14.04.2013 Views

Red de Centros Colaboradores de la OPS/OMS en ... - PAHO/WHO

Red de Centros Colaboradores de la OPS/OMS en ... - PAHO/WHO

Red de Centros Colaboradores de la OPS/OMS en ... - PAHO/WHO

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil:<br />

pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

REDE CC BRASIL<br />

REDE DOS CENTROS COLABORADORES<br />

DA OPAS/<strong>OMS</strong> NO BRASIL


organización panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud - ops/oMs<br />

<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil:<br />

pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

Brasília – dF<br />

2010


organización panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud - ops/oMs<br />

<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil:<br />

pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

Brasília – dF<br />

2010


© 2010 Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud – Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Brasil<br />

Todos los <strong>de</strong>rechos reservados. Se permite <strong>la</strong> reproducción total o parcial <strong>de</strong> esta obra, siempre que sea<br />

citada <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te y no sea para v<strong>en</strong>ta o cualquier fin comercial.<br />

Tiraje: 1.ª edição – 2010 – 300 exemp<strong>la</strong>res<br />

E<strong>la</strong>boración, distribución e informaciones:<br />

ORGANIZAÇÃO PAN-AMERICANA DA SAÚDE – REPRESENTAÇÃO BRASIL<br />

Setor <strong>de</strong> Embaixadas Norte, Lote 19<br />

CEP: 70800-400 Brasília/DF – Brasil<br />

http://www.paho.org/bra<br />

E<strong>la</strong>boración y coordinación técnica y editorial:<br />

Diego González Machín<br />

Traducción:<br />

Gabrie<strong>la</strong> Pu<strong>en</strong>te-Arnao Ga<strong>la</strong>rreta<br />

Revisión Técnica:<br />

Diego González Machín<br />

Roberta <strong>de</strong> Freitas Santos<br />

Prisci<strong>la</strong> Almeida Andra<strong>de</strong><br />

Portada y proyecto gráfico:<br />

All Type Assessoria Editorial Ltda.<br />

Impresso no Brasil / Printed in Brazil<br />

Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud<br />

Ficha Catalográfica<br />

<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas. / Organización<br />

Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. Traducción <strong>de</strong> Gabrie<strong>la</strong> Pu<strong>en</strong>te-Arnao. Brasília : Organización Panamericana<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud, 2010.<br />

162 p.: il. ISBN 978-85-7967-015-2<br />

Título original: <strong>Red</strong>e <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> da OPAS/<strong>OMS</strong> no Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s e perspectivas.<br />

1. Cooperación Técnica - 2. <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPAS/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil I. Organización<br />

Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. II. Título.<br />

NLM: WA 530<br />

Unidad Técnica <strong>de</strong> Información <strong>en</strong> Salud, Gestión <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to y<br />

Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud – Repres<strong>en</strong>tácion <strong>de</strong> Brasil


Sumário<br />

Sobre los autores y co<strong>la</strong>boradores 7<br />

Prólogo 19<br />

Capitulo 1: Salud y cooperación: capacida<strong>de</strong>s, conocimi<strong>en</strong>tos y<br />

acciones <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil 21<br />

Los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el mundo 23<br />

Matias Tuler<br />

La <strong>de</strong>signación y re<strong>de</strong>signación <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> 27<br />

José Luis Di Fabio y Linda Pereira<br />

La función <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información 31<br />

Marcelo D´Agostino y Ana Lucia Ruggiero<br />

La gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil 41<br />

José Moya, Agnes Soares y João Baptista Risi Jr<br />

Los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> y <strong>la</strong> cooperación técnica <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil 49<br />

Diego Victoria y Luciana Chagas<br />

Investigación, Desarrollo e Innovación Tecnológica como Área Estratégica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Ag<strong>en</strong>das Sanitarias: contribuciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y <strong>de</strong> sus <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong><br />

Brasil 53<br />

Prisci<strong>la</strong> Almeida Andra<strong>de</strong>, Christophe Rerat y R<strong>en</strong>ato Tasca<br />

La contribución <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />

recursos humanos <strong>en</strong> Salud 71<br />

Silvana Schwerz Funghetto, José Paranaguá <strong>de</strong> Santanna, Isabel M<strong>en</strong><strong>de</strong>s y Anamaria Corbo<br />

La Cooperación Sur-Sur <strong>de</strong> Brasil y el trabajo Regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> con <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> 81<br />

Roberta <strong>de</strong> Freitas Santos, Diego González Machín, Anamaria D´Andrea Corbo, Jorge Luiz<br />

Nobre Gouveia y Vera Lucia Luiza<br />

Capítulo 2: Los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: una<br />

construcción colectiva – <strong>en</strong>trevistas y crónicas. 99<br />

Crónica <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: una construcción<br />

colectiva 101<br />

Eliane Pereira dos Santos<br />

Capítulo 3: Los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: el<br />

trabajo <strong>en</strong> red reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica 115<br />

La red nacional <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> Brasil. 117<br />

Diego González Machín y co<strong>la</strong>boradores


Sobre los autores y co<strong>la</strong>boradores<br />

Diego Victoria<br />

<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

Ing<strong>en</strong>iero Sanitario, Magíster <strong>en</strong> Salud Pública egresado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Valle,<br />

Cali, Colombia. Trabajó durante diez años <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> Salud<br />

<strong>de</strong> Colombia. Empezó <strong>en</strong> el Sistema Local <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Zarzal y luego <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes cargos<br />

directivos <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud, tales como Director <strong>de</strong> Desarrollo Administrativo,<br />

Jefe <strong>de</strong> Programación y Evaluación y Director <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong><br />

Fom<strong>en</strong>to Municipal, su último cargo <strong>en</strong> Colombia. A partir <strong>de</strong> 1986 estuvo vincu<strong>la</strong>do<br />

a <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> como consultor con contratos <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes países c<strong>en</strong>troamericanos<br />

y <strong>de</strong>l Área Andina. Fue asesor <strong>de</strong> sistemas y servicios <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> Costa<br />

Rica y Guatema<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1987 hasta 1997 y Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Paraguay,<br />

Ecuador y Brasil hasta <strong>la</strong> actualidad.<br />

Diego González Machín<br />

Médico, especialista <strong>en</strong> Toxicología, graduado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

<strong>de</strong> La Habana, Cuba, don<strong>de</strong> trabajó hasta 1991 <strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Toxicología.<br />

A partir <strong>de</strong> ese año empezó a trabajar para <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> como Asesor Regional <strong>de</strong><br />

Toxicología, inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tro Panamericano <strong>de</strong> Ecología Humana y Salud, <strong>en</strong><br />

Metepec, México y, posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tro Panamericano <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Sanitaria<br />

y Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l Ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Lima, Perú y actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong><br />

Brasil. Des<strong>de</strong> agosto 2009 coordina <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible y Salud Ambi<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/Brasil.<br />

Matias Tuler<br />

Abogado (Bu<strong>en</strong>os Aires), Magíster <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ciones internacionales (Essex), Magíster <strong>en</strong><br />

Derecho Internacional (HEI, Ginebra). Trabajó para el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Organizaciones<br />

Internacionales <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Exteriores <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina y fué doc<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho internacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires. Des<strong>de</strong> 2003, actúa como<br />

Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Programa para los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>. Des<strong>de</strong> este puesto,<br />

coordina <strong>la</strong> administración g<strong>en</strong>eral, gestión y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> todo el mundo.<br />

7


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

8<br />

José Luis Di Fabio<br />

Doctor <strong>en</strong> Química <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> British Columbia (UBC), Vancouver, Canadá.<br />

El Dr. Di Fabio completó cuatro años <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia posdoctoral <strong>en</strong> Japón, Italia y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

UBC. Pasó cinco años <strong>en</strong> el National Research Council <strong>en</strong> Ottawa, Canadá, don<strong>de</strong> realizó<br />

una investigación sobre <strong>la</strong> estructura química <strong>de</strong> los polisacáridos, así como investigaciones<br />

y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> vacunas. En 1990, formó parte <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Biología <strong>en</strong><br />

Health Canada, como Jefe <strong>de</strong> Sección para el área <strong>de</strong> Bacterias, Antíg<strong>en</strong>os y Antisueros.<br />

En 1993, com<strong>en</strong>zó a trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud, como Asesor<br />

Regional para el área <strong>de</strong> Investigación, Producción y Control <strong>de</strong> Calidad <strong>de</strong> Vacunas para<br />

coordinar el Sistema Regional <strong>de</strong> Vacunas (SIREVA). En 2003, fue promovido para ocupar<br />

el puesto <strong>de</strong> Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Área <strong>de</strong> Tecnología y Provisión <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> Salud, don<strong>de</strong><br />

administró tres unida<strong>de</strong>s: a) Medicam<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales, vacunas y tecnologías <strong>de</strong> salud,<br />

b) Salud M<strong>en</strong>tal, abuso <strong>de</strong> sustancias y discapacida<strong>de</strong>s, y c) Organización <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong><br />

salud. En 2008, el programa <strong>de</strong> Promoción y Desarrollo <strong>de</strong> Investigación sobre Salud se<br />

integró a esta área. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2010, se estableció el Área <strong>de</strong> Sistemas <strong>de</strong><br />

Salud (HSS) basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria <strong>de</strong> Salud al fusionar <strong>la</strong>s Áreas <strong>de</strong> Sistemas<br />

<strong>de</strong> Salud y Servicios con <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> Tecnología, Cuidados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud e Investigación.<br />

Actualm<strong>en</strong>te, el Dr. Fabio <strong>de</strong>sempeña <strong>la</strong> función <strong>de</strong> Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esta área (HSS).<br />

Linda Pereira<br />

Graduada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> George Washington, obtuvo un grado <strong>de</strong> Magíster <strong>en</strong><br />

sociología con conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> salud. Certificada por <strong>la</strong> Joint Commission on Allied<br />

Health Personnel <strong>en</strong> oftalmología <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1981, trabajó como técnica <strong>en</strong> oftalmología <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> clínica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> George Washington y realizó prácticas privadas <strong>en</strong> el área<br />

metropolitana <strong>de</strong> Washington. En 1993, com<strong>en</strong>zó a trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Oficina Regional para<br />

<strong>la</strong>s Américas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> como consultora para el Research Coordination Program <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

División <strong>de</strong> Salud y Desarrollo Humano. Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, sigue realizando su trabajo<br />

como punto focal regional para más <strong>de</strong> 200 <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> y<br />

Grupos <strong>de</strong> Consejeros Expertos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>.<br />

José Moya<br />

Médico, doctor <strong>en</strong> Salud Colectiva, Magíster <strong>en</strong> Salud Pública y especialista <strong>en</strong> Epi<strong>de</strong>miología<br />

Aplicada. Consultor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud <strong>en</strong> el área<br />

<strong>de</strong> Análisis <strong>de</strong> Salud y Sistemas <strong>de</strong> Información <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 2000. Trabajó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>taciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Perú, Haití, México y actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Brasil, don<strong>de</strong> es<br />

Coordinador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Información <strong>en</strong> Salud, Gestión <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to y Comunicación.<br />

Fue funcionario <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Perú <strong>en</strong>tre 1988 y 1997 y trabajó<br />

con Médicos Sin Fronteras (MSF) <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>, Mozambique y Nigeria.


