explicar su <strong>orig<strong>en</strong></strong> y<br />
domesticación, los ci<strong>en</strong>tíficos ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
un cons<strong>en</strong>so: <strong>el</strong> ancestro directo <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> es <strong>el</strong> teocintle. Sin embargo,<br />
durante más de 70 años, antes de<br />
llegar a esa conclusión se g<strong>en</strong>eró un<br />
riquísimo debate que contribuyó al<br />
avance <strong>d<strong>el</strong></strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> muchas<br />
áreas <strong>d<strong>el</strong></strong> quehacer ci<strong>en</strong>tífico. Tan<br />
es así que algunos de los más<br />
grandes ci<strong>en</strong>tíficos <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XX<br />
han sido estudiosos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, de<br />
su <strong>orig<strong>en</strong></strong> y su diversificación. Por<br />
ejemplo, <strong>en</strong> 1983 <strong>la</strong> investigadora<br />
estadounid<strong>en</strong>se Bárbara McClintock<br />
recibió <strong>el</strong> Premio Nob<strong>el</strong> <strong>en</strong> Fisiología,<br />
por <strong>el</strong> descubrimi<strong>en</strong>to de los<br />
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>éticos móviles 1 <strong>en</strong> los<br />
cromosomas <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
2<br />
<strong>El</strong> <strong>maíz</strong> es <strong>el</strong> cereal que más<br />
importancia ha t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> varios<br />
sectores de <strong>la</strong> economía a esca<strong>la</strong><br />
mundial durante <strong>el</strong> siglo XX y <strong>en</strong><br />
los inicios <strong>d<strong>el</strong></strong> XXI. En los países<br />
industrializados, <strong>el</strong> <strong>maíz</strong> se utiliza<br />
principalm<strong>en</strong>te como forraje,<br />
materia prima para <strong>la</strong> producción<br />
de alim<strong>en</strong>tos procesados y,<br />
reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, para <strong>la</strong> producción de<br />
etanol. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong> algunos<br />
países de América Latina y, cada vez<br />
más <strong>en</strong> países africanos, un gran<br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> que se produce<br />
o importa se destina al consumo<br />
humano. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> <strong>maíz</strong><br />
ha sido y sigue si<strong>en</strong>do un factor de<br />
sobreviv<strong>en</strong>cia para los campesinos<br />
e indíg<strong>en</strong>as que habitan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
mayoría de los países <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te<br />
<strong>americano</strong>. Resulta paradójico que<br />
los pob<strong>la</strong>dores de <strong>la</strong>s comunidades<br />
marginadas sean los guardianes de<br />
<strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, ya que cada<br />
vez se destinan m<strong>en</strong>os recursos<br />
económicos a esas comunidades.<br />
Esta situación pone <strong>en</strong> riesgo<br />
esas valiosas semil<strong>la</strong>s porque los<br />
estudios e investigaciones realizados<br />
durante años, desde diversas<br />
disciplinas ci<strong>en</strong>tíficas y humanísticas,<br />
comprueban que <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
campesino es importantísimo para<br />
<strong>la</strong> conservación y diversificación<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. Empero, los programas<br />
de investigación y desarrollo para<br />
<strong>la</strong> conservación in situ <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
son muy restringidos y no se han<br />
g<strong>en</strong>eralizado a regiones importantes<br />
con gran conc<strong>en</strong>tración de grupos<br />
étnicos y campesinos.<br />
En <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong> conservación<br />
<strong>en</strong> bancos de germop<strong>la</strong>sma de<br />
<strong>maíz</strong> o conservación ex situ es <strong>la</strong><br />
estrategia dominante porque está<br />
<strong>El</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong> I Gre<strong>en</strong>peace<br />
ligada a <strong>la</strong> trayectoria tecnológica<br />
de los países desarrol<strong>la</strong>dos y<br />
además porque <strong>la</strong>s restricciones<br />
financieras de muchos países<br />
m<strong>en</strong>os desarrol<strong>la</strong>dos, no permit<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
implem<strong>en</strong>tación de <strong>la</strong> conservación<br />
in situ. Se prevé que <strong>en</strong> pocos años,<br />
<strong>el</strong> descuido y <strong>la</strong> falta de at<strong>en</strong>ción a<br />
<strong>la</strong>s comunidades rurales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
germop<strong>la</strong>sma nativo, podría impactar<br />
negativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
También se anticipa que <strong>la</strong>s políticas<br />
públicas que promuev<strong>en</strong> tecnologías<br />
int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> capital y que expulsan<br />
<strong>el</strong> trabajo hacia <strong>la</strong>s zonas urbanas o<br />
<strong>el</strong> extranjero, determinarán <strong>la</strong> tasa a<br />
<strong>la</strong> que se estarían extingui<strong>en</strong>do los<br />
recursos g<strong>en</strong>éticos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
<strong>El</strong> riesgo de perder <strong>la</strong><br />
<strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> es muy alto.<br />
Las condiciones económicas<br />
de marginación y pobreza que<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan los campesinos, como<br />
ya es evid<strong>en</strong>te <strong>en</strong> muchas regiones<br />
de América, llevarán a <strong>la</strong> extinción<br />
g<strong>en</strong>eralizada de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong><br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. Una manera de aliviar<br />
esta situación es revalorar <strong>el</strong><br />
cultivo a través <strong>d<strong>el</strong></strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
de su <strong>orig<strong>en</strong></strong> y diversificación<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong>. <strong>El</strong><br />
propósito de este trabajo va <strong>en</strong> ese<br />
s<strong>en</strong>tido, recuperar <strong>la</strong> historia de <strong>la</strong><br />
investigación ci<strong>en</strong>tífica y aspectos<br />
socio-culturales <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> y <strong>la</strong><br />
<strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> nativo para que<br />
los pueblos de América rescat<strong>en</strong> a<br />
<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta emblemática <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te<br />
<strong>americano</strong> y su cultura.<br />
1 A estos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>éticos se les conoce también como<br />
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos transportables o “g<strong>en</strong>es saltarines” por su capacidad<br />
de “saltar” de un <strong>la</strong>do a otro de los cromosomas.<br />
A <strong>la</strong> derecha Maíz de Norogachi Chihuahua / © David Lauer
<strong>El</strong> c<strong>en</strong>tro de <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
Uno de los más grandes g<strong>en</strong>etistas<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XX y estudioso de <strong>la</strong>s<br />
p<strong>la</strong>ntas cultivadas, Niko<strong>la</strong>i Vavilov<br />
(1887–1943, http://www.vir.<br />
nw.ru), consolidó <strong>el</strong> concepto de<br />
c<strong>en</strong>tro de <strong>orig<strong>en</strong></strong>. Es gracias a<br />
sus estudios que se conoc<strong>en</strong> y<br />
exploran <strong>la</strong>s ocho grandes regiones<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> mundo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se originaron<br />
<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas cultivadas. Más que<br />
teoría, es <strong>el</strong> trabajo práctico y <strong>la</strong><br />
exploración biogeográfica lo que<br />
constituye <strong>el</strong> legado de Vavilov<br />
a <strong>la</strong> humanidad. Este legado se<br />
conserva <strong>en</strong> uno de los primeros<br />
bancos de germop<strong>la</strong>sma de <strong>la</strong>s<br />
especies cultivadas <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo,<br />
construido a principios <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XX,<br />
<strong>en</strong> L<strong>en</strong>ingrado.<br />
Se ha definido como “c<strong>en</strong>tro<br />
de <strong>orig<strong>en</strong></strong>” de p<strong>la</strong>ntas cultivadas a<br />
una zona geográfica <strong>en</strong> donde se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un máximo de <strong>diversidad</strong><br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> cultivo y <strong>en</strong> <strong>el</strong> que coexist<strong>en</strong> o<br />
coexistieron sus pari<strong>en</strong>tes silvestres<br />
(Figura 1). En particu<strong>la</strong>r, Vavilov toma<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta varios aspectos para<br />
definir a los c<strong>en</strong>tros de <strong>orig<strong>en</strong></strong> de<br />
los cultivos agríco<strong>la</strong>s: 1) se trata de<br />
áreas geográficas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que éstos<br />
se sigu<strong>en</strong> cultivando; 2) se asocian<br />
a grandes ext<strong>en</strong>siones de territorio<br />
y; 3) “los focos primarios <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong><br />
de los cultivos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s regiones montañosas”. Según<br />
<strong>la</strong>s observaciones de Vavilov,<br />
<strong>el</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> junto con<br />
aproximadam<strong>en</strong>te 49 especies más,<br />
está <strong>en</strong> <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro Primario VII (Figura<br />
1) que se localiza desde <strong>el</strong> c<strong>en</strong>trosur<br />
de México, hasta <strong>la</strong> mitad <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
territorio de C<strong>en</strong>troamérica. Desde<br />
sus primeras exploraciones <strong>en</strong><br />
México, para Vavilov fue evid<strong>en</strong>te<br />
que Euch<strong>la</strong><strong>en</strong>a, género <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
que antiguam<strong>en</strong>te se c<strong>la</strong>sificó al<br />
teocintle, era <strong>el</strong> pari<strong>en</strong>te silvestre<br />
más cercano <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
Junto con <strong>el</strong> <strong>maíz</strong>, <strong>el</strong> teocintle<br />
se describió desde tiempos de<br />
<strong>la</strong> Colonia <strong>en</strong> México y Francisco<br />
Hernández Boncalo (1515/1517-<br />
1578) es <strong>el</strong> primer informante de<br />
esta p<strong>la</strong>nta hacia 1570. <strong>El</strong> botánico<br />
y médico español Hernández<br />
Boncalo realizó expediciones<br />
para estudiar <strong>la</strong> flora de México y<br />
escribió varios docum<strong>en</strong>tos sobre<br />
<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>d<strong>el</strong></strong> Nuevo Mundo y<br />
su herbo<strong>la</strong>ria medicinal. Muchos<br />
de sus escritos se perdieron <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> inc<strong>en</strong>dio de <strong>El</strong> Escorial, <strong>en</strong><br />
1671, pero se fueron recuperando<br />
gracias a <strong>la</strong>s copias que él había<br />
guardado <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes obras de<br />
botánica y medicina.<br />
Figura 1. Localización de los c<strong>en</strong>tros de <strong>orig<strong>en</strong></strong>/domesticación de <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas cultivadas, según Vavilov. Adaptado por Antonio<br />
Serratos de: http://dataservice.eea.europa.eu/at<strong>la</strong>s/viewdata/viewpub.asp?id=2718<br />
4<br />
<strong>El</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong> I Gre<strong>en</strong>peace
Historia de <strong>la</strong> investigación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
1700 - 1990<br />
Posterior a <strong>la</strong>s primeras refer<strong>en</strong>cias<br />
botánicas de Francisco Hernández<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> época de F<strong>el</strong>ipe II <strong>en</strong> España,<br />
y de <strong>la</strong> primera dispersión <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
<strong>en</strong> Europa hacia <strong>el</strong> siglo XVI, los<br />
estudios <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> y <strong>el</strong> teocintle<br />
continuaron hasta siglos después.<br />
<strong>El</strong> <strong>maíz</strong>, desde <strong>el</strong> Sistema<br />
Natural de Linneo (1748), se<br />
c<strong>la</strong>sificó d<strong>en</strong>tro <strong>d<strong>el</strong></strong> género Zea y<br />
no había sufrido modificaciones<br />
importantes hasta <strong>el</strong> siglo XX<br />
cuando se integró <strong>el</strong> teocintle<br />
a este género. Otros estudios<br />
taxonómicos y botánicos realizados<br />
a finales <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XIX y principios<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> XX recapitu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción y<br />
posible evolución <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle<br />
al <strong>maíz</strong>. Los estudios pioneros<br />
de <strong>la</strong> taxonomía <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle los<br />
realiza Schrader (1833) qui<strong>en</strong> lo<br />
c<strong>la</strong>sifica como Euch<strong>la</strong><strong>en</strong>a mexicana.<br />
Según George Beadle 2 , <strong>en</strong> 1875 <strong>el</strong><br />
botánico Ascherson ya considera<br />
que Euch<strong>la</strong><strong>en</strong>a es <strong>en</strong> realidad <strong>el</strong><br />
género Zea pero le parecía muy<br />
difícil explicar cómo “una simple<br />
espiga de teocintle pudo dar <strong>orig<strong>en</strong></strong><br />
y evolucionar <strong>en</strong> <strong>la</strong> monstruosa<br />
mazorca de <strong>maíz</strong>, aún con <strong>la</strong><br />
poderosa influ<strong>en</strong>cia de <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección<br />
humana”. Otros estudios sobre <strong>el</strong><br />
<strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> fueron realizados<br />
por Harshberger (1893) y <strong>en</strong> <strong>el</strong>los<br />
sugiere que <strong>el</strong> <strong>maíz</strong> es un producto<br />
de <strong>la</strong> hibridación <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle con<br />
otro pasto, quizá extinto.<br />
<strong>El</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> no ha sido<br />
s<strong>en</strong>cillo de rastrear. La mazorca es<br />
única <strong>en</strong>tre los cereales y de ahí<br />
que <strong>la</strong> dilucidación de su <strong>orig<strong>en</strong></strong><br />
haya sido un gran desafío ci<strong>en</strong>tífico.<br />
Por otra parte, <strong>el</strong> registro fósil de<br />
los restos más antiguos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>,<br />
<strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> diversas partes de<br />
México, demuestran un gran cambio<br />
morfológico desde <strong>la</strong> pequeña<br />
espiga fem<strong>en</strong>ina (“mazorquita”) <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
teocintle, con unos cuantos granos<br />
de fácil dispersión, y <strong>la</strong> espiga<br />
fem<strong>en</strong>ina (mazorca) <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> con una<br />
gran cantidad de granos fuertem<strong>en</strong>te<br />
adheridos al “olote” (raquis). Aunque<br />
hay una evid<strong>en</strong>te discontinuidad<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> morfología de <strong>la</strong> espiga<br />
fem<strong>en</strong>ina <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle y <strong>el</strong> <strong>maíz</strong>, <strong>el</strong><br />
análisis de estructuras intermedias<br />
(Figura 2) que se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
su prog<strong>en</strong>ie, sugier<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
interpretaciones <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
En <strong>el</strong> primer cuarto <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XX,<br />
previo a <strong>la</strong>s primeras exploraciones<br />
arqueológicas re<strong>la</strong>cionadas con<br />
<strong>el</strong> <strong>maíz</strong>, se iniciaron estudios de<br />
<strong>la</strong> g<strong>en</strong>ética c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>r <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> y <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
teocintle. Entre 1930 y 1932,<br />
Barbara McClintock 3 fundam<strong>en</strong>taría<br />
<strong>la</strong>s bases de <strong>la</strong> investigación que <strong>la</strong><br />
llevaría a obt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> Premio Nob<strong>el</strong>,<br />
50 años después, por sus estudios y<br />
descubrimi<strong>en</strong>tos con <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ética <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> y <strong>la</strong> metodología para <strong>el</strong> análisis<br />
de sus cromosomas.<br />
2 G.W. Beadle, 1978. “Teosinte and the origin of maize”. Maize<br />
breeding and g<strong>en</strong>etics; D.B. Wald<strong>en</strong> (Ed.), Wiley Intersci<strong>en</strong>ce;<br />
páginas 113-128.<br />
3 McClintock B. 1929. “Chromosome morphology in Zea mays”.<br />
Sci<strong>en</strong>ce, Volum<strong>en</strong> 69, Número 1798, página 629; McClintock<br />
B. 1930. A Cytological Demonstration of the Location of an<br />
Interchange betwe<strong>en</strong> two Non-Homologous Chromosomes<br />
of Zea Mays PNAS Vol. 16, Número 12; páginas 791-796;<br />
Creighton HB, McClintock B. 1931. A corre<strong>la</strong>tion of cytological<br />
and g<strong>en</strong>etical crossing-over in Zea mays. PNAS Volum<strong>en</strong> 17,<br />
Número 8, páginas 492–497<br />
Figura 2. Secu<strong>en</strong>cia morfológica de <strong>la</strong> posible evolución de <strong>la</strong> mazorca <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle y <strong>el</strong> <strong>maíz</strong>. <strong>El</strong>aborada por Antonio Serratos de<br />
fu<strong>en</strong>tes diversas: Las fotos 1 y 2 de izquierda a derecha son de <strong>la</strong> página web <strong>d<strong>el</strong></strong> museo Kosh<strong>la</strong>nd: (www.kosh<strong>la</strong>nd-sci<strong>en</strong>ce-museum.<br />
org/exhibitdna/crops02.jsp); 3 y 7 se tomaron de <strong>la</strong> página web <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>la</strong>boratorio de John Doebley (teosinte.wisc.edu/taxonomy.html), <strong>la</strong>s<br />
figuras 4 a 6 se tomaron de Iltis (nota 12). Las fotos 8 y 9 son de <strong>maíz</strong> Cónico <strong>d<strong>el</strong></strong> Altip<strong>la</strong>no (archivo Antonio Serratos).<br />
5
Al mismo tiempo, <strong>el</strong> estudio de<br />
<strong>la</strong> citog<strong>en</strong>ética de <strong>la</strong> prog<strong>en</strong>ie <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> y <strong>el</strong> teocintle, así como análisis<br />
morfológicos, darían indicios <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> al poder reproducir<br />
series morfológicas que sugerían un<br />
camino posible <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> desde <strong>el</strong> teocintle. <strong>El</strong> estudio<br />
de <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias y semejanzas <strong>en</strong><br />
los cromosomas de los híbridos de<br />
<strong>maíz</strong> y teocintle, y <strong>la</strong> morfología de<br />
su prog<strong>en</strong>ie, dio a los investigadores<br />
como Collins (1921), Emerson (1924),<br />
Beadle (1932, 1939), Emerson y<br />
Beadle (1932), y Arnason (1936)<br />
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos para proponer algunos<br />
de los posibles pasos <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso<br />
evolutivo de <strong>la</strong>s dos especies.<br />
Sin embargo, para muchos<br />
investigadores <strong>la</strong> falta de<br />
contund<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> registro fósil<br />
y <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>cia de <strong>la</strong>s<br />
mazorcas de ambas p<strong>la</strong>ntas,<br />
seguían si<strong>en</strong>do factores que<br />
impedían una explicación<br />
satisfactoria <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle. En 1938,<br />
Paul Mang<strong>el</strong>sdorf y R. Reeves 4<br />
propusieron los fundam<strong>en</strong>tos<br />
de una de <strong>la</strong>s hipótesis más<br />
influy<strong>en</strong>tes sobre <strong>el</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
y que explícitam<strong>en</strong>te descartaba<br />
al teocintle como su ancestro.<br />
En particu<strong>la</strong>r, un estudio de<br />
Mang<strong>el</strong>sdorf (1959) postu<strong>la</strong> algunos<br />
de los ev<strong>en</strong>tos que debieron haber<br />
sucedido durante <strong>la</strong> evolución<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> bajo domesticación.<br />
Esta investigación se fundam<strong>en</strong>tó<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis morfológico de los<br />
restos de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Cueva <strong>d<strong>el</strong></strong> Murcié<strong>la</strong>go (Bat Cave,<br />
Nuevo México, Estados Unidos),<br />
comparados con los maíces más<br />
reci<strong>en</strong>tes que se consideran de<br />
características primitivas (<strong>el</strong> <strong>maíz</strong><br />
tunicado y <strong>el</strong> <strong>maíz</strong> palomero), y<br />
sus pari<strong>en</strong>tes silvestres: teocintle<br />
y tripsacum. Con <strong>la</strong> información<br />
derivada de sus experim<strong>en</strong>tos<br />
con los híbridos <strong>en</strong>tre tripsacum y<br />
<strong>maíz</strong> moderno, Mang<strong>el</strong>sdorf (1959)<br />
establece que un extinto <strong>maíz</strong><br />
silvestre <strong>d<strong>el</strong></strong> tipo tunicado y una<br />
especie de tripsacum, dieron <strong>orig<strong>en</strong></strong><br />
al <strong>maíz</strong> (Figura 3). En los años 70<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XX, con <strong>el</strong> descubrimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle per<strong>en</strong>ne (Zea<br />
diploper<strong>en</strong>nis), Mang<strong>el</strong>sdorf<br />
modificó su teoría y propuso que<br />
<strong>el</strong> <strong>maíz</strong> se originó a partir de <strong>la</strong><br />
cruza <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle per<strong>en</strong>e con un<br />
antiguo <strong>maíz</strong> tunicado-palomero.<br />
Con base <strong>en</strong> esta teoría, postu<strong>la</strong><br />
que <strong>el</strong> teocintle actual surgió de <strong>la</strong><br />
hibridación de estas dos especies.<br />
La teoría <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> a<br />
partir de un <strong>maíz</strong> silvestre, extinto<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, adoptó difer<strong>en</strong>tes<br />
versiones por varias décadas. En<br />
paral<strong>el</strong>o, <strong>la</strong> hipótesis <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle<br />
como <strong>el</strong> ancestro <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> siguió<br />
pres<strong>en</strong>te como antagónica a <strong>la</strong><br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> silvestre extinto. George<br />
Beadle, qui<strong>en</strong> desde 1939 había<br />
explorado <strong>el</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> 5 , dio<br />
forma a <strong>la</strong> hipótesis de <strong>la</strong> evolución<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle y <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
humana <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso de<br />
domesticación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
4 Mang<strong>el</strong>sdorf, P.C. y R.G. Reeves. 1938. The origin of maize.<br />
PNAS 24(8). Páginas 303-312.<br />
5 Beadle G.W. 1939. “Teosinte and the origin of maize”; J.<br />
Heredity 30; páginas 245-247.<br />
Figura 3. Análisis <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> tunicado, palomero y <strong>d<strong>el</strong></strong> tripsacum <strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, según Mang<strong>el</strong>sdorf (1959).<br />
Modificado por Antonio Serratos con base <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ilustraciones de Mang<strong>el</strong>sdorf (1959).<br />
6<br />
Palomero<br />
Tunicado D<strong>en</strong>tado moderno<br />
<strong>El</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong> I Gre<strong>en</strong>peace<br />
Tunicado<br />
X<br />
Palomero<br />
Mazorca<br />
arqueológica<br />
Tripsacum
En dos escritos –<strong>el</strong> primero<br />
e<strong>la</strong>borado a principios de los<br />
70s y publicado <strong>en</strong> 1978 y su<br />
continuación, publicado <strong>en</strong> 1980 6 –<br />
Beadle resume <strong>la</strong>s evid<strong>en</strong>cias que se<br />
t<strong>en</strong>ían hasta <strong>en</strong>tonces y desarrol<strong>la</strong> su<br />
hipótesis <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle como ancestro<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. En primer lugar, a pesar de<br />
sus difer<strong>en</strong>cias morfológicas, <strong>maíz</strong><br />
y teocintle pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er prog<strong>en</strong>ie<br />
fértil y se cruzan de forma natural<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> campo. <strong>El</strong> <strong>en</strong>trecruzami<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> los cromosomas de los híbridos<br />
es normal, por lo que se deducía<br />
que existe una re<strong>la</strong>ción muy cercana<br />
<strong>en</strong>tre ambos prog<strong>en</strong>itores y, según<br />
Beadle, también se infería que <strong>el</strong><br />
teocintle es ancestral al <strong>maíz</strong> por su<br />
capacidad de sobrevivir de forma<br />
silvestre. Asimismo, <strong>la</strong> dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> al cultivo humano indicaba<br />
una característica moderna,<br />
resultado de <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección ejercida<br />
por éstos. Con estas evid<strong>en</strong>cias, y<br />
<strong>la</strong> investigación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
lograda hasta ese mom<strong>en</strong>to, Beadle<br />
fundam<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> estudio <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong><br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle, <strong>el</strong><br />
cual han seguido sus alumnos y los<br />
principales grupos de investigadores<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> Estados Unidos y<br />
América Latina.<br />
Otros estudios desde <strong>el</strong> punto<br />
de vista citog<strong>en</strong>ético, de los nódulos<br />
cromosómicos <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle y <strong>el</strong><br />
<strong>maíz</strong>, realizados por Áng<strong>el</strong> Kato<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> Colegio de Postgraduados<br />
(1976) permitieron id<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong><br />
variación y características de cada<br />
especie, por lo que se determinó<br />
que <strong>el</strong> teocintle era ancestral al<br />
<strong>maíz</strong>. Esa investigación fortalecía <strong>la</strong><br />
hipótesis de <strong>la</strong> evolución progresiva<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle para dar <strong>orig<strong>en</strong></strong> al<br />
<strong>maíz</strong>. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> mismo<br />
Beadle, Mario Gutiérrez y Walton<br />
Galinat realizaron experim<strong>en</strong>tos de<br />
segregación con los híbridos <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> Chapalote y <strong>el</strong> teocintle tipo<br />
Chalco, para estimar <strong>el</strong> número de<br />
g<strong>en</strong>es que serían necesarios para<br />
difer<strong>en</strong>ciar <strong>en</strong>tre <strong>maíz</strong> y teocintle.<br />
Por los resultados que obtuvieron,<br />
concluyeron que “aproximadam<strong>en</strong>te<br />
cinco g<strong>en</strong>es mayores difer<strong>en</strong>ciales,<br />
indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te heredados de<br />
los prog<strong>en</strong>itores” 7 podrían explicar <strong>el</strong><br />
paso de teocintle a <strong>maíz</strong>. Además,<br />
por una serie de investigaciones<br />
antropológicas <strong>d<strong>el</strong></strong> folclor re<strong>la</strong>cionado<br />
con <strong>el</strong> teocintle, Beadle interpretó<br />
esto como un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to de soporte<br />
de su hipótesis. En muchas partes<br />
de México, según los estudios de<br />
Garrison Wilkes (1970, 1977), <strong>el</strong><br />
teocintle se utilizaba, y se utiliza, para<br />
mejorar <strong>el</strong> vigor <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. Además,<br />
refer<strong>en</strong>cias de <strong>la</strong>s exploraciones de<br />
Lumholtz (1902) <strong>en</strong> Chihuahua citan<br />
<strong>el</strong> uso <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle para recuperar <strong>el</strong><br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to de campos de cultivo de<br />
<strong>maíz</strong> manejados por <strong>la</strong>s comunidades<br />
de <strong>la</strong> región de Nobogame (Sánchez<br />
y Ruiz Corral, 1997). Para Beadle<br />
estas observaciones, junto con su<br />
propia interpretación de <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />
teocintle, 8 podían constituir un caso<br />
de “memoria cultural” que confirmaría<br />
<strong>la</strong> asociación de <strong>la</strong>s culturas<br />
prehispánicas con <strong>la</strong> evolución <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle.<br />
Es interesante notar que <strong>la</strong><br />
pa<strong>la</strong>bra teocintle, como se usa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
actualidad, es una versión invertida<br />
de <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra cinteotl, que <strong>en</strong>tre los<br />
mexicas designaba <strong>el</strong> templo <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> cual se realizaba <strong>el</strong> culto de <strong>la</strong><br />
diosa <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, Xilon<strong>en</strong>. Johanna<br />
Broda, <strong>en</strong> su trabajo acerca de<br />
<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones políticas ritualizadas<br />
<strong>en</strong>tre los mexicas (aztecas) 9 , explica<br />
parte de los cultos <strong>en</strong> “…<strong>la</strong>s fiestas<br />
de Tecuilhuitontli (<strong>la</strong> fiesta pequeña<br />
de los teteuctin o señores) y Huey<br />
tecuilhuitl (<strong>la</strong> fiesta grande de los<br />
teteuctin): <strong>El</strong> día 10 <strong>d<strong>el</strong></strong> sigui<strong>en</strong>te<br />
mes [junio-julio], Huey tecuilhuitl,<br />
se sacrificaba a <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tante<br />
de <strong>la</strong> diosa <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, Xilon<strong>en</strong>.<br />
Este día bai<strong>la</strong>ban los guerreros<br />
(tiachcahuan, t<strong>el</strong>popochtin, yaque,<br />
tequihuaque) llevando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manos<br />
matas de <strong>maíz</strong>. Esta danza ritual se<br />
hacia de<strong>la</strong>nte de <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tante<br />
de <strong>la</strong> diosa Xilon<strong>en</strong>, que iba<br />
acompañada por sus sacerdotisas<br />
(cihuat<strong>la</strong>macazque). Sahagún [Fray<br />
Bernardino] seña<strong>la</strong> que después <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
sacrificio de Xilon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> templo<br />
de Cinteotl, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te comía por<br />
primera vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> año tortil<strong>la</strong>s de<br />
jilote (xilot<strong>la</strong>xcalcualiztli), y hacían<br />
ofr<strong>en</strong>das de cañas verdes de <strong>maíz</strong><br />
(ohuatl) y de <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta huahuhquilitl.<br />
Según Durán, comían tamales de<br />
verdura, quiltamalli, y los ofrecían<br />
como primicias <strong>en</strong> los templos, junto<br />
con sartas de ají verde y sartales de<br />
mazorcas frescas de <strong>maíz</strong>”.<br />
<strong>El</strong> carácter sagrado de los<br />
rituales alrededor <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> está<br />
<strong>en</strong>focado específicam<strong>en</strong>te a éste <strong>en</strong><br />
todas <strong>la</strong>s culturas de América. En<br />
ninguna parte se han <strong>en</strong>contrado,<br />
o se han buscado, refer<strong>en</strong>cias al<br />
teocintle <strong>en</strong> los vestigios, murales,<br />
crónicas o <strong>en</strong> los códices de <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>tes culturas americanas.<br />
Este vacío de información hace<br />
muy difícil atribuir a <strong>la</strong>s culturas<br />
prehispánicas un interés particu<strong>la</strong>r<br />
por <strong>el</strong> teocintle y, m<strong>en</strong>os aún, su<br />
re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
6 Beadle GW. 1980. “The ancestry of corn”; Sci. American 242,<br />
páginas 112-119, y <strong>la</strong> nota 2.<br />
7 Ver nota 6. Beadle GW. 1980.<br />
8 Según Beadle, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra teocintle “vi<strong>en</strong>e <strong>d<strong>el</strong></strong> Azteca teoc<strong>en</strong>tli,<br />
que significa: mazorca de dios <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>”.<br />
9 Johanna Broda. 1978. “Re<strong>la</strong>ciones políticas ritualizadas: <strong>El</strong><br />
ritual como expresión de una ideología”; Economía política e<br />
ideología <strong>en</strong> <strong>el</strong> México prehispánico, Carrasco P. y Broda J. (eds),<br />
CIS-INAH. Editorial Nueva Imag<strong>en</strong>, México, DF; pp. 221-254.<br />
7
En <strong>el</strong> Popol Vuh (1986), por ejemplo,<br />
siempre se m<strong>en</strong>ciona al <strong>maíz</strong> como<br />
tal y lo que se narra es cómo los<br />
dioses crean “<strong>el</strong> cuerpo y <strong>la</strong> carne<br />
humana” con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> masa de<br />
<strong>maíz</strong> 10 , nunca se m<strong>en</strong>ciona a su<br />
ancestro o <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que los<br />
dioses crean al <strong>maíz</strong>. Por lo tanto, y<br />
<strong>en</strong> contradicción con los argum<strong>en</strong>tos<br />
de Beadle (1980), con los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />
antropológicos recogidos hasta<br />
ahora no es posible asociar al<br />
teocintle <strong>en</strong> <strong>la</strong> cosmovisión de <strong>la</strong>s<br />
culturas mesoamericanas o andinas<br />
con re<strong>la</strong>ción al <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
Una teoría vincu<strong>la</strong>da a grupos<br />
de investigación actuales es <strong>la</strong><br />
transmutación sexual catastrófica<br />
(Iltis, 1983 11 ), que <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to<br />
repres<strong>en</strong>tó una novedosa reflexión<br />
acerca <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. Esta<br />
teoría establece que <strong>la</strong> infloresc<strong>en</strong>cia<br />
fem<strong>en</strong>ina (mazorca) <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
derivó de <strong>la</strong> espiga c<strong>en</strong>tral de <strong>la</strong><br />
infloresc<strong>en</strong>cia masculina (espiga) <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
teocintle. En un giro sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te,<br />
Iltis propone que, a difer<strong>en</strong>cia de<br />
todo lo establecido hasta <strong>en</strong>tonces,<br />
<strong>el</strong> <strong>maíz</strong> evolucionó gracias a una<br />
rep<strong>en</strong>tina transmutación sexual<br />
que cond<strong>en</strong>só <strong>la</strong>s ramas <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
teocintle, colocándo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
zona de expresión fem<strong>en</strong>ina de <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>nta. Así, se produjeron severas<br />
alteraciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución<br />
de nutri<strong>en</strong>tes de <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta que <strong>la</strong><br />
llevaron a un cambio morfológico<br />
drástico. Estas modificaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
estructura de <strong>la</strong> espiga masculina,<br />
para convertir<strong>la</strong> <strong>en</strong> mazorca, no<br />
involucrarían mutaciones sino, según<br />
Iltis, <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o conocido como<br />
asimi<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>ética 12 . Este cambio<br />
cuántico anormal sería <strong>en</strong>tonces<br />
aprovechado por <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección<br />
8<br />
humana o, <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras, una<br />
vez descubierta esta “monstruosidad<br />
útil” iniciada por condiciones muy<br />
particu<strong>la</strong>res, <strong>el</strong> cazador-recolector<br />
aprovechó <strong>la</strong> oportunidad de<br />
domesticar<strong>la</strong> utilizando <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección.<br />
Aunque sería muy ext<strong>en</strong>so<br />
referirnos a todos los aspectos<br />
discutidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo de Iltis,<br />
es pertin<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionar que esta<br />
teoría está marcada por su afinidad<br />
con algunas teorías ci<strong>en</strong>tíficas <strong>en</strong><br />
boga a finales de los años 70, <strong>en</strong><br />
particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> teoría de catástrofes<br />
(R<strong>en</strong>é Thom 13 ) y los conceptos de<br />
asimi<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>ética y epigénesis<br />
(Conrad Waddington 14 ). Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
teoría de <strong>la</strong> transmutación sexual<br />
catastrófica <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> p<strong>la</strong>nteada<br />
por Iltis es fascinante <strong>en</strong> muchos<br />
s<strong>en</strong>tidos, <strong>la</strong>s críticas que sufrió desde<br />
su publicación parec<strong>en</strong> deberse a<br />
una interpretación equivocada tanto<br />
de los conceptos de Waddington<br />
(1975a) como de los mo<strong>d<strong>el</strong></strong>os<br />
evolutivos formalizados a través<br />
de <strong>la</strong> teoría de catástrofes (Thom,<br />
1977). En particu<strong>la</strong>r, se consideró<br />
que <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>ética es una<br />
forma de “Lamarckismo 15 ” y por lo<br />
tanto se descalificaban sus méritos<br />
ci<strong>en</strong>tíficos. En realidad, <strong>el</strong> concepto<br />
de asimi<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>ética es <strong>la</strong><br />
versión Darwinista de los caracteres<br />
adquiridos y es un concepto que le<br />
permitió a Iltis (1983) describir un<br />
posible desequilibrio estructural y<br />
morfog<strong>en</strong>ético (Thom, 1977) <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
desarrollo <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle para explicar<br />
su transformación <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>maíz</strong> primitivo.<br />
Hacia finales de los años 80,<br />
<strong>la</strong> hipótesis <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> a<br />
partir <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle se consolidaba<br />
como <strong>la</strong> más aceptada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
comunidad académica y ci<strong>en</strong>tífica.<br />
<strong>El</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong> I Gre<strong>en</strong>peace<br />
También empezaban a conformarse<br />
<strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones de<br />
investigadores que com<strong>en</strong>zaron a<br />
utilizar <strong>la</strong>s tecnologías emerg<strong>en</strong>tes<br />
de <strong>la</strong> biología molecu<strong>la</strong>r. En<br />
este esquema, dos escue<strong>la</strong>s de<br />
ci<strong>en</strong>tíficos, de <strong>la</strong> dominante teoría<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle, discutían alrededor <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
tema de <strong>la</strong>s características <strong>d<strong>el</strong></strong> c<strong>en</strong>tro<br />
de <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. Esto es, después<br />
de establecer que <strong>el</strong> teocintle era <strong>el</strong><br />
ancestro <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, los investigadores<br />
confrontaban ideas e información<br />
sobre los detalles <strong>d<strong>el</strong></strong> c<strong>en</strong>tro de<br />
<strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. Para un grupo de<br />
especialistas, éste era unicéntrico,<br />
para otro era multicéntrico. Además,<br />
<strong>en</strong> esta época, un tercer grupo<br />
seguía haci<strong>en</strong>do investigación,<br />
<strong>en</strong>marcada <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> de<br />
Mang<strong>el</strong>sdorf, que consideraba <strong>el</strong><br />
<strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> como un ev<strong>en</strong>to<br />
precedido por un ancestro silvestre<br />
extinto y al teocintle como un híbrido<br />
<strong>en</strong>tre <strong>maíz</strong> y tripsacum.<br />
10 Popol Vuh. 1986. Antiguas historias de los indios quichés de<br />
Guatema<strong>la</strong> por Albertina Saravia. Editorial Porrúa, Colección<br />
“Sepan cuantos…” Num. 36, Decimosexta edición. México, D.F.<br />
11 Iltis H.H. 1983. “From teosinte to maize: The catastrophic<br />
sexual transmutation”. Sci<strong>en</strong>ce 222; páginas 886-894.<br />
12 “La noción de asimi<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>ética involucra tanto un<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o como un mecanismo por <strong>el</strong> cual este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o se<br />
produce. <strong>El</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o puede describirse como <strong>la</strong> conversión de<br />
una característica adquirida <strong>en</strong> una característica heredada”.<br />
“Asimi<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>ética es <strong>el</strong> nombre propuesto para ese<br />
proceso…” (Waddington, 1975a).<br />
13 R<strong>en</strong>é Thom, Stabilité structur<strong>el</strong>le et morphogénèse,<br />
Interédition, París, 1977 (Estabilidad estructural y morfogénesis,<br />
Editorial GEDISA, Barc<strong>el</strong>ona, España, 1987). En este libro Thom<br />
aplica sus ideas de <strong>la</strong> teoría de catástrofes a <strong>la</strong> biología <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
desarrollo y <strong>la</strong> morfogénesis.<br />
14 Conrad H. Waddington. 1975b. A catastrophe theory of<br />
evolution. En: “The evolution of an evolutionist” Waddington C.H.<br />
Corn<strong>el</strong>l University Press, Ithaca, NY, Estados Unidos, pp 253-266<br />
15 “Lamarckismo” término que se aplica a los estudios que se<br />
supone están basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> idea <strong>d<strong>el</strong></strong> ci<strong>en</strong>tífico Lamarck de <strong>la</strong><br />
“her<strong>en</strong>cia de los caracteres adquiridos”. De manera simplista se<br />
ha caricaturizado a Lamarck como antici<strong>en</strong>tífico.<br />
A <strong>la</strong> derecha Teocintle de Oaxaca / © David Lauer
Historia de <strong>la</strong> investigación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
1990 - al pres<strong>en</strong>te<br />
En los años 90, parecía haberse<br />
logrado un cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre<br />
ci<strong>en</strong>tíficos sobre <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia de<br />
<strong>la</strong> teoría <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle; sin embargo,<br />
de vez <strong>en</strong> cuando emergían<br />
investigaciones re<strong>la</strong>cionadas con<br />
<strong>el</strong> <strong>maíz</strong> silvestre extinto <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea<br />
de argum<strong>en</strong>tación de Mang<strong>el</strong>sdorf<br />
y sus co<strong>la</strong>boradores 16 . A manera<br />
de resum<strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 4 muestra<br />
los diagramas desarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong><br />
1995 por Wilkes y Goodman 17 , que<br />
repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s diferetes teorías<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. También, <strong>en</strong><br />
esa época se consolidaban los<br />
estudios realizados con <strong>el</strong> auxilio<br />
de <strong>la</strong>s nuevas técnicas de <strong>la</strong><br />
biología molecu<strong>la</strong>r que llevarían a<br />
una exploración profunda sobre<br />
<strong>el</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, <strong>en</strong> una esca<strong>la</strong><br />
evolutiva de millones de años. Entre<br />
1990 y 1992 John Doebley, de <strong>la</strong><br />
Universidad de Minnesota, formu<strong>la</strong><br />
variaciones a partir de los estudios<br />
pioneros de Beadle con <strong>la</strong> aplicación<br />
de marcadores molecu<strong>la</strong>res para<br />
definir <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle<br />
y <strong>el</strong> <strong>maíz</strong>. Con su investigación<br />
John Doebley consolida <strong>la</strong> teoría <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
teocintle como ancestro <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
En uno de los primeros<br />
trabajos <strong>en</strong> los que se empleó <strong>la</strong><br />
metodología de los marcadores<br />
molecu<strong>la</strong>res 18 para analizar <strong>el</strong><br />
<strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, Doebley y sus<br />
co<strong>la</strong>boradores 19 concluyeron que,<br />
<strong>en</strong> cinco segm<strong>en</strong>tos de cuatro<br />
cromosomas de los híbridos de<br />
<strong>maíz</strong> y teocintle se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong><br />
información g<strong>en</strong>ética que produjo<br />
una modificación morfológica <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s espigas fem<strong>en</strong>inas y masculinas<br />
<strong>en</strong>tre estas dos especies. Sugier<strong>en</strong><br />
que <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>maíz</strong> como consecu<strong>en</strong>cia a<br />
ese cambio morfológico, se produce<br />
<strong>la</strong> expresión de rasgos sexuales<br />
secundarios masculinos d<strong>en</strong>tro<br />
de un fondo g<strong>en</strong>ético fem<strong>en</strong>ino.<br />
En esta investigación es c<strong>la</strong>ra una<br />
10<br />
derivación de los estudios de Beadle<br />
e Iltis, com<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> párrafos<br />
preced<strong>en</strong>tes, por lo que no es<br />
sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s conclusiones<br />
de Doebley y co<strong>la</strong>boradores sean<br />
complem<strong>en</strong>tarias a <strong>la</strong>s propuestas<br />
por aqu<strong>el</strong>los ci<strong>en</strong>tíficos: una<br />
serie de mutaciones produc<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> transformación sexual de <strong>la</strong><br />
infloresc<strong>en</strong>cia masculina <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> infloresc<strong>en</strong>cia fem<strong>en</strong>ina <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong>. Asimismo, <strong>en</strong> ese trabajo<br />
se concluye que <strong>el</strong> g<strong>en</strong> Tunicado<br />
(<strong>en</strong> inglés, tunicate o Tu) no ti<strong>en</strong>e<br />
participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
Esta conclusión contradice uno de<br />
los supuestos básicos de <strong>la</strong> teoría<br />
de Mang<strong>el</strong>sorf (1939, 1959) que<br />
descansa <strong>en</strong> <strong>la</strong> suposición de que un<br />
tipo de <strong>maíz</strong> tunicado 20 participó <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
En 1991 Doebley y Stec 21 ,<br />
al estudiar <strong>la</strong> morfología de <strong>la</strong><br />
prog<strong>en</strong>ie <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> y teocintle,<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran que los resultados de<br />
los análisis g<strong>en</strong>éticos molecu<strong>la</strong>res<br />
son congru<strong>en</strong>tes, una vez más,<br />
con los resultados de Beadle<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido de id<strong>en</strong>tificar cinco<br />
regiones g<strong>en</strong>ómicas que contro<strong>la</strong>n<br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre estas dos<br />
p<strong>la</strong>ntas. Estos ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong>fatizan<br />
<strong>la</strong> importancia <strong>d<strong>el</strong></strong> g<strong>en</strong> Ramificación<br />
teosintoide (<strong>en</strong> inglés, Teosinte<br />
branched o tb1) por su efecto <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
arquitectura de <strong>la</strong> infloresc<strong>en</strong>cia y su<br />
impacto <strong>en</strong> <strong>el</strong> desarrollo morfológico<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> un<br />
trabajo de revisión publicado <strong>en</strong><br />
1992 22 , Doebley afirma que los<br />
trabajos realizados hasta <strong>en</strong>tonces,<br />
con <strong>el</strong> apoyo de metodologías<br />
biotecnológicas, permitían apoyar <strong>la</strong><br />
teoría de Beadle <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido de que<br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias morfológicas <strong>en</strong>tre<br />
<strong>maíz</strong> y teocintle se iniciaron con unas<br />
cuantas mutaciones que afectaron<br />
poderosam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> morfología de <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>nta de <strong>maíz</strong> adulta. Por otra parte,<br />
<strong>El</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong> I Gre<strong>en</strong>peace<br />
<strong>en</strong> este trabajo Doebley prevé que<br />
se estaría cerca de clonar los g<strong>en</strong>es<br />
involucrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> cambio evolutivo<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle para dar <strong>orig<strong>en</strong></strong> al <strong>maíz</strong>.<br />
Unos años después, Mary<br />
Eubanks publicó <strong>en</strong> 1995 un estudio<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> que pres<strong>en</strong>ta evid<strong>en</strong>cia de un<br />
híbrido producido por medio de <strong>la</strong><br />
cruza <strong>en</strong>tre Tripsacum dactyloides<br />
(una de <strong>la</strong>s especies de tripsacum)<br />
y Zea diploper<strong>en</strong>nis (<strong>el</strong> teocintle<br />
per<strong>en</strong>e), dos pari<strong>en</strong>tes silvestres <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> 23 . Con este trabajo Eubanks<br />
revive <strong>la</strong> teoría de Mang<strong>el</strong>sdorf,<br />
conocida como <strong>la</strong> teoría tripartita,<br />
y sugiere que los híbridos de<br />
Tripsacum-diploper<strong>en</strong>nis son uno de<br />
los es<strong>la</strong>bones perdidos para resolver<br />
<strong>el</strong> rompecabezas <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
<strong>El</strong> argum<strong>en</strong>to principal de Eubanks<br />
es que los híbridos de tripsacum con<br />
teocintle per<strong>en</strong>e repres<strong>en</strong>tan al extinto<br />
<strong>maíz</strong> silvestre, pieza principal de <strong>la</strong><br />
teoría de Mang<strong>el</strong>sdorf (1939).<br />
Por su <strong>la</strong>do, Doebley y sus<br />
co<strong>la</strong>boradores exploraban a niv<strong>el</strong><br />
molecu<strong>la</strong>r los g<strong>en</strong>es de procesos<br />
bioquímicos y <strong>en</strong>zimáticos que<br />
podrían estar contribuy<strong>en</strong>do al cambio<br />
evolutivo <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle al <strong>maíz</strong> 24 .<br />
16 En particu<strong>la</strong>r, Mary Eubanks de <strong>la</strong> Universidad de Durham <strong>en</strong><br />
Carolina <strong>d<strong>el</strong></strong> Norte, Estados Unidos.<br />
17 Wilkes H.G. y Goodman M.M. 1995. “Mystery and missing<br />
links: The origin of maize”. Maize G<strong>en</strong>etic Resources, Maize<br />
Program Special Report; Taba, S. (editor), México, DF, C<strong>en</strong>tro<br />
Internacional de Mejorami<strong>en</strong>to de Maíz y Trigo (CIMMYT).<br />
18 La metodología de los marcadores molecu<strong>la</strong>res se basa <strong>en</strong><br />
una serie de procesos bioquímicos que involucran <strong>la</strong> extracción,<br />
purificación y fragm<strong>en</strong>tación <strong>d<strong>el</strong></strong> ácido desoxirribonucléico de<br />
los organismos, para <strong>la</strong> detección e id<strong>en</strong>tificación de segm<strong>en</strong>tos<br />
particu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> ese material g<strong>en</strong>ético. Ver <strong>la</strong> Figura 7.<br />
19 Doebley J., Stec A., W<strong>en</strong><strong>d<strong>el</strong></strong> J., Edwards M., 1990. “G<strong>en</strong>etic<br />
and morphological analysis of a maize-teosinte F2 popu<strong>la</strong>tion:<br />
Implications for the origin of maize”. Proc Natl Acad Sci USA,<br />
Volum<strong>en</strong> 87; pp. 9888-9892.<br />
20 Maíz tunicado es un tipo de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> que cada grano está<br />
<strong>en</strong>vu<strong>el</strong>to con tejido vegetativo. Ver <strong>la</strong> figura 3, <strong>el</strong> segundo dibujo<br />
de izquierda a derecha.<br />
21 Doebley J., Stec A. 1991. “G<strong>en</strong>etic analysis of the<br />
morphological differ<strong>en</strong>ces betwe<strong>en</strong> maize and teosinte”.<br />
G<strong>en</strong>etics, Volum<strong>en</strong> 129; pp. 285-295.<br />
22 Doebley J. 1992. “Mapping the g<strong>en</strong>es that made maize”.<br />
Tr<strong>en</strong>ds in G<strong>en</strong>etics, Volum<strong>en</strong> 8, Número 9; pp. 302-307.<br />
23 Eubanks M. 1995. “A cross betwe<strong>en</strong> two maize re<strong>la</strong>tives:<br />
Tripsacum dactyloides and Zea diploper<strong>en</strong>nis (Poaceae)”.<br />
Economic Botany 49(2); páginas 172-182.<br />
24 Hanson M.A., Gaut B.S., Stec A., Fuerst<strong>en</strong>berg S.I., Goodman<br />
M.M., Coe E.H., Doebley J. 1996. “Evolution of anthocyanin<br />
biosynthesis in maize kern<strong>el</strong>s: The role of regu<strong>la</strong>tory and<br />
<strong>en</strong>zymatic loci”. G<strong>en</strong>etics, Volum<strong>en</strong> 143; pp. 1395-1407.