Agnes Soares da Silva<br />

<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

Médica Sanitarista, Magíster <strong>en</strong> Salud Pública por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> São Paulo, Brasil,<br />

doctora <strong>en</strong> epi<strong>de</strong>miología por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Utrecht, Ho<strong>la</strong>nda. Des<strong>de</strong> 1983 hasta<br />

1998, trabajó <strong>en</strong> diversos niveles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes cargos directivos <strong>en</strong><br />

los niveles municipal y estatal <strong>en</strong> los Estados <strong>de</strong> Paraná y <strong>de</strong> São Paulo. Vivió <strong>en</strong> Ho<strong>la</strong>nda<br />

<strong>de</strong> 1999 a 2008, don<strong>de</strong> trabajó como consultora temporal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina Europea <strong>de</strong> Salud<br />

y Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud, <strong>en</strong> Bilthov<strong>en</strong>, por un año. Posteriorm<strong>en</strong>te,<br />

durante cinco años <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Nacional <strong>de</strong> Investigación Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong><br />

Ho<strong>la</strong>nda (NWO) coordinó un proyecto <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> administración <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

y re<strong>la</strong>ciones internacionales. Luego, trabajó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Utrecht como investigadora<br />

<strong>en</strong> el área <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología ambi<strong>en</strong>tal hasta diciembre <strong>de</strong> 2008. Des<strong>de</strong> marzo <strong>de</strong><br />

2009 trabaja <strong>en</strong> BIREME/<strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>, <strong>en</strong> São Paulo, Brasil.<br />

João Baptista Risi Júnior<br />

Graduado <strong>en</strong> medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Fe<strong>de</strong>ral Flumin<strong>en</strong>se (1967). Fue profesional<br />

<strong>de</strong> carrera <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Brasil hasta 1994. Especializado <strong>en</strong> vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica<br />

<strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tro para el Control y Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s (CDC, por sus<br />

sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés) <strong>de</strong> los Estados Unidos (1971), ejerció diversas funciones técnicas y <strong>de</strong><br />

dirección <strong>de</strong>l Ministerio, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles, vigi<strong>la</strong>ncia<br />

epi<strong>de</strong>miológica, inmunización, at<strong>en</strong>ción básica, vigi<strong>la</strong>ncia sanitaria y <strong>de</strong>sarrollo<br />

ci<strong>en</strong>tífico y tecnológico. Actuó como miembro <strong>de</strong> comités <strong>de</strong> asesoría técnica a <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<br />

<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> inmunización. Se especializó <strong>en</strong> cooperación internacional por <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong><br />

Economía y Administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> São Paulo (1993). Ingresó a <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil <strong>en</strong> 1995, como Profesional Nacional. Actúa <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> unidad técnica <strong>de</strong> Información y Gestión <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to, como responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cooperación con el Ministerio <strong>de</strong> Salud para <strong>la</strong> RIPSA.<br />

Luciana Chagas<br />

Odontóloga, especialista <strong>en</strong> Salud Colectiva y Magíster <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información<br />

graduada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Brasilia. De 2001 a 2007 trabajó como asesora técnica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sistemas y servicios <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> información<br />

<strong>en</strong> salud. Actualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sempeña <strong>la</strong> función <strong>de</strong> Oficial <strong>de</strong> Programas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación, programación, trabajo <strong>en</strong> equipo,<br />

gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y Cooperación Sur-Sur. Su disertación <strong>de</strong> maestría se basó <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong> organismos internacionales <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> salud<br />

pública <strong>en</strong> Brasil, con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to informacional.<br />

9


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

10<br />

Prisci<strong>la</strong> Almeida Andra<strong>de</strong><br />

Especialista <strong>en</strong> Salud Colectiva y Magíster <strong>en</strong> Política Social por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Brasilia<br />

(UNB), con conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> Políticas Ci<strong>en</strong>tíficas, Tecnológicas e Industriales. Se ha<br />

<strong>de</strong>dicado al análisis <strong>de</strong> políticas públicas, principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con el área <strong>de</strong><br />

investigación, tecnología e innovación y propiedad intelectual <strong>en</strong> salud. En su disertación<br />

<strong>de</strong> maestría analizó <strong>la</strong> interfase <strong>de</strong> los actores y ag<strong>en</strong>das internacionales <strong>en</strong> el proceso<br />

<strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> política brasileña para el área <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia, tecnología e innovación<br />

<strong>en</strong> salud. Trabajó <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> Brasil <strong>de</strong> 2005 a 2007, don<strong>de</strong> contribuyó<br />

con <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l fom<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico y tecnológico <strong>en</strong> salud, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que<br />

respecta a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema nacional<br />

<strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia, tecnología e innovación <strong>en</strong> salud. Por tres años, trabajó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud <strong>en</strong> Brasil, actuando como<br />

asesora técnica para el área <strong>de</strong> investigación, innovación tecnológica y propiedad intelectual<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil. Se graduó inicialm<strong>en</strong>te como cirujano-<strong>de</strong>ntista <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong>l Ceará (UFC).<br />

Christophe Rerat<br />

Doctor <strong>en</strong> Farmacia, graduado <strong>en</strong> Francia <strong>en</strong> 1994, con experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> investigación<br />

y fitoterápicos (<strong>en</strong> asociación con ORSTOM-Francia/Bolivia); Laboratorio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> Marseille (Francia). Des<strong>de</strong> hace 11 años actúa <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Salud Pública, con énfasis <strong>en</strong> Programas y Políticas <strong>de</strong> Medicam<strong>en</strong>tos y Tecnología <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Salud. Ger<strong>en</strong>te responsable <strong>de</strong>l almacén C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Medicam<strong>en</strong>tos, vacunas e insumos<br />

médicos para el Sistema Público <strong>en</strong> Haití durante cuatro años. Profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<br />

<strong>OMS</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1997. Des<strong>de</strong> Septiembre <strong>de</strong> 2008 es Coordinador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Medicam<strong>en</strong>tos,<br />

Tecnología e Investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> Brasil. En el alcance <strong>de</strong> sus<br />

funciones es ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica firmada con <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia,<br />

Tecnología e Insumos Estratégicos <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud, con <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia<br />

Sanitaria, Empresa Brasileña <strong>de</strong> Sangre y Hemo<strong>de</strong>rivados y otras instituciones nacionales<br />

e internacionales importantes.<br />

R<strong>en</strong>ato Tasca<br />

Médico, formado <strong>en</strong> Turín, Italia. Se especializó <strong>en</strong> salud pública <strong>en</strong> Italia (Universidad<br />

<strong>de</strong> Turín) y <strong>en</strong> Ing<strong>la</strong>terra (London School of Tropical Medicine and Hygi<strong>en</strong>e e Institute<br />

of Developm<strong>en</strong>t Studies <strong>de</strong> Brighton, Sussex). A fines <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta, junto con <strong>la</strong><br />

Cooperación Italiana fue Coordinador <strong>de</strong>l “Proyecto Distrito Sanitario <strong>de</strong> Pau da Lima”<br />

<strong>en</strong> Salvador, Bahía, una experi<strong>en</strong>cia pionera con sistemas regionalizados <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a<br />

<strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong>l SUS. Trabajó <strong>en</strong> proyectos <strong>de</strong> cooperación técnica <strong>en</strong> el área <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud con varias instituciones <strong>en</strong> diversos países <strong>de</strong> América Latina y <strong>de</strong> África, <strong>en</strong>tre<br />

el<strong>la</strong>s <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>, el BID, el Banco Mundial y <strong>la</strong> Comunidad Europea. De 2001 a 2005 fue


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

coordinador <strong>de</strong>l programa “Cantieri”, una iniciativa nacional <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> reforma y a <strong>la</strong><br />

mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s administraciones públicas, promovidas por el gobierno <strong>de</strong> Italia.<br />

Des<strong>de</strong> 2008 coordina <strong>la</strong> Unidad Técnica <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil.<br />

Silvana Schwerz Funghetto<br />

Graduada <strong>en</strong> Enfermería, especialista <strong>en</strong> Formación Pedagógica <strong>en</strong> Educación Profesional<br />

y Magíster <strong>en</strong> Enfermería por <strong>la</strong> Universidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Rio Gran<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Sur. Trabajó<br />

como asesora Técnica <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Capacitación Técnico-Ger<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> Salud/Unidad<br />

<strong>de</strong> Políticas <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>. Actualm<strong>en</strong>te es Profesora<br />

Asist<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Curso <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Brasilia – Campus Ceilândia.<br />

José Paranaguá <strong>de</strong> Santana<br />

Graduado <strong>en</strong> medicina <strong>en</strong> 1974 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Brasilia, don<strong>de</strong> también cursó resi<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>en</strong> medicina comunitaria (1975) y Magíster <strong>en</strong> medicina tropical (1980). Servidor<br />

público <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación Oswaldo Cruz/Ministerio <strong>de</strong> Salud. Fue asignado a<br />

<strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>, Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Brasil, con el cargo <strong>de</strong> funcionario civil internacional.<br />

Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Cooperación Internacional <strong>en</strong> Salud – TC 41, Término <strong>de</strong><br />

Cooperación <strong>OPS</strong> / Ministerio <strong>de</strong> Salud / Fiocruz, Brasil. Ti<strong>en</strong>e experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el área <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Salud Colectiva, el Desarrollo <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud y <strong>la</strong> Gestión <strong>de</strong> Cooperación<br />

Técnica Internacional <strong>en</strong> Salud.<br />

Roberta <strong>de</strong> Freitas<br />

Abogada, Magíster <strong>en</strong> Re<strong>la</strong>ciones Internacionales y Derecho Internacional Público por<br />

<strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>-España; especialista <strong>en</strong> Derecho Comercial Internacional y<br />

Derecho Comparado por <strong>la</strong> Universidad Internacional <strong>de</strong> Florida, Estados Unidos, y<br />

especialista <strong>en</strong> Salud Global y Diplomacia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud por <strong>la</strong> Ensp/Fiocruz. Consultora<br />

técnica <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> Cooperación Internacional <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil.<br />

Eliane Pereira dos Santos<br />

Magíster <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información (UnB). Posee una especialización <strong>en</strong> Políticas<br />

Públicas y Gestión Estratégica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (Unicamp y MS), MBA <strong>en</strong> Tecnologías para<br />

Gestión <strong>de</strong> Negocios y Graduada <strong>en</strong> Biblioteconomía (UnB). Entre los años 2001 y 2009<br />

trabajó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ger<strong>en</strong>cia Técnica <strong>de</strong>l Proyecto Biblioteca Virtual <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

Salud y como Profesional Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Unidad Técnica <strong>de</strong><br />

Información <strong>en</strong> Salud, Gestión <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to y Comunicación. Actualm<strong>en</strong>te trabaja<br />

<strong>en</strong> Coordinación-G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Docum<strong>en</strong>tación e Información – Secretaría Ejecutiva <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud (CGDI/SSA/SE/MS).<br />

11


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

12<br />

Marcelo D´Agostino<br />

Analista <strong>de</strong> Sistemas, Magíster <strong>en</strong> Dirección <strong>de</strong> Información y Gestión <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to,<br />

graduado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Abierta <strong>de</strong> Cataluña, España. Empezó a trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> 1987 como programador, <strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tro Panamericano <strong>de</strong> Zoonosis. En<br />

1991 fue consultor <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> información <strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tro Panamericano <strong>de</strong><br />

Fiebre Aftosa. En 1992 ingresó al Instituto Panamericano <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos<br />

y Zoonosis (INPPAZ) como Analista Programador, don<strong>de</strong> <strong>en</strong> 2002 actuó como Jefe <strong>de</strong>l<br />

Área <strong>de</strong> Tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información. En 2002 empezó a trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong> BIREME (<strong>OPS</strong>/<br />

<strong>OMS</strong>), don<strong>de</strong> ocupó el cargo <strong>de</strong> Coordinador <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Cooperación Técnica<br />

<strong>en</strong>tre ese C<strong>en</strong>tro y <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Nacional <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia Sanitaria <strong>de</strong> Brasil (ANVISA) y <strong>en</strong><br />

2005 asumió el cargo <strong>de</strong> ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> proyectos, marketing e innovación. Ese mismo año<br />

asumió el puesto <strong>de</strong> Asesor Regional <strong>en</strong> Diseminación <strong>de</strong> Información <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Información<br />

y Gestión <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to, responsable <strong>de</strong>l sitio web, Intranet y Biblioteca<br />

C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>. A<strong>de</strong>más, actúa como Editor Adjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Medicina<br />

y Seguridad <strong>de</strong>l Trabajo <strong>de</strong>l Instituto Carlos III <strong>de</strong> España.<br />

Ana Lucia Ruggiero<br />

Especialista <strong>en</strong> Gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información y <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to por <strong>la</strong> George Washington<br />

University, <strong>en</strong> Washington, Estados Unidos. Se ha <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong>s publicaciones y<br />

capacitación <strong>en</strong> investigación <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud y ha contribuido con el fom<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico<br />

y tecnológico <strong>en</strong> salud, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> investigación y salud global. Trabajó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Bogotá, Colombia,<br />

como Directora Administrativa. Des<strong>de</strong> 1983 trabaja <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Washington,<br />

don<strong>de</strong> actualm<strong>en</strong>te es mo<strong>de</strong>radora y administradora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> <strong>de</strong> Diseminación <strong>de</strong> Información<br />

sobre Igualdad, Salud y Desarrollo Humano, actuando como punto focal <strong>de</strong>l<br />

Área <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to y Comunicación (DD/KMC) <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas<br />

con <strong>la</strong>s <strong>Red</strong>es e Intercambio <strong>de</strong> Conocimi<strong>en</strong>tos.<br />

Carlos Corva<strong>la</strong>n<br />

Epi<strong>de</strong>miólogo ambi<strong>en</strong>tal, especialista <strong>en</strong> cambios ambi<strong>en</strong>tales y salud. Des<strong>de</strong> 1993 hasta<br />

2007 trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Ginebra, a cargo <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> salud ambi<strong>en</strong>tal y ocupacional.<br />

En 2008 y 2009 fue asesor regional <strong>en</strong> salud ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> Brasil y actualm<strong>en</strong>te<br />

trabaja como asesor regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> <strong>en</strong> Washington. Ti<strong>en</strong>e un Master <strong>en</strong> Demografía<br />

Social, y otro <strong>en</strong> Salud Publica, y un doctorado <strong>en</strong> Salud Ambi<strong>en</strong>tal.<br />

Luiz Augusto Cassanha Galvão<br />

Brasileño, recibió su título <strong>de</strong> médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong>l ABC <strong>en</strong> São Paulo,<br />