Este tipo de estudios se diseñaron<br />
con <strong>el</strong> objetivo de <strong>en</strong>contrar<br />
evid<strong>en</strong>cias que contribuyeran<br />
a probar hipótesis de cambios<br />
macroevolutivos, como los que<br />
pudieron estar involucrados <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>orig<strong>en</strong></strong> y evolución <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, y que<br />
explicarían <strong>el</strong> gran salto <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle<br />
y su transformación <strong>en</strong> <strong>maíz</strong>. <strong>El</strong><br />
análisis de los resultados de esta<br />
investigación de Doebley y sus<br />
co<strong>la</strong>boradores les llevó a sugerir<br />
que los cambios <strong>en</strong> los g<strong>en</strong>es que<br />
regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> actividad de <strong>la</strong>s proteínas<br />
son determinantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle al <strong>maíz</strong>. En este caso, <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración de granos púrpura <strong>en</strong><br />
<strong>maíz</strong>, a partir de los granos sin color<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle.<br />
<strong>El</strong> refinami<strong>en</strong>to de los métodos<br />
de <strong>la</strong> biología molecu<strong>la</strong>r ha permitido<br />
que se avance <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
de los procesos más antiguos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
s<strong>en</strong>dero evolutivo <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. Así, <strong>en</strong><br />
1997, Brandon Gaut y John Doebley<br />
desarrol<strong>la</strong>n una investigación 25 <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> que, a través <strong>d<strong>el</strong></strong> análisis de <strong>la</strong><br />
diverg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s secu<strong>en</strong>cias de<br />
14 pares de g<strong>en</strong>es, duplicados <strong>en</strong><br />
cromosomas <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, deduc<strong>en</strong><br />
que <strong>la</strong> conformación <strong>d<strong>el</strong></strong> g<strong>en</strong>omio 26<br />
básico <strong>d<strong>el</strong></strong> cual se derivan los<br />
ancestros más antiguos <strong>d<strong>el</strong></strong> género<br />
Zea estarían pres<strong>en</strong>tes desde hace<br />
20 millones de años. Además, estos<br />
ci<strong>en</strong>tíficos sugier<strong>en</strong> que hace 11<br />
millones de años ocurrió otro ev<strong>en</strong>to<br />
crucial <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>d<strong>el</strong></strong> género<br />
Zea al producirse <strong>la</strong> hibridación<br />
de dos especies ancestrales<br />
que conformaron <strong>el</strong> número<br />
cromosómico que conti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> <strong>maíz</strong><br />
(10 cromosomas).<br />
Las investigaciones que emplean<br />
metodologías de <strong>la</strong> biología molecu<strong>la</strong>r<br />
también han contribuido a explicar<br />
<strong>la</strong> evolución de características<br />
importantes <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> y sus pari<strong>en</strong>tes<br />
silvestres. Por ejemplo, <strong>el</strong> análisis de<br />
g<strong>en</strong>es (tass<strong>el</strong>seed y gynomonoecious<br />
sex form 27 ) que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
desarrollo de <strong>la</strong>s infloresc<strong>en</strong>cias<br />
monoicas 28 <strong>d<strong>el</strong></strong> tripsacum y <strong>el</strong><br />
<strong>maíz</strong>, llevó al equipo de Steph<strong>en</strong><br />
D<strong>el</strong><strong>la</strong>porta 29 a sugerir que <strong>la</strong> formación<br />
de <strong>la</strong>s florecil<strong>la</strong>s masculinas <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
grupo de los pastos (Andropogonae)<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />
dos especies de p<strong>la</strong>ntas, es una<br />
característica prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te de un<br />
solo grupo ancestral. Este tipo de<br />
investigaciones permit<strong>en</strong> explorar <strong>la</strong><br />
historia evolutiva de <strong>la</strong>s mazorcas<br />
y espigas que, como ya se ha<br />
Evolución vertical: Maíz a partir de <strong>maíz</strong> silvestre<br />
Evolución vertical: <strong>El</strong> <strong>maíz</strong> y <strong>el</strong> teocintle provi<strong>en</strong><strong>en</strong> de un ancestro común<br />
Kempton (1934); Mang<strong>el</strong>sdorf (1974, 1986); Wilkes (1989); Goodman (1988)<br />
pero <strong>la</strong> domesticación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> se realiza a partir de un <strong>maíz</strong> silvestre<br />
Montgomery (1906); Weatherwax (1918, 1919, 1954)<br />
Tiempo Maíz moderno<br />
Tiempo<br />
Teocintle<br />
Maíz<br />
Teocintle<br />
silvestre<br />
Maíz silvestre<br />
Maíz antiguo<br />
Ancestro común<br />
Especiación Especiación<br />
Cambio evolutivo <strong>en</strong> los Taxa Cambio evolutivo <strong>en</strong> los Taxa<br />
Evolución Progresiva: Maíz a partir <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle Orig<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> por hibridación<br />
Vavilov (1931); Beadle (1972, 1980); de Wet y Har<strong>la</strong>n (1972); Galinat (1971, 1983, 1985,<br />
1988, 1992) Iltis (1972, 1983); Doebley (1983); Kato (1984)<br />
Harshberger (1896, 1899); Collin (1912, 1918)<br />
Tiempo Maíz<br />
Tiempo<br />
Maíz<br />
Teocintle<br />
Especiación<br />
Cambio evolutivo <strong>en</strong> los Taxa<br />
Teocintle Pasto desconocido<br />
Especiación<br />
Cambio evolutivo <strong>en</strong> los Taxa<br />
Figura 4. Teorías acerca <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. Adaptado por Antonio Serratos de <strong>la</strong><br />
ilustración de Wilkes y Goodman (Nota 17).<br />
m<strong>en</strong>cionado, son muy importantes<br />
para compr<strong>en</strong>der <strong>la</strong>s teorías <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
Desde finales <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XX e inicios<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> XXI se ha v<strong>en</strong>ido consolidando<br />
<strong>el</strong> estudio <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> con <strong>el</strong><br />
auxilio de <strong>la</strong> biología molecu<strong>la</strong>r. Así,<br />
<strong>la</strong> determinación de <strong>la</strong> estructura y<br />
<strong>el</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> de <strong>la</strong> estructura g<strong>en</strong>ómica<br />
(o conjunto de g<strong>en</strong>es) que puede<br />
lograrse con <strong>la</strong>s metodologías<br />
molecu<strong>la</strong>res ha sido un factor muy<br />
importante para <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der <strong>la</strong> evolución<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. Por ejemplo, se ha estimado<br />
que <strong>la</strong> duplicación cromosómica<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> sucedió hace 11 millones<br />
de años y que su conformación<br />
g<strong>en</strong>ética atravesó por un proceso de<br />
proliferación de <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>éticos<br />
móviles 30 hace más de 5 millones de<br />
años. Estos ev<strong>en</strong>tos produjeron <strong>la</strong><br />
base sobre <strong>la</strong> cual se desarrol<strong>la</strong>ría <strong>la</strong><br />
posterior diversificación <strong>d<strong>el</strong></strong> género<br />
Zea. En esta esca<strong>la</strong> de tiempo,<br />
<strong>la</strong> historia evolutiva <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> está<br />
<strong>en</strong>marcada <strong>en</strong> un proceso <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
que actúan sólo los factores de <strong>la</strong><br />
naturaleza y por medio de los cuales<br />
los ancestros anteriores al teocintle y<br />
al <strong>maíz</strong> constituyeron <strong>la</strong> materia prima<br />
que, después de millones de años,<br />
sería manejada por <strong>el</strong> ser humano.<br />
25 Gaut B.S. y Doebley J.F. 1997. “DNA sequ<strong>en</strong>ce evid<strong>en</strong>ce for<br />
the segm<strong>en</strong>tal allotetraploid origin of maize”. Proc. Natl Acad Sci<br />
USA, Volum<strong>en</strong> 94; páginas 6809-6814.<br />
26 G<strong>en</strong>omio es <strong>el</strong> conjunto de información g<strong>en</strong>ética que está<br />
cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia de g<strong>en</strong>es de los cromosomas de los<br />
organismos.<br />
27 Tass<strong>el</strong> seed2 Ts2 (espiga semil<strong>la</strong>) es un mutante de <strong>maíz</strong> y<br />
Gynomonoecious sex form gsf (forma sexual gino-monoica) es<br />
un mutante de Tripsacum dactyloides. Más información sobre<br />
los mutantes <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>: http://www.maizegdb.org/cgi-bin/<br />
locusvarimages.cgi?id=12691<br />
28 P<strong>la</strong>nta monoica es aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que ti<strong>en</strong>e los dos tipos de flores<br />
unisexuales <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo individuo. En <strong>maíz</strong> se les conoce como<br />
infloresc<strong>en</strong>cias; <strong>la</strong>s masculinas están <strong>en</strong> <strong>la</strong>s espigas superiores y<br />
<strong>la</strong>s fem<strong>en</strong>inas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mazorca.<br />
29 Li D., C.A. B<strong>la</strong>key, C. Dewald, S.L. D<strong>el</strong><strong>la</strong>porta. 1997. “Evid<strong>en</strong>ce<br />
for a common sex determination mechanism for pistil abortion in<br />
maize and its wild re<strong>la</strong>tive Tripsacum”. PNAS USA Volum<strong>en</strong> 94;<br />
páginas 4217-4222.<br />
30 Ver nota 1.<br />
11
Estado <strong>d<strong>el</strong></strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> c<strong>en</strong>tro<br />
de <strong>orig<strong>en</strong></strong> y domesticación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
En <strong>el</strong> inicio <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XXI <strong>la</strong><br />
investigación acerca <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong><br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> está determinada por <strong>la</strong><br />
preponderancia de <strong>la</strong>s metodologías<br />
de <strong>la</strong> biología molecu<strong>la</strong>r. Con base<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s se han podido explorar<br />
esc<strong>en</strong>arios evolutivos de millones<br />
de años <strong>en</strong> los que se conforman<br />
<strong>la</strong>s estructuras g<strong>en</strong>ómicas de los<br />
organismos vegetales que anteced<strong>en</strong><br />
a <strong>la</strong>s familias a <strong>la</strong>s que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong><br />
no sólo <strong>el</strong> <strong>maíz</strong> y <strong>el</strong> teocintle, sino<br />
muchos otros grupos de p<strong>la</strong>ntas.<br />
Así también, se han descrito<br />
algunos mecanismos g<strong>en</strong>éticos que<br />
podrían estar involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
transformación específica <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle<br />
al <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> horizontes temporales de<br />
<strong>en</strong>tre siete y nueve mil años <strong>en</strong> los<br />
que se estima se le domesticó. Sin<br />
embargo, <strong>en</strong> más de set<strong>en</strong>ta años de<br />
confrontación e intercambio de ideas<br />
con re<strong>la</strong>ción al <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, sólo<br />
se ha producido un cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />
comunidad ci<strong>en</strong>tífica: <strong>el</strong> teocintle es <strong>el</strong><br />
ancestro <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
Aunque <strong>la</strong> investigación reci<strong>en</strong>te<br />
sigue aportando datos importantes<br />
con re<strong>la</strong>ción al <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, falta<br />
definir con más precisión aspectos<br />
básicos <strong>d<strong>el</strong></strong> cómo y dónde se creó<br />
esta p<strong>la</strong>nta. Todavía no es posible<br />
marcar <strong>la</strong> supremacía de alguna de<br />
<strong>la</strong>s teorías de <strong>la</strong> ubicación <strong>d<strong>el</strong></strong> c<strong>en</strong>tro,<br />
o c<strong>en</strong>tros, de <strong>orig<strong>en</strong></strong> y domesticación<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> porque <strong>en</strong> este esc<strong>en</strong>ario<br />
sigu<strong>en</strong> faltando datos de los registros<br />
fósil y arqueológico de este proceso.<br />
Son muy pocas <strong>la</strong>s exploraciones<br />
arqueológicas y paleontológicas<br />
específicas que se han <strong>en</strong>focado<br />
al análisis <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> América.<br />
Las mejor conocidas son <strong>la</strong>s de<br />
Pueb<strong>la</strong> (Tehuacán) y Oaxaca (Guilá<br />
Naquitz) <strong>en</strong> México, <strong>la</strong> de Nuevo<br />
México (Cueva <strong>d<strong>el</strong></strong> Murcié<strong>la</strong>go) <strong>en</strong><br />
Estados Unidos, y algunas más <strong>en</strong><br />
otras partes de México (ver notas<br />
60 y 61) y <strong>en</strong> Ecuador (ver nota 62).<br />
12<br />
Esta escasez de datos cruciales<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> registro fósil y arqueológico <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> y teocintle, <strong>en</strong> comparación<br />
con <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial de sitios que se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> toda América, limita <strong>la</strong><br />
correcta definición y localización de<br />
los c<strong>en</strong>tros de <strong>orig<strong>en</strong></strong>, domesticación<br />
y <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. En términos<br />
prácticos esta investigación ci<strong>en</strong>tífica<br />
sería de gran r<strong>el</strong>evancia para<br />
aspectos tan <strong>d<strong>el</strong></strong>icados como <strong>la</strong><br />
revisión de leyes de bioseguridad <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s que, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso mexicano,<br />
es indisp<strong>en</strong>sable contar con <strong>la</strong><br />
información ci<strong>en</strong>tífica pertin<strong>en</strong>te para<br />
<strong>la</strong> protección <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> nativo.<br />
<strong>El</strong> proceso de domesticación es<br />
<strong>el</strong> tercer <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to involucrado <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> cómo se originó <strong>el</strong> <strong>maíz</strong>. Sea por<br />
medio de s<strong>el</strong>ección gradual o por una<br />
transmutación sexual catastrófica,<br />
<strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción humana es una<br />
condición indisp<strong>en</strong>sable para <strong>la</strong><br />
transformación <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle <strong>en</strong> <strong>maíz</strong>.<br />
La determinación <strong>d<strong>el</strong></strong> proceso de<br />
domesticación es c<strong>la</strong>ve para ubicar<br />
<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro de <strong>orig<strong>en</strong></strong> y <strong>la</strong> diversificación<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> cultivo. Recordemos que con<br />
<strong>el</strong> surgimi<strong>en</strong>to y discusión de <strong>la</strong>s<br />
teorías sobre <strong>el</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
se propusieron mecanismos de<br />
domesticación íntimam<strong>en</strong>te ligados<br />
al trabajo humano y a <strong>la</strong> agricultura,<br />
por lo que siempre se ha reconocido<br />
que los agricultores de <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
culturas americanas no pued<strong>en</strong><br />
separarse de <strong>la</strong> domesticación y<br />
diversificación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> épocas<br />
posteriores y hasta <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te.<br />
Los estudios sobre <strong>la</strong><br />
domesticación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> han g<strong>en</strong>erado<br />
teorías antagónicas con re<strong>la</strong>ción al<br />
c<strong>en</strong>tro de <strong>orig<strong>en</strong></strong>: <strong>la</strong> unicéntrica y <strong>la</strong><br />
multicéntrica. Aunque <strong>la</strong> controversia<br />
<strong>en</strong> cuanto al carácter único o múltiple<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> c<strong>en</strong>tro de domesticación <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> es bastante añeja, no se puede<br />
afirmar que esté resu<strong>el</strong>ta. Un estudio<br />
reci<strong>en</strong>te de Yashihiro Matsuoka, <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>El</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong> I Gre<strong>en</strong>peace<br />
grupo de Doebley 31 , concluye que<br />
todo <strong>el</strong> <strong>maíz</strong> que conocemos <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> actualidad surgió de un ev<strong>en</strong>to<br />
único de domesticación <strong>en</strong> <strong>el</strong> sur de<br />
México hace nueve mil años. Los<br />
resultados de su análisis condujeron<br />
a otras conclusiones que, según los<br />
autores, apoyan definitivam<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />
carácter unicéntrico <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong>. En primer lugar, se id<strong>en</strong>tificó al<br />
teocintle Zea mays ssp parviglumis<br />
como <strong>el</strong> prog<strong>en</strong>itor único <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong>, y al teocintle Zea mays ssp.<br />
mexicana como contribuy<strong>en</strong>te de su<br />
diversificación, principalm<strong>en</strong>te <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> altip<strong>la</strong>no. Por ser estos dos<br />
teocintles de distribución limitada a<br />
<strong>la</strong> región <strong>d<strong>el</strong></strong> Balsas y <strong>el</strong> altip<strong>la</strong>no <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
c<strong>en</strong>tro de México, respectivam<strong>en</strong>te,<br />
Doebley y sus co<strong>la</strong>boradores<br />
deducían que podían definir <strong>la</strong><br />
ubicación geográfica específica de<br />
<strong>la</strong> cuna <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. Sin embargo, es<br />
necesario sugerir caute<strong>la</strong> porque,<br />
como se m<strong>en</strong>cionó anteriorm<strong>en</strong>te,<br />
<strong>el</strong> registro fósil y arqueológico es<br />
bastante limitado y por lo tanto una<br />
conclusión definitiva no es pertin<strong>en</strong>te.<br />
A pesar de <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia de<br />
<strong>la</strong> teoría unicéntrica por parte de<br />
varios grupos de investigación, <strong>la</strong><br />
teoría multicéntrica no puede ser<br />
descartada porque ha aportado<br />
evid<strong>en</strong>cias muy importantes <strong>en</strong> su<br />
apoyo, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción<br />
<strong>en</strong>tre los nódulos cromosómicos<br />
de cada complejo racial y <strong>la</strong>s<br />
regiones geográficas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />
aqu<strong>el</strong>los se localizan. Esta es una<br />
prueba bastante fuerte que apunta<br />
no sólo al <strong>orig<strong>en</strong></strong> y domesticación<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> sino también a su<br />
diversificación. Kato (2005) analiza<br />
los patrones característicos de<br />
los nódulos cromosómicos 32 <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> y <strong>el</strong> teocintle, y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que<br />
pued<strong>en</strong> ser asociados a patrones<br />
geográficos de <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones de<br />
cada una de estas especies. Por
ejemplo, a un patrón particu<strong>la</strong>r de<br />
nudos cromosómicos se le conoce<br />
como “complejo” y está asociado<br />
a un conjunto de razas de <strong>maíz</strong> o<br />
a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones de teocintle. Al<br />
asociar muestras de <strong>maíz</strong> o teocintle<br />
de difer<strong>en</strong>tes regiones con los<br />
patrones nodu<strong>la</strong>res cromosómicos<br />
se puede inferir <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>ética<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s muestras, su distribución<br />
geográfica y patrones de dispersión/<br />
migración. Derivado de su análisis,<br />
Kato concluye que <strong>el</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
es producto de varias pob<strong>la</strong>ciones<br />
de teocintles y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia,<br />
exist<strong>en</strong> al m<strong>en</strong>os cuatro c<strong>en</strong>tros de<br />
<strong>orig<strong>en</strong></strong>/domesticación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> que<br />
se exti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a lo <strong>la</strong>rgo de México y<br />
hasta Guatema<strong>la</strong>. La dispersión de<br />
estos complejos raciales hacia Norte<br />
y Sudamérica seguiría los mismos<br />
s<strong>en</strong>deros que se han id<strong>en</strong>tificado<br />
<strong>en</strong> otros estudios, incluido <strong>el</strong> de<br />
Matsuoka y co<strong>la</strong>boradores.<br />
Quedan por resolverse preguntas<br />
importantes con re<strong>la</strong>ción al proceso<br />
de domesticación y <strong>la</strong> definición uni o<br />
multicéntrica <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> y <strong>diversidad</strong><br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. Por lo tanto, podríamos<br />
concluir esta sección como lo hace<br />
Garrison Wilkes <strong>en</strong> uno de sus<br />
trabajos 33 : “Hay muchas verdades<br />
<strong>en</strong> todas esas contribuciones [<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
estudio <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>], pero hay<br />
todavía <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos de misterio <strong>en</strong> lo<br />
que queda por resolverse”.<br />
31 Matsuoka Y., Vigouroux Y., Goodman M.M., Sánchez-González<br />
J., Buckler E., Doebley J. 2001. “A single domestication for<br />
maize shown by multilocus microsat<strong>el</strong>lite g<strong>en</strong>otyping”. PNAS<br />
USA, Volum<strong>en</strong> 99, Número 9; páginas 6080-6084.<br />
32 Nódulos cromosómicos. Son <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos de los cromosomas <strong>en</strong><br />
forma de nudo que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> sustancias químicas especiales<br />
(heterocromatina) visibles <strong>en</strong> microscopio. La posición de<br />
los nódulos se determina por medio de tinciones especiales<br />
al mom<strong>en</strong>to de <strong>la</strong> meiosis (formación de gametos para <strong>la</strong><br />
reproducción sexual) <strong>en</strong> los microesporocitos (pol<strong>en</strong> inmaduro).<br />
Ver <strong>el</strong> artículo de Ang<strong>el</strong> Kato (1997) <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se hace un<br />
análisis de los nódulos cromosómicos <strong>en</strong> teocintle y <strong>maíz</strong>.<br />
33 Wilkes, G. 2004. Corn, Strange and Marv<strong>el</strong>ous: But Is a<br />
Definitive Origin Known?. In: “Corn: Origin, History, Technology,<br />
and Production” C. Wayne Smith (ed), Wiley & Sons, Inc. pp 3-63.<br />
A <strong>la</strong> derecha Híbrido de Teocintle / © David Lauer<br />
13
La <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong><br />
<strong>El</strong> estudio de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
1940-1980<br />
A partir de los años 40 <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo<br />
pasado se inició <strong>la</strong> exploración de <strong>la</strong><br />
<strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te<br />
<strong>americano</strong>. Estos estudios fueron<br />
apoyados principalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong><br />
Fundación Rockef<strong>el</strong>ler, <strong>la</strong> Academia<br />
Nacional de Ci<strong>en</strong>cias y <strong>el</strong><br />
Consejo Nacional de Investigación<br />
de los Estados Unidos. En <strong>la</strong><br />
Academia de los Estados Unidos<br />
se formó un Comité para <strong>la</strong><br />
Preservación de <strong>la</strong>s Razas Indíg<strong>en</strong>as<br />
de Maíz que funcionó como<br />
coordinador <strong>d<strong>el</strong></strong> trabajo de colección<br />
y descripción <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> América<br />
que se realizó hasta mediados de<br />
los 70. En México y C<strong>en</strong>troamérica,<br />
<strong>la</strong> Oficina de Estudios Especiales<br />
de <strong>la</strong> Secretaría de Agricultura<br />
de México se <strong>en</strong>cargó, junto con<br />
instituciones académicas agríco<strong>la</strong>s,<br />
de <strong>la</strong> coordinación e infraestructura<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> trabajo de campo. En<br />
Sudamérica, <strong>el</strong> Instituto Colombiano<br />
de Agricultura asumió <strong>la</strong>s funciones<br />
de coordinación y apoyo <strong>d<strong>el</strong></strong> trabajo<br />
de campo que se realizó para <strong>la</strong><br />
recolección <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> los países<br />
de <strong>la</strong> región.<br />
Para <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y<br />
preservación de <strong>la</strong>s colectas de<br />
<strong>maíz</strong> se prepararon bancos de<br />
germop<strong>la</strong>sma <strong>en</strong> México, Colombia<br />
y Brasil, además de los que existían<br />
<strong>en</strong> Estados Unidos. En estos bancos<br />
de conservación de germop<strong>la</strong>sma<br />
de <strong>maíz</strong> ex situ están guardadas<br />
<strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s de <strong>la</strong> mayoría de los<br />
maíces que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> América. La<br />
memoria de este trabajo está <strong>en</strong> una<br />
serie de docum<strong>en</strong>tos de <strong>la</strong>s razas<br />
de <strong>maíz</strong> de cada uno de los países<br />
de América que han participado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> preservación <strong>d<strong>el</strong></strong> cultivo 34 .<br />
Estos docum<strong>en</strong>tos son <strong>la</strong> base para<br />
<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to, investigación y<br />
conservación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, no sólo <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong> sino también<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> resto <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo. A continuación<br />
14<br />
se hará una síntesis de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong><br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> y su estudio, desde <strong>la</strong><br />
publicación de los folletos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
hasta <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te, y <strong>la</strong> investigación<br />
realizada para sistematizar, ord<strong>en</strong>ar y<br />
usar <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
En los primeros <strong>en</strong>sayos para<br />
<strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> se utilizó <strong>la</strong><br />
definición de raza que propusieron<br />
Anderson y Cutler (1942): “Un grupo<br />
de individuos empar<strong>en</strong>tados, con<br />
sufici<strong>en</strong>tes características <strong>en</strong> común<br />
para permitir su reconocimi<strong>en</strong>to<br />
como grupo”. Esta definición fue <strong>la</strong><br />
base para los primeros estudios de<br />
<strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> América<br />
con <strong>la</strong> que se c<strong>la</strong>sifican los grupos<br />
o razas de <strong>la</strong>s distintas regiones <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
contin<strong>en</strong>te. Asimismo, <strong>la</strong> asociación<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> sitio o localidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> <strong>maíz</strong> (ambi<strong>en</strong>te)<br />
con sus características raciales<br />
(g<strong>en</strong>otipo) g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura<br />
de “raza local” 35 . En <strong>la</strong> práctica,<br />
se tomó <strong>el</strong> mayor número de<br />
características morfológicas para<br />
describir a <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas de cada una<br />
de <strong>la</strong>s razas de <strong>maíz</strong> colectadas. En<br />
este caso, los rasgos de <strong>la</strong> mazorca<br />
(espiga fem<strong>en</strong>ina) se consideran los<br />
más importantes para difer<strong>en</strong>ciar<br />
a <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas<br />
categorías raciales 36 .<br />
En <strong>el</strong> Cuadro 1 se <strong>en</strong>listan <strong>la</strong>s<br />
razas catalogadas <strong>en</strong> los países<br />
de América que han hecho<br />
exploraciones <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> sus<br />
territorios. La información <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> de <strong>la</strong> mayoría de los países<br />
está cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> Catálogo<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> Germop<strong>la</strong>sma de Maíz <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
CIMMYT, parte <strong>d<strong>el</strong></strong> proyecto Latin<br />
American Maize Project (LAMP) 37 , y<br />
de otras fu<strong>en</strong>tes re<strong>la</strong>cionadas con<br />
los folletos de <strong>la</strong>s razas de <strong>maíz</strong><br />
que se m<strong>en</strong>cionaron anteriorm<strong>en</strong>te.<br />
No todas <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> número de razas catalogadas<br />
o <strong>en</strong> <strong>el</strong> nombre de cada una de<br />
<strong>El</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong> I Gre<strong>en</strong>peace<br />
<strong>el</strong><strong>la</strong>s. Sin embargo, <strong>en</strong> este trabajo<br />
se consolidó <strong>la</strong> información de <strong>la</strong>s<br />
fu<strong>en</strong>tes consultadas con los registros<br />
históricos desde <strong>la</strong>s primeras<br />
exploraciones realizadas <strong>en</strong> México<br />
que datan de 1943.<br />
En los trabajos realizados<br />
con taxonomía numérica 38 , para<br />
sistematizar y ord<strong>en</strong>ar <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong><br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, <strong>en</strong> los 70, y los análisis<br />
molecu<strong>la</strong>res con <strong>el</strong> mismo objetivo<br />
a partir de finales de los 80, se<br />
emplean los mismos números de<br />
catálogo asociados a los nombres<br />
de <strong>la</strong>s razas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cuadro 1.<br />
34 (1) W<strong>el</strong>lhaus<strong>en</strong> E.J., Roberts L.M., Hernández-Xolocotzi E.,<br />
Mang<strong>el</strong>sdorf P.C. 1952. Races of maize in Mexico. Bussey<br />
Institute, Harvard University (Cambridge); (2) Hatheway W.H.<br />
1957. Races of maize in Cuba. National Academy of Sci<strong>en</strong>ces,<br />
NRC Publication 453. Washington D.C.; (3) Roberts L.M., Grant<br />
U.J., Ramírez R., Hatheway W.H., Smith D.L., Mang<strong>el</strong>sdorf P.C.<br />
1957. Razas de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> Colombia. Ministerio de Agricultura de<br />
Colombia, Oficina de Investigaciones Especiales, Boletín técnico<br />
Num. 2. Editorial Máxima, Bogotá, Colombia; (4) W<strong>el</strong>lhaus<strong>en</strong><br />
E.J., Fu<strong>en</strong>tes A., Hernández-Corzo A., Mang<strong>el</strong>sdorf P.C. 1958.<br />
Razas de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> América C<strong>en</strong>tral. Folleto técnico 31, Oficina<br />
de Estudios Especiales, Secretaría de Agricultura y Ganadería,<br />
México DF; (5) Grobman A., Salhuana W., Sevil<strong>la</strong> R., Mang<strong>el</strong>sdorf<br />
P.C. 1961. Races of maize in Peru. National Academy of<br />
Sci<strong>en</strong>ces, NRC Publication 915. Washington D.C.; (6) Timothy<br />
D.H., Peña B., Ramírez R., Brown W.L., Anderson E. 1961. Races<br />
of maize in Chile. National Academy of Sci<strong>en</strong>ces, NRC Publication<br />
847. Washington D.C.; (7) Ramírez R., Timothy D.H., Díaz E.,<br />
Grant U.J., Nicholson-Calle G.E. Anderson E., Brown W.L. 1961.<br />
Razas de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> Bolivia. Ministerio de Agricultura de Colombia,<br />
Oficina de Investigaciones Especiales, Boletín técnico Num. 9.<br />
Editorial ABC, Bogotá, Colombia; (8) Grant U., Hatheway W.H.,<br />
Timothy D.H., Cassalett C., Roberts L.M. 1963. Races of maize<br />
in V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. National Academy of Sci<strong>en</strong>ces, NRC Publication<br />
1136. Washington D.C.; (9) Timothy D.H., Hatheway W.H.,<br />
Grant U.J., Torregroza M., Sarria D., Vare<strong>la</strong> D. 1966. Razas de<br />
<strong>maíz</strong> <strong>en</strong> Ecuador. Instituto Colombiano Agropecuario, Ministerio<br />
de Agricultura de Colombia, Boletín Técnico Num. 12. Bogotá<br />
Colombia; (10) Paterniani, E. and Goodman, M.M. (1978). Races<br />
of Maize in Brazil and Adjac<strong>en</strong>t Areas. Mexico: International<br />
Maize and Wheat Improvem<strong>en</strong>t C<strong>en</strong>ter, Mexico City.<br />
35 En inglés, <strong>la</strong>ndrace of maize.<br />
36 Ver nota 34 refer<strong>en</strong>cia 1 “…<strong>la</strong> mazorca y no <strong>la</strong> espiga<br />
pres<strong>en</strong>ta caracteres de diagnóstico más útiles que cualquier<br />
otra parte de <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta puesto que <strong>la</strong> mazorca es <strong>el</strong> órgano<br />
más especializado de <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta de <strong>maíz</strong> y es <strong>la</strong> estructura<br />
que distingue más que cualquier otra, al Zea mays, de todas<br />
<strong>la</strong>s otras especies de gramíneas”. En particu<strong>la</strong>r, se mid<strong>en</strong><br />
los caracteres externos de <strong>la</strong> mazorca tales como: longitud,<br />
diámetro de <strong>la</strong> parte media, número de hileras de grano,<br />
diámetro <strong>d<strong>el</strong></strong> pedúnculo, ancho, espesor, depresión y estrías <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
grano, <strong>en</strong>tre otros, así como caracteres internos, longitud de<br />
raquil<strong>la</strong>, diámetro <strong>d<strong>el</strong></strong> olote, índice de olote/raquis, gluma/grano y<br />
raquil<strong>la</strong>/grano, principalm<strong>en</strong>te.<br />
37 Proyecto Latino<strong>americano</strong> de Maíz (LAMP), 1991. ARS-USDA,<br />
CIMMYT, Pioneer Hi-Bred International Inc., Universidad Agraria<br />
La Molina (Perú); CIMMYT, 1999, A core subset of LAMP, from<br />
the Latin American Maize Project 1986-1988. México, D.F.<br />
38 Taxonomía numérica. Es un grupo de técnicas<br />
matemáticas por medio de <strong>la</strong>s cuales se c<strong>la</strong>sifican a<br />
los organismos con base <strong>en</strong> su similitud o semejanza.<br />
G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se utilizan características morfológicas,<br />
aunque <strong>en</strong> realidad se utilizan cualquier tipo de caracteres<br />
para agrupar a <strong>la</strong>s unidades taxonómicas operacionales (por<br />
ejemplo: razas, especies, familias, etc.)