Brasil, <strong>en</strong> 1977. En 1978 concluyó una resi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> dos años <strong>en</strong> salud pública y <strong>en</strong>


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

1989 recibió una Maestría <strong>en</strong> Salud Pública con especialización <strong>en</strong> epi<strong>de</strong>miología ambi<strong>en</strong>tal,<br />

ambos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Salud Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación Oswaldo Cruz<br />

(FIOCRUZ). También completó un curso <strong>de</strong> especialización <strong>en</strong> toxicología clínica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, Arg<strong>en</strong>tina; participó <strong>en</strong> un Programa <strong>de</strong> Adiestrami<strong>en</strong>to<br />

Especial sobre Evaluación <strong>de</strong> Riesgos <strong>en</strong> Salud Ambi<strong>en</strong>tal y tomó varios cursos <strong>en</strong> el<br />

campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ambi<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> <strong>la</strong> toxicología. En 1979 fue Coordinador <strong>de</strong>l Proyecto<br />

IIMCAS <strong>en</strong> el Instituto <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Bahía, Brasil. En 1981 fue nombrado Coordinador<br />

<strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Control <strong>de</strong> Intoxicaciones-CIAVE <strong>de</strong> Bahía. En 1983 fue nombrado Coordinador<br />

<strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Salud Ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> São Paulo. En 1985, Vicecoordinador<br />

y, posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> 1989 Coordinador <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios sobre Salud<br />

<strong>de</strong> los Trabajadores y Ecología Humana (CESTEH) <strong>de</strong> FIOCRUZ. En <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> ha t<strong>en</strong>ido<br />

varios cargos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1984, inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tro Panamericano <strong>de</strong> Ecología Humana<br />

y Salud (ECO) <strong>en</strong> México y posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Oficina C<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> Washington D.C.,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miólogo Ambi<strong>en</strong>tal, Asesor Regional <strong>en</strong> Calidad Ambi<strong>en</strong>tal, Coordinador<br />

<strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Calidad Ambi<strong>en</strong>tal, hasta Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible y<br />

Salud Ambi<strong>en</strong>tal (SDE), si<strong>en</strong>do este ultimo cargo el que ocupa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2003 hasta <strong>la</strong> fecha.<br />

Guilherme Franco Netto<br />

En 2009 concluyó un Postdoctorado junto al Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Medicina Prev<strong>en</strong>tiva y<br />

Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNICAMP. Doctor <strong>en</strong> Epi<strong>de</strong>miología y Magíster<br />

<strong>en</strong> Salud Pública por <strong>la</strong> Tu<strong>la</strong>ne University of Louisiana. Formado <strong>en</strong> Medicina por<br />

<strong>la</strong> Universidad Fe<strong>de</strong>ral Flumin<strong>en</strong>se, con especialización <strong>en</strong> Salud pública por <strong>la</strong> ENSP/<br />

FIOCRUZ, con Perfeccionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Epi<strong>de</strong>miología para Ger<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Salud por <strong>la</strong> Johns<br />

Hopkins University, JHU, Estados Unidos. Médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación Nacional <strong>de</strong><br />

Salud, con actividad profesional conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> servicios, habi<strong>en</strong>do sido Superint<strong>en</strong><strong>de</strong>nte<br />

<strong>de</strong> Salud Colectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro,<br />

Coordinador Regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> FUNASA <strong>en</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro, Coordinador G<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia<br />

<strong>en</strong> Salud Ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> FUNASA/SVS (2001-2006), don<strong>de</strong> estableció directrices,<br />

estrategias, políticas y programas <strong>de</strong> salud re<strong>la</strong>cionadas con el ambi<strong>en</strong>te. Actuó <strong>en</strong><br />

México como consultor <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible y Salud Ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (2006-07). Actualm<strong>en</strong>te, es Director <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>en</strong> Salud Ambi<strong>en</strong>tal y Salud <strong>de</strong>l Trabajador <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong><br />

Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud.<br />

Anamaria D´Andrea Corbo<br />

Odontóloga, Magíster <strong>en</strong> psicosociología <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s y ecología por <strong>la</strong> Universidad<br />

Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro (UFRJ), coordinadora <strong>de</strong> cooperación internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

Politécnica <strong>en</strong> Salud Joaquim V<strong>en</strong>âncio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación Oswaldo Cruz.<br />

13


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

14<br />

Vera Lucia Luiza<br />

Farmacéutica, Doctora <strong>en</strong> Salud Pública por <strong>la</strong> ENSP/Fiocruz y post-doctora <strong>en</strong> Política<br />

<strong>de</strong> Medicam<strong>en</strong>tos por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Harvard. Coordinadora <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Políticas Farmacéuticas.<br />

Isabel M<strong>en</strong><strong>de</strong>s<br />

Enfermera, graduada <strong>en</strong> Enfermería <strong>de</strong> Salud Pública, Magíster <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enfermería<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> UFRJ, Doctora, Doc<strong>en</strong>te Libre y Titu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> EERP/USP. Directora <strong>de</strong>l<br />

C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Investigación sobre Enfermería<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> Ribeirão Preto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> São Paulo.<br />

Luiz Antonio Santini Rodrigues da Silva<br />

Médico, Magíster <strong>en</strong> Cirugía Toráxica por <strong>la</strong> Universidad Fe<strong>de</strong>ral Flumin<strong>en</strong>se y miembro<br />

titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l Colegio Brasileño <strong>de</strong> Cirujanos. Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Instituto Nacional<br />

<strong>de</strong> Cáncer y miembro <strong>de</strong>l Consejo Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Internacional Contra el Cáncer.<br />

Márcia Otani<br />

Responsable <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Control <strong>de</strong> Calidad – Serología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundação Pró-<br />

Sangue Hemoc<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> São Paulo, Doctora <strong>en</strong> Análisis Clínicos por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

São Paulo. Coordinadora <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Evaluación Externa <strong>de</strong> Desempeño <strong>en</strong> Serología<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>, para <strong>la</strong> Región <strong>de</strong> América Latina y el Caribe.<br />

Roberto Giugliani<br />

Médico, Doctor <strong>en</strong> G<strong>en</strong>ética, Profesor Titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> G<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

UFRGS, Coordinador <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> G<strong>en</strong>ética Médica Pob<strong>la</strong>cional, Investigador<br />

I A <strong>de</strong>l CNPq, Miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia Brasileña <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias y Director <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro<br />

Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> para el Desarrollo <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> G<strong>en</strong>ética Médica <strong>en</strong><br />

América <strong>la</strong>tina.<br />

Jorge Luiz Nobre Gouveia<br />

Químico Industrial, Magíster <strong>en</strong> Salud Pública por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> São Paulo, USP.<br />

Coordinador <strong>de</strong>l “C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción, Preparativos y Respuesta a Situaciones<br />

<strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cia Química para America Latina” <strong>de</strong> <strong>la</strong> CETESB – Compañía<br />

Ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> São Paulo <strong>en</strong> asociación con <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>.


Eduardo Algranti<br />

<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

Médico, Magíster <strong>en</strong> Neumología por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Gales, GB y Doctor <strong>en</strong> Salud<br />

Pública por <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Salud Pública/USP. Jefe <strong>de</strong>l Servicio <strong>de</strong> Medicina, FUNDA-<br />

CENTRO/CTN.<br />

Ruy Laur<strong>en</strong>ti<br />

Medico, Doctorado <strong>en</strong> Cardiología, Postgrado <strong>en</strong> Salud Pública. Profesor Titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Salud Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

São Paulo. Def<strong>en</strong>sor G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> USP.<br />

Pedro Fernando <strong>de</strong> <strong>la</strong> Costa Vasconcelos<br />

Médico, graduado por <strong>la</strong> Universidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong>l Pará, Doctor <strong>en</strong> Medicina y Salud por<br />

<strong>la</strong> Universidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Bahía – UFBA, Postdoctorado <strong>en</strong> <strong>la</strong> University of Texas Medical<br />

Branch. Coordinador <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología para Fiebres<br />

Hemorrágicas Virales, Investigador I B <strong>de</strong>l CNPq. Director <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OMS</strong> para Investigación y Capacitación <strong>en</strong> Arbovirosis <strong>en</strong> el Instituto Evandro Chagas/<br />

SVS/MS, Belém, Pará, Brasil.<br />

Maria da Graça Souza Cunha<br />

Médica Dermatóloga <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación <strong>de</strong> Dermatología Tropical y V<strong>en</strong>ereología Alfredo<br />

da Matta, Sanitarista por <strong>la</strong> ENSP/UFAM, Doctora <strong>en</strong> Medicina – Área <strong>de</strong> Conc<strong>en</strong>tración<br />

Clínica Médica por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> São Paulo – Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Ribeirão<br />

Preto (USP/FMRP), Coordinadora <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> capacitación,<br />

investigación y control <strong>de</strong> <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis para <strong>la</strong>s Américas.<br />

R<strong>en</strong>ato Veras<br />

Médico, profesor <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Medicina Social y Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Abierta<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Tercera Edad (UnATI) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro/UERJ. Formado<br />

por <strong>la</strong> Universidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro.<br />

Ana C<strong>la</strong>udia Fur<strong>la</strong>n Mori<br />

Médica veterinaria, especialista <strong>en</strong> Salud Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Salud Pública – Universidad<br />

<strong>de</strong> São Paulo, ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Control <strong>de</strong> Zoonosis <strong>de</strong> São Paulo.<br />

15


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

16<br />

Martha Maria Pereira<br />

Bióloga, Magíster <strong>en</strong> Biología Parasitaria y doctorado <strong>en</strong> Biología Celu<strong>la</strong>r y Molecu<strong>la</strong>r.<br />

Jefe <strong>de</strong>l Laboratorio <strong>de</strong> Refer<strong>en</strong>cia Nacional para Leptospirosis y Directora <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro<br />

Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud para Leptospirosis.<br />

Marcia Faria Westphal<br />

Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios, Investigación y Docum<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> Ciuda<strong>de</strong>s Saludables<br />

– CEPEDOC Ciuda<strong>de</strong>s Saludables y Profesora Titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Salud<br />

Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> São Paulo.<br />

Carlos H<strong>en</strong>rique Ramos Fonseca<br />

Ing<strong>en</strong>iero Electricista, Director <strong>de</strong> Operaciones <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong>l Servicio<br />

Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria - SESI/DN.<br />

R<strong>en</strong>ato Garcia Ojeda<br />

Ing<strong>en</strong>iero, Doctor <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería Eléctrica <strong>en</strong> Sistemas <strong>de</strong> Información, Profesor Asociado<br />

<strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Eléctrica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Santa Catarina,<br />

Coordinador <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica <strong>de</strong> <strong>la</strong> UFSC, Vice-Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l<br />

Consejo Regional <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica para America Latina, Miembro S<strong>en</strong>ior <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

EMBS-IEEE. Investigador y Profesor <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Postgrado <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería Eléctrica,<br />

área <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica <strong>de</strong> <strong>la</strong> UFSC.<br />

Luiz Fernando <strong>de</strong> Carvalho Conti<br />

Ing<strong>en</strong>iero electrónico, Magíster <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería Nuclear y Doctor <strong>en</strong> Bioci<strong>en</strong>cias Nucleares.<br />

Director <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Radioprotección y Dosimetría (IRD/CNEN/MCT).<br />

Nancy Cardia<br />

Psicóloga social, Doctora <strong>en</strong> Psicología Social por <strong>la</strong> London School of Economics and<br />

Political Sci<strong>en</strong>ce. Coordinadora <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> Acci<strong>de</strong>ntes.<br />

Marcos da Cunha Lopes Virmond<br />

Médico. Doctor <strong>en</strong> Cirugía por <strong>la</strong> UNESP-Botucatu y Doctor <strong>en</strong> Música por <strong>la</strong> UNI-<br />

CAMP. Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Brasileña <strong>de</strong> Hans<strong>en</strong>ología. Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Interna-


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

tional Leprosy Association. Director <strong>de</strong>l Instituto Lauro <strong>de</strong> Souza Lima, C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>señanza e investigación sobre <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis.<br />

Valcler Rangel Fernan<strong>de</strong>s<br />

Médico, especialista <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong> los Trabajadores y Ecología Humana (Fiocruz/CES-<br />

TEH). Magíster <strong>en</strong> Salud Pública <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong> Salud (Fiocruz/ENSP).<br />

Vicepresi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Ambi<strong>en</strong>te, At<strong>en</strong>ción y Promoción <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> FIOCRUZ y Coordinador<br />

<strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Salud y Ambi<strong>en</strong>te.<br />

17


Prólogo<br />

<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

En una ocasión durante una <strong>en</strong>trevista concedida <strong>en</strong> Brasil, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l 4º Congreso<br />

Brasileño <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales y Humanas <strong>en</strong> Salud 1 , <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 2007 respondi<strong>en</strong>do<br />

a <strong>la</strong> pregunta: ¿cómo es <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/<br />

Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud con <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> salud pública, por ejemplo,<br />

con <strong>la</strong> Fiocruz?, m<strong>en</strong>cioné algo que me gustaría reiterar para el prólogo <strong>de</strong> este libro y<br />

que hago ext<strong>en</strong>sivo para todos los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>: “La organización fue creada<br />

sin instituciones, fue creada como un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce <strong>en</strong>tre los países y para apoyar los esfuerzos<br />

cooperativos. No t<strong>en</strong>emos instituciones propias y sí <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>, ya que <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />

era fortalecer, crear o apoyar a <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> los países para que sirvieran <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> cooperación. Con los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> t<strong>en</strong>emos tres tipos <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones<br />

fundam<strong>en</strong>tales. Uno es saber lo que <strong>la</strong> institución hace <strong>en</strong> el país y promover una re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> cooperación y <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución. La segunda re<strong>la</strong>ción fundam<strong>en</strong>tal<br />

es <strong>de</strong>scubrir cómo esa institución pue<strong>de</strong> servir como refer<strong>en</strong>cia, capacitar o participar <strong>en</strong><br />

investigaciones que involucr<strong>en</strong> a varios países o varias disciplinas <strong>de</strong> <strong>la</strong> red panamericana.<br />

Y <strong>la</strong> tercera re<strong>la</strong>ción fundam<strong>en</strong>tal es saber cómo esas instituciones pue<strong>de</strong>n participar <strong>en</strong><br />

investigaciones <strong>en</strong> otras regiones y con otros países a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas”.<br />

Estas tres re<strong>la</strong>ciones reafirman <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: “un C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> forma parte <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración interinstitucional establecida<br />

por <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> como apoyo <strong>de</strong> su programa a nivel <strong>de</strong> país, <strong>en</strong>tre países, regional,<br />

interregional y mundial, según corresponda. Pero eso no es todo. De acuerdo con <strong>la</strong><br />

política y <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> cooperación técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, sus <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

también <strong>de</strong>b<strong>en</strong> participar <strong>en</strong> el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información, los servicios, <strong>la</strong> investigación y <strong>la</strong> capacitación, para fortalecer el <strong>de</strong>sarrollo<br />

sanitario nacional 2 ”.<br />

La <strong>OMS</strong> y sus oficinas regionales, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> Salud<br />

(<strong>OPS</strong>), adoptan a los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> para fortalecer y ampliar <strong>la</strong> cooperación<br />

técnica <strong>en</strong>tre países, facilitando informaciones, servicios y consultoría, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r<br />

y apoyar <strong>la</strong> capacitación y <strong>la</strong> investigación, <strong>en</strong> sintonía con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

cooperación internacional. Tal es <strong>la</strong> importancia que damos <strong>en</strong> América Latina y el Ca-<br />

1 ENSP. RADIS Comunicación <strong>en</strong> Salud. N.º 61 – Septiembre <strong>de</strong> 2007. Entrevista a MIRTA ROSES PERIAGO. Disponible<br />

<strong>en</strong>: http://www4.<strong>en</strong>sp.fiocruz.br/radis/61/capa-02.html. Acceso el 25/01/2010.<br />

2 <strong>OMS</strong>. Col<strong>la</strong>borating C<strong>en</strong>tres. G<strong>en</strong>eral Information. Ginebra. 2000.<br />

19


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

20<br />

ribe a <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> como instrum<strong>en</strong>to<br />

eficaz <strong>de</strong> cooperación técnica hacia el logro <strong>de</strong> mejores niveles <strong>de</strong> salud para<br />

todos, que estamos trabajando <strong>en</strong> una nueva iniciativa <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> instituciones<br />

nacionales <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia que sean reconocidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> cooperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> a<br />

nivel <strong>de</strong> los países.<br />

En <strong>la</strong> Región, Brasil es uno <strong>de</strong> los países que cu<strong>en</strong>ta con mayor número <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> y con una pres<strong>en</strong>cia muy fuerte <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cooperación Sur-Sur, tanto para<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong> América Latina y el Caribe como <strong>de</strong> países africanos <strong>de</strong> hab<strong>la</strong><br />

portuguesa. Por ello, <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> red para el intercambio <strong>de</strong> información<br />

y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to contribuirá a pot<strong>en</strong>cializar <strong>la</strong>s acciones que los c<strong>en</strong>tros<br />

están realizando para Brasil y para otros países.<br />

Esta publicación pres<strong>en</strong>ta una consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> información sobre los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>de</strong> Brasil resumida <strong>en</strong> tres capítulos:<br />

• El primero constituye una base teórica aplicada a los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> Brasil,<br />

don<strong>de</strong> se discut<strong>en</strong> aspectos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> interés para los c<strong>en</strong>tros tales como su<br />

<strong>de</strong>signación y re<strong>de</strong>signación, así como aspectos inher<strong>en</strong>tes a sus funciones (investigación,<br />

formación <strong>de</strong> recursos humanos, gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y cooperación<br />

con otros países).<br />

• El segundo constituye una consolidación <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas realizadas a directores <strong>de</strong><br />

c<strong>en</strong>tros, autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l país y consultores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>.<br />

• El tercero p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> red, con una historia sobre su conformación<br />

e información <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros.<br />

Estamos seguros <strong>de</strong> que este docum<strong>en</strong>to marcará el inicio <strong>de</strong> una secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> publicaciones<br />

sobre <strong>la</strong>s contribuciones <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> América Latina y <strong>de</strong>l Caribe con lo que<br />

se fortalecerá <strong>la</strong> red brasileña <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> y <strong>la</strong>s instituciones nacionales <strong>de</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el país.<br />

Mirta Roses Periago<br />

Directora <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>


Capitulo 1: Salud y cooperación: capacida<strong>de</strong>s,<br />

conocimi<strong>en</strong>tos y acciones <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

Los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el<br />

mundo<br />

Matias Tuler<br />

Los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> han existido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización.<br />

El primero <strong>de</strong> ellos fue el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Estandarización Biológica <strong>de</strong>l Stat<strong>en</strong>s<br />

Seruminstitute, Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>, el cual ya trabajaba con <strong>la</strong> Liga <strong>de</strong> Naciones y fue heredado<br />

por <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y oficialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>signado como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> 1948.<br />

En 1949 <strong>la</strong> segunda Asamblea Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud s<strong>en</strong>tó los lineami<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> los<br />

<strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> cuando resolvió que <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> no <strong>de</strong>bía establecer, bajo sus propios<br />

auspicios, nuevas instituciones <strong>de</strong> investigación, sino que <strong>la</strong> mejor forma <strong>de</strong> hacer investigación<br />

<strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud era asisti<strong>en</strong>do y coordinando el uso <strong>de</strong> instituciones preexist<strong>en</strong>tes<br />

1 . La <strong>OMS</strong> sigue esta política hasta el día <strong>de</strong> hoy <strong>en</strong> cuanto a su cooperación ci<strong>en</strong>tífica<br />

con Estados Miembros. Por ello, el número <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> ha aum<strong>en</strong>tado hasta<br />

cubrir <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>. En julio <strong>de</strong> 2009 existían 800 <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> más <strong>de</strong> 90 Estados Miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> a cargo <strong>de</strong> investigaciones y<br />

trabajos <strong>de</strong> estandarización, síntesis y diseminación <strong>de</strong> información técnica, con servicios<br />

tales como control epi<strong>de</strong>miológico, exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio, capacitación, etc.<br />

Tab<strong>la</strong> 1: Número <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> por década<br />

AÑo ToTAl<br />

1950 5<br />

1960 23<br />

1970 283<br />

1980 685<br />

1990 1.132<br />

2000 1.300<br />

2009 800*<br />

1 Resolución WHA2.19, Coordinación <strong>de</strong> investigación.<br />

* En el año 2000 el número <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> alcanzó los 1.300. Sin embargo, muchos <strong>de</strong> esos c<strong>en</strong>tros mant<strong>en</strong>ían<br />

muy poca re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>. Fue <strong>en</strong>tonces que a partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to se implem<strong>en</strong>tó una política más estricta<br />

<strong>de</strong> selección <strong>de</strong> nuevos c<strong>en</strong>tros y también <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros exist<strong>en</strong>tes. Cabe recordar que <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>signación como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> sólo dura 4 años y se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> siempre y cuando <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<br />

prece<strong>de</strong>nte haya sido satisfactoria para ambas partes y exista una necesidad concreta por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> para mant<strong>en</strong>er<br />

esa <strong>de</strong>signación. Con <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> esta nueva política <strong>de</strong> racionalización el número <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros ha disminuido<br />

durante los últimos años y, al mismo tiempo, el número <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros activos ha aum<strong>en</strong>tado consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te.<br />

23


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

24<br />

En muchas áreas <strong>de</strong> trabajo los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> se han convertido <strong>en</strong> los brazos<br />

operadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y ayudan a <strong>la</strong> Organización a implem<strong>en</strong>tar su mandato y a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

su capacidad institucional <strong>en</strong> los países que <strong>la</strong> necesitan.<br />

Con el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>, varias áreas <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OMS</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>. Es <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> manera tradicional<br />

<strong>de</strong> trabajar con <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> forma individual y con <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, como única<br />

contraparte, fue reemp<strong>la</strong>zada <strong>en</strong> esos casos por una re<strong>la</strong>ción multi<strong>la</strong>teral <strong>en</strong>tre instituciones<br />

<strong>de</strong>signadas como <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> y <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>.<br />

Gráfico 1: De re<strong>la</strong>ciones bi<strong>la</strong>terales con <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> a una red <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones multi<strong>la</strong>terales<br />

CC<br />

CC<br />

CC<br />

CC<br />

CC<br />

CC<br />

CC<br />

CC<br />

CC<br />

CC<br />

Esta nueva manera <strong>de</strong> trabajar fue reconocida <strong>en</strong> el año 2000 por el Consejo Ejecutivo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, qui<strong>en</strong> recom<strong>en</strong>dó a los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> establecer <strong>la</strong>zos con otros<br />

c<strong>en</strong>tros y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r re<strong>de</strong>s para apoyar a <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> 2 . Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces se han establecido<br />

nuevas re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te organizadas alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un área<br />

<strong>de</strong> trabajo. Entre el<strong>la</strong>s po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar:<br />

<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> salud ocupacional: actualm<strong>en</strong>te esta es<br />

<strong>la</strong> red más ext<strong>en</strong>sa, con más <strong>de</strong> 60 instituciones participantes. Estos c<strong>en</strong>tros apoyan <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia global <strong>en</strong> salud ocupacional para todos y los objetivos<br />

<strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n global <strong>de</strong> acción sobre <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los trabajadores, aprobado por <strong>la</strong> Asamblea<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> 2007 3 . Estos c<strong>en</strong>tros y otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, que no son <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>,<br />

también participan <strong>en</strong> <strong>la</strong> red y se reún<strong>en</strong> periódicam<strong>en</strong>te para <strong>de</strong>linear su p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo<br />

<strong>de</strong> cuatro años. En <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> estas reuniones, cada c<strong>en</strong>tro propone un número<br />

2 Resolución EB105.R7, regu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> estudio y ci<strong>en</strong>tíficos, instituciones <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración y otros mecanismos<br />

<strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración.<br />

3 Resolución WHA60.26 Salud <strong>de</strong> los trabajadores: un p<strong>la</strong>n global <strong>de</strong> acción.<br />

CC<br />

CC<br />

CC<br />

CC<br />

CC<br />

CC<br />

CC<br />

CC<br />

CC<br />

CC


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s para apoyar a <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>. Una vez que estas son aprobadas por <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, se<br />

pres<strong>en</strong>tan a los otros c<strong>en</strong>tros participantes. Así, el c<strong>en</strong>tro que propuso <strong>la</strong> actividad es el<br />

lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong> esa actividad, pero al mismo tiempo otros c<strong>en</strong>tros que se muestr<strong>en</strong> interesados<br />

<strong>en</strong> una actividad pue<strong>de</strong>n participar con contribuciones específicas.<br />

Gráfico 2: Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> matriz utilizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud ocupacional<br />

ACTIVITY<br />

CC1<br />

CC2<br />

CC3<br />

CC4<br />

A<br />

Lea<strong>de</strong>r<br />

B<br />

Lea<strong>de</strong>r<br />

Contributor<br />

Contributor<br />

C<br />

Contributor<br />

D<br />

Contributor<br />

Lea<strong>de</strong>r<br />

E<br />

Contributor<br />

Contributor<br />

Lea<strong>de</strong>r<br />

<strong>Red</strong> global <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería: esta red, formada por<br />

más <strong>de</strong> 30 instituciones <strong>de</strong>signadas como <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, trabaja<br />

para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> Salud para Todos. En forma rotativa, <strong>la</strong> red elige<br />

<strong>en</strong>tre sus miembros un c<strong>en</strong>tro para que actúe como secretaría y se <strong>en</strong>cargue <strong>de</strong>l seguimi<strong>en</strong>to<br />

y coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s acordadas con <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>.<br />