Este cuadro conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura<br />
que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los folletos de<br />
<strong>la</strong>s razas <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> de América y que<br />
se ha conservado hasta <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> los bancos de germop<strong>la</strong>sma.<br />
Otros códigos específicos y datos<br />
de pasaporte de <strong>la</strong>s accesiones<br />
correspondi<strong>en</strong>tes a cada colecta<br />
están <strong>en</strong> cada uno de los bancos de<br />
germop<strong>la</strong>sma (p. ej. CIMMYT).<br />
Esos primeros trabajos de<br />
c<strong>la</strong>sificación y ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> <strong>en</strong> América se fundam<strong>en</strong>taron<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> descripción de <strong>la</strong>s razas sobre<br />
bases morfológicas, fisiológicas,<br />
g<strong>en</strong>éticas, agronómicas y<br />
características citog<strong>en</strong>éticas (nudos<br />
cromosómicos), que permitieron<br />
establecer patrones de re<strong>la</strong>ciones<br />
g<strong>en</strong>ealógicas pr<strong>el</strong>iminares. En los<br />
folletos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te<br />
<strong>americano</strong> (nota 34), además de<br />
<strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>en</strong> grupos y <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones de afinidad y par<strong>en</strong>tesco,<br />
se pres<strong>en</strong>tan los mapas de<br />
distribución de <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes razas.<br />
Esta información constituye <strong>la</strong> base<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> conocimi<strong>en</strong>to de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong><br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> y ha servido, hasta ahora,<br />
como patrón <strong>en</strong> <strong>la</strong> descripción de <strong>la</strong>s<br />
razas. Por supuesto, se ha avanzado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación de <strong>la</strong>s razas de<br />
<strong>maíz</strong>; sin embargo, <strong>la</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura<br />
y los datos de pasaporte de<br />
<strong>la</strong>s colectas, también l<strong>la</strong>madas<br />
accesiones, de <strong>la</strong>s razas de <strong>maíz</strong><br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te sigu<strong>en</strong> conservando<br />
<strong>la</strong> información de aqu<strong>el</strong>los trabajos<br />
pioneros de exploración <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te.<br />
Cada uno de los folletos re<strong>la</strong>ta<br />
<strong>la</strong> historia <strong>d<strong>el</strong></strong> estudio <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong><br />
cada país. Así, nos <strong>en</strong>teramos que<br />
<strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> México<br />
(nota 34, inciso 1) ti<strong>en</strong>e una de<br />
sus primeras refer<strong>en</strong>cias con Fray<br />
Bernardino de Sahagún (1529) y<br />
después, <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX y principios<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> XX, ci<strong>en</strong>tíficos mexicanos como<br />
de <strong>la</strong> Rosa (1846) y López y Parra<br />
(1908) abundan <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio de<br />
<strong>la</strong> variabilidad <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> México.<br />
De igual manera, <strong>en</strong> Perú (nota<br />
34, inciso 5), <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias al<br />
cultivo <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> se remontan al<br />
historiador Inca Garci<strong>la</strong>so <strong>en</strong> 1609.<br />
Ya para principios <strong>d<strong>el</strong></strong> siglo XX, los<br />
ci<strong>en</strong>tíficos rusos Kuleshov y Vavilov<br />
(nota 34, incisos 1, 3, 4, 5) hicieron<br />
aportaciones importantes al estudio<br />
de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te<br />
<strong>americano</strong>; <strong>el</strong> primero por su<br />
investigación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> México,<br />
C<strong>en</strong>troamérica y Colombia.<br />
<strong>El</strong> estudio y descripción de<br />
<strong>la</strong>s razas de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> México y<br />
Colombia permitió una primera<br />
aproximación a lo que debieron<br />
haber sido <strong>la</strong>s migraciones, <strong>en</strong><br />
tiempos prehistóricos, prehispánicos<br />
y posteriorm<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> comercio<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> Virreinato, de los difer<strong>en</strong>tes<br />
tipos de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te. En<br />
<strong>el</strong> folleto de <strong>la</strong>s razas de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong><br />
C<strong>en</strong>troamérica es muy evid<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
re<strong>la</strong>ción de los maíces de Guatema<strong>la</strong><br />
con <strong>la</strong>s razas <strong>d<strong>el</strong></strong> sureste de México,<br />
<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r con <strong>la</strong> raza Nal-t<strong>el</strong><br />
de <strong>la</strong> cultura maya. Hacia <strong>el</strong> sur, <strong>el</strong><br />
resto de los países de <strong>la</strong> América<br />
C<strong>en</strong>tral están infiltrados con algunas<br />
razas y mezc<strong>la</strong>s, repres<strong>en</strong>tativas de<br />
Colombia y de <strong>la</strong> región andina, <strong>en</strong><br />
particu<strong>la</strong>r <strong>d<strong>el</strong></strong> Perú. Una característica<br />
importante <strong>en</strong> Perú es que <strong>el</strong> cultivo<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura incaica se<br />
da <strong>en</strong> condiciones consideradas<br />
de agricultura avanzada, lo cual<br />
produce una gran variación de<br />
grano y mazorca. La agricultura <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> cultura Inca conduce a Grobman<br />
y co<strong>la</strong>boradores a proponer una<br />
teoría sobre los c<strong>en</strong>tros múltiples<br />
de domesticación. Sigui<strong>en</strong>do a<br />
Kuleshov, Grobman (nota 34, inciso<br />
5) define c<strong>en</strong>tro de domesticación<br />
indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>d<strong>el</strong></strong> c<strong>en</strong>tro de<br />
<strong>orig<strong>en</strong></strong> botánico. En consecu<strong>en</strong>cia,<br />
incluso <strong>el</strong> teocintle estaría si<strong>en</strong>do<br />
descartado como ancestro <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> porque se estaría suponi<strong>en</strong>do<br />
que <strong>el</strong> <strong>maíz</strong> silvestre extinto sería<br />
<strong>el</strong> precursor <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> actual <strong>en</strong> esa<br />
región. Los estudios g<strong>en</strong>éticos y<br />
taxonómicos actuales rechazan esta<br />
versión <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> y domesticación<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, pero investigación<br />
arqueológica reci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona<br />
andina produce información<br />
interesante sobre <strong>la</strong> antigüedad<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> Sudamérica ya que se<br />
han <strong>en</strong>contrado restos de <strong>maíz</strong> tan<br />
antiguos como <strong>la</strong>s que se localizan<br />
<strong>en</strong> México (notas 60 a 62).<br />
En los años 70 se había<br />
acumu<strong>la</strong>do una gran cantidad de<br />
información de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> de<br />
<strong>maíz</strong> de América. En esos años, a<br />
partir <strong>d<strong>el</strong></strong> desarrollo de los métodos<br />
estadísticos que manejan una<br />
gran cantidad de variables y los<br />
inicios de los sistemas de cómputo<br />
hacia finales de los años 60, fue<br />
posible analizar <strong>la</strong> variabilidad <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te de una forma<br />
sistemática, a través de lo que se<br />
d<strong>en</strong>ominó taxonomía numérica (nota<br />
38). Major Goodman y Robert Bird<br />
(1977) empr<strong>en</strong>dieron <strong>la</strong> exploración<br />
de <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones taxonómicas de<br />
<strong>la</strong>s razas de <strong>maíz</strong> de toda América,<br />
para lo cual utilizaron <strong>la</strong> información<br />
de los folletos de <strong>la</strong>s razas de<br />
<strong>maíz</strong> y los métodos desarrol<strong>la</strong>dos<br />
años antes. Los resultados de ese<br />
trabajo les permitieron describir<br />
14 conglomerados de <strong>la</strong>s razas<br />
de <strong>maíz</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong>.<br />
En <strong>la</strong> Figura 5 se pres<strong>en</strong>ta<br />
una compi<strong>la</strong>ción parcial de los<br />
resultados de Goodman y Bird,<br />
publicados <strong>en</strong> 1977 39 .<br />
39 Goodman, MM, Bird RMck. 1977. The races of maize IV:<br />
T<strong>en</strong>tative grouping of 219 Latin American races (Las razas de<br />
<strong>maíz</strong> IV: Agrupami<strong>en</strong>to t<strong>en</strong>tativo de 219 razas de Latinoamérica).<br />
Economic Botany 31: 204-221.<br />
15
Cuadro 1. Compi<strong>la</strong>ción de <strong>la</strong>s razas de <strong>maíz</strong> catalogadas por país. <strong>El</strong>aborado por Antonio Serratos con base <strong>en</strong> varias<br />
fu<strong>en</strong>tes (notas 34 y 37). Ver <strong>el</strong> mapa de <strong>la</strong> figura 8.<br />
16<br />
País Razas catalogadas<br />
Arg<strong>en</strong>tina<br />
(47)<br />
Bolivia<br />
(77)<br />
Brasil<br />
(44)<br />
Colombia<br />
(23)<br />
Cuba<br />
(11)<br />
Chile<br />
(29)<br />
Ecuador<br />
(31)<br />
Guatema<strong>la</strong><br />
(33)<br />
<strong>El</strong> Salvador,<br />
Honduras,<br />
Costa Rica,<br />
Nicaragua, Panamá<br />
(11)<br />
México<br />
(65:59 cotejadas; 6<br />
imprecisas)<br />
Paraguay<br />
(10)<br />
Perú<br />
(66)<br />
Uruguay<br />
(8)<br />
Estados Unidos<br />
(16)<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
(19)<br />
Amarillo Ocho Hileras, Amarillo de Ocho, Altip<strong>la</strong>no, Amargo, Avatí Morotí, Avatí Morotí Mita, Avatí Morotí Ti, Avatí Pichingá, Azul, B<strong>la</strong>nco Ocho Hileras, Calchaqui, Cam<strong>el</strong>ia,<br />
Canario de Formosa, Capia B<strong>la</strong>nco, Capia Garrapata, Capia Rosado, Capia Variegado, Catete Oscuro, Chaucha Amarillo, Chaucha B<strong>la</strong>nco, Chulpi, Colita B<strong>la</strong>nco,<br />
Complejo Tropical, Cravo, Cristalino Amarillo, Cristalino Amarillo Anaranjado, Cristalino B<strong>la</strong>nco, Cristalino Colorado, Cristalino Naranja, Cristalino Rojo, Culli, Cuzco,<br />
D<strong>en</strong>tado B<strong>la</strong>nco Rugoso, D<strong>en</strong>tado Amarillo, D<strong>en</strong>tado B<strong>la</strong>nco, D<strong>en</strong>tado Amarillo Marlo Fino, D<strong>en</strong>tado B<strong>la</strong>nco Marlo Fino, Dulce, Marrón, Morochito, Negro, Pericarpio<br />
Rojo, Per<strong>la</strong>, Perlita, Pisingallo, Socorro, Tuzón, V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no<br />
Achuchema, Amarillo Subtropical, Altip<strong>la</strong>no, Aper<strong>la</strong>do, Arg<strong>en</strong>tino, Ayzuma, Bayo, B<strong>la</strong>nco Mojo, B<strong>la</strong>nco Yungueño, B<strong>la</strong>ndo Amazónico, B<strong>la</strong>ndo B<strong>la</strong>nco, B<strong>la</strong>ndo Cruceño,<br />
Camba, Canario, Cateto, Chake Sara, Checchi, Cholito, Chuncu<strong>la</strong>, Chuspillu, Concebideño, Colorado, Cordillera, Confite Puneño, Coroico, Coroico Amarillo, Coroico<br />
B<strong>la</strong>nco, Cubano Amarillo, Cubano B<strong>la</strong>nco, Cubano D<strong>en</strong>tado, Cuzco Boliviano, Cuzco Huilcaparú, Duro Amazónico, Duro B<strong>en</strong>iano, Enano, Harinoso de Ocho Hileras,<br />
Huaca Songo, Hualtaco, Huillcaparu, Jampe Tongo, Janka Sara, Kajbia, Karapampa, Kc<strong>el</strong>lo, K<strong>el</strong>lu, K<strong>el</strong>lu Huillcaparu, Kepi Siqui, Kulli, Morado, Morochillo, Morocho,<br />
Morocho Chaqueño, Morocho Chico, Morocho Grande, Morocho Ocho Hileras, Morocho Catorce Hileras, Niñu<strong>el</strong>o, Oke, Parú, Pasankal<strong>la</strong>, Patillo, Patillo Grande,<br />
Per<strong>la</strong>, Per<strong>la</strong> Amarillo, Per<strong>la</strong> Primitivo de los L<strong>la</strong>nos, Pero<strong>la</strong>, Pisankal<strong>la</strong>, Pojoso Chico, Pororo, Pura, Purito, Rev<strong>en</strong>tón, Tuimuru, Uchuquil<strong>la</strong>, Yungueño<br />
Caiano, Caingang, Canario de Ocho, Caribe Precoz, Cateto, Cateto Sulino, Cateto Sulino Precoce, Cateto Sulino Escuro, Cateto Sulino Grosso, Cateto Assis<br />
Brasil, Cateto Grande, Cateto Nordista Precoce, Chavantes, Cravo, Criollo de Cuba, Cristal Semid<strong>en</strong>tado, Cristal Sulino, Cravo Riogrand<strong>en</strong>se, Cravo Paulista,<br />
D<strong>en</strong>te Amar<strong>el</strong>o, D<strong>en</strong>te Riogrand<strong>en</strong>se, D<strong>en</strong>te Riogrand<strong>en</strong>se Rugoso, D<strong>en</strong>te Riogrand<strong>en</strong>se Liso, D<strong>en</strong>te Paulista, D<strong>en</strong>te Branco, D<strong>en</strong>te Branco Riogrand<strong>en</strong>se, D<strong>en</strong>te<br />
Branco Paulista, D<strong>en</strong>te Colorado, Entre<strong>la</strong>zado, Guaraní Popcorns, Hickory King, Indíg<strong>en</strong>a, L<strong>en</strong>ha, Morotí Precoce, Morotí Guapí, Pero<strong>la</strong>, Pinha, Pipoca, Saint Croix,<br />
Semid<strong>en</strong>tado Riogrand<strong>en</strong>se, Semid<strong>en</strong>tado Paulista, Semid<strong>en</strong>te Amar<strong>el</strong>o, Semid<strong>en</strong>te Azul, Tusón<br />
Amagaceño, Andaquí, Cabuya, Cacao, Capio, Cariaco, Chococeño, C<strong>la</strong>vo, Común, Costeño, Güirua, Imbricado, Maíz Dulce, Maíz Harinoso D<strong>en</strong>tado, Montaña,<br />
Negrito, Pira, Pira Naranja, Pollo, Puya, Puya Grande, Sabanero, Yucatán<br />
Cubano Amarillo, Chan<strong>d<strong>el</strong></strong>le, Coastal Tropical Cristalino, Cuban Flint, Maíz Criollo, Tusón, Arg<strong>en</strong>tino, Canil<strong>la</strong>, White Pop, Y<strong>el</strong>low Pop, White D<strong>en</strong>t<br />
Amarillo Malleco, Amarillo Ñuble, Araucano, Capio Chico Chil<strong>en</strong>o, Capio Grande Chil<strong>en</strong>o, Capio Negro Chil<strong>en</strong>o, Cam<strong>el</strong>ia, Choclero, Chulpi, Chutucuno Chico,<br />
Chutucuno Grande, Cristalino Chil<strong>en</strong>o, Cristalino Norteño, Curagua, Curagua Grande, D<strong>en</strong>tado Comercial, Di<strong>en</strong>te Caballo, Dulce, Harinoso Tarapaqueño, Limeño,<br />
Maíz de Rulo, Marcame, Morocho B<strong>la</strong>nco, Morocho Amarillo, Negrito Chil<strong>en</strong>o, Ocho Corridas, Pisankal<strong>la</strong>, Polulo, Semanero<br />
Canguil, Sabanero Ecuatoriano, Cuzco Ecuatoriano, Mishca, Patillo Ecuatoriano, Racimo de Uva, Kc<strong>el</strong>lo Ecuatoriano, Chillo, Chulpi Ecuatoriano, Morochón,<br />
Huandango, Montaña Ecuatoriano, B<strong>la</strong>nco Harinoso D<strong>en</strong>tado, Cónico D<strong>en</strong>tado, Uchima, C<strong>la</strong>vito, Pojoso Chico Ecuatoriano, Tusil<strong>la</strong>, Gallina, Cande<strong>la</strong>, Maíz Cubano,<br />
Tuxpeño, Chococeño, B<strong>la</strong>nco B<strong>la</strong>ndito, Cholito Ecuatoriano, Yunga, Enano Gigante, Yunquil<strong>la</strong>no, Yungueño Ecuatoriano<br />
Criollo, Huesillo, Nal-T<strong>el</strong>, Nal-T<strong>el</strong> Amarillo, Nal-T<strong>el</strong> Amarillo Tierra Baja, Nal-T<strong>el</strong> B<strong>la</strong>nco Tierra Baja, Nal-T<strong>el</strong> Amarillo Tierra Alta, Nal-T<strong>el</strong> B<strong>la</strong>nco Tierra Alta, Nal-T<strong>el</strong> Ocho,<br />
Imbricado; Serrano, San Marceño, Quiché, Quicheño Rojo, Quicheño Grueso, Quicheño Ramoso, Negrita, Negro, Negro Chico, Negro Chimalt<strong>en</strong>ango Tierra Fria,<br />
Negro Chimalt<strong>en</strong>ango Tierra Cali<strong>en</strong>te, Salpor, Salpor Tardío, Salvadoreño, San Marceño, Olotillo, Olotón, Comiteco, Dzit Bacal, Tehua, Tepecintle, Tusón, Tuxpeño<br />
Nal T<strong>el</strong> B<strong>la</strong>nco, Nal T<strong>el</strong> Amarillo, Nal T<strong>el</strong> Rojo, Nal T<strong>el</strong> Panamá, C<strong>la</strong>villo, Salvadoreño, Negro, Chocoseño, Cariaco, Huesillo, Cubano Amarillo Cristalino<br />
Ancho, Apachito, Arrocillo Amarillo, Arrocillo, Azul, B<strong>la</strong>ndito, B<strong>la</strong>ndo Sonora, Bofo, Bolita, Cacahuacintle, Carm<strong>en</strong>, Ce<strong>la</strong>ya, Chalqueño, Chapalote, C<strong>la</strong>villo, Comiteco,<br />
Conejo, Cónico, Cónico Norteño, Coscomatepec, Cristalino Chihuahua, Complejo Serrano Jalisco, Cubano Amarillo, Dulce de Jalisco, Dulcillo Noroeste, Dzit Bacal,<br />
<strong>El</strong>otes Cónicos, <strong>El</strong>otes Occid<strong>en</strong>tales, <strong>El</strong>otero de Sinaloa, Fasciado, Gordo, Harinoso, Harinoso de Ocho, Ja<strong>la</strong>, Lady Finger, Maíz Dulce, Maizón, Motozinteco, Mushito,<br />
Nal T<strong>el</strong>, Nal-T<strong>el</strong> de Altura, Olotillo, Olotón, Onaveño, Palomero de Chihuahua, Palomero Toluqueño, Pepitil<strong>la</strong>, Ratón, Rev<strong>en</strong>tador, San Juan, Serrano de Jalisco,<br />
Tablil<strong>la</strong>, Tablil<strong>la</strong> de Ocho, Tabloncillo, Tabloncillo Per<strong>la</strong>, Tehua, Tepecintle, Tunicata, Tuxpeño Norteño, Tuxpeño, Vandeño, Xmej<strong>en</strong>al, Zamorano Amarillo, Zapalote<br />
Chico, Zapalote Grande<br />
Avatí Mita, Avatí Morotí, Avatí Ti, Avatí Guapí, Opaco, Pichinga Redondo, Sape Moroti, Sape Pyta, Tupí Morotí, Tupí Pyta<br />
Ajaleado, A<strong>la</strong>zán, Alemán, Amarillo Huancabamba, Ancashino, Arequipeño, Arizona, Arizona Mochero, B<strong>la</strong>nco Ayabaca, Cabaña, Capio, Chancayano, Chancayano<br />
Amarillo, Chancayano B<strong>la</strong>nco, Chancayano Pintado, Chaparreño, Chimlos, Chullpi, Chuncho, Colorado, Confite Introducido, Confite Morocho, Confite Puneño,<br />
Confite Puntiagudo, Coruca, Cubano Amarillo, Cubano Amarillo Piricinco, Cuban Y<strong>el</strong>low D<strong>en</strong>t, Cuzco, Cuzco Cristalino Amarillo, Cuzco Gigante, Enano, Granada,<br />
Hibrido Amarillo Duro, Huachano, Huancav<strong>el</strong>icano, Huarmaca, Huayleño, Jora, Kculli, Marañon, Mochero, Mochero Paga<strong>la</strong>droga, Morocho Cajabambino,<br />
Morocho Canteño, Morocho, Opaco, Paga<strong>la</strong>droga, Pardo, Pardo Amarillo, Paro, Per<strong>la</strong>, Perlil<strong>la</strong>, Piricinco, Piscorunto, Rabo de Zorro, Ri<strong>en</strong>da, Sabanero, San<br />
Gerónimo Huancav<strong>el</strong>icano, Sarco, Shajatu, San Gerónimo, Tambopateño, Tumbesino, Tuxpeño, Uchuquil<strong>la</strong><br />
Cateto Sulino, Cristal, D<strong>en</strong>tado Branco, D<strong>en</strong>tado Rugoso, Morotí Amarillo, Morotí B<strong>la</strong>nco, Pisingallo, Semid<strong>en</strong>tado Rugoso<br />
Arg<strong>en</strong>tino, Canil<strong>la</strong>, Cariaco, Chapalote, Confite Morocho, Corn B<strong>el</strong>t D<strong>en</strong>t, Creole, Early Caribbean, Haitian White, Northern Flint, Northern Flour, Palomero<br />
Toluqueño, Saint Croix, Southern D<strong>en</strong>t, Tuson, White PopCorn<br />
Aragüito, Cacao, Canil<strong>la</strong> V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, Cariaco, Chan<strong>d<strong>el</strong></strong>le, Chirimito, Común, Costeño, Cuba Amarillo, Guaribero, Huevito, Negrito, Pira, Pollo, Puya, Puya Grande,<br />
Sabanero, Tusón, Tuxpeño<br />
<strong>El</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong> I Gre<strong>en</strong>peace
Aunque esas investigaciones t<strong>en</strong>ían un<br />
carácter pr<strong>el</strong>iminar, dieron oportunidad<br />
a estudiar <strong>la</strong>s características,<br />
afinidades y re<strong>la</strong>ciones de <strong>la</strong>s razas<br />
de <strong>maíz</strong>, además de contribuir a <strong>la</strong><br />
evaluación de los recursos g<strong>en</strong>éticos<br />
que <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los años t<strong>en</strong>ían un gran<br />
interés económico.<br />
En México, después de una<br />
serie de estudios de <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones y<br />
afinidades <strong>en</strong>tre algunos complejos<br />
raciales 40 , Tarcicio Cervantes,<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> Colegio de Postgraduados, y<br />
sus co<strong>la</strong>boradores 41 c<strong>la</strong>sificaron,<br />
utilizando taxonomía numérica, <strong>la</strong>s<br />
25 razas de <strong>maíz</strong> id<strong>en</strong>tificadas por<br />
W<strong>el</strong>lhaus<strong>en</strong> y co<strong>la</strong>boradores <strong>en</strong><br />
1952. Aunque no con exactitud, los<br />
conjuntos de razas que se forman<br />
<strong>en</strong> los d<strong>en</strong>drogramas 42 coincid<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, con <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
g<strong>en</strong>ealógicas inferidas <strong>en</strong> los<br />
estudios previos, por ejemplo <strong>la</strong> raza<br />
Maíz Dulce que se asocia con los<br />
maíces cónicos <strong>d<strong>el</strong></strong> altip<strong>la</strong>no (Figura<br />
6) y no con Cacahuacintle como<br />
lo habían c<strong>la</strong>sificado W<strong>el</strong>lhaus<strong>en</strong> y<br />
co<strong>la</strong>boradores (1952).<br />
Años después, mediante <strong>la</strong><br />
adaptación de técnicas bioquímicas<br />
y molecu<strong>la</strong>res para medir <strong>la</strong> variación<br />
g<strong>en</strong>ética, se repite <strong>el</strong> análisis de<br />
Arrocillo Amarillo<br />
Palomero Toluqueño<br />
Cónico<br />
(Chalqueño)<br />
Pepitil<strong>la</strong><br />
Harinoso de 8-0<br />
Olotillo<br />
Harinoso de 8<br />
Tabloncillo<br />
(Tuxpeño)<br />
Ja<strong>la</strong><br />
Zapalote-Vandeño<br />
D<strong>en</strong>tado B<strong>la</strong>nco<br />
Zapalote Ce<strong>la</strong>ya<br />
Bolita<br />
Tuxpeño<br />
Arizona<br />
Maíz Dulce<br />
Comiteco<br />
Canil<strong>la</strong><br />
Puya<br />
Criollo<br />
Tusón<br />
Bolivia<br />
Brasil<br />
Polulo<br />
(Pororo)<br />
Avatí Pichinga<br />
Pisankal<strong>la</strong> - Pisankal<strong>la</strong><br />
Colombia<br />
Nal-T<strong>el</strong> - Tusil<strong>la</strong><br />
Y<strong>el</strong>low Pop<br />
Enano<br />
Confite Morocho<br />
Pira<br />
Chirimito<br />
Aragüito<br />
White Pop<br />
Canil<strong>la</strong><br />
Guaribero<br />
C<strong>la</strong>vo<br />
Imbricado<br />
Confite Puntiagudo<br />
Cangüil<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
<strong>la</strong>s razas de <strong>maíz</strong> de América<br />
Latina y <strong>la</strong>s de México. Un estudio<br />
de <strong>la</strong>s proteínas <strong>d<strong>el</strong></strong> pol<strong>en</strong> 43 , para<br />
determinar <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre<br />
algunas razas de México, <strong>en</strong>contró<br />
que había una concordancia g<strong>en</strong>eral<br />
con los estudios morfológicos<br />
y agronómicos, <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong><br />
formación de grupos raciales. Sin<br />
embargo, con re<strong>la</strong>ción a esos análisis<br />
inmunológicos, se descubrieron<br />
difer<strong>en</strong>cias notables <strong>en</strong> <strong>la</strong> raza<br />
Chalqueño y <strong>el</strong> resto de <strong>la</strong>s razas<br />
analizadas, además de <strong>en</strong>contrar<br />
una gran similitud <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s razas<br />
Palomero Toluqueño y Maíz Dulce.<br />
Por otra parte, <strong>el</strong> análisis de <strong>la</strong><br />
variación <strong>d<strong>el</strong></strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong>zimático<br />
de <strong>la</strong>s razas de <strong>maíz</strong> de México y<br />
por medio de técnicas estadísticas<br />
especiales (compon<strong>en</strong>tes principales<br />
y conglomerados), no logró<br />
difer<strong>en</strong>ciar con c<strong>la</strong>ridad complejos<br />
raciales; sin embargo, se pudieron<br />
id<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong>s razas piramidales <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
altip<strong>la</strong>no mexicano, <strong>la</strong>s razas <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
Norte y Noroeste, y <strong>en</strong> un tercer<br />
grupo <strong>el</strong> resto de <strong>la</strong>s razas mexicanas<br />
(Doebley y col., 1985). En <strong>el</strong> caso de<br />
<strong>la</strong>s razas de <strong>maíz</strong> <strong>la</strong>tino<strong>americano</strong><br />
se utilizaron los extractos de DNA<br />
mitocondrial para g<strong>en</strong>erar patrones<br />
Entre<strong>la</strong>cado<br />
Coroico<br />
Piricinco<br />
Morado<br />
(Cacao - A<strong>la</strong>zán)<br />
Negrito<br />
Paga<strong>la</strong>droga<br />
Cande<strong>la</strong><br />
Negrito<br />
Guirua<br />
(Ri<strong>en</strong>da - Chimlos)<br />
(Cabuya - Huandango)<br />
Chile<br />
Ecuador<br />
Sabanero<br />
(Andaquí - Montaña)<br />
Morochón<br />
C<strong>la</strong>vito<br />
(Kc<strong>el</strong>lo - Pollo)<br />
Patillo<br />
(Mishca - Morocho)<br />
Pollo<br />
Cateto Nortista<br />
Per<strong>la</strong><br />
(Tusón - Costeño)<br />
(Puya - Puya)<br />
Cuban Flint<br />
Huevito<br />
Común<br />
Olotón<br />
(Costeño - Gallina)<br />
Uchima<br />
Montaña<br />
Sabanero<br />
Cacao<br />
Cariaco<br />
Chulpi<br />
Chillo<br />
Chococeño<br />
Chococeño<br />
Pojoso Chico<br />
Cacahuacintle<br />
Arequipeño<br />
B<strong>la</strong>nco Harinoso D<strong>en</strong>tado<br />
Sabanero<br />
Huachano<br />
Alemán<br />
Yucatán<br />
Jora<br />
Chuncho<br />
(Cariaco - Mochero)<br />
Chaparreño<br />
Chancayano<br />
Capio<br />
México<br />
Paraguay<br />
Perú<br />
Cuba<br />
Figura 5. C<strong>la</strong>sificación por medio de taxonomía numérica de <strong>la</strong>s razas de <strong>maíz</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong>. Adaptado por Antonio Serratos con información de Goodman y<br />
Bird (ver nota 39).<br />
<strong>el</strong>ectroforéticos que determinaron<br />
18 grupos raciales. Estos grupos<br />
raciales estuvieron <strong>en</strong> concordancia<br />
con los conglomerados definidos<br />
por medio de análisis taxonómicos<br />
y numéricos de características<br />
morfológicas y citog<strong>en</strong>éticas<br />
(Weissinger y col., 1983).<br />
La taxonomía numérica de<br />
características cuantitativas dominó<br />
<strong>el</strong> estudio de <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones, razas y<br />
complejos raciales <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> durante<br />
dos décadas <strong>en</strong> prácticam<strong>en</strong>te todo<br />
<strong>el</strong> mundo. En Italia, por ejemplo, a<br />
finales de los 70s y principios de los<br />
80s se analizaron 102 pob<strong>la</strong>ciones<br />
italianas de <strong>maíz</strong> de su banco<br />
de germop<strong>la</strong>sma y se pudieron<br />
c<strong>la</strong>sificar tres grupos de <strong>maíz</strong> italiano:<br />
Grupo Cinquantino (pob<strong>la</strong>ciones<br />
repres<strong>en</strong>tativas Cinquantino y<br />
Trecchinese); Grupo Heterogéneo<br />
(pob<strong>la</strong>ciones repres<strong>en</strong>tativas<br />
Rostrato, Bastardo, Giallot, Primitivo<br />
y Locale); y <strong>el</strong> Grupo Distante<br />
(pob<strong>la</strong>ciones repres<strong>en</strong>tativas Bani<br />
y Otesa) 44 . La importancia de<br />
esos estudios, <strong>en</strong> ese <strong>en</strong>tonces<br />
y ahora, es <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to de <strong>la</strong><br />
variabilidad para los programas de<br />
mejorami<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> cualquier<br />
parte <strong>d<strong>el</strong></strong> mundo.<br />
40 Desde 1968 Eduardo Casas, Dan Hanson y Edwing<br />
W<strong>el</strong>lhaus<strong>en</strong> habían implem<strong>en</strong>tado <strong>el</strong> análisis taxonómico y<br />
numérico de algunas razas de <strong>maíz</strong> mexicano <strong>en</strong> su estudio,<br />
publicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> revista G<strong>en</strong>etics: “G<strong>en</strong>etic re<strong>la</strong>tionships among<br />
collections repres<strong>en</strong>ting three Mexican racial composites of Zea<br />
mays” (Re<strong>la</strong>ciones g<strong>en</strong>éticas <strong>en</strong>tre colecciones que repres<strong>en</strong>tan<br />
a tres compuestos raciales mexicanos de Zea mays); Volum<strong>en</strong><br />
59, páginas 299–310.<br />
41 Cervantes T., Goodman M.M., Casas-Díaz E., Rawlings J.O.<br />
1978. Use of g<strong>en</strong>etic effects and g<strong>en</strong>otype by <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal<br />
interactions for the c<strong>la</strong>ssification of Mexican races of maize<br />
(Utilización de efectos g<strong>en</strong>éticos e interacciones g<strong>en</strong>otipo<br />
por ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación de razas de <strong>maíz</strong> mexicano).<br />
G<strong>en</strong>etics, Volum<strong>en</strong> 90; páginas 339–348.<br />
42 D<strong>en</strong>drogramas son gráficos que repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> cercanía<br />
de grupos de organismos por su similitud o lejanía por su<br />
disimilitud, repres<strong>en</strong>tados por coefici<strong>en</strong>tes estadísticos.<br />
43 Yakoleff-Gre<strong>en</strong>house V, Hernández-Xolocotzin E, Rojkind-de-<br />
Cuadra C, Larralde C. 1982. <strong>El</strong>ectrophoretic and inmunological<br />
characterization of poll<strong>en</strong> protein of Zea mays races. Economic<br />
Botany 36(1): 113-123.<br />
44 Camussi A., Spagnoletti P.L., M<strong>el</strong>chiorre P. 1983.<br />
“Numerical taxonomy of Italian maize popu<strong>la</strong>tions: G<strong>en</strong>etic<br />
distances on the basis of heterotic effects”. Maydica Volum<strong>en</strong><br />
28; páginas 411-424.<br />
17
<strong>El</strong> estudio de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
1990 - al pres<strong>en</strong>te<br />
En los 90 se acop<strong>la</strong>ron al análisis<br />
numérico, características g<strong>en</strong>éticas<br />
y bioquímicas asociadas a factores<br />
que se consideraban de gran<br />
importancia agronómica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
protección <strong>d<strong>el</strong></strong> cultivo. Por medio <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
análisis <strong>d<strong>el</strong></strong> cont<strong>en</strong>ido de <strong>la</strong> sustancia<br />
química DIMBOA (2,4-dihidroxi-7metoxi-(2H)-1,4-b<strong>en</strong>zoxasin-3(4H)ona),<br />
<strong>la</strong> evaluación de los daños<br />
causados por <strong>el</strong> insecto Ostrinia<br />
nubi<strong>la</strong>lis (barr<strong>en</strong>ador europeo) y<br />
por los hongos Giber<strong>el</strong><strong>la</strong> zea y<br />
Usti<strong>la</strong>go maydis, Lana Reid y sus<br />
co<strong>la</strong>boradores 45 pudieron determinar<br />
que <strong>el</strong> grupo de <strong>maíz</strong> c<strong>la</strong>sificado<br />
por W<strong>el</strong>lhaus<strong>en</strong> y co<strong>la</strong>boradores<br />
como Mestizo Prehistórico (ver nota<br />
34 inciso 1) era <strong>el</strong> más resist<strong>en</strong>te<br />
al ataque <strong>d<strong>el</strong></strong> insecto y hongos<br />
evaluados. Este trabajo publicó una<br />
de <strong>la</strong>s primeras caracterizaciones<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> germop<strong>la</strong>sma <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> mexicano<br />
con re<strong>la</strong>ción a su resist<strong>en</strong>cia a<br />
p<strong>la</strong>gas y <strong>en</strong>fermedades, asociadas a<br />
18<br />
Vandeño<br />
Tuxpeño<br />
Tehua<br />
Olotillo<br />
Tepecintle<br />
Ja<strong>la</strong><br />
Comitéco<br />
Olotón<br />
Ce<strong>la</strong>ya<br />
Bolita<br />
Zapalote Grande<br />
Zapalote Chico<br />
Pepitil<strong>la</strong><br />
Cacahuacintle<br />
Chalqueño<br />
Cónico<br />
Cónico Norteño<br />
Arrocillo Amarillo<br />
Palomero Toluq.<br />
Maíz Dulce<br />
Nal-T<strong>el</strong><br />
Rev<strong>en</strong>tador<br />
Chapalote<br />
Harinoso de 8<br />
Tabloncillo<br />
Indíg<strong>en</strong>as<br />
Antiguas<br />
Exóticas<br />
Precolombinas<br />
sustancias químicas secundarias de<br />
<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta de <strong>maíz</strong>.<br />
Otros investigadores de <strong>la</strong><br />
Universidad de Ottawa, <strong>d<strong>el</strong></strong> Instituto<br />
Nacional de Investigaciones<br />
Forestales Agríco<strong>la</strong>s y Pecuarias<br />
(INIFAP) y <strong>d<strong>el</strong></strong> C<strong>en</strong>tro Internacional<br />
de Mejorami<strong>en</strong>to de Maíz y<br />
Trigo (CIMMYT) 46 , a partir <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
descubrimi<strong>en</strong>to de factores de<br />
resist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> razas nativas 47 ,<br />
exploraron <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
mexicano para c<strong>la</strong>sificarlo con<br />
base <strong>en</strong> su resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>gas<br />
de postcosecha; <strong>en</strong>contraron que<br />
algunas razas de los grupos de<br />
<strong>maíz</strong> Indíg<strong>en</strong>as Antiguos y Mestizos<br />
Prehistóricos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> descripción<br />
de W<strong>el</strong>lhaus<strong>en</strong> y co<strong>la</strong>boradores<br />
(nota 34, inciso 1), son fu<strong>en</strong>tes<br />
de resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> infestación <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
insecto Sitophilus zeamais, una<br />
de <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>gas más destructivas<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to. Este<br />
tipo de estudios demostraron que<br />
Mestizas<br />
Prehistóricas<br />
Modernas<br />
Incipi<strong>en</strong>tes<br />
Figura 6. C<strong>la</strong>sificación de <strong>la</strong>s razas de <strong>maíz</strong> mexicano. Las líneas <strong>en</strong> azul y rojo separan<br />
a los dos grupos principales de razas mexicanas g<strong>en</strong>eradas con datos de efectos<br />
g<strong>en</strong>éticos e interacciones g<strong>en</strong>otipo-ambi<strong>en</strong>te. Como un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to de comparación<br />
se incluy<strong>en</strong> los grupos descritos por W<strong>el</strong>lhaus<strong>en</strong> y co<strong>la</strong>boradores (nota 34, inciso 1):<br />
Indíg<strong>en</strong>as antiguas, Exóticas, Mestizas Prehistóricas y Modernas Incipi<strong>en</strong>tes. Modificado<br />
por Antonio Serratos con <strong>la</strong> información de <strong>la</strong>s notas 34, 40 y 41.<br />
<strong>El</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong> I Gre<strong>en</strong>peace<br />
existe una gran riqueza, muy poco<br />
explorada 48 , de características útiles<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> germop<strong>la</strong>sma <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> nativo<br />
mexicano y que, por supuesto,<br />
fácilm<strong>en</strong>te se podría extrapo<strong>la</strong>r<br />
a todas <strong>la</strong>s razas <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong>.<br />
Por otra parte, a principios de los<br />
90s, los ci<strong>en</strong>tíficos Jesús Sánchez y<br />
Major Goodman (1992a, b) reeditaron<br />
<strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> <strong>en</strong> Latinoamérica y <strong>la</strong> revisión<br />
de <strong>la</strong> descripción racial <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
mexicano hecha por W<strong>el</strong>lhaus<strong>en</strong> y<br />
sus co<strong>la</strong>boradores <strong>en</strong> 1952 (nota 34,<br />
inciso 1). En un trabajo semejante<br />
al que realizaron Cervantes y sus<br />
co<strong>la</strong>boradores (1978), Sánchez y<br />
Goodman (1992a) concluy<strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />
taxonomía conv<strong>en</strong>cional y <strong>la</strong> numérica<br />
concuerdan <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong>. En su estudio con <strong>la</strong>s razas<br />
mexicanas logran definir con mayor<br />
precisión <strong>la</strong>s razas que hasta ese<br />
<strong>en</strong>tonces estaban indefinidas.<br />
45 Reid L., Arnason J.T., Nozzolillo C., Hamilton R. 1990.<br />
“Taxonomy of Mexican <strong>la</strong>ndraces of maize, based on their<br />
reisistance to European corn borer, Ostrinia nubi<strong>la</strong>lis”. Euphytica,<br />
Voum<strong>en</strong> 46; páginas 119-131.<br />
46 Arnason JT, Baum B, Gale J, Lambert JDH, Bergvinson D,<br />
Philog<strong>en</strong>e BJR, Serratos A, Mihm J, Jew<strong>el</strong>l DC. 1994. “Variation<br />
in resistance of Mexican <strong>la</strong>ndraces of maize to maize weevil<br />
Sitophilus zeamais, in re<strong>la</strong>tion to taxonomic and biochemical<br />
parameters”. Euphytica, Volum<strong>en</strong> 74; páginas 227-236.<br />
47 Serratos A, Arnason JT, Nozzolillo C, Lambert JDH, Philog<strong>en</strong>e<br />
BJR, Fulcher G, Davidson K, Peacock L, Atkinson J, Morand<br />
P. 1987. Factors contributing to resistance of exotic maize<br />
popu<strong>la</strong>tions to maize weevil, Sitophilus zeamais. Journal of<br />
Chemical Ecology 13: 751-762.<br />
48 Sin embargo, se recomi<strong>en</strong>da revisar los trabajos de Hernández<br />
Casil<strong>la</strong>s (1986), Hernandez-Xolocotzi (1988), González (1994) y<br />
García Lara y co<strong>la</strong>boradores (2003)<br />
A <strong>la</strong> derecha Maíz Negro / © Gre<strong>en</strong>peace
20<br />
Características como <strong>la</strong>s que se<br />
utilizaron para id<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong>s razas<br />
de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> los años 50, repres<strong>en</strong>tan<br />
para <strong>el</strong> ci<strong>en</strong>tífico un reflejo de lo<br />
que sucede al niv<strong>el</strong> de los g<strong>en</strong>es.<br />
Las difer<strong>en</strong>cias o semejanzas<br />
<strong>en</strong> cualquier característica <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> repres<strong>en</strong>tan difer<strong>en</strong>cias o<br />
semejanzas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una base<br />
g<strong>en</strong>ética. Por lo tanto, analizar <strong>el</strong><br />
ADN directam<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>ta un<br />
avance fundam<strong>en</strong>tal para <strong>el</strong> exam<strong>en</strong><br />
filog<strong>en</strong>ético de los organismos. En<br />
años reci<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> sistematización y<br />
<strong>el</strong> estudio de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
se ha <strong>en</strong>riquecido con <strong>el</strong> empleo de<br />
técnicas de <strong>la</strong> biología molecu<strong>la</strong>r,<br />
con <strong>la</strong>s que se ha complem<strong>en</strong>tado<br />
<strong>la</strong> caracterización <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong><br />
América. Así como para <strong>el</strong> estudio<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, los marcadores<br />
molecu<strong>la</strong>res han servido para<br />
profundizar <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
de <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones y asociaciones<br />
g<strong>en</strong>éticas que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
germop<strong>la</strong>sma <strong>d<strong>el</strong></strong> cultivo.<br />
Después <strong>d<strong>el</strong></strong> uso de iso<strong>en</strong>zimas y<br />
métodos fitoquímicos para <strong>el</strong> estudio<br />
de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> y <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación de<br />
<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, algunos de los cuales<br />
se han m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> párrafos<br />
anteriores, se han empleado los<br />
marcadores molecu<strong>la</strong>res para esos<br />
propósitos. Exist<strong>en</strong> varios tipos de<br />
marcadores molecu<strong>la</strong>res que se han<br />
usado para medir <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> y <strong>el</strong> principio <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se basan<br />
es prácticam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> mismo. Estos<br />
marcadores o “características” de <strong>la</strong>s<br />
secu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> ADN, para poder<br />
ser utilizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to de<br />
los patrones de <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los<br />
organismos, deb<strong>en</strong> ser polimórficos,<br />
esto es, deb<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er variaciones<br />
para distinguirlos <strong>en</strong>tre los individuos<br />
que los pose<strong>en</strong> y poder rastrearlos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> prog<strong>en</strong>ie de los individuos<br />
que se estudian. Un ejemplo de<br />
marcadores molecu<strong>la</strong>res son los<br />
Polimorfismos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Longitud de<br />
los Fragm<strong>en</strong>tos de Restricción<br />
(<strong>en</strong> inglés, RFLP por Restriction<br />
Fragm<strong>en</strong>t L<strong>en</strong>gth Polymorphisms)<br />
que fueron de los primeros que se<br />
emplearon <strong>en</strong> estudios de g<strong>en</strong>ética<br />
molecu<strong>la</strong>r. Con <strong>el</strong> desarrollo<br />
de <strong>la</strong> Reacción <strong>en</strong> Cad<strong>en</strong>a de<br />
<strong>la</strong> Polimerasa (<strong>en</strong> inglés, PCR<br />
Polymerase Chain Reaction), una<br />
técnica bioquímica que revolucionó<br />
<strong>el</strong> campo de <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ética molecu<strong>la</strong>r,<br />
se han podido implem<strong>en</strong>tar otra<br />
serie de marcadores molecu<strong>la</strong>res<br />
que actualm<strong>en</strong>te se han convertido<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> técnicas preferida de los<br />
g<strong>en</strong>etistas molecu<strong>la</strong>res.<br />
A manera de ilustración,<br />
supongamos que estamos<br />
analizando por medio de RFLP <strong>la</strong>s<br />
razas de <strong>maíz</strong> mexicano Palomero,<br />
Ja<strong>la</strong> y Tuxpeño y deseamos<br />
establecer su afinidad filog<strong>en</strong>ética<br />
(ver figura 7). Supongamos que al<br />
extraer su ADN y procesarlo por<br />
métodos bioquímicos obt<strong>en</strong>emos<br />
una serie de fragm<strong>en</strong>tos que<br />
id<strong>en</strong>tificamos al separarlos por<br />
medio de sus propiedades<br />
químicas, y su peso, <strong>en</strong> un g<strong>el</strong><br />
por <strong>el</strong> que pasa una corri<strong>en</strong>te<br />
<strong>el</strong>éctrica. Al teñir los fragm<strong>en</strong>tos<br />
inmovilizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> g<strong>el</strong>, se pued<strong>en</strong><br />
reconocer patrones de los difer<strong>en</strong>tes<br />
tamaños de ADN. Con esos datos<br />
se pued<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar diagramas<br />
de asociaciones que permit<strong>en</strong><br />
establecer re<strong>la</strong>ciones filog<strong>en</strong>éticas.<br />
Aún cuando hemos simplificado<br />
<strong>el</strong> proceso de análisis g<strong>en</strong>ético<br />
y molecu<strong>la</strong>r, se han conservado<br />
los fundam<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales de <strong>la</strong><br />
metodología biotecnológica usada<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong><br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. Con estos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />
podemos seguir los estudios más<br />
repres<strong>en</strong>tativos que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad<br />
se realizan con <strong>el</strong> apoyo de <strong>la</strong><br />
biología molecu<strong>la</strong>r.