Sistema global <strong>de</strong> monitoreo ambi<strong>en</strong>tal – Programa <strong>de</strong> monitoreo y evaluación <strong>de</strong> contaminación<br />

<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos (GEMS/Food): <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1976 GEMS/Food, que es un sistema<br />

integrado por <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> monitoreo <strong>de</strong> contaminación<br />

<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, ha proporcionado información vital y evi<strong>de</strong>ncia a los Estados<br />

Miembros, a <strong>la</strong> Comisión sobre el Co<strong>de</strong>x Alim<strong>en</strong>tarious y a otras instituciones sobre los<br />

niveles y tipos <strong>de</strong> contaminación <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, así como sobre su impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud<br />

pública y el comercio.<br />

<strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> c<strong>la</strong>sificación: a través <strong>de</strong> los años el programa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s ha i<strong>de</strong>ntificado y <strong>de</strong>signado como <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> a un pequeño número <strong>de</strong> instituciones lí<strong>de</strong>res <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificaciones<br />

<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes idiomas. Estos c<strong>en</strong>tros trabajan <strong>en</strong> comités a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l año, y<br />

reportan sus conclusiones y trabajos durante reuniones periódicas.<br />

La red <strong>de</strong> preparación y asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias radioactivas (REMPAN),<br />

cu<strong>en</strong>ta con 16 <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y otras 27 instituciones participantes<br />

cuya finalidad es proveer asist<strong>en</strong>cia médica a personas expuestas a alta radiación <strong>en</strong> caso<br />

25


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

26<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia. La red también ti<strong>en</strong>e por fin el asegurar el control y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos<br />

paci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

Las re<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>cionadas constituy<strong>en</strong> ejemplos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>OMS</strong> más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das o más complejas. No obstante, también exist<strong>en</strong> otras re<strong>de</strong>s<br />

más reci<strong>en</strong>tes o más informales como <strong>la</strong> <strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong><br />

promoción <strong>de</strong> salud, o <strong>la</strong> <strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> para el control<br />

<strong>de</strong>l tabaco.<br />

En <strong>la</strong> última década también se han organizado algunas iniciativas <strong>en</strong> el nivel nacional.<br />

Estas experi<strong>en</strong>cias han servido para conectar a <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> un mismo país que<br />

albergan un C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador para po<strong>de</strong>r compartir puntos <strong>de</strong> interés común. Este<br />

tipo <strong>de</strong> reuniones g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te son m<strong>en</strong>os técnicas que <strong>la</strong>s organizadas alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un<br />

área <strong>de</strong> trabajo específica, pero ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un significado político y estratégico importante.<br />

En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos los Gobiernos <strong>de</strong> los estados involucrados han participado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s reuniones. Ejemplos <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> reuniones se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> Cuba, Tai<strong>la</strong>ndia,<br />

Brasil, India y Canadá.<br />

Una reci<strong>en</strong>te evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> con <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> confirmó que<br />

“<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> y áreas <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> que trabajan<br />

<strong>en</strong> forma <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s formales o informales es muy positiva y muestra un mejor alineami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s acordadas con los c<strong>en</strong>tros y <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>”. La<br />

evaluación c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>ta al trabajo <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s como una mejor alternativa al tradicional<br />

trabajo con <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> formal bi<strong>la</strong>teral.<br />

Sin embargo, el cuadro anterior <strong>de</strong>be examinarse <strong>en</strong> perspectiva. De los 800 <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> con los que <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> cu<strong>en</strong>ta actualm<strong>en</strong>te, m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad participan<br />

<strong>en</strong> re<strong>de</strong>s activas. Si bi<strong>en</strong> el número <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y c<strong>en</strong>tros involucrados <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s, así como <strong>la</strong><br />

calidad y <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s, está <strong>en</strong> asc<strong>en</strong>so, aún hay mucho trabajo por<br />

<strong>de</strong><strong>la</strong>nte para aprovechar el <strong>en</strong>orme pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

La <strong>de</strong>signación y re<strong>de</strong>signación <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

José Luis Di Fabio<br />

Linda Pereira<br />

Los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> prestan apoyo estratégico a <strong>la</strong> Organización<br />

<strong>en</strong> todos los niveles mediante el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus objetivos programáticos establecidos<br />

por mandato.<br />

Se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>signar <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos o divisiones universitarias,<br />

institutos <strong>de</strong> investigación, hospitales y algunas instancias gubernam<strong>en</strong>tales, siempre<br />

que reúnan todos los requisitos <strong>de</strong> admisibilidad establecidos por <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>. Las <strong>de</strong>signaciones<br />

son iniciadas por <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y constituy<strong>en</strong> contratos <strong>en</strong>tre una institución y <strong>la</strong><br />

Organización por un p<strong>la</strong>zo limitado. Las <strong>de</strong>signaciones iniciales se hac<strong>en</strong> por un período<br />

<strong>de</strong> cuatro años y concluy<strong>en</strong> automáticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> v<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to, a m<strong>en</strong>os<br />

que para <strong>en</strong>tonces se tramite y apruebe su r<strong>en</strong>ovación.<br />

La mayor parte <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> Europa,<br />

como se muestra <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te gráfico <strong>de</strong> distribución. Actualm<strong>en</strong>te, hay 182 c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas, <strong>la</strong> segunda proporción <strong>en</strong> importancia <strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s regiones.<br />

Figura 1 – Distribución mundial <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> por región<br />

114 EURO 287<br />

Americas: 182<br />

EMRO<br />

47<br />

Afro<br />

WPRO<br />

26 SEARO<br />

68<br />

85<br />

Total: 813<br />

Fu<strong>en</strong>te: Base mundial <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, 09-2009<br />

177<br />

27


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

28<br />

Los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas se conoc<strong>en</strong> como<br />

<strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> característica única que posee <strong>la</strong><br />

Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud <strong>de</strong> cumplir una doble función: como Oficina<br />

Regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> para <strong>la</strong>s Américas y como organismo especializado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l<br />

sistema interamericano. El mayor número <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región está ubicado <strong>en</strong> los<br />

Estados Unidos, según se muestra <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te gráfico <strong>de</strong> distribución por país.<br />

Figura 2 – Distribución por país <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas<br />

México<br />

Cuba<br />

Colombia<br />

Chile<br />

7<br />

9<br />

6<br />

6<br />

Canadá<br />

Fonte: Base mundial <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> 2008-2009<br />

Estados Unidos<br />

90<br />

24 21<br />

Brasil<br />

10<br />

9<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

La i<strong>de</strong>ntificación y <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> pot<strong>en</strong>ciales están a cargo<br />

<strong>de</strong> un funcionario técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> con el cual cada c<strong>en</strong>tro ha trabajado al m<strong>en</strong>os<br />

durante dos años. Antes <strong>de</strong> iniciar el proceso, se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>batir a fondo un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo<br />

conjuntam<strong>en</strong>te e<strong>la</strong>borado. Este p<strong>la</strong>n <strong>de</strong>be contar con una lista <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

concretas y <strong>de</strong> productos que ejecutará <strong>la</strong> institución propuesta, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que sea <strong>de</strong>signada<br />

como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, para contribuir a <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un trabajo<br />

asignado por <strong>la</strong> Organización. Las activida<strong>de</strong>s podrían ser un curso <strong>de</strong> capacitación<br />

diseñado por solicitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>; <strong>la</strong> estandarización <strong>de</strong> su terminología; investigación,<br />

difusión <strong>de</strong> información o <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> asesorami<strong>en</strong>to técnico a <strong>la</strong> Organización.<br />

El trabajo se pue<strong>de</strong> realizar <strong>en</strong> todos los niveles: nacional, regional y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

interregional y mundial. Debe estar estrecham<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>do a un objetivo estratégico<br />

a nivel <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> Organización establecido por <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>. El financiami<strong>en</strong>to para cada<br />

actividad se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>terminar con ante<strong>la</strong>ción para permitir <strong>la</strong> ejecución. A<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>be<br />

fijar un p<strong>la</strong>zo para cada tarea, así como un resultado tangible concreto.<br />

otros


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

La solicitud <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> es un proceso complejo<br />

que consta <strong>de</strong> pasos que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir satisfactoriam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una secu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>finida. En 2007, con el <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema informático mundial todas <strong>la</strong>s regiones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> hicieron <strong>la</strong> transición a un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> tramitación sin papeles <strong>en</strong> el caso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>signaciones o re<strong>de</strong>signaciones. Este sistema <strong>de</strong> trabajo electrónico facilita una<br />

comunicación mucho más rápida y eficaz, con evaluaciones y seguimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> cada paso<br />

<strong>de</strong>l proceso. El sistema informático mundial garantiza <strong>la</strong> seguridad, <strong>la</strong> accesibilidad y <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración automática <strong>de</strong> avisos <strong>de</strong> alerta, así como <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> información a<br />

todos los usuarios pertin<strong>en</strong>tes que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> el proceso. El personal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y <strong>de</strong><br />

los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> obti<strong>en</strong>e acceso al sistema <strong>de</strong> forma difer<strong>en</strong>te. Los c<strong>en</strong>tros solo<br />

usan el sistema informático mundial con dos finalida<strong>de</strong>s específicas: 1) pres<strong>en</strong>tar un formu<strong>la</strong>rio<br />

<strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación y 2) pres<strong>en</strong>tar los informes sobre los progresos<br />

realizados cada año <strong>en</strong> el aniversario <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación.<br />

Los funcionarios técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> pertin<strong>en</strong>tes siempre ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acceso a una “lista <strong>de</strong><br />

seguimi<strong>en</strong>to” <strong>en</strong> el sistema informático mundial que registra <strong>la</strong> etapa exacta <strong>de</strong>l proceso<br />

<strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra cada propuesta. Una vez que <strong>la</strong> institución propuesta a <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> pres<strong>en</strong>ta<br />

el formu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación, este <strong>de</strong>be ser examinado y aprobado por el personal<br />

técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> todos los niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización; no solo <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

sino también <strong>en</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Ginebra. En ese proceso intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> el funcionario<br />

responsable, su supervisor y <strong>la</strong> contraparte técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, un comité <strong>de</strong> selección<br />

regional, el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to jurídico y el Comité Directivo Mundial para los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>.<br />

A<strong>de</strong>más, se hace una consulta formal con el gobierno pertin<strong>en</strong>te. Finalm<strong>en</strong>te,<br />

el Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>be aprobar cada <strong>de</strong>signación.<br />

Dado que <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación es un contrato con <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l proceso se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>volver al funcionario responsable o a <strong>la</strong> institución para ac<strong>la</strong>rar<br />

o revisar ciertos puntos, o solucionar omisiones. Por este motivo, es difícil calcu<strong>la</strong>r<br />

cuánto tiempo pue<strong>de</strong> tomar el proceso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el comi<strong>en</strong>zo hasta el final puesto que cada<br />

<strong>de</strong>signación es única. Algunos pasos <strong>de</strong>l proceso requier<strong>en</strong> siempre <strong>de</strong> uno a dos meses<br />

para completarse, tales como <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> Selección Mundial y <strong>la</strong> consulta<br />

con el Ministerio <strong>de</strong> Salud. La pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> una propuesta para <strong>de</strong>signación no siempre<br />

implica que el proceso culminará con éxito ni que será aprobado.<br />

La r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> una <strong>de</strong>signación <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica,<br />

que <strong>de</strong>be ser fructífera y activa. Las <strong>de</strong>signaciones se pue<strong>de</strong>n r<strong>en</strong>ovar por cuatro años o<br />

m<strong>en</strong>os, pero solo si así lo exig<strong>en</strong> los requisitos <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>. Para evitar un<br />

v<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to automático, el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>berá haber pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el sistema informático<br />

mundial los tres primeros informes sobre los progresos realizados y al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l<br />

último año <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación se <strong>de</strong>be tratar lo concerni<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> preparar<br />

un nuevo p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo conjunto. El funcionario responsable <strong>de</strong>be iniciar el proceso<br />

<strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>en</strong> el sistema informático seis meses antes <strong>de</strong>l v<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to. El cuarto in-<br />

29


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

30<br />

forme sobre los progresos realizados, que es el último, se <strong>de</strong>be pres<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong><br />

v<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una <strong>de</strong>signación.<br />