Con metodologías molecu<strong>la</strong>res,<br />
semejantes a <strong>la</strong>s ilustradas con<br />
<strong>el</strong> ejemplo de <strong>la</strong> Figura 7, se han<br />
realizado investigaciones reci<strong>en</strong>tes<br />
con <strong>el</strong> objetivo de describir <strong>la</strong><br />
<strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. Así, se han<br />
reevaluado los recursos g<strong>en</strong>éticos<br />
de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> Brasil 49 , <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual,<br />
por medio <strong>d<strong>el</strong></strong> estudio molecu<strong>la</strong>r<br />
de 79 razas nativas de ese país,<br />
se pudo definir que <strong>el</strong> manejo<br />
que realizan los campesinos<br />
contribuye al mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to de<br />
<strong>la</strong> variabilidad g<strong>en</strong>ética, además<br />
de que <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad de <strong>la</strong>s razas<br />
se preserva. Esta conclusión<br />
converge con <strong>la</strong> mayoría de <strong>la</strong>s<br />
investigaciones sobre <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong><br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> varios países, y <strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes tiempos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido de<br />
<strong>la</strong> asociación <strong>d<strong>el</strong></strong> campesino con <strong>la</strong><br />
<strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
Otro estudio molecu<strong>la</strong>r,<br />
realizado por Joanne Labate y<br />
sus co<strong>la</strong>boradores, describe <strong>la</strong><br />
<strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> d<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
franja maicera de Estados Unidos 50<br />
con una perspectiva histórica de<br />
su germop<strong>la</strong>sma. En ese país <strong>la</strong><br />
<strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> es muy limitada<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, pero aún así <strong>en</strong><br />
sus bancos de germop<strong>la</strong>sma se<br />
manti<strong>en</strong><strong>en</strong> ci<strong>en</strong>tos de variedades<br />
que reflejan <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> original de<br />
sus maíces nativos. Por medio de<br />
los métodos molecu<strong>la</strong>res empleados<br />
<strong>en</strong> su análisis, Labate y su equipo<br />
comprueban <strong>la</strong> diverg<strong>en</strong>cia y<br />
características distintivas de los dos<br />
grandes grupos que conforman <strong>el</strong><br />
germop<strong>la</strong>sma <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> Estados<br />
Unidos: <strong>el</strong> <strong>maíz</strong> cristalino y <strong>el</strong><br />
d<strong>en</strong>tado. Para esos investigadores es<br />
c<strong>la</strong>ro que, además <strong>d<strong>el</strong></strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
histórico de su germop<strong>la</strong>sma, <strong>la</strong><br />
descripción de <strong>la</strong> variabilidad g<strong>en</strong>ética<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> permite un mejor uso<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> germop<strong>la</strong>sma para propósitos<br />
prácticos de mejorami<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>ético.<br />
Como hemos com<strong>en</strong>tado, <strong>la</strong><br />
<strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> ha sido<br />
reconocida desde los primeros<br />
estudios de <strong>la</strong>s razas <strong>en</strong> América,<br />
m<strong>en</strong>cionados <strong>en</strong> los folletos<br />
auspiciados por <strong>el</strong> Consejo Nacional<br />
de Investigación de los Estados<br />
Unidos (ver nota 34). <strong>El</strong> análisis de <strong>la</strong><br />
variabilidad <strong>d<strong>el</strong></strong> germop<strong>la</strong>sma, desde<br />
los estudios morfológicos, botánicos<br />
y posteriorm<strong>en</strong>te los estudios<br />
de iso<strong>en</strong>zimas y fitoquímicos,<br />
dan cu<strong>en</strong>ta de <strong>la</strong> gran <strong>diversidad</strong><br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. Con <strong>la</strong>s metodologías<br />
molecu<strong>la</strong>res, no sólo se han<br />
definido re<strong>la</strong>ciones filog<strong>en</strong>éticas,<br />
sino también se ha confirmado<br />
esa <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> germop<strong>la</strong>sma<br />
y ha permitido su sistematización<br />
taxonómica. Con todos esos<br />
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos, conjuntados a lo <strong>la</strong>rgo<br />
de muchos años de investigación<br />
ci<strong>en</strong>tífica, se ha podido reconocer<br />
–como lo demuestra, <strong>en</strong>tre otros,<br />
<strong>el</strong> trabajo de Matzuoka y su grupo<br />
(2001)– <strong>el</strong> recorrido histórico <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
a lo <strong>la</strong>rgo y ancho <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te<br />
<strong>americano</strong>. La evid<strong>en</strong>te variabilidad<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> germop<strong>la</strong>sma de <strong>maíz</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
contin<strong>en</strong>te ha llevado a muchos<br />
ci<strong>en</strong>tíficos a preguntarse cómo se<br />
logró <strong>la</strong> evolución y diversificación<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> bajo domesticación, desde<br />
su <strong>orig<strong>en</strong></strong> hasta <strong>la</strong> actualidad. Como<br />
podemos observar esta pregunta<br />
nos lleva directam<strong>en</strong>te a un aspecto<br />
fundam<strong>en</strong>tal <strong>d<strong>el</strong></strong> estudio <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> que se conjuntan <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias<br />
sociales y naturales, <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
humana <strong>en</strong> todo este proceso y <strong>el</strong><br />
desarrollo de <strong>la</strong> cultura (o agricultura)<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> cereal repres<strong>en</strong>tativo de América.<br />
49 Carvalho VP, Ruas CF, Ferreira JM, Moreira RMP, Ruas PM.<br />
2004. G<strong>en</strong>etic diversity among maize (Zea mays L.) <strong>la</strong>ndrace<br />
assessed by RAPD markers.<br />
50 Labate JA, Lamkey KR, Mitch<strong>el</strong>l SE, Kresovich S, Sullivan H,<br />
Smith JSC. 2003. Molecu<strong>la</strong>r and historical aspects of corn b<strong>el</strong>t<br />
d<strong>en</strong>t diversity (Aspectos molecu<strong>la</strong>res e históricos de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong><br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> d<strong>en</strong>tado de <strong>la</strong> franja maícera). Crop Sci<strong>en</strong>ce 43: 80-91.<br />
A <strong>la</strong> izquierda Maíz azul tierno, Edo. de México, a <strong>la</strong><br />
derecha Maíz azul de Oaxaca / © David Lauer<br />
21
La migración <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
y su diversificación <strong>en</strong> América<br />
La domesticación es un proceso<br />
dirigido por <strong>el</strong> ser humano. Para<br />
investigadores como <strong>el</strong> doctor<br />
Antonio Turr<strong>en</strong>t 51 , <strong>el</strong> proceso de<br />
mejorami<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>ético realizado por<br />
los campesinos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunidades<br />
rurales e indíg<strong>en</strong>as de <strong>la</strong> mayor<br />
parte de México, desde tiempos<br />
remotos, es un proceso continuo<br />
que llega hasta <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te. Como<br />
recordaremos, <strong>el</strong> factor humano es<br />
c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> cualquiera de <strong>la</strong>s teorías<br />
sobre <strong>el</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> para explicar<br />
su evolución <strong>en</strong> condiciones de<br />
domesticación. Aunque uno de los<br />
argum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> contra <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle<br />
como ancestro <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> radica <strong>en</strong><br />
su apar<strong>en</strong>te poco atractivo como<br />
alim<strong>en</strong>to y su baja productividad,<br />
un equipo coordinado por George<br />
Beadle 52 <strong>en</strong> los años 70 pudieron<br />
determinar que <strong>el</strong> teocintle cumplía<br />
satisfactoriam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y<br />
podía ser utilizado para alim<strong>en</strong>tación<br />
<strong>en</strong> condiciones experim<strong>en</strong>tales<br />
“primitivas”. Por lo tanto, Beadle<br />
consideró que <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
humana <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle<br />
bajo domesticación es un factor<br />
determinante para explicar <strong>la</strong><br />
transformación de <strong>la</strong>s espigas <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
teocintle <strong>en</strong> <strong>la</strong> mazorca <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> y<br />
su posterior diversificación. En <strong>la</strong><br />
Figura 8 se integran los datos de <strong>la</strong>s<br />
principales fu<strong>en</strong>tes de información <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> nativo de América, para ilustrar<br />
<strong>la</strong>s regiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
distribuida <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> de razas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
contin<strong>en</strong>te (Cuadro 1).<br />
En <strong>la</strong> explicación de <strong>la</strong><br />
diversificación temprana <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong><br />
América utilizaremos los esc<strong>en</strong>arios<br />
descritos por Robert Bird 53 , <strong>en</strong> los<br />
que sintetiza toda <strong>la</strong> información<br />
derivada de <strong>la</strong>s investigaciones y<br />
<strong>la</strong> exploración <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> América<br />
que se t<strong>en</strong>ía hasta principios de los<br />
80s. Bird establece <strong>la</strong> evolución <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong>, <strong>en</strong> un horizonte de 2 mil 500<br />
años, ligada a <strong>la</strong> historia cultural<br />
de Mesoamérica y Sudamérica, y<br />
propone <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción de los estudios<br />
morfológicos y citog<strong>en</strong>éticos de <strong>la</strong>s<br />
razas y complejos raciales <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
con ciertos rasgos g<strong>en</strong>erales de <strong>la</strong>s<br />
civilizaciones y grupos humanos <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te. Sin olvidar <strong>la</strong> compleja<br />
interacción de los primeros tipos de<br />
<strong>maíz</strong> y teocintle <strong>en</strong> etapas tempranas<br />
de <strong>la</strong> diversificación de <strong>la</strong>s razas, <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s cuales podríamos suponer que<br />
<strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción humana fue m<strong>en</strong>or,<br />
Bird id<strong>en</strong>tifica y define los complejos<br />
raciales de <strong>maíz</strong> característicos de<br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes regiones culturales <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
contin<strong>en</strong>te. Por sus rasgos culturales<br />
y ambi<strong>en</strong>tales particu<strong>la</strong>res, Bird<br />
describe seis regiones principales<br />
como se indica <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cuadro 2.<br />
Con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> información y <strong>el</strong><br />
análisis de los complejos raciales,<br />
Bird avanza <strong>la</strong> hipótesis de <strong>la</strong><br />
diversificación de los complejos<br />
raciales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes regiones<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te a partir de siete tipos<br />
ancestrales y <strong>la</strong> introgresión <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
teocintle. Aunque esta hipótesis no<br />
fue desarrol<strong>la</strong>da con investigaciones<br />
posteriores, <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo <strong>la</strong><br />
información y <strong>el</strong> análisis de Robert<br />
Bird sirve como refer<strong>en</strong>cia para<br />
<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to de <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
regiones <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
con <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> (Figura 8).<br />
51 Turr<strong>en</strong>t A, Serratos JA. 2004. Context and Background on<br />
Maize and its Wild Re<strong>la</strong>tives in Mexico; Maize and Biodiversity:<br />
The Effects of Transg<strong>en</strong>ic Maize in Mexico. CCA, Montreal<br />
Canadá. 55 pp.<br />
52 En co<strong>la</strong>boración con los investigadores Garrison Wilkes, Mario<br />
Gutiérrez, Robert Dr<strong>en</strong>nan y Rafa<strong>el</strong> Ortega y con apoyo <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
C<strong>en</strong>tro Internacional de Mejorami<strong>en</strong>to de Maíz y Trigo <strong>en</strong> México<br />
53 Bird, RMcK. 1980. “Maize Evolution from 500 BC to the<br />
pres<strong>en</strong>t”. Biotropica, Volum<strong>en</strong> 12, Número 1, páginas 30-41.<br />
Figura 7. Ilustración de <strong>la</strong> metodología molecu<strong>la</strong>r que se emplea para analizar <strong>la</strong> afinidad g<strong>en</strong>ética <strong>en</strong>tre individuos y pob<strong>la</strong>ciones.<br />
Explicación <strong>en</strong> <strong>el</strong> texto. <strong>El</strong>aborada por Antonio Serratos con <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias indicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ilustración.<br />
22<br />
* Adaptado de: W<strong>el</strong>lhaus<strong>en</strong> et al. 1952. Las razas<br />
# Adaptado de: Kochert G. 1995. Introduction to RFLP mapping and<br />
p<strong>la</strong>nt breeding applications. University of Georgia, Ath<strong>en</strong>s, GA 30602<br />
<strong>El</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong> I Gre<strong>en</strong>peace
En su análisis de <strong>la</strong>s razas de<br />
<strong>maíz</strong> de norte y sur de América,<br />
Sánchez y Goodman 54 fortalec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
conclusiones de <strong>la</strong>s investigaciones<br />
realizadas <strong>en</strong> los 80 con re<strong>la</strong>ción a los<br />
s<strong>en</strong>deros de dispersión <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
contin<strong>en</strong>te. Además, aportan datos<br />
complem<strong>en</strong>tarios de <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción de<br />
los maíces palomeros de México con<br />
los de América <strong>d<strong>el</strong></strong> Sur; de <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
de <strong>la</strong> raza Nal-T<strong>el</strong> con los maíces<br />
d<strong>en</strong>tados tropicales <strong>d<strong>el</strong></strong> área caribeña<br />
de Colombia y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, así como de<br />
<strong>la</strong> afinidad de los maíces cristalinos <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
noroeste mexicano con los cristalinos<br />
norteños de Estados Unidos. Una<br />
asociación taxonómica interesante<br />
que se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> ese trabajo fue<br />
<strong>la</strong> afinidad morfológica y g<strong>en</strong>ética de<br />
<strong>la</strong>s razas <strong>d<strong>el</strong></strong> altip<strong>la</strong>no de México y<br />
Guatema<strong>la</strong>, con <strong>el</strong> <strong>maíz</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> altip<strong>la</strong>no<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> Ecuador y Colombia. Estos datos<br />
estarían apoyando los estudios de<br />
W<strong>el</strong>lhaus<strong>en</strong> y co<strong>la</strong>boradores, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
s<strong>en</strong>tido de <strong>la</strong> descripción <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> tipo<br />
Cacahuacintle como un <strong>maíz</strong> exótico<br />
antiguo <strong>en</strong> <strong>la</strong> región mesoamericana.<br />
Sin embargo, estudios reci<strong>en</strong>tes no<br />
coincid<strong>en</strong> con ese resultado.<br />
Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> descripción de <strong>la</strong><br />
diversificación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> hacia <strong>el</strong> norte<br />
de América, <strong>el</strong> estudio de Labate y sus<br />
co<strong>la</strong>boradores informa que los maíces<br />
más antiguos <strong>en</strong> Estados Unidos son<br />
los cristalinos norteños y se remontan<br />
a 1000 años AC. Estos maíces se<br />
han rastreado <strong>en</strong> <strong>el</strong> suroeste de los<br />
Estados Unidos y se reconoce que<br />
de ahí se difundieron hacia <strong>el</strong> noreste<br />
por <strong>la</strong>s Grandes Praderas hasta <strong>el</strong><br />
año 1000 de nuestra época, tiempo<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> que quedaron bi<strong>en</strong> establecidos<br />
<strong>en</strong> esa región. <strong>El</strong> otro compon<strong>en</strong>te<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> Estados Unidos, <strong>el</strong><br />
<strong>maíz</strong> d<strong>en</strong>tado, fue introducido por<br />
los españoles <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XVI y lo<br />
constituían razas de <strong>maíz</strong> mexicano<br />
(ver Cuadro 1).<br />
En <strong>el</strong> estudio de Matsuoka y sus<br />
co<strong>la</strong>boradores (2001), además de<br />
proponer <strong>la</strong> domesticación unicéntrica<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> se defin<strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
filog<strong>en</strong>éticas de <strong>la</strong>s razas de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong><br />
América. En ese estudio se incluyeron<br />
193 tipos de <strong>maíz</strong> y 71 de teocintle<br />
repres<strong>en</strong>tativos de todas <strong>la</strong>s regiones<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te, desde <strong>el</strong> noreste de<br />
Estados Unidos y Canadá hasta <strong>el</strong> sur<br />
de Brasil y <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro-norte de Arg<strong>en</strong>tina,<br />
con un rango muy amplio de altitudes<br />
y condiciones agroecológicas. Con<br />
los resultados <strong>d<strong>el</strong></strong> análisis numérico<br />
de marcadores molecu<strong>la</strong>res (Figura<br />
7), Matsuoka y su grupo propon<strong>en</strong><br />
una explicación de <strong>la</strong> diversificación<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> América. Postu<strong>la</strong>n que<br />
los maíces más antiguos son los<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> altip<strong>la</strong>no mexicano <strong>en</strong> donde se<br />
diversificaron con <strong>la</strong> interacción <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
teocintle Zea mexicana y desde ahí se<br />
dispersaron hacia todo <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te<br />
<strong>americano</strong>: “Uno de los s<strong>en</strong>deros se<br />
puede rastrear a través <strong>d<strong>el</strong></strong> oeste y<br />
norte de México hacia <strong>el</strong> suroeste de<br />
los Estados Unidos, y de ahí al este de<br />
Estados Unidos y Canadá. <strong>El</strong> segundo<br />
s<strong>en</strong>dero se dirige fuera <strong>d<strong>el</strong></strong> altip<strong>la</strong>no<br />
hacia <strong>la</strong>s tierras bajas <strong>d<strong>el</strong></strong> oeste y sur<br />
de México, de ahí hacia Guatema<strong>la</strong>,<br />
<strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> Caribe, <strong>la</strong>s tierras bajas de<br />
Sudamérica y finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s montañas<br />
de los Andes” 55 .<br />
54 Sánchez-González, J.J. and M.M. Goodman. 1992a.<br />
Re<strong>la</strong>tionships among the Mexican races of maize. Econ. Bot.<br />
46(1): 72–85. Sánchez-González, J.J. and M.M. Goodman.<br />
1992b. Re<strong>la</strong>tionships among Mexican and some North American<br />
and South American races of maize. Maydica 37: 41–51.<br />
55 Página 6083 <strong>en</strong>: Matsuoka y col. 2001. PNAS USA 99(9):<br />
6080-6084.<br />
Cuadro 2. Grupos de complejos raciales repres<strong>en</strong>tativos de <strong>la</strong>s macro regiones geográficas de América, y sus<br />
características culturales g<strong>en</strong>erales. <strong>El</strong>aborado por Antonio Serratos con información de Bird (nota 53).<br />
Región y características culturales Complejos raciales<br />
1. Andes C<strong>en</strong>trales. Por arriba de los 1800 msnm desde <strong>el</strong> norte c<strong>en</strong>tro de Perú hasta <strong>el</strong> noroeste de Arg<strong>en</strong>tina.<br />
Los l<strong>en</strong>guajes predominantes son <strong>el</strong> Quechua y <strong>el</strong> Aymara.<br />
2. Cu<strong>en</strong>ca Sur y Oeste <strong>d<strong>el</strong></strong> Amazonas. Cubre un arco desde Paraguay hasta V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región de los<br />
bosques tropicales. Grupo diverso de tribus.<br />
3. Los Andes Norteños y <strong>el</strong> Altip<strong>la</strong>no C<strong>en</strong>tro<strong>americano</strong>. Compr<strong>en</strong>de desde <strong>el</strong> norte de Perú (Huánuco),<br />
Colombia y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> hasta Guatema<strong>la</strong>. Los l<strong>en</strong>guajes predominantes son <strong>el</strong> Chibcha y Paezan <strong>en</strong> <strong>el</strong> norte Andino y <strong>el</strong><br />
Maya <strong>en</strong> <strong>el</strong> altip<strong>la</strong>no guatemalteco.<br />
4. Caribe y Tierras Bajas. Costas desde V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> hasta B<strong>el</strong>ice y <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s caribeñas. Las tribus caribeñas ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
una organización social más compleja <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong>s tribus de los bosques tropicales.<br />
5. <strong>El</strong> Altip<strong>la</strong>no C<strong>en</strong>tral Mexicano o Mesa C<strong>en</strong>tral. Distrito Federal, Estado de México, T<strong>la</strong>xca<strong>la</strong>, Hidalgo,<br />
Mor<strong>el</strong>os y Pueb<strong>la</strong>. Tres de <strong>la</strong>s más importantes civilizaciones de Mesoamérica: Teotihuacanos, Toltecas y Aztecas. Al<br />
m<strong>en</strong>os alguna influ<strong>en</strong>cia comercial y cultural desde <strong>el</strong> noroeste de México hasta Nicaragua.<br />
6. <strong>El</strong> Este de Estados Unidos. Bosques ori<strong>en</strong>tales de Estados Unidos, <strong>la</strong>s Dakotas y Carolinas.<br />
Harinosos Redondos de los Andes C<strong>en</strong>trales, Harinosos<br />
Pequeños <strong>d<strong>el</strong></strong> Altip<strong>la</strong>no, Cristalinos Pequeños <strong>d<strong>el</strong></strong> Altip<strong>la</strong>no,<br />
Cristalinos Bolivianos, Confite Morocho, Chutucuno Chico<br />
Harinosos Imbricados <strong>d<strong>el</strong></strong> Amazonas, Palomeros<br />
<strong>El</strong>ongados Paraguayos, Morotí Camba<br />
Cristalinos <strong>d<strong>el</strong></strong> Norte Andino, Pollo Serrano, Montaña,<br />
Ri<strong>en</strong>da-C<strong>la</strong>vo<br />
D<strong>en</strong>tados Anchos Caribeños, Harinosos <strong>d<strong>el</strong></strong> Bajío Tropical,<br />
Canil<strong>la</strong>-Chan<strong>d<strong>el</strong></strong>le, Palomeros Redondos Caribeños<br />
D<strong>en</strong>tados Cónicos Mexicanos, Palomeros<br />
Cristalinos Norteños<br />
23
Los pueblos, <strong>la</strong>s culturas de América<br />
y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
Figura 8. Distribución de <strong>la</strong>s razas de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong>. Las áreas <strong>en</strong> verde correspond<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s zonas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se ha colectado <strong>el</strong> germop<strong>la</strong>sma nativo. Los puntos <strong>en</strong> negro son <strong>la</strong>s zonas de producción de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong><br />
América Latina <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad. <strong>El</strong>aborado por Antonio Serratos con información de diversas fu<strong>en</strong>tes 58 .<br />
24<br />
<strong>El</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong> I Gre<strong>en</strong>peace
56 Florescano, E. 2003. “Imág<strong>en</strong>es y significados <strong>d<strong>el</strong></strong> dios <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong>”; Sin <strong>maíz</strong> no hay país, Esteva G, Mari<strong>el</strong>le C (coord),<br />
Dirección G<strong>en</strong>eral de Culturas Popu<strong>la</strong>res e Indíg<strong>en</strong>as,<br />
CONACULTA, México, DF.<br />
57 León-Portil<strong>la</strong>, M. “Mitos de los oríg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> Mesoamérica”.<br />
Arqueología Mexicana, Volum<strong>en</strong> X, Número 56, páginas 20-29.<br />
Editorial Raíces–INAH.<br />
58 Bird, ver Nota 53; Turr<strong>en</strong>t y Serratos, ver Nota 51;<br />
Matsuoka y col., ver Nota 31; Varios autores, ver Notas 34<br />
y 37; McClintock, B, Kato Y. TA and A. Blum<strong>en</strong>schein, 1981.<br />
Chromosome Constitution of Races of Maize. Its Significance in<br />
the Interpretation of Re<strong>la</strong>tionships betwe<strong>en</strong> Races and Varieties<br />
in the Americas. Colegio de Postgraduados, Chapingo, Mexico;<br />
CIMMYT, Programa de Recursos Naturales.<br />
59 Ver Nota 34, inciso 5.<br />
60 B<strong>en</strong>z BF. 2001. “Archaeological evid<strong>en</strong>ce of teosinte<br />
domestication from Guilá Naquitz, Oaxaca”. PNAS Volum<strong>en</strong> 98,<br />
Número 4, páginas 2104–2106. Este trabajo demuestra que <strong>la</strong><br />
s<strong>el</strong>ección agríco<strong>la</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle domesticado se practicó desde<br />
hace más de 4 mil años a.C. En otro artículo, Dolores Piperno y<br />
K<strong>en</strong>t F<strong>la</strong>nnery (“The earliest archaeological maize (Zea mays L.)<br />
from high<strong>la</strong>nd Mexico: New acc<strong>el</strong>erator mass spectrometry dates<br />
and their implications”, PNAS 2001, Volum<strong>en</strong> 98, Número 4;<br />
páginas 2101–2103), con los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma<br />
localidad de Guilá Naquitz, concluy<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s prácticas culturales<br />
que llevaron a <strong>la</strong> domesticación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> sucedieron <strong>en</strong> alguna<br />
otra parte de México.<br />
61 Pope, KO, Pohl MED, Jones JG, L<strong>en</strong>tz DL, von Nagy C, Vega<br />
FJ, Quitmyer IR. 2001. “Origin and <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal setting of<br />
anci<strong>en</strong>t agriculture in the low<strong>la</strong>nds of Mesoamerica”. Sci<strong>en</strong>ce,<br />
Volum<strong>en</strong> 292, páginas 1370–1373.<br />
62 1) Bush MB, Piperno DR, Colinvaux PA. 1989. “A 6000 year<br />
history of Amazonian cultivation”. Nature, Número 340, páginas<br />
303-305; 2) Tykot RH, Staller JE. 2002. The importance of<br />
early maize agriculture in coastal Ecuador: New data from La<br />
Emer<strong>en</strong>ciana. Curr<strong>en</strong>t Anthropology, Volum<strong>en</strong> 43, Número 4,<br />
páginas 666 – 677.<br />
La asociación de <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
culturas <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong> con<br />
<strong>el</strong> cultivo <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> se ha establecido<br />
desde los mitos fundadores de<br />
estas civilizaciones, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />
<strong>la</strong>s mesoamericanas, que nos dan<br />
cu<strong>en</strong>ta de esa estrecha re<strong>la</strong>ción.<br />
Enrique Florescano nos cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />
historia de esas ley<strong>en</strong>das que dan<br />
ali<strong>en</strong>to al desarrollo de los pueblos<br />
y <strong>la</strong>s culturas de México. Según<br />
Florescano, <strong>la</strong> cultura Olmeca fue<br />
<strong>el</strong> primer pueblo que se fundó <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