El proceso <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación no es tan complejo como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación original, puesto<br />

que consta <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os pasos. No es necesario consultar a los funcionarios <strong>de</strong>l Gobierno ni<br />

al Comité Directivo Mundial para <strong>la</strong> aprobación cuando se r<strong>en</strong>ueva una <strong>de</strong>signación. Sin<br />

embargo, <strong>en</strong> muchos casos, <strong>la</strong> finalización <strong>de</strong>l proceso pue<strong>de</strong> tomar hasta seis meses. Por<br />

consigui<strong>en</strong>te, es fundam<strong>en</strong>tal mant<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> estrecha comunicación con el funcionario<br />

responsable durante el último año <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>en</strong> curso para evitar una interrupción<br />

involuntaria.<br />

Aunque <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> una <strong>de</strong>signación esté <strong>en</strong> trámite, esto no evita <strong>la</strong> interrupción<br />

automática <strong>en</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> v<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to. Si una <strong>de</strong>signación no se tramita por completo, se<br />

aprueba ni se notifica antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> v<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to, será necesario iniciar un nuevo<br />

proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación, siempre que se cump<strong>la</strong> previam<strong>en</strong>te con todos los prerrequisitos.<br />

En abril <strong>de</strong> 2009, <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> publicó una guía rápida <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>.<br />

Esta guía proporciona un panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s, los recursos y<br />

el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do necesario para los formu<strong>la</strong>rios que los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong>b<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar<br />

electrónicam<strong>en</strong>te, así como consejos para lograr una pres<strong>en</strong>tación satisfactoria. A comi<strong>en</strong>zos<br />

<strong>de</strong> este año también se publicó <strong>la</strong> guía integral para el personal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> que<br />

trabaja con los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>.<br />

A<strong>de</strong>más, se publicará <strong>en</strong> línea una guía igualm<strong>en</strong>te amplia para los c<strong>en</strong>tros oficiales exist<strong>en</strong>tes<br />

(y para aquellos que <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> invite a solicitar admisión), con un número limitado<br />

<strong>de</strong> copias impresas. Esta guía cont<strong>en</strong>drá información y recursos <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dos, incluso imág<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pantal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los formu<strong>la</strong>rios <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sistema, consejos para redactar un<br />

bu<strong>en</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>zos para el proceso.<br />

Se ha creado un portal para que los c<strong>en</strong>tros puedan acce<strong>de</strong>r al sistema y, así, aliviar <strong>la</strong><br />

carga <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los retos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> nuevos usuarios, los<br />

aspectos técnicos para <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> problemas y <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> cada proceso.<br />

El sitio web regional <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> es: www.bireme.br/whocc. Este sitio<br />

ofrece <strong>en</strong><strong>la</strong>ces directos al portal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y proporciona información g<strong>en</strong>eral, una nota<br />

<strong>de</strong>scriptiva, <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> hacer búsquedas <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> todos los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong>l<br />

mundo, así como información para los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> exist<strong>en</strong>tes, incluida una<br />

guía rápida <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong>s preguntas más frecu<strong>en</strong>tes sobre el sistema <strong>de</strong> tramitación<br />

electrónica.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

La función <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sociedad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Información<br />

Marcelo D´Agostino<br />

Ana Lucia Ruggiero<br />

La finalidad <strong>de</strong> este capítulo es compartir información crítica y relevante para que los<br />

<strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> puedan reflexionar y prepararse organizacional<br />

y estratégicam<strong>en</strong>te para transformarse, gradualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> organizaciones basadas <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to,<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> “Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información”. Se pres<strong>en</strong>tan algunos<br />

conceptos, mo<strong>de</strong>los, premisas, herrami<strong>en</strong>tas y <strong>de</strong>cisiones estratégicas <strong>de</strong> los gobiernos<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con estos temas, ya que tar<strong>de</strong> o temprano todas <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> salud<br />

t<strong>en</strong>drán que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar este <strong>de</strong>safío.<br />

Reflexión inicial<br />

“Uno <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s retos que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud pública <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas<br />

es hacer que los avances importantes que logramos <strong>en</strong> el nivel regional<br />

y nacional se reflej<strong>en</strong> lo más equitativam<strong>en</strong>te posible <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad local”.<br />

Dra. Mirta Roses Periago,<br />

Directora OPAS/<strong>OMS</strong><br />

El undécimo Programa G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud <strong>de</strong>ja<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te el m<strong>en</strong>saje <strong>de</strong> que muchos <strong>de</strong> los retos hacia el futuro son imprevisibles. Por<br />

ello, los Gobiernos y <strong>la</strong> Comunidad Internacional <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser capaces <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarlos con<br />

flexibilidad a medida que se p<strong>la</strong>ntean. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> información, <strong>la</strong>s evi<strong>de</strong>ncias y<br />

los espacios para intercambio <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to jugarán un papel fundam<strong>en</strong>tal.<br />

Acce<strong>de</strong>r al conocimi<strong>en</strong>to correcto <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to oportuno <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> ser una prerrogativa<br />

<strong>de</strong> pocos y pasar a ser un <strong>de</strong>recho inher<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

sociedad.<br />

Acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información<br />

Si bi<strong>en</strong> exist<strong>en</strong> diversas <strong>de</strong>finiciones sobre lo que es o <strong>de</strong>bería ser una “Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Información”, estamos <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Wikipedia que dice que,<br />

“Una sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información es aquel<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> creación, distribución y manejo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> información forman parte importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s culturales y económi-<br />

31


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

32<br />

cas”. Si extrapo<strong>la</strong>mos este concepto al ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud Pública, podremos y <strong>de</strong>beremos<br />

p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> una Sociedad con acceso equitativo a <strong>la</strong> Información <strong>en</strong> Salud para que cada<br />

persona disfrute <strong>de</strong> una vida con respeto y dignidad, y es así como vemos, s<strong>en</strong>timos y<br />

nos p<strong>la</strong>nteamos los proyectos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (<strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>).<br />

Dicho concepto, Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información <strong>en</strong> Salud, trae consigo aspectos muy importantes<br />

re<strong>la</strong>cionados con el ciclo <strong>de</strong> “Gestión <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to” que se <strong>de</strong>scribe al<br />

final <strong>de</strong>l capítulo, que aplicamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> y que <strong>de</strong>be ser aplicado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

productoras o intermediarias <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos re<strong>la</strong>cionados con Salud, como es el caso <strong>de</strong><br />

los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>.<br />

Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera Cumbre Mundial para <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información,<br />

se han hecho algunas recom<strong>en</strong>daciones <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. La Cumbre Mundial<br />

sobre <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información (CMSI) es un ev<strong>en</strong>to internacional organizado por<br />

<strong>la</strong> Unión Internacional <strong>de</strong> Telecomunicaciones (UIT) 1 c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> los aspectos sociales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información y cuyo objetivo fue p<strong>la</strong>ntear estrategias para eliminar <strong>la</strong><br />

brecha digital exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el acceso a <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones<br />

<strong>en</strong> el mundo, específicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s Telecomunicaciones y <strong>la</strong> Internet, y preparar<br />

p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción y políticas para reducir dicha <strong>de</strong>sigualdad. En esta Primera Cumbre se<br />

e<strong>la</strong>boró <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Principios <strong>de</strong>nominada Construir <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información:<br />

Un <strong>de</strong>safío global para el nuevo mil<strong>en</strong>io. En el<strong>la</strong> los países miembros p<strong>la</strong>ntean su<br />

visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información, sus principios fundam<strong>en</strong>tales y el compromiso<br />

<strong>de</strong> una “Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información para todos”.<br />

Las recom<strong>en</strong>daciones <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> 2003 (primera fase2) fueron:<br />

• Promover <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre gobiernos, p<strong>la</strong>nificadores, profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

y otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> organizaciones internacionales, para crear<br />

sistemas <strong>de</strong> información y <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud fiables, oportunos, <strong>de</strong> alta calidad y<br />

asequibles, y para promover <strong>la</strong> capacitación, <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>la</strong> investigación continuas<br />

<strong>en</strong> medicina mediante <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong><br />

comunicación (TIC), respetando y protegi<strong>en</strong>do siempre el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

a <strong>la</strong> privacidad.<br />

1 La UIT es <strong>la</strong> organización más importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>en</strong> lo que concierne a <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

y <strong>la</strong> comunicación. Fu<strong>en</strong>te: http://www.itu.int/net/about/in<strong>de</strong>x-es.aspx<br />

2 A <strong>la</strong> Fase <strong>de</strong> Ginebra <strong>de</strong> <strong>la</strong> CMSI asistieron aproximadam<strong>en</strong>te 50 jefes <strong>de</strong> Estado o Gobierno y Vicepresi<strong>de</strong>ntes, 82<br />

Ministros y 26 Viceministros y jefes <strong>de</strong> Delegación, así como repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> organizaciones internacionales, <strong>de</strong>l<br />

sector privado y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, que proporcionaron apoyo político a <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Principios y un P<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> CMSI, que se aprobaron el 12 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2003. Más <strong>de</strong> 11.000 participantes <strong>de</strong> 175 países asistieron<br />

a <strong>la</strong> Cumbre y a los ev<strong>en</strong>tos conexos. Fu<strong>en</strong>te: http://www.itu.int/wsis/g<strong>en</strong>eva/in<strong>de</strong>x-es.html


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

• Facilitar el acceso a los conocimi<strong>en</strong>tos médicos mundiales y al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> carácter<br />

local para fortalecer <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud y los programas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

públicos y para promover <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y los hombres. Tales cont<strong>en</strong>idos<br />

pue<strong>de</strong>n ser sobre <strong>la</strong> salud sexual y reproductiva, <strong>la</strong>s infecciones <strong>de</strong> transmisión sexual<br />

y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que suscitan una at<strong>en</strong>ción g<strong>en</strong>eralizada a nivel mundial, tales<br />

como el VIH/SIDA, el paludismo y <strong>la</strong> tuberculosis.<br />

• Alertar, vigi<strong>la</strong>r y contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s contagiosas y mejorar los<br />

sistemas comunes <strong>de</strong> información.<br />

• Promover el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> normas internacionales para el intercambio <strong>de</strong> datos sobre<br />

<strong>la</strong> salud, con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bidas consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> privacidad.<br />

• Al<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC para mejorar y ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r los sistemas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria<br />

y <strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong> salud a <strong>la</strong>s zonas distantes y <strong>de</strong>sat<strong>en</strong>didas, así como<br />

a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones vulnerables, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s funciones que <strong>de</strong>sempeñan <strong>la</strong>s<br />

mujeres como proveedoras <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> sus familias y comunida<strong>de</strong>s.<br />

• Fortalecer y ampliar <strong>la</strong>s iniciativas basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s TIC para proporcionar asist<strong>en</strong>cia<br />

médica y humanitaria <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> catástrofe y emerg<strong>en</strong>cias.<br />

Principios fundam<strong>en</strong>tales establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera cumbre mundial para <strong>la</strong> Sociedad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Información (Ginebra, 2003):<br />

• ampliar el acceso a:<br />

– infraestructura, tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s comunicaciones<br />

– información y al conocimi<strong>en</strong>to;<br />

• fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> capacidad;<br />

• reforzar <strong>la</strong> confianza y <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC;<br />

• crear un <strong>en</strong>torno propicio <strong>en</strong> todos los niveles;<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y ampliar <strong>la</strong>s aplicaciones TIC;<br />

• promover y respetar <strong>la</strong> diversidad cultural (plurilingüismo);<br />

• reconocer el papel <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación;<br />

• abordar <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones éticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información, y<br />

• al<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cooperación internacional y regional.<br />

La gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Información: Oportunida<strong>de</strong>s, retos, “premisas 2.0” y aspectos críticos a<br />

consi<strong>de</strong>rar<br />

Debemos aprovechar <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> este <strong>en</strong>foque.<br />

Pero también <strong>de</strong>bemos consi<strong>de</strong>rar los retos, algunas premisas y algunos aspectos críticos<br />

y <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlos c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo estratégico <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s instituciones que se p<strong>la</strong>nte<strong>en</strong> el <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> transformarse <strong>en</strong> “Organizaciones<br />

Basadas <strong>en</strong> el Conocimi<strong>en</strong>to” <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> “Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información <strong>en</strong><br />

salud”.<br />

33


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

34<br />

Oportunida<strong>de</strong>s 3 :<br />

• <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> salud es un compromiso con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción equitativa y asequible<br />

para todas <strong>la</strong>s personas, que garantiza los servicios necesarios c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong><br />

los habitantes para llevar una vida saludable y productiva, servicios que incluy<strong>en</strong> el<br />

acceso libre y equitativo a información <strong>en</strong> salud;<br />

• <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas consi<strong>de</strong>ra el uso <strong>de</strong> tecnologías <strong>de</strong> información y<br />

comunicaciones <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud Pública;<br />

• <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación están transformando los servicios<br />

y sistemas <strong>de</strong> salud al proporcionar soluciones que hace 30 años eran imp<strong>en</strong>sables;<br />

• existe bu<strong>en</strong>a converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas mundiales <strong>de</strong> “cibersalud” y <strong>de</strong> “eHealth”;<br />

• cambios rápidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> información y <strong>de</strong> comunicaciones;<br />

• nueva función <strong>de</strong> los “gobiernos digitales” asociada a <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión<br />

pública;<br />

• nuevos mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> cooperación técnica <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> los programas nacionales<br />

digitales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> cibergobierno;<br />