cultivo <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> y sus mitos, <strong>en</strong>tre<br />
1500 y 3000 a.C. 56 . Así, refiere <strong>el</strong><br />
especialista, los Olmecas heredan<br />
Quetzalcoatl, <strong>el</strong> primer dios <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong>, a <strong>la</strong>s demás culturas de<br />
Mesoamérica. Con modificaciones<br />
y adaptaciones, los mayas,<br />
teotihuacanos, toltecas, mixtecas y<br />
mexicas expresan <strong>en</strong> sus historias<br />
y mitos de <strong>orig<strong>en</strong></strong> al <strong>maíz</strong> como<br />
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal de vida para<br />
<strong>el</strong> ser humano. Desde <strong>la</strong> búsqueda<br />
y redescubrimi<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> como<br />
sust<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> pueblo, que cu<strong>en</strong>ta<br />
<strong>la</strong> Ley<strong>en</strong>da de los soles de los<br />
mexicas, pasando por <strong>la</strong> creación<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> ser humano con masa de <strong>maíz</strong><br />
de los mayas-quichés, hasta <strong>la</strong><br />
repres<strong>en</strong>tación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> como eje <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
mundo <strong>en</strong>tre los mayas y mexicas,<br />
todas éstas son manifestaciones<br />
de <strong>la</strong> unidad y continuidad de los<br />
mitos fundacionales de <strong>la</strong>s culturas<br />
mesoamericanas, según explica<br />
Migu<strong>el</strong> León-Portil<strong>la</strong> 57 .<br />
Por otra parte, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina<br />
de Sudamérica, <strong>el</strong> imperio Inca<br />
logró un grado muy avanzado de<br />
agricultura <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> <strong>maíz</strong> jugó un<br />
pap<strong>el</strong> importante. Para Grobman y<br />
sus co<strong>la</strong>boradores 59 , <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to<br />
de s<strong>el</strong>ección masal, empleado <strong>en</strong><br />
etapas tempranas <strong>d<strong>el</strong></strong> desarrollo <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
pueblo Inca, fue sufici<strong>en</strong>te para lograr<br />
<strong>la</strong> gran variación de formas y colores<br />
que pose<strong>en</strong> los maíces de esa región.<br />
Más ade<strong>la</strong>nte, con <strong>la</strong> consolidación<br />
de <strong>la</strong> confederación incaica y una<br />
organización estatal compleja, <strong>la</strong>s<br />
razas de <strong>maíz</strong> para usos específicos<br />
florecieron con <strong>el</strong> impulso de técnicas<br />
agríco<strong>la</strong>s avanzadas como <strong>la</strong>s<br />
terrazas, irrigación, siembra <strong>en</strong> surcos<br />
y fertilización que eran empleadas por<br />
los incas y otras culturas andinas a<br />
<strong>la</strong> llegada de los españoles. En este<br />
s<strong>en</strong>tido, no es sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te que <strong>el</strong><br />
número de razas catalogadas para<br />
Bolivia o Perú sean de <strong>la</strong>s mayores<br />
de América, aunque por <strong>la</strong> variación<br />
de tipos <strong>en</strong> cada raza, es <strong>en</strong> México<br />
<strong>en</strong> donde se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> mayor<br />
cantidad de colectas o accesiones.<br />
Con esta información podemos<br />
imaginar que <strong>el</strong> flujo, intercambio<br />
y adopción de <strong>maíz</strong> a través de<br />
todo <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te debió haber<br />
sido espectacu<strong>la</strong>r desde épocas<br />
tempranas de <strong>la</strong> domesticación<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, como lo comprueban los<br />
hal<strong>la</strong>zgos de mazorcas arqueológicas<br />
<strong>en</strong> Guilá Naquitz, Oaxaca, 60 con una<br />
edad de 5 mil 400 años, y <strong>el</strong> pol<strong>en</strong><br />
arqueológico de aproximadam<strong>en</strong>te<br />
5 mil 100 años de antigüedad,<br />
<strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> San Andrés,<br />
Tabasco, 61 ambos <strong>en</strong> México, y<br />
los fitolitos de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Amazonia<br />
ecuatoriana 62 , fechados con 5 mil<br />
300 años a.C.<br />
Al terminar <strong>la</strong> conquista e iniciar <strong>la</strong><br />
época colonial, <strong>en</strong> toda América se<br />
disgregaron <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones de poder<br />
exist<strong>en</strong>tes y con <strong>el</strong>lo cambiaron <strong>la</strong>s<br />
estructuras comunitarias <strong>en</strong> todas<br />
<strong>la</strong>s regiones <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te. Sin<br />
embargo, podemos imaginarnos<br />
que <strong>la</strong>s comunidades ligadas a <strong>la</strong><br />
producción <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> sufrieron un<br />
proceso más l<strong>en</strong>to de cambios <strong>en</strong><br />
su estructura y re<strong>la</strong>ciones sociales,<br />
lo que permitió una continuidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
interacción de los campesinos con<br />
<strong>el</strong> <strong>maíz</strong> y sus formas ancestrales de<br />
cultivo y producción.<br />
25
Cuadro 3. Razas catalogadas <strong>en</strong> México. *Entre paréntesis está <strong>el</strong> número de colectas registradas <strong>en</strong> <strong>el</strong> catálogo LAMP<br />
(1991). **Los grupos están como se describe <strong>en</strong> Sánchez y Goodman (1992a).<br />
26<br />
Estado*<br />
Aguascali<strong>en</strong>tes (59)<br />
Baja California Sur (11)<br />
Campeche (182)<br />
Chihuahua (348)<br />
Chiapas (795)<br />
Coahui<strong>la</strong> (124)<br />
Colima (29)<br />
Durango (270)<br />
Guerrero (383)<br />
Guanajuato (370)<br />
Hidalgo (236)<br />
Jalisco (683)<br />
Estado de México<br />
(724)<br />
Michoacán (528)<br />
Mor<strong>el</strong>os (165)<br />
Nayarit (336)<br />
Razas catalogadas de Maíz (Cárd<strong>en</strong>as, F. <strong>en</strong> Taba 1995a)<br />
Ce<strong>la</strong>ya, Cónico, Cónico Norteño, Chalqueño, <strong>El</strong>otes Cónicos<br />
Tuxpeño, Tabloncillo Per<strong>la</strong><br />
Dzit-Bacal, Nal-T<strong>el</strong>, C<strong>la</strong>villo<br />
Tuxpeño, Ce<strong>la</strong>ya, Cónico, Cónico Norteño, Chalqueño, Tabloncillo,<br />
Rev<strong>en</strong>tador, Tabloncillo Per<strong>la</strong>, Bolita, Maíz Dulce, Harinoso de Ocho,<br />
Palomero, San Juan, Dulcillo <strong>d<strong>el</strong></strong> Noroeste, Tuxpeño Norteño, Azul,<br />
Lady Finger, B<strong>la</strong>ndito, Cristalino de Chihuahua, Gordo, Tehua,<br />
Apachito, Maizon<br />
Tuxpeño,Ce<strong>la</strong>ya, Cónico, <strong>El</strong>otes Occid<strong>en</strong>tales, Olotillo, Tabloncillo<br />
Per<strong>la</strong>, Dzit-Bacal, Vandeño, Nal-T<strong>el</strong>, Tepecintle, Oloton, Zapalote<br />
Chico, Zapalote Grande,C<strong>la</strong>villo, Comiteco<br />
Tuxpeño, Ce<strong>la</strong>ya, Cónico Norteño, <strong>El</strong>otes Occid<strong>en</strong>tales, Tuxpeño<br />
Norteño, Tehua<br />
Tuxpeño, Tabloncillo, Rev<strong>en</strong>tador, Tabloncillo Per<strong>la</strong>, Vandeño, Ja<strong>la</strong><br />
Tuxpeño, Ce<strong>la</strong>ya, Cónico, Cónico Norteño, Chalqueño, <strong>El</strong>otes<br />
Occid<strong>en</strong>tales, Tabloncillo, Rev<strong>en</strong>tador, Tabloncillo Per<strong>la</strong>, Bolita,<br />
Pepitil<strong>la</strong>, San Juan, Dulcillo <strong>d<strong>el</strong></strong> Noroeste, Bofo, B<strong>la</strong>ndito de Sonora,<br />
B<strong>la</strong>ndito, Cristalino de Chihuahua, Gordo, Tablil<strong>la</strong>, Tunicata<br />
Tuxpeño, <strong>El</strong>otes Cónicos, <strong>El</strong>otes Occid<strong>en</strong>tales, Olotillo, Tabloncillo,<br />
R<strong>en</strong><strong>en</strong>tador, Vandeño, Nal-T<strong>el</strong>, Pepitil<strong>la</strong>, Mushito, Tepecintle, Ancho,<br />
Conejo<br />
Tuxpeño, Ce<strong>la</strong>ya, Cónico, Cónico Norteño, Chalqueño, <strong>El</strong>otes<br />
Conicos, <strong>El</strong>otes Occid<strong>en</strong>tales, Rev<strong>en</strong>tador, Maíz Dulce, Mushito,<br />
Fasciado<br />
Tuxpeño, Ce<strong>la</strong>ya, Cónico, Cónico Norteño, Chalqueño, <strong>El</strong>otes<br />
Cónicos, <strong>El</strong>otes Occid<strong>en</strong>tales, Olotillo, Bolita, Dzit-Bacal, Mushito,<br />
Cacahuacintle, Arrocillo Amarillo, Olotón, Arrocillo<br />
Tuxpeño, Ce<strong>la</strong>ya, Cónico, Cónico Norteño, Chalqueño, <strong>El</strong>otes<br />
Cónicos, <strong>El</strong>otes Occid<strong>en</strong>tales, Tabloncillo, Rev<strong>en</strong>tador, Tabloncillo<br />
Per<strong>la</strong>, Bolita, Vandeño, Pepitil<strong>la</strong>, Maíz Dulce, Harinoso de Ocho, San<br />
Juan, Azul, Ja<strong>la</strong>, Zamora, Complejo Serrano de Jalisco<br />
Tuxpeño, Ce<strong>la</strong>ya, Cónico, Cónico Norteño, Chalqueño, <strong>El</strong>otes<br />
Cónicos, Bolita, Pepitil<strong>la</strong>, Cacahuacintle, Palomero, Arrocillo<br />
Amarillo, Ancho, Azul<br />
Tuxpeño, Ce<strong>la</strong>ya, Cónico, Cónico Norteño, Chalqueño, <strong>El</strong>otes<br />
Cónicos, <strong>El</strong>otes Occid<strong>en</strong>tales, Olotillo, Rev<strong>en</strong>tador, Dzit-Bacal,<br />
Vandeño, Pepitil<strong>la</strong>, Maíz Dulce, Mushito, Cacahuacintle, Palomero,<br />
Conejo, Zamora<br />
Tuxpeño, Chalqueño, Olotillo, Tabloncillo, Vandeño, Pepitil<strong>la</strong>,<br />
Tuxpeño Norteño, Ancho<br />
Tuxpeño, Ce<strong>la</strong>ya, Cónico, Cónico Norteño, Chalqueño, <strong>El</strong>otes<br />
Occid<strong>en</strong>tales, Olotillo, Tabloncillo, Rev<strong>en</strong>tador, Tabloncillo Per<strong>la</strong>,<br />
Vandeño, Maíz Dulce, Harinoso de Ocho, Bofo, Ja<strong>la</strong>, Tablil<strong>la</strong> de Ocho<br />
<strong>El</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong> I Gre<strong>en</strong>peace
Nuevo León (118)<br />
Oaxaca (562)<br />
Pueb<strong>la</strong> (943)<br />
Quintana Roo (132)<br />
Querétaro (115)<br />
Sinaloa (187)<br />
San Luis Potosí (206)<br />
Sonora (183)<br />
Tabasco (35)<br />
Tamaulipas (148)<br />
T<strong>la</strong>xca<strong>la</strong> (332)<br />
Veracruz (741)<br />
Yucatán (249)<br />
Zacatecas (263)<br />
11<br />
183<br />
187<br />
348<br />
270<br />
336<br />
Tuxpeño, Cónico Norteño, Tabloncillo, Tablil<strong>la</strong> de Ocho<br />
Tuxpeño, Ce<strong>la</strong>ya, Cónico, Cónico Norteño, Chalqueño, <strong>El</strong>otes<br />
Cónicos, Olotillo, Bolita, Vandeño, Nal-T<strong>el</strong>, Mushito, Tepecintle,<br />
Olotón, Conejo, Zapalote Chico, Zapalote Grade<br />
Tuxpeño, Ce<strong>la</strong>ya, Cónico, Cónico Norteño, Chalqueño, <strong>El</strong>otes<br />
Cónicos, <strong>El</strong>otes Occid<strong>en</strong>tales,Olotillo, Bolita, Pepitil<strong>la</strong>, Mushito,<br />
Cacahuacintle, Palomero, Arrocillo Amarillo, Arrocillo<br />
Tuxpeño, Olotillo, Dzit-Bacal, Nal-T<strong>el</strong>, Tepecintle<br />
Tuxpeño, Ce<strong>la</strong>ya, Cónico, Cónico Norteño, Chalqueño, <strong>El</strong>otes<br />
Cónicos, Bofo, Onaveño, Fasciado<br />
Tuxpeño, Tabloncillo, Rev<strong>en</strong>tador, Tabloncillo Per<strong>la</strong>, Maíz Dulce,<br />
Harinoso de Ocho, San Juan, Dulcillo <strong>d<strong>el</strong></strong> Noroeste, B<strong>la</strong>ndito de<br />
Sonora, Lady Finger, Onaveño, Chapalote, Harinoso<br />
Tuxpeño, Ce<strong>la</strong>ya, Cónico, Cónico Norteño, Chalqueño, <strong>El</strong>otes<br />
Cónicos, <strong>El</strong>otes Occid<strong>en</strong>tales,Olotillo, Tabloncillo, Dzit-Bacal,<br />
Harinoso de Ocho<br />
Tuxpeño, Tabloncillo, Rev<strong>en</strong>tador, Tabloncillo Per<strong>la</strong>, Nal-T<strong>el</strong>, Harinoso<br />
de Ocho, San Juan, Dulcillo <strong>d<strong>el</strong></strong> Noroeste, B<strong>la</strong>ndito de Sonora, Lady<br />
Finger, Onaveño, Chapalote<br />
Tuxpeño, Olotillo, Vandeño, Nal-T<strong>el</strong>, Zapalote Grande<br />
Tuxpeño, Dzit-Bacal, Carm<strong>en</strong><br />
Cónico, Chalqueño, <strong>El</strong>otes Cónicos, Cacahuacintle, Palomero,<br />
Arrocillo Amarillo, Arrocillo<br />
Tuxpeño, Ce<strong>la</strong>ya, Cónico, Cónico Norteño, Chalqueño, <strong>El</strong>otes<br />
Cónicos, <strong>El</strong>otes Occid<strong>en</strong>tales, Olotillo, Bolita, Dzit-Bacal, Nal-T<strong>el</strong>,<br />
Pepitil<strong>la</strong>, Mushito, Cacahuacintle, Palomero, Tepecintle, Arrocillo<br />
Amarillo, Olotón, Coscomatepec<br />
Tuxpeño, Olotillo, Dzit-Bacal, Nal-T<strong>el</strong>, Tepecintle, Zapalote Chico,<br />
Xm<strong>en</strong>ejal<br />
Ce<strong>la</strong>ya, Cónico, Cónico Norteño, Chalqueño, <strong>El</strong>otes Cónicos, <strong>El</strong>otes<br />
Occid<strong>en</strong>tales, Tabloncillo, Bolita, Maíz Dulce, San Juan, Dulcillo <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
Noroeste, Bofo, Tablil<strong>la</strong><br />
683<br />
29<br />
124<br />
59<br />
118<br />
148<br />
206<br />
370 115<br />
236<br />
528 724 332<br />
165 943<br />
383<br />
741<br />
562<br />
Figura 9. Distribución de <strong>la</strong>s razas de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> México por estado.<br />
263<br />
35<br />
795<br />
182<br />
249<br />
132<br />
27
28<br />
Por <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia de <strong>la</strong>s<br />
aproximadam<strong>en</strong>te 300 razas de <strong>maíz</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te, podemos afirmar<br />
que <strong>la</strong> cultura indíg<strong>en</strong>a-campesina<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunidades de los pueblos<br />
originarios y, posteriorm<strong>en</strong>te, junto<br />
con los agricultores mestizos y<br />
criollos, fue un factor fundam<strong>en</strong>tal<br />
para <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia de sus culturas<br />
y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. En otras<br />
pa<strong>la</strong>bras, <strong>el</strong> <strong>maíz</strong> constituyó <strong>el</strong><br />
soporte de <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia indíg<strong>en</strong>a<br />
durante más de 500 años, después<br />
de <strong>la</strong> destrucción de sus formas de<br />
vida ancestrales.<br />
<strong>El</strong> <strong>maíz</strong> y los pueblos indíg<strong>en</strong>as<br />
y campesinos han t<strong>en</strong>ido desde<br />
<strong>en</strong>tonces, y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> hasta ahora,<br />
una re<strong>la</strong>ción muy estrecha que<br />
ha convertido a los campesinos<br />
<strong>en</strong> guardianes de esa riqueza<br />
g<strong>en</strong>ética. Por ejemplo, al revalorar<br />
<strong>la</strong> agricultura tradicional indíg<strong>en</strong>a<br />
de México, Ekhart Boege 63<br />
pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre los<br />
pueblos indíg<strong>en</strong>as que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
actualidad y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
que pose<strong>en</strong> cada uno de estos<br />
grupos étnicos. Un estudio de<br />
Perales y su grupo 64 , acerca de <strong>la</strong><br />
<strong>diversidad</strong> de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> corre<strong>la</strong>ción<br />
con <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> etnolingüistica <strong>en</strong>tre<br />
los tz<strong>el</strong>tales y tzotziles de Chiapas,<br />
concluye que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación y<br />
preservación de <strong>la</strong>s razas de grupos<br />
étnicos particu<strong>la</strong>res está re<strong>la</strong>cionada<br />
con <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje y, por <strong>el</strong>lo, con <strong>la</strong><br />
cantidad de información confiable<br />
que cada campesino puede utilizar<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> conservación de su patrimonio<br />
para <strong>el</strong> cultivo y producción de “su<br />
<strong>maíz</strong>”. Es <strong>en</strong> este tipo de estudios<br />
donde se aprecia <strong>el</strong> valor de <strong>la</strong>s<br />
colectas de <strong>maíz</strong> que hemos descrito<br />
<strong>en</strong> otras secciones y <strong>la</strong> cultura que<br />
se desarrol<strong>la</strong> alrededor de <strong>el</strong><strong>la</strong>s.<br />
Así, <strong>la</strong>s colectas se conviert<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> líneas de base para estudios<br />
desde difer<strong>en</strong>tes disciplinas, que<br />
contribuy<strong>en</strong> al mejor conocimi<strong>en</strong>to y<br />
valorización <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> y su <strong>diversidad</strong>,<br />
y dan cu<strong>en</strong>ta de <strong>la</strong> importancia <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
manejo campesino para <strong>el</strong> desarrollo<br />
y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
Desde <strong>la</strong> perspectiva biológica,<br />
los mecanismos íntimos de <strong>la</strong><br />
diversificación se han estudiado para<br />
compr<strong>en</strong>der <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> morfológica<br />
sobre <strong>la</strong> cual trabaja directam<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />
campesino, y “conservar <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial<br />
de s<strong>el</strong>ección <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo<br />
p<strong>la</strong>zo” 65 . Con <strong>el</strong> objetivo de conocer<br />
los mecanismos evolutivos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong><br />
los ecosistemas agríco<strong>la</strong>s tradicionales,<br />
Ga<strong>el</strong> Pressoir y Juli<strong>en</strong> Berthaud, <strong>en</strong> dos<br />
trabajos de investigación, evaluaron<br />
<strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> g<strong>en</strong>ética, los factores<br />
agroecológicos y <strong>el</strong> manejo campesino<br />
de <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> seis comunidades<br />
<strong>en</strong> los Valles C<strong>en</strong>trales de Oaxaca.<br />
Además, describ<strong>en</strong> <strong>el</strong> impacto de <strong>la</strong><br />
s<strong>el</strong>ección que hace <strong>el</strong> campesino <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
difer<strong>en</strong>ciación y diversificación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
Lo que <strong>el</strong>los concluy<strong>en</strong> es que <strong>en</strong> esas<br />
comunidades <strong>la</strong> distancia no influye<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to de <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />
de <strong>maíz</strong> y que existe un alto grado<br />
de flujo de semil<strong>la</strong>s d<strong>en</strong>tro y <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
comunidades, con lo cual se asegura<br />
<strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong>. La gran variación <strong>d<strong>el</strong></strong> intervalo<br />
de floración y antesis es un factor muy<br />
importante para <strong>la</strong> estructuración de<br />
<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y explica, <strong>en</strong> parte, <strong>la</strong><br />
evolución morfológica <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> esa<br />
región de Oaxaca.<br />
63 Boege-Schmidt E. 2006. “Territorios y <strong>diversidad</strong> biológica.<br />
La agrobio<strong>diversidad</strong> de los pueblos indíg<strong>en</strong>as de México”;<br />
Bio<strong>diversidad</strong> y conocimi<strong>en</strong>to tradicional <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad rural,<br />
Concheiro Bórquez L y López Barc<strong>en</strong>as F (coord.). C<strong>en</strong>tro de<br />
Estudios para <strong>el</strong> Desarrollo Rural Sust<strong>en</strong>table y <strong>la</strong> Soberanía<br />
Alim<strong>en</strong>taria, LX Legis<strong>la</strong>tura, Congreso de <strong>la</strong> Unión, México.<br />
64 Perales H, B<strong>en</strong>z BF, Brush SB. 2005. “Maize diversity and<br />
ethnolinguistic diversity in Chiapas, Mexico”. PNAS Volum<strong>en</strong><br />
102, Número 3, páginas 949-954.<br />
65 1) Pressoir G, Berthaud J. 2004. “Patterns of popu<strong>la</strong>tion<br />
structure in maize <strong>la</strong>ndraces from the C<strong>en</strong>tral Valleys of Oaxaca<br />
in Mexico”. Heredity, Volum<strong>en</strong> 92; páginas 88-94. 2) Pressoir<br />
G, Berthaud J. 2004. “Popu<strong>la</strong>tion structure and strong diverg<strong>en</strong>t<br />
s<strong>el</strong>ection shape ph<strong>en</strong>otypic diversification in maize <strong>la</strong>ndraces”.<br />
Heredity, Volum<strong>en</strong> 92; páginas 95-101.<br />
A <strong>la</strong> izquierda Maíz Sierra Taraumara / © David Lauer
Análisis y perspectivas de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong><br />
A través de <strong>la</strong> historia <strong>d<strong>el</strong></strong> estudio<br />
y exploración de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong><br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, podemos observar que<br />
exist<strong>en</strong> dos grandes estrategias de<br />
conservación de esos recursos: <strong>la</strong><br />
colecta y resguardo de muestras de<br />
<strong>maíz</strong> <strong>en</strong> bancos de germop<strong>la</strong>sma<br />
o conservación ex situ, y <strong>la</strong><br />
conservación in situ, que implica <strong>el</strong><br />
fom<strong>en</strong>to y apoyo de <strong>la</strong> reproducción<br />
de <strong>la</strong>s condiciones sociales y<br />
ambi<strong>en</strong>tales <strong>d<strong>el</strong></strong> campesino que le<br />
permitan <strong>la</strong> conservación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
Desde los trabajos pioneros <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
comité de preservación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
de <strong>la</strong> Academia de Ci<strong>en</strong>cias de<br />
los Estados Unidos es evid<strong>en</strong>te<br />
que su estrategia de conservación<br />
está <strong>en</strong>focada hacia <strong>la</strong> colección<br />
ext<strong>en</strong>siva y exhaustiva de los<br />
recursos g<strong>en</strong>éticos de <strong>maíz</strong>.<br />
Podemos observar que desde los<br />
reportes técnicos de <strong>la</strong>s razas de<br />
<strong>maíz</strong> <strong>en</strong> los países de América<br />
Latina (nota 34), <strong>el</strong> esfuerzo de<br />
investigación se conc<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> los<br />
aspectos botánicos, g<strong>en</strong>éticos,<br />
agronómicos y tecnológicos <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
germop<strong>la</strong>sma <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. Aunque<br />
<strong>en</strong> esos folletos se m<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong><br />
importancia de los campesinos <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> diversificación y conservación<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> grano, no se profundiza <strong>en</strong> ese<br />
factor y <strong>en</strong> realidad se coloca al<br />
campesino y su sistema agríco<strong>la</strong><br />
como contexto <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. Esta<br />
estrategia no podría ser de otra<br />
forma si tomamos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />
<strong>el</strong> s<strong>en</strong>dero tecnológico que se<br />
construía <strong>en</strong> Estados Unidos<br />
desde <strong>en</strong>tonces. En ese país, <strong>la</strong><br />
implem<strong>en</strong>tación y adopción de<br />
los híbridos de <strong>maíz</strong> se había<br />
fom<strong>en</strong>tado desde principios <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
siglo XX y todo <strong>el</strong> sistema de<br />
investigación se había conc<strong>en</strong>trado<br />
alrededor de esta tecnología. Las<br />
políticas públicas y los apoyos<br />
económicos directos desde <strong>el</strong><br />
gobierno permitieron que se<br />
g<strong>en</strong>erara una gran conc<strong>en</strong>tración<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> control de <strong>la</strong> producción <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> a través de toda <strong>la</strong> franja<br />
maícera de Estados Unidos. En<br />
un trabajo clásico <strong>en</strong> economía<br />
agríco<strong>la</strong>, Zvi Griliches describe <strong>el</strong><br />
proceso de adopción de híbridos<br />
<strong>en</strong> Estados Unidos. En él se<br />
describe lo que <strong>en</strong> <strong>el</strong> capitalismo<br />
se considera paradigma <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
proceso de innovación tecnológica,<br />
<strong>el</strong> proceso de adopción y<br />
distribución de inv<strong>en</strong>ciones<br />
particu<strong>la</strong>res a difer<strong>en</strong>tes mercados<br />
y <strong>la</strong> tasa de aceptación de estos<br />
procesos <strong>en</strong>tre los empresarios 66 .<br />
En este s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> s<strong>en</strong>dero<br />
agrotecnológico de Estados Unidos<br />
concibe los recursos g<strong>en</strong>éticos<br />
y <strong>la</strong> conservación ex situ como<br />
capital de reserva <strong>en</strong> bancos de<br />
germop<strong>la</strong>sma para aplicaciones<br />
industriales y como seguro de<br />
riesgos a futuro. La preservación<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> se realiza, <strong>en</strong>tonces,<br />
a través de <strong>la</strong> <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ación de<br />
los recursos g<strong>en</strong>éticos de los<br />
campesinos, g<strong>en</strong>erados durante<br />
siglos de trabajo comunitario.<br />
Con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia g<strong>en</strong>eral<br />
de <strong>la</strong> producción de <strong>maíz</strong>, que<br />
descansa <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso int<strong>en</strong>sivo de<br />
híbridos y <strong>el</strong> resguardo de material<br />
g<strong>en</strong>ético nativo, ese mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o se<br />
exporta a <strong>la</strong> periferia de los países<br />
desarrol<strong>la</strong>dos. De esta forma, se<br />
inician <strong>la</strong>s exploraciones de <strong>la</strong><br />
<strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> América<br />
Latina y se g<strong>en</strong>eran <strong>la</strong>s bases de<br />
recursos que conforman los primeros<br />
bancos de germop<strong>la</strong>sma de <strong>maíz</strong><br />
<strong>en</strong> México, Colombia, Brasil y Perú,<br />
alrededor de los cuales regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
trabajan redes regionales de recursos<br />
fitog<strong>en</strong>éticos o contin<strong>en</strong>tales como <strong>el</strong><br />
Proyecto Latino<strong>americano</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Maíz.<br />
Este proyecto repres<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> esfuerzo<br />
más robusto para conc<strong>en</strong>trar <strong>la</strong><br />
información de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te. Aunque basado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia de investigación<br />
agríco<strong>la</strong> de Estados Unidos,<br />
su importancia estratégica es<br />
incuestionable, ya que es una pieza<br />
fundam<strong>en</strong>tal <strong>d<strong>el</strong></strong> análisis y fu<strong>en</strong>te<br />
de información agronómica de <strong>la</strong>s<br />
colecciones núcleo de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong><br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> América. No podemos<br />
negar <strong>el</strong> gran valor que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />
conservación ex situ, sin embargo,<br />
para desarrol<strong>la</strong>r todo su pot<strong>en</strong>cial es<br />
necesario incorporar <strong>la</strong> información<br />
de los propios campesinos y como<br />
un servicio prioritario, permitir <strong>el</strong><br />
acceso prefer<strong>en</strong>cial a su <strong>maíz</strong><br />
para programas y proyectos de<br />
aprovechami<strong>en</strong>to.<br />
Todos los estudios <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> y su<br />
re<strong>la</strong>ción con los sistemas agríco<strong>la</strong>s<br />
tradicionales demuestran que <strong>el</strong><br />
manejo de los campesinos y grupos<br />
étnicos <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes partes de<br />
América es fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong><br />
continuidad de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
cultivo. Esto se ha reconocido<br />
durante décadas, pero no se ha sido<br />
consecu<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los<br />
programas de conservación in situ<br />
que permitirían <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad y<br />
viabilidad de los sistemas agríco<strong>la</strong>s<br />
tradicionales o de tipo agroecológico.<br />
Este tipo de agricultura y <strong>la</strong><br />
investigación re<strong>la</strong>cionada con <strong>el</strong><strong>la</strong>, ha<br />
t<strong>en</strong>ido difer<strong>en</strong>tes etapas y grados de<br />
éxito. Sin embargo, <strong>la</strong> investigación<br />
de “abajo hacia arriba”, esto es,<br />
con <strong>la</strong> participación <strong>d<strong>el</strong></strong> campesino<br />
y de tipo alternativo, siempre ha<br />
sido marginal con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong><br />
investigación agríco<strong>la</strong> dominante.<br />
66 Griliches Z. 1957. “Hybrid corn: An exploration in the<br />
economics of technological change”. Econometrica, Volum<strong>en</strong> 25,<br />
Número 4, páginas 501–522.<br />
29
A pesar de los esfuerzos que,<br />
<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes épocas, y por<br />
parte de diversas organizaciones<br />
nacionales e internacionales, se<br />
han realizado para <strong>la</strong> conservación<br />
de los recursos g<strong>en</strong>éticos de <strong>maíz</strong><br />
y <strong>la</strong>s comunidades <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran, no se ha podido lograr<br />
un mayor impacto <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
sector agríco<strong>la</strong>. Este problema se<br />
agrava <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>, porque<br />
<strong>en</strong> Latinoamérica los recursos<br />
destinados al campo son cada vez<br />
más escasos.<br />
Asimismo, los mo<strong>d<strong>el</strong></strong>os de<br />
desarrollo son acríticam<strong>en</strong>te<br />
copiados de países industrializados<br />
con condiciones muy distintas a<br />
los países que los adoptan, con<br />
lo cual se g<strong>en</strong>eran problemas de<br />
tipo social, económico y ambi<strong>en</strong>tal.<br />
<strong>El</strong> deterioro de <strong>la</strong>s condiciones<br />
sociales, económicas y políticas <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
sector agropecuario, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />
y campesino, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, pone<br />
<strong>en</strong> riesgo <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong><br />
todas <strong>la</strong>s regiones <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te<br />
<strong>americano</strong>. Es necesario <strong>en</strong>fatizar<br />
que <strong>la</strong> pieza c<strong>la</strong>ve para <strong>la</strong> solución de<br />
esta problemática es <strong>la</strong> conservación<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> modo de producción campesino<br />
y qui<strong>en</strong>es lo conforman. No se<br />
puede seguir sos<strong>la</strong>yando que <strong>la</strong><br />
protección de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> contin<strong>en</strong>te requiere <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
fortalecimi<strong>en</strong>to de <strong>la</strong> sociedad<br />
rural que vive <strong>d<strong>el</strong></strong> campo y que es<br />
necesario que siga <strong>en</strong> él, pero <strong>en</strong><br />
mejores condiciones para impedir<br />
que lo abandone. Implem<strong>en</strong>tar<br />
formas de protección in situ de<br />
<strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> requiere<br />
considerar situaciones mucho<br />
más complejas, que necesitan <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
apoyo gubernam<strong>en</strong>tal para poder<br />
desarrol<strong>la</strong>rse, y que involucra a<br />
30<br />
actores políticos y sociales que<br />
requier<strong>en</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> impulso de programas<br />
oficiales que permitan iniciar<br />
acciones de organización social y<br />
trabajo comunitario.<br />
Los pueblos indíg<strong>en</strong>as y<br />
campesinos <strong>en</strong> los que descansa <strong>la</strong><br />
superviv<strong>en</strong>cia de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> están am<strong>en</strong>azados por factores<br />
económicos que los desp<strong>la</strong>zan de<br />
sus territorios y los obligan a emigrar<br />
<strong>en</strong> busca de mejores condiciones<br />
de vida. La destrucción <strong>d<strong>el</strong></strong> tejido<br />
social <strong>en</strong> esas comunidades<br />
aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> riesgo de extinción <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> y su <strong>diversidad</strong> al alterar <strong>el</strong><br />
factor c<strong>la</strong>ve de su mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to:<br />
campesinos, indíg<strong>en</strong>as y<br />
productores agroecológicos. En<br />
este esc<strong>en</strong>ario, es indisp<strong>en</strong>sable<br />
pasar a una nueva fase <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />
se contemple una revalorización<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te<br />
<strong>americano</strong>, como eje aglutinador<br />
de <strong>la</strong> def<strong>en</strong>sa y sust<strong>en</strong>tabilidad de<br />
los territorios rurales campesinos e<br />
indíg<strong>en</strong>as. Por todas <strong>la</strong>s evid<strong>en</strong>cias<br />
ci<strong>en</strong>tíficas, sociales y humanísticas<br />
que se han analizado, y que nos<br />
demuestran que <strong>la</strong> diversificación<br />
<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> es un proceso que se<br />
llevó a cabo <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s regiones<br />
y por todas <strong>la</strong>s civilizaciones de<br />
América, es necesario revalorar <strong>el</strong><br />
significado <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te.<br />
Podemos decir: <strong>El</strong> <strong>maíz</strong> es, como<br />
lo expresaron olmecas, mayas,<br />
aztecas o incas, <strong>el</strong> eje de <strong>la</strong> vida<br />
de los pueblos de América y, por<br />
lo tanto, debe ser considerado<br />
<strong>el</strong> cultivo emblemático de este<br />
contin<strong>en</strong>te. La protección <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong> debe ser una tarea que<br />
involucre a los pueblos de América,<br />
indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te de <strong>la</strong>s fronteras<br />
políticas que los separ<strong>en</strong>.<br />
<strong>El</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong> I Gre<strong>en</strong>peace
Refer<strong>en</strong>cias<br />
Anderson E, Cutler H. 1942. Races of Zea mays I: their recognition and<br />
c<strong>la</strong>ssification. Ann Missouri Bot Gard, 21: 69–88<br />
Arnason TJ. 1936. Cytog<strong>en</strong>etics of hybrids betwe<strong>en</strong> Zea mays and<br />
Euch<strong>la</strong><strong>en</strong>a mexicana. G<strong>en</strong>etics 21: 40-60<br />
Arnason JT, Baum B, Gale J, Lambert JDH, Bergvinson D, Philog<strong>en</strong>e<br />
BJR, Serratos A, Mihm J, Jew<strong>el</strong>l DC. 1994. Variation in resistance of<br />
Mexican <strong>la</strong>ndraces of maize to maize weevil Sitophilus zeamais, in<br />
re<strong>la</strong>tion to taxonomic and biochemical parameters. Euphytica, Volum<strong>en</strong><br />
74; páginas 227-236.<br />
Beadle GW. 1932. The re<strong>la</strong>tion of crossing over to chromosome<br />
association in Zea-Euch<strong>la</strong><strong>en</strong>a hybrids. G<strong>en</strong>etics 17: 481-501.<br />
Beadle G.W. 1939. Teosinte and the origin of maize. J. Heredity 30;<br />
páginas 245-247.<br />
Beadle G.W. 1978. Teosinte and the origin of maize. En: Maize breeding<br />
and g<strong>en</strong>etics, D.B. Wald<strong>en</strong> (Ed.), Wiley Intersci<strong>en</strong>ce; páginas 113-128.<br />
Beadle G.W. 1980. The ancestry of corn, Sci. American 242; páginas<br />
112-119.<br />
B<strong>en</strong>z BF. 2001. Archaeological evid<strong>en</strong>ce of teosinte domestication<br />
from Guilá Naquitz, Oaxaca. PNAS Volum<strong>en</strong> 98, Número 4, páginas<br />
2104–2106.<br />
Bird, RMcK. 1980. Maize Evolution from 500 BC to the pres<strong>en</strong>t.<br />
Biotropica, Volum<strong>en</strong> 12, Número 1, páginas 30-41.<br />
Boege-Schmidt E. 2006. Territorios y <strong>diversidad</strong> biológica. La<br />
agrobio<strong>diversidad</strong> de los pueblos indíg<strong>en</strong>as de México. En:<br />
Bio<strong>diversidad</strong> y conocimi<strong>en</strong>to tradicional <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad rural, Concheiro<br />
Bórquez L y López Barc<strong>en</strong>as F (coord.). C<strong>en</strong>tro de Estudios para <strong>el</strong><br />
Desarrollo Rural Sust<strong>en</strong>table y <strong>la</strong> Soberanía Alim<strong>en</strong>taria, LX Legis<strong>la</strong>tura,<br />
Congreso de <strong>la</strong> Unión, México.<br />
Broda J. 1978. Re<strong>la</strong>ciones políticas ritualizadas: <strong>El</strong> ritual como<br />
expresión de una ideología. En: Economía política e ideología <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
México prehispánico, Carrasco P. y Broda J. (eds), CIS-INAH. Editorial<br />
Nueva Imag<strong>en</strong>, México, DF; pp. 221-254.<br />
Bush MB, Piperno DR, Colinvaux PA. 1989. A 6000 year history of<br />
Amazonian cultivation. Nature, Número 340, páginas 303-305.<br />
Camussi A., Spagnoletti P.L., M<strong>el</strong>chiorre P. 1983. Numerical taxonomy<br />
of Italian maize popu<strong>la</strong>tions: G<strong>en</strong>etic distances on the basis of heterotic<br />
effects. Maydica, Volum<strong>en</strong> 28; páginas 411-424.<br />
Carvalho VP, Ruas CF, Ferreira JM, Moreira RMP, Ruas PM. 2004.<br />
G<strong>en</strong>etic diversity among maize (Zea mays L.) <strong>la</strong>ndrace assessed by<br />
RAPD markers. G<strong>en</strong>etics Mol Biol 27(2): 228-236.<br />
Casas-Díaz E, Hanson D, W<strong>el</strong>lhaus<strong>en</strong> E. 1968. G<strong>en</strong>etic re<strong>la</strong>tionships<br />
among collections repres<strong>en</strong>ting three Mexican racial composites of Zea<br />
mays. G<strong>en</strong>etics Volum<strong>en</strong> 59, páginas 299–310.<br />
Cervantes T., Goodman M.M., Casas-Díaz E., Rawlings J.O. 1978. Use<br />
of g<strong>en</strong>etic effects and g<strong>en</strong>otype by <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal interactions for the<br />
c<strong>la</strong>ssification of Mexican races of maize. G<strong>en</strong>etics, Volum<strong>en</strong> 90; páginas<br />
339–348.<br />
CIMMYT, 1999, A core subset of LAMP, from the Latin American Maize<br />
Project 1986-1988. México, D.F.<br />
Collins GN. 1921. Teosinte in Mexico. J. Heredity 12: 339-350.<br />
Creighton HB, McClintock B. 1931. A corre<strong>la</strong>tion of cytological and<br />
g<strong>en</strong>etical crossing-over in Zea mays. PNAS Volum<strong>en</strong> 17, Número 8,<br />
páginas 492–497<br />
Doebley J, Goodman JJ, Stuber CW. 1985. Isozyme variation in the<br />
races of maize from Mexico. American Journal of Botany 72(5): 629-639.<br />
Doebley J, Stec A, W<strong>en</strong><strong>d<strong>el</strong></strong> J, Edwards M. 1990. G<strong>en</strong>etic and<br />
morphological analysis of a maize-teosinte F2 popu<strong>la</strong>tion: Implications<br />
for the origin of maize. PNAS, Volum<strong>en</strong> 87; páginas 9888-9892.<br />
Doebley J., Stec A. 1991. G<strong>en</strong>etic analysis of the morphological<br />
differ<strong>en</strong>ces betwe<strong>en</strong> maize and teosinte. G<strong>en</strong>etics, Volum<strong>en</strong> 129;<br />
páginas 285-295.<br />
Doebley J. 1992. Mapping the g<strong>en</strong>es that made maize. Tr<strong>en</strong>ds in<br />
G<strong>en</strong>etics, Volum<strong>en</strong> 8, Número 9; páginas 302-307.<br />
Emerson RA. 1924. Control of flowering in teosinte. J. Heredity 15,<br />
páginas 41-48.<br />
Emerson RA, Beadle GW, 1932. Studies of Euch<strong>la</strong><strong>en</strong>a and its hybrids<br />
with Zea. II. Crossing over betwe<strong>en</strong> the chromosomes of Euch<strong>la</strong><strong>en</strong>a and<br />
those of Zea. Z Indukt Abstamm Ver 62: 305-315.<br />
Eubanks M. 1995. A cross betwe<strong>en</strong> two maize re<strong>la</strong>tives: Tripsacum<br />
dactyloides and Zea diploper<strong>en</strong>nis (Poaceae). Economic Botany 49(2);<br />
páginas 172-182.<br />
Florescano, E. 2003. Imág<strong>en</strong>es y significados <strong>d<strong>el</strong></strong> dios <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. En: Sin<br />
<strong>maíz</strong> no hay país, Esteva G, Mari<strong>el</strong>le C (coord), Dirección G<strong>en</strong>eral de<br />
Culturas Popu<strong>la</strong>res e Indíg<strong>en</strong>as, CONACULTA, México, DF.<br />
García-Lara S, Burr AJ, Serratos JA, Díaz-Pontones DM, Arnason J,<br />
Bergvinson DJ. 2003. Def<strong>en</strong>sas naturales <strong>en</strong> <strong>el</strong> grano de <strong>maíz</strong> al ataque<br />
de Sitophilus zeamais (Motsch. Coleoptera: Curculionidae): Mecanismos<br />
y bases de resist<strong>en</strong>cia. Revista de Educación Bioquímica 22(3): 138-145.<br />
Gaut BS, Doebley JF. 1997. DNA sequ<strong>en</strong>ce evid<strong>en</strong>ce for the segm<strong>en</strong>tal<br />
allotetraploid origin of maize. PNAS, Volum<strong>en</strong> 94; páginas 6809-6814.<br />
Goodman, MM, Bird RMck. 1977. The races of maize IV: T<strong>en</strong>tative<br />
grouping of 219 Latin American races. Economic Botany 31: 204-221.<br />
González R LP. 1994. Caracterización de microorganismos de mucig<strong>el</strong> de<br />
raíces adv<strong>en</strong>ticias y su<strong>el</strong>o rizosférico de <strong>maíz</strong> de <strong>la</strong> región Mixe, Oaxaca.<br />
Tesis Doctoral, Universidad Autónoma B<strong>en</strong>ito Juárez de Oaxaca. 95 p.<br />
31
Grant U, Hatheway WH, Timothy DH, Cassalett C, Roberts LM. 1963.<br />
Races of maize in V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. National Academy of Sci<strong>en</strong>ces, NRC<br />
Publication 1136. Washington D.C.;<br />
Griliches Z. 1957. Hybrid corn: An exploration in the economics of<br />
technological change. Econometrica, Volum<strong>en</strong> 25, Número 4, páginas<br />
501–522.<br />
Grobman A, Salhuana W, Sevil<strong>la</strong> R, Mang<strong>el</strong>sdorf PC. 1961. Races of<br />
maize in Peru. National Academy of Sci<strong>en</strong>ces, NRC Publication 915.<br />
Washington D.C.<br />
Hanson MA, Gaut BS, Stec A, Fuerst<strong>en</strong>berg SI, Goodman MM, Coe<br />
EH, Doebley J. 1996. Evolution of anthocyanin biosynthesis in maize<br />
kern<strong>el</strong>s: The role of regu<strong>la</strong>tory and <strong>en</strong>zymatic loci. G<strong>en</strong>etics, Volum<strong>en</strong><br />
143; páginas 1395-1407.<br />
Harshberger, JW. 1893. Maize: A Botanical and Economic Study<br />
(Monograph). En: Contributions from the Botanical Laboratory of the<br />
University of P<strong>en</strong>nsylvania, volum<strong>en</strong> 1 número 2.<br />
Hatheway WH. 1957. Races of maize in Cuba. National Academy of<br />
Sci<strong>en</strong>ces, NRC Publication 453. Washington D.C.<br />
Hernández-Boncalo F. (1515/1517 – 1578):<br />
http://www.franciscoteixido.com/default.asp?q=6&p=2&lg=sp<br />
http://www.madrimasd.org/ci<strong>en</strong>ciaysociedad/patrimonio/personajes/<br />
biografia.asp?id=27<br />
http://www.publicaciones.cucsh.udg.mx/pperiod/esthom/esthompdf/<br />
esthom20/19-37.pdf<br />
Hernández-Casil<strong>la</strong>s JM. 1986. Estudio de caracteres químicos <strong>d<strong>el</strong></strong> grano<br />
de <strong>la</strong>s razas mexicanas de <strong>maíz</strong> y c<strong>la</strong>sificación racial. Tesis de Maestría.<br />
Colegio de Postgraduados, Montecillo Estado de México. 79 p.<br />
Hernández-Xolocotzi E. 1988. Experi<strong>en</strong>cies in the collection of maize<br />
germp<strong>la</strong>sm. En: Rec<strong>en</strong>t advances in the conservation and utilization<br />
of g<strong>en</strong>etic resources: Proceedings of the Global Maize Germp<strong>la</strong>sm<br />
Workshop. CIMMYT, México DF, páginas 1-8.<br />
Iltis H.H. 1983. From teosinte to maize: The catastrophic sexual<br />
transmutation. Sci<strong>en</strong>ce 222; páginas 886-894.<br />
Kato-Yamakake TA. 1976. Cytological studies of maize (Zea mays L.)<br />
and teosinte (Zea mexicana Schrader Kuntze) in re<strong>la</strong>tion to their origin<br />
and evolution. Boletín de Massachusetts Agric Expt Station Número 635.<br />
Kato-Yamakake TA. 1996. Revisión <strong>d<strong>el</strong></strong> estudio de <strong>la</strong> introgresión <strong>en</strong>tre<br />
<strong>maíz</strong> y teocintle. En: Flujo g<strong>en</strong>éico <strong>en</strong>tre <strong>maíz</strong> criollo, <strong>maíz</strong> mejorado y<br />
teocintle: implicaciones para <strong>el</strong> <strong>maíz</strong> transgénico, Serratos JA, Willcox MC<br />
y Castillo F (eds), CIMMYT México DF. (http://www.cimmyt.org/ABC/<br />
g<strong>en</strong>eflow/g<strong>en</strong>eflow_pdf_spa/FG-Revision.pdf)<br />
Kato-Yamakake TA. 2005. Cómo y dónde se originó <strong>el</strong> <strong>maíz</strong>.<br />
Investigación y Ci<strong>en</strong>cia Agosto 2005: 68- 72.<br />
Labate JA, Lamkey KR, Mitch<strong>el</strong>l SE, Kresovich S, Sullivan H, Smith<br />
JSC. 2003. Molecu<strong>la</strong>r and historical aspects of corn b<strong>el</strong>t d<strong>en</strong>t diversity.<br />
Crop Sci<strong>en</strong>ce 43: 80-91.<br />
32<br />
<strong>El</strong> <strong>orig<strong>en</strong></strong> y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te <strong>americano</strong> I Gre<strong>en</strong>peace<br />
León-Portil<strong>la</strong>, M. Mitos de los oríg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> Mesoamérica. Arqueología<br />
Mexicana, Volum<strong>en</strong> X, Número 56, páginas 20-29. Editorial Raíces–INAH.<br />
Li D, B<strong>la</strong>key CA, Dewald C, D<strong>el</strong><strong>la</strong>portaSL. 1997. Evid<strong>en</strong>ce for a<br />
common sex determination mechanism for pistil abortion in maize and<br />
its wild re<strong>la</strong>tive Tripsacum. PNAS Volum<strong>en</strong> 94; páginas 4217-4222.<br />
Linneo C. 1748. Systema Naturae. Estocolmo, Suecia:<br />
http://gdz.sub.uni-goetting<strong>en</strong>.de/no_cache/dms/load/img/<br />
?IDDOC=233236<br />
Lumholtz 1902 (1986). <strong>El</strong> México desconocido. Instituto Nacional<br />
Indig<strong>en</strong>ista, 2 tomos, México DF.<br />
Mang<strong>el</strong>sdorf, PC y Reeves RG. 1938. The origin of maize. PNAS 24(8);<br />
Páginas 303-312.<br />
Mang<strong>el</strong>sdorf, PC y Reeves, RG. 1959. The origin of corn. Bot. Mus.<br />
Leafl. Harv. Univ., 18: 389-411.<br />
Matsuoka Y, Vigouroux Y, Goodman MM, Sánchez-González J,<br />
Buckler E, Doebley J. 2001. A single domestication for maize shown<br />
by multilocus microsat<strong>el</strong>lite g<strong>en</strong>otyping. PNAS, Volum<strong>en</strong> 99, Número 9;<br />
páginas 6080-6084.<br />
McClintock B. 1929. Chromosome morphology in Zea mays. Sci<strong>en</strong>ce,<br />
Volum<strong>en</strong> 69, Número 1798, página 629<br />
McClintock B. 1930. A Cytological Demonstration of the Location of<br />
an Interchange betwe<strong>en</strong> two Non-Homologous Chromosomes of Zea<br />
mays. PNAS Vol. 16, Número 12; páginas 791-796<br />
McClintock, B, Kato Y. TA y Blum<strong>en</strong>schein A. 1981. Chromosome<br />
Constitution of Races of Maize. Its Significance in the Interpretation of<br />
Re<strong>la</strong>tionships betwe<strong>en</strong> Races and Varieties in the Americas. Colegio de<br />
Postgraduados, Chapingo, Mexico; CIMMYT, Programa de Recursos<br />
Naturales.<br />
Paterniani, E y Goodman, MM. 1978. Races of Maize in Brazil and<br />
Adjac<strong>en</strong>t Areas. Mexico: International Maize and Wheat Improvem<strong>en</strong>t<br />
C<strong>en</strong>ter, Mexico City.<br />
Perales H, B<strong>en</strong>z BF, Brush SB. 2005. Maize diversity and ethnolinguistic<br />
diversity in Chiapas, Mexico. PNAS Volum<strong>en</strong> 102, Número 3, páginas<br />
949-954.<br />
Piperno D y F<strong>la</strong>nnery K. 2001. The earliest archaeological maize (Zea<br />
mays L.) from high<strong>la</strong>nd Mexico: New acc<strong>el</strong>erator mass spectrometry<br />
dates and their implications. PNAS, Volum<strong>en</strong> 98, Número 4; páginas<br />
2101–2103.<br />
Pope, KO, Pohl MED, Jones JG, L<strong>en</strong>tz DL, von Nagy C, Vega FJ,<br />
Quitmyer IR. 2001. Origin and <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal setting of anci<strong>en</strong>t<br />
agriculture in the low<strong>la</strong>nds of Mesoamerica. Sci<strong>en</strong>ce, Volum<strong>en</strong> 292,<br />
páginas 1370–1373.<br />
Popol Wuj. 1986. Antiguas historias de los indios quichés de Guatema<strong>la</strong><br />
por Albertina Saravia. Editorial Porrúa, Colección “Sepan cuantos…”<br />
Num. 36, Decimosexta edición. México, D.F.
Pressoir G, Berthaud J. 2004a. Patterns of popu<strong>la</strong>tion structure in<br />
maize <strong>la</strong>ndraces from the C<strong>en</strong>tral Valleys of Oaxaca in Mexico. Heredity,<br />
Volume 92; Pages 88-94.<br />
Pressoir G, Berthaud J. 2004b. Popu<strong>la</strong>tion structure and strong<br />
diverg<strong>en</strong>t s<strong>el</strong>ection shape ph<strong>en</strong>otypic diversification in maize <strong>la</strong>ndraces.<br />
Heredity, Volume 92; Pages 95-101.<br />
Latin American Maize Project (LAMP). 1991. ARS-USDA, CIMMYT,<br />
Pioneer Hi-Bred International Inc., Universidad Agraria La Molina (Perú).<br />
Ramírez R, Timothy DH, Díaz E, Grant UJ, Nicholson-Calle GE,<br />
Anderson E, Brown WL. 1961. Razas de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> Bolivia. Ministerio de<br />
Agricultura de Colombia, Oficina de Investigaciones Especiales, Boletín<br />
técnico Num. 9. Editorial ABC, Bogotá, Colombia;<br />
Reid L, Arnason JT, Nozzolillo C, Hamilton R. 1990. Taxonomy of<br />
Mexican <strong>la</strong>ndraces of maize, based on their reisistance to European<br />
corn borer, Ostrinia nubi<strong>la</strong>lis. Euphytica, Voum<strong>en</strong> 46; Pages 119-131.<br />
Roberts LM, Grant UJ, Ramírez R, Hatheway WH, Smith<br />
DL,Mang<strong>el</strong>sdorf PC. 1957. Razas de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> Colombia. Ministerio de<br />
Agicultura de Colombia, Oficina de Investigaciones Especiales, Boletín<br />
técnico Num. 2. Editorial Máxima, Bogotá, Colombia<br />
Sánchez-González, J.J. and M.M. Goodman. 1992a. Re<strong>la</strong>tionships<br />
among the Mexican races of maize. Econ. Bot. 46(1): 72–85.<br />
Sánchez-González, J.J. and M.M. Goodman. 1992b. Re<strong>la</strong>tionships<br />
among Mexican and some North American and South American races<br />
of maize. Maydica 37: 41–51.<br />
Sánchez González JJ, Ruíz Corral JA. 1996. Distribución <strong>d<strong>el</strong></strong> teocintle<br />
<strong>en</strong> México. In: Flujo g<strong>en</strong>éico <strong>en</strong>tre <strong>maíz</strong> criollo, <strong>maíz</strong> mejorado y<br />
teocintle: implicaciones para <strong>el</strong> <strong>maíz</strong> transgénico, Serratos JA, Willcox<br />
MC y Castillo F (eds), CIMMYT México DF (http://www.cimmyt.org/<br />
ABC/g<strong>en</strong>eflow/g<strong>en</strong>eflow_pdf_spa/FGDistribucion.pdf)<br />
Schrader H. 1833. Index Seminum Hort Acad Gotting<strong>en</strong> 1832: 25-26.<br />
See: http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/taxon.pl?16116<br />
Serratos A, Arnason JT, Nozzolillo C, Lambert JDH, Philog<strong>en</strong>e BJR,<br />
Fulcher G, Davidson K, Peacock L, Atkinson J, Morand P. 1987.<br />
Factors contributing to resistance of exotic maize popu<strong>la</strong>tions to maize<br />
weevil, Sitophilus zeamais. Journal of Chemical Ecology 13: 751-762.<br />
Thom R. 1977. Stabilité structur<strong>el</strong>le et morphogénèse. Interédition, París<br />
(Estabilidad estructural y morfogénesis, Editorial GEDISA, Barc<strong>el</strong>ona,<br />
España, 1987).<br />
Timothy DH, Peña B, Ramírez R, Brown WL, Anderson E. 1961. Races<br />
of maize in Chile. National Academy of Sci<strong>en</strong>ces, NRC Publication 847.<br />
Washington D.C.<br />
Timothy DH, Hatheway WH, Grant UJ, Torregroza M, Sarria D,<br />
Vare<strong>la</strong> D 1966. Razas de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> Ecuador. Instituto Colombiano<br />
Agropecuario, Ministerio de Agricultura de Colombia, Boletín Técnico<br />
Num. 12. Bogotá Colombia.<br />
Turr<strong>en</strong>t A, Serratos JA. 2004. Context and Background on Maize and<br />
its Wild Re<strong>la</strong>tives in Mexico. In: Maize and Biodiversity: The Effects of<br />
Transg<strong>en</strong>ic Maize in Mexico. CCA, Montreal Canadá. 55 pp.<br />
Tykot RH, Staller JE. 2002. The importance of early maize agriculture<br />
in coastal Ecuador: New data from La mer<strong>en</strong>ciana. Curr<strong>en</strong>t<br />
Anthropology, Volume 43, Number 4, Pages 666 – 677.<br />
Waddington CH. 1975a. G<strong>en</strong>etic assimi<strong>la</strong>tion. In: The evolution of<br />
an evolutionist, Waddington CH Corn<strong>el</strong>l University Press, Ithaca, NY,<br />
Estados Unidos, Pages 59 – 92.<br />
Waddington CH. 1975. A catastrophe theory of evolution. In: The<br />
evolution of an evolutionist, Waddington CH Corn<strong>el</strong>l University Press,<br />
Ithaca, NY, Estados Unidos, Pages 253 - 266.<br />
Weissinger AK, Timothy DH, Levings III CS, Goodman MM. 1983.<br />
Patterns of mitochondrial DNA variation in indig<strong>en</strong>ous maize races of<br />
Latin America. G<strong>en</strong>etics 104: 365-379.<br />
W<strong>el</strong>lhaus<strong>en</strong> E.J., Roberts L.M., Hernández-Xolocotzi E., Mang<strong>el</strong>sdorf<br />
P.C. 1952. Races of maize in Mexico. Bussey Institute, Harvard<br />
University (Cambridge)<br />
W<strong>el</strong>lhaus<strong>en</strong> E.J., Fu<strong>en</strong>tes A., Hernández-Corzo A., Mang<strong>el</strong>sdorf P.C.<br />
1958. Razas de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> América C<strong>en</strong>tral. Folleto técnico 31, Oficina de<br />
Estudios Especiales, Secretaría de Agricultura y Ganadería, México DF<br />
Wilkes HG. 1970. Teosinte introgression in the maize of the<br />
Nobogame valley. Botanical Museum Leaflets, Harvard University,<br />
Volume 22, Number 9, Pages 297 – 311.<br />
Wilkes HG. 1977. Hybridization of maize and teosinte, in Mexico and<br />
Guatema<strong>la</strong> and the improvem<strong>en</strong>t of maize. Economic Botany, Volume<br />
31, Number 3, Pages 254 – 293.<br />
Wilkes HG y Goodman MM. 1995. Mystery and missing links: The<br />
origin of maize. Maize G<strong>en</strong>etic Resources, Maize Program Special<br />
Report; Taba, S. (editor), México, DF, C<strong>en</strong>tro Internacional de<br />
Mejorami<strong>en</strong>to de Maíz y Trigo (CIMMYT).<br />
Wilkes, G. 2004. Corn, Strange and Marv<strong>el</strong>ous: But Is a Definitive<br />
Origin Known?. In: Corn: Origin, History, Technology, and Production,<br />
C. Wayne Smith (ed), Wiley & Sons, Inc. Pages 3 - 63.<br />
Yakoleff-Gre<strong>en</strong>house V, Hernández-Xolocotzin E, Rojkind-de-Cuadra C,<br />
Larralde C. 1982. <strong>El</strong>ectrophoretic and immunological characterization of<br />
poll<strong>en</strong> protein of Zea mays races. Economic Botany 36(1): 113-123.<br />
33
Editorial review<br />
Aleira Lara<br />
Cecilia Navarro<br />
Design<br />
Atzin Agui<strong>la</strong>r<br />
Gre<strong>en</strong>peace is a global, <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal, non<br />
governm<strong>en</strong>tal and politically and economically<br />
indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t organization. It takes action to protect<br />
the <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t, promote social and <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal<br />
peace and justice and to change attitudes and<br />
habits. It works through campaigns to: promote<br />
clean <strong>en</strong>ergies and mitigate climate change,<br />
protect the oceans from overexploitation and<br />
contamination, protect the forests and the people<br />
living in them, avoid the r<strong>el</strong>ease of GMO to the<br />
<strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t and promote a sustainable agriculture,<br />
create a future free of toxics and promote the<br />
<strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal justice and peace.<br />
Photograph on the cover:<br />
Diversity of native maize © Gre<strong>en</strong>peace<br />
Gre<strong>en</strong>peace México<br />
Santa Margarita 227, Col. <strong>d<strong>el</strong></strong> Valle,<br />
C.P. 03100, Mexico, Mexico City<br />
More information in:<br />
www.gre<strong>en</strong>peace.org.mx<br />
Contact us:<br />
gre<strong>en</strong>peace.mexico@gre<strong>en</strong>peace.org<br />
Join Gre<strong>en</strong>peace calling the phone numbers:<br />
5687 8780 / 5687 8869<br />
Paper made without <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tal chlorine and acids free.