• participación activa <strong>de</strong> Gobiernos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cumbre Mundial sobre <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Información con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud;<br />

• fuerte inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> conectividad por parte <strong>de</strong> los gobiernos nacionales con el apoyo<br />

<strong>de</strong> los bancos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y otros donantes;<br />

• mayor interés <strong>en</strong> <strong>la</strong>s alianzas <strong>en</strong>tre el sector público y el sector privado, y<br />

• eHealth es reconocido por <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> mayor crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

salud actualm<strong>en</strong>te (fu<strong>en</strong>te: http://www.who.int/kms/initiatives/ehealth/<strong>en</strong>/).<br />

Retos:<br />

• mejorar y masificar el acceso a una bu<strong>en</strong>a infraestructura <strong>de</strong> telecomunicaciones;<br />

• lograr una mayor aproximación mediante <strong>la</strong> Internet como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to;<br />

• lidiar con <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al cambio <strong>en</strong> todos los niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>de</strong>l gobierno;<br />

• mejorar los servicios <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> apoyo técnico;<br />

• lidiar con el costo elevado <strong>de</strong> algunas tecnologías emerg<strong>en</strong>tes;<br />

• adquirir los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> computación necesarios para trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong> era <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información, y<br />

• lograr una converg<strong>en</strong>cia cognitiva, cultural, g<strong>en</strong>eracional y digital.<br />

3 Pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> III Confer<strong>en</strong>cia Internacional Brecha Digital e Inclusión Social Desarrol<strong>la</strong>da bajo <strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong>l<br />

Instituto Universitario Agustín Mil<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Docum<strong>en</strong>tación y Gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Carlos<br />

III <strong>de</strong> Madrid y <strong>de</strong>l (Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información y el Conocimi<strong>en</strong>to (PROSIC) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

Costa Rica. Fu<strong>en</strong>te: http://www.brechadigital2009.net/


Premisas 2.0 4 :<br />

<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

Es muy importante <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el concepto <strong>de</strong> “2.0” que trae consigo <strong>la</strong> “Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Información” y que <strong>de</strong>be ser aplicado por todas <strong>la</strong>s instituciones que <strong>de</strong>se<strong>en</strong> ser parte<br />

integral <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo. El concepto “2.0” es un cambio <strong>de</strong> paradigma <strong>en</strong> <strong>la</strong> Internet <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> los usuarios <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> ser “simples lectores” y pasan a interactuar con los cont<strong>en</strong>idos<br />

que publican <strong>la</strong>s instituciones. Dichos cont<strong>en</strong>idos pue<strong>de</strong>n ser mejorados, criticados<br />

y sobre todo “calificados” por los lectores <strong>de</strong> los sitios web exist<strong>en</strong>tes.<br />

Por ello es crítico <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, asimi<strong>la</strong>r y adoptar <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes premisas <strong>en</strong> todos los niveles<br />

<strong>de</strong> operación y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones:<br />

• pasamos <strong>de</strong> “leer” a “compartir”, <strong>de</strong> “compartir” a “co<strong>la</strong>borar” y <strong>de</strong> “co<strong>la</strong>borar” a “tomar<br />

acciones <strong>en</strong> conjunto”;<br />

• <strong>en</strong> una sociedad 2.0 ninguna persona pue<strong>de</strong> tomar el crédito <strong>de</strong> algo que fue producido<br />

colectivam<strong>en</strong>te, aunque haya sido “su” i<strong>de</strong>a;<br />

• <strong>de</strong>cisiones colectivas crean responsabilida<strong>de</strong>s compartidas;<br />

• “mi” i<strong>de</strong>ntidad es <strong>la</strong> “i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong>l grupo”;<br />

• “cuando expongo una (mi) i<strong>de</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong> web, esa i<strong>de</strong>a pasa a ser <strong>de</strong>l “colectivo”;<br />

• todos somos productores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos, todos somos periodistas urbanos, todos estamos<br />

“pres<strong>en</strong>tes” <strong>en</strong> <strong>la</strong> web, todos somos un poco <strong>de</strong> todo…;<br />

• estimu<strong>la</strong>r a producir <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> “reprimir” <strong>en</strong> “nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad”, y<br />

• <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong>en</strong> una sociedad 2.0 convivimos <strong>en</strong> una sociedad “multicultural” y<br />

“multilingüe” <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se produce una converg<strong>en</strong>cia digital, cognitiva, cultural y<br />

g<strong>en</strong>eracional re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> adopción y el uso <strong>de</strong> tecnologías <strong>de</strong> información y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones.<br />

Aspectos críticos:<br />

• <strong>la</strong> confiabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información;<br />

• <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ra localización y confiabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te;<br />

• el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tecnologías <strong>de</strong> información y comunicación críticas y emerg<strong>en</strong>tes;<br />

• el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> metodologías exist<strong>en</strong>tes para el acceso a <strong>la</strong> “información confiable”<br />

y el intercambio <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos;<br />

• <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación y el logro <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s necesarias para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rnos funcionalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> una “Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información”;<br />

• el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>safíos que <strong>de</strong>bemos afrontar <strong>en</strong> esta converg<strong>en</strong>cia cultural,<br />

cognitiva, tecnológica y g<strong>en</strong>eracional a <strong>la</strong>s que todos nos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tamos;<br />

4 Pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia Web 2.0 <strong>en</strong> <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l curso <strong>de</strong> verano<br />

“MEDICINA 2.0: herrami<strong>en</strong>tas y aplicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> web social. Sa<strong>la</strong>manca, España, <strong>de</strong>l 16 al 18 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong><br />

2009. Fu<strong>en</strong>te: http://sabus.usal.es/cursos/bvcs_4/docum<strong>en</strong>tos.htm<br />

35


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

36<br />

• el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas que promuev<strong>en</strong> el acceso libre5 y <strong>de</strong> dominio público<br />

para el acceso a cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> salud (op<strong>en</strong> access) y el uso <strong>de</strong> tecnologías <strong>de</strong><br />

información y comunicaciones <strong>de</strong> código abierto (op<strong>en</strong> source), y<br />

• el <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> todos los niveles <strong>de</strong> una sociedad, sobre <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el acceso<br />

libre y equitativo a cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> salud y los <strong>de</strong>rechos humanos.<br />

Los cuatro estados <strong>de</strong>seados para que un C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador sea una<br />

Organización Basada <strong>en</strong> Conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información<br />

El C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong>be ser una fu<strong>en</strong>te autorizada <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> información<br />

sanitaria<br />

El C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador trabaja <strong>en</strong> red con sus instituciones pares y con <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>, como<br />

una fu<strong>en</strong>te primaria, secundaria y terciaria <strong>de</strong> datos, información, análisis y conocimi<strong>en</strong>tos<br />

fi<strong>de</strong>dignos sobre <strong>la</strong> salud. Entre sus funciones, <strong>de</strong>termina <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

información <strong>de</strong> temas específicos, obti<strong>en</strong>e y preserva esa información y promueve <strong>la</strong> producción<br />

<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos diversos y conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> respuesta a necesida<strong>de</strong>s i<strong>de</strong>ntificadas<br />

con sus audi<strong>en</strong>cias, <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong>s normas ci<strong>en</strong>tíficas y técnicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

ci<strong>en</strong>tífica. El C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador comparte <strong>la</strong> información y el conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre sus re<strong>de</strong>s<br />

a través <strong>de</strong> diversos sistemas y estrategias coordinadas que aprovechan <strong>la</strong>s tecnologías<br />

disponibles y emerg<strong>en</strong>tes para asegurar un acceso libre y equitativo.<br />

El C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong>be ser una organización eficaz basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<br />

El C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador goza <strong>de</strong> un <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> el cual los datos, <strong>la</strong> información, <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>la</strong>s prácticas exitosas, <strong>la</strong>s lecciones apr<strong>en</strong>didas y <strong>la</strong>s publicaciones se e<strong>la</strong>boran y compart<strong>en</strong><br />

mediante <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s internas. De ese modo se <strong>en</strong>riquece y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> su<br />

fuerza <strong>de</strong> trabajo, y se asegura que <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> siga <strong>de</strong>sempeñando una función c<strong>en</strong>tral como<br />

organismo <strong>de</strong> cooperación técnica <strong>en</strong> apoyo a <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas.<br />

El C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong>be ser una organización basada <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje<br />

A fin <strong>de</strong> asegurar y mant<strong>en</strong>er su posición como una fu<strong>en</strong>te autorizada <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />

e información sanitaria, el C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador está comprometido con un proceso <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje perman<strong>en</strong>te. Apoya el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> red y lo consi<strong>de</strong>ra una actividad fun-<br />

5 Acceso libre (AL) significa que cualquier usuario individual pueda leer, <strong>de</strong>scargar, copiar, distribuir, imprimir, buscar<br />

o <strong>en</strong><strong>la</strong>zar los textos completos <strong>de</strong> los artículos ci<strong>en</strong>tíficos y usarlos con cualquier otro propósito legítimo, como hacer<br />

minería <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> su cont<strong>en</strong>ido digital, sin otras barreras económicas, legales o técnicas que <strong>la</strong>s que suponga <strong>la</strong> Internet<br />

<strong>en</strong> sí misma. Es <strong>de</strong>cir, es una manera gratuita y abierta <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica. También se exti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

a otros cont<strong>en</strong>idos digitales que los autores <strong>de</strong>sean hacer librem<strong>en</strong>te accesible a los usuarios <strong>en</strong> línea. El acceso libre<br />

es una necesidad primariam<strong>en</strong>te hecha evi<strong>de</strong>nte por el adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Internet (fu<strong>en</strong>te: Wikipedia).


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

dam<strong>en</strong>tal perman<strong>en</strong>te que permite al personal <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sus funciones eficazm<strong>en</strong>te y<br />

po<strong>de</strong>r así apoyar a <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> sus activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación técnica con los países<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> previsión y respuesta a los retos <strong>de</strong> salud. El proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje se basa <strong>en</strong> el<br />

intercambio <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, <strong>en</strong>señanzas extraídas y experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los profesionales <strong>de</strong> los<br />

c<strong>en</strong>tros y sus aliados.<br />

El C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong>be ser una organización que construya re<strong>de</strong>s y forme alianzas<br />

El C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador reconoce que, para operar eficazm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un <strong>en</strong>torno global<br />

cada vez más complejo, <strong>de</strong>be buscar, forjar y fortalecer alianzas, re<strong>de</strong>s y asociaciones estratégicas<br />

con otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, como <strong>la</strong> comunidad académica, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación,<br />

organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales, organismos <strong>de</strong> cooperación bi<strong>la</strong>teral y multi<strong>la</strong>teral,<br />

e instituciones financieras internacionales, <strong>en</strong>tre otras. Las alianzas forjadas crean oportunida<strong>de</strong>s<br />

para hacer que los recursos humanos progres<strong>en</strong>, para recopi<strong>la</strong>r e intercambiar<br />

conocimi<strong>en</strong>tos e información y para mejorar el estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Américas.<br />

Los mo<strong>de</strong>los estratégicos, herrami<strong>en</strong>tas y metodologías que un C<strong>en</strong>tro<br />

Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong>be implem<strong>en</strong>tar para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse funcionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información<br />

Toda institución que se p<strong>la</strong>ntee el firme <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> una Organización Basada<br />

<strong>en</strong> Conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información <strong>de</strong>be implem<strong>en</strong>tar dos<br />

mo<strong>de</strong>los estratégicos:<br />

• estrategia <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l concepto Web 2.0 explicado anteriorm<strong>en</strong>te<br />

y;<br />

• estrategia <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas sociales y participación <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s sociales exist<strong>en</strong>tes<br />

creadas por <strong>la</strong> comunidad.<br />

La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> los espacios sociales establecidos espontáneam<strong>en</strong>te<br />

por <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes comunida<strong>de</strong>s que operan activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Internet es muy<br />

importante para intercambiar información y conocimi<strong>en</strong>tos. Debemos introducir <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>en</strong> los movimi<strong>en</strong>tos sociales y no a <strong>la</strong> inversa.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metodologías que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> implem<strong>en</strong>tar, <strong>la</strong>s más importantes son:<br />

• establecer comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prácticas 6 para intercambiar conocimi<strong>en</strong>tos y resolver<br />

problemas específicos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución o con socios externos;<br />

6 Según W<strong>en</strong>ger, McDermott y Sny<strong>de</strong>r (2002), una comunidad <strong>de</strong> práctica es “un grupo <strong>de</strong> personas que compart<strong>en</strong><br />

una preocupación, un conjunto <strong>de</strong> problemas o un interés común respecto a un tema, y que profundizan su conoci-<br />

37


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

38<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r e implem<strong>en</strong>tar un mo<strong>de</strong>lo que permita registrar y compartir <strong>la</strong>s lecciones<br />

apr<strong>en</strong>didas <strong>de</strong> los proyectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución;<br />

• establecer mo<strong>de</strong>los y herrami<strong>en</strong>tas tecnológicas que permitan el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos<br />

semi-pres<strong>en</strong>ciales y virtuales <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> institución y sus principales socios, y<br />

• adoptar el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>Red</strong> como estrategia transversal <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> institución. Dicho mo<strong>de</strong>lo es aplicable al <strong>de</strong>sarrollo e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s<br />

temáticas <strong>de</strong> acuerdo con el área <strong>de</strong> especialidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución.<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to para los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

El mo<strong>de</strong>lo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar<br />

<strong>la</strong>s funciones básicas <strong>de</strong>: 1) g<strong>en</strong>eración, 2) intercambio y 3) aplicación <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />

que operan transversalm<strong>en</strong>te con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas, <strong>en</strong> los procesos y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> información y comunicaciones.<br />

En el marco <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> establecer dos premisas c<strong>la</strong>ves y ejes conductores<br />

<strong>de</strong> los flujos <strong>de</strong> información y conocimi<strong>en</strong>to: 1) <strong>la</strong> producción y diseminación <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos<br />

<strong>en</strong>marcados <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> acceso libre (op<strong>en</strong> access) m<strong>en</strong>cionado anteriorm<strong>en</strong>te<br />

y 2) <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> tecnologías <strong>de</strong> código abierto (op<strong>en</strong> source) para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> aplicaciones<br />

que facilitan <strong>la</strong> producción y diseminación <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos producidos por<br />

el C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador, así como <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones “on-line” con sus audi<strong>en</strong>cias (Web 2.0).<br />

Figura 1: Mo<strong>de</strong>lo básico <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

Comunida<strong>de</strong>s, re<strong>de</strong>s<br />

sociales y co<strong>la</strong>boración<br />

virtual<br />

Tecnologías <strong>de</strong><br />

código abierto<br />

(op<strong>en</strong> source)<br />

Tecnologías<br />

creación<br />

Procesos<br />

PERSONAS<br />

diseminación<br />

aplicación<br />

mi<strong>en</strong>to y compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> esa área por medio <strong>de</strong> una interacción continuada”.<br />

Alfabetización<br />

digital<br />

Lecciones<br />

apr<strong>en</strong>didas<br />

Web 2.0<br />

Acceso<br />

universal y<br />

equitativo a<br />

cont<strong>en</strong>idos<br />

(op<strong>en</strong><br />

access)


Refer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

1. COMISSÃO ECONÔMICA PARA AMÉRICA LATINA E O CARIBE (CEPAL). Los<br />

caminos hacia una sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>en</strong> América Latina y el Caribe.<br />

Santiago <strong>de</strong> Chile: Organização das Nações Unidas, 2003.<br />

2. D’AGOSTINO, M.J., Web 2.0 na Organização Pan-Americana da Saú<strong>de</strong>. Curso<br />

<strong>de</strong> verão MEDICINA 2.0: herrami<strong>en</strong>tas y aplicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> web social. Sa<strong>la</strong>manca,<br />

Espanha, 16-18, setembro, 2009. Disponible <strong>en</strong>: http://sabus.usal.es/cursos/bvcs_4/<br />

docum<strong>en</strong>tos.htm<br />

3. ______. La brecha digital <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia digital, cultural, cognitiva<br />

y g<strong>en</strong>eracional. II Confer<strong>en</strong>cia Internacional Brecha Digital e Inclusión Social, Madrid,<br />

Espanha, octubre, 2009. Disponible <strong>en</strong>: http://www.sli<strong>de</strong>share.net/marcelodagostino/<br />

pres-md-madrid-brecha-digital-oct-2009vfinal<br />

4. ORGANIZAÇÃO MUNDIAL DA SAÚDE (<strong>OMS</strong>). Contribuir a <strong>la</strong> salud, Undécimo<br />

Programa G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Trabajo 2006-2015: un programa <strong>de</strong> acción sanitaria<br />

mundial. Disponible <strong>en</strong>: http://whqlibdoc.who.int/publications/2006/GPW_spa.pdf<br />

5. ORGANIZAÇÃO PAN-AMERICANA DA SAÚDE (OPAS/<strong>OMS</strong>). Ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> Salud<br />

para <strong>la</strong>s Américas 2008-2017. Disponible <strong>en</strong>: http://www.paho.org/Spanish/DD/PIN/<br />

Ag<strong>en</strong>da_<strong>de</strong>_Salud.pdf<br />

6. _______. Gestión <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Salud <strong>en</strong> Brasil: avances y perspectivas.<br />

MOYA,J.; SANTOS, E. MENDONÇA, E (Org). Brasília : Organização Pan-Americana<br />

da Saú<strong>de</strong>, 2009. Disponible <strong>en</strong>: www.paho.org/bra.<br />

7. SANZ-VALERO, J; D´AGOSTINO, M.J.; CASTIEL, L.D.; VEIGA DE CABO J. La<br />

iniciativa Op<strong>en</strong> Access, una visión <strong>de</strong> conjunto. Med Segur Trab. 2007, (53); 207. 05-<br />

09. Disponible <strong>en</strong>: http://scielo.isciii.es/pdf/mesetra/v53n207/original2.pdf<br />

8. ______ . et al. Los filtros metodológicos: aplicación a <strong>la</strong> búsqueda bibliográfica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

medicina <strong>de</strong>l trabajo españo<strong>la</strong>. Med. segur. trab.. Disponible <strong>en</strong>: SciELO Espanha.<br />

9. BUDAPEST OPEN ACCESS INITIATIVE (BOAI). Budapest: Op<strong>en</strong> Society Institute,<br />

2002. Disponible <strong>en</strong>: http://www.soros.org/op<strong>en</strong>access<br />

10. UNIÃO INTERNACIONAL DE TELECOMUNICAÇÕES (ITU). P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Cumbre Mundial para <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información. G<strong>en</strong>ebra, 2003.<br />

39


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

La gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y los<br />

<strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil<br />

Sobre <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

José Moya<br />

Agnes Soares<br />

João Baptista Risi Jr<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> diverg<strong>en</strong>cia sobre el uso <strong>de</strong> los términos “gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información” y<br />

“gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to”, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te usados como sinónimos, el <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

comúnm<strong>en</strong>te aceptado para ambos conceptos es el <strong>de</strong> difundir y compartir información<br />

con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar nuevos conocimi<strong>en</strong>tos. Estos y otros conceptos están <strong>en</strong> el<br />

libro: Gestão do Conhecim<strong>en</strong>to em Saú<strong>de</strong> no Brasil: Avanços e perspectivas que publicó<br />

<strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud <strong>de</strong> Brasil el 2009. Disponible <strong>en</strong>: http://new.<br />

paho.org/bra/in<strong>de</strong>x.php?option=com_cont<strong>en</strong>t&task=view&id=815&Itemid=371<br />

En este texto trabajamos con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> ‘información’ es un conjunto <strong>de</strong> datos procesados,<br />

mi<strong>en</strong>tras que el ‘conocimi<strong>en</strong>to’ exige <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o y <strong>la</strong> apropiación<br />

o incorporación <strong>de</strong>l mismo por parte <strong>de</strong>l sujeto, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación es el eje<br />

articu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> estos procesos con <strong>la</strong> acción (1). Así, el dato, que pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> naturaleza<br />

cuantitativa o cualitativa, pue<strong>de</strong> aun <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>rse según <strong>la</strong> variable ó <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> análisis.<br />

La información or<strong>de</strong>na los datos y los transmite <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> noticias, testimonios, docum<strong>en</strong>tos,<br />

artículos, etc. Sin embargo, para obt<strong>en</strong>er el conocimi<strong>en</strong>to usamos conceptos<br />

re<strong>la</strong>cionados con “el <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión y <strong>la</strong> apropiación”, que también se<br />

difer<strong>en</strong>cian <strong>de</strong> acuerdo con el refer<strong>en</strong>cial teórico e i<strong>de</strong>ológico <strong>de</strong>l sujeto receptor. Por<br />

ello, el acto <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to es individual y está ligado al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to.<br />

Des<strong>de</strong> su creación <strong>en</strong> 1902, <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (<strong>OPS</strong>) vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo<br />

acciones coher<strong>en</strong>tes con los principios preconizados para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to.<br />

Durante este <strong>la</strong>rgo período, vi<strong>en</strong>e acumu<strong>la</strong>ndo información y conocimi<strong>en</strong>to,<br />

fom<strong>en</strong>tando y comparti<strong>en</strong>do experi<strong>en</strong>cias con los países miembros, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo<br />

investigaciones, movilizando consultores y especialistas. Así, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su creación <strong>la</strong> <strong>OPS</strong><br />

utiliza herrami<strong>en</strong>tas y tecnologías <strong>de</strong> punta para compartir informaciones que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to colectivo <strong>en</strong> salud pública <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas.<br />

Cada profesional <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, vi<strong>en</strong>e con un capital intelectual que es producto<br />

<strong>de</strong> su formación, <strong>de</strong> sus experi<strong>en</strong>cias, <strong>de</strong> viajes <strong>de</strong> trabajo, así como <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> resol-<br />

41


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

42<br />

ver problemas y <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones. A<strong>de</strong>más, a través <strong>de</strong> los años <strong>la</strong>s instituciones han<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do su propia cultura <strong>de</strong> trabajo, <strong>de</strong> interre<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong> valores. La Gestión <strong>de</strong>l<br />

Conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>fatiza <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> compartir o <strong>de</strong> transferir los conocimi<strong>en</strong>tos y<br />

<strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los funcionarios <strong>de</strong> una institución para que los <strong>de</strong>más<br />

puedan utilizarlos. De esta manera, el capital intelectual <strong>de</strong> cada individuo se suma al <strong>de</strong><br />

los otros miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, lo que permite mejorar su capacidad colectiva y,<br />

por consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones institucionales.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> Gestión <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to está impulsada por el <strong>de</strong>sarrollo tecnológico <strong>de</strong><br />

los sistemas <strong>de</strong> información, su <strong>de</strong>sarrollo requiere <strong>de</strong> sistemas humanos que actú<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

red (2). En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> prácticas que fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta tres <strong>de</strong>safíos para <strong>la</strong>s organizaciones, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong> salud. El<br />

primero es <strong>en</strong>riquecer <strong>la</strong> cultura organizacional para promover el trabajo participativo.<br />

El segundo es incorporar metodologías <strong>de</strong> trabajo cooperativo <strong>en</strong> equipo con el uso<br />

<strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas tecnológicas <strong>de</strong> información y comunicación. El tercero es lograr que<br />

todos los individuos, miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, acept<strong>en</strong> este cambio <strong>de</strong> paradigma<br />

<strong>de</strong> trabajo, amplí<strong>en</strong> sus habilida<strong>de</strong>s y compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información y particip<strong>en</strong> <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> información para promover <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> salud, así como su aplicación (3).<br />

A partir <strong>de</strong> 2005, <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> formó un grupo para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, con <strong>la</strong> misión<br />

<strong>de</strong> reducir <strong>la</strong> brecha teórico-práctica exist<strong>en</strong>te, fom<strong>en</strong>tando un ambi<strong>en</strong>te capaz <strong>de</strong><br />

promover <strong>la</strong> producción, el intercambio y <strong>la</strong> aplicación eficaz <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />

b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Así, <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> se propone establecer los principios y prácticas <strong>de</strong> gestión<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to como fundam<strong>en</strong>tales para <strong>la</strong> salud pública, con los sigui<strong>en</strong>tes objetivos:<br />

mejorar el acceso a <strong>la</strong> información sanitaria mundial; traducir los conocimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> políticas y <strong>en</strong> acciones; compartir y replicar los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia;<br />

divulgar <strong>la</strong>s prácticas exitosas, y crear y fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to (4).<br />

En el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias y p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> cooperación técnica para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> América Latina y <strong>en</strong> el Caribe, <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> se propuso establecer una “cultura <strong>de</strong> intercambio<br />

<strong>de</strong> información” mediante el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> recolección, procesami<strong>en</strong>to<br />

y <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> información oportuna y pertin<strong>en</strong>te a una variedad <strong>de</strong> audi<strong>en</strong>cias, como los<br />

<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones, los grupos <strong>de</strong> profesionales, <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> práctica,<br />

los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>; <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong>l sector salud y el<br />

público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral (5).<br />

La <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Información <strong>en</strong> Salud, Gestión <strong>de</strong>l<br />

Conocimi<strong>en</strong>to y Comunicación, se adhiere a esta cultura para favorecer y proponer espacios<br />

pres<strong>en</strong>ciales y virtuales para g<strong>en</strong>erar, accesar, organizar discutir, intercambiar y<br />

difundir información <strong>en</strong> salud, que contribuyan al conocimi<strong>en</strong>to colectivo y se reflej<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> cooperación técnica. En este contexto, ti<strong>en</strong>e prioridad el intercambio


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

<strong>de</strong> información y <strong>la</strong> divulgación <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias y prácticas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s técnicas,<br />

el Ministerio <strong>de</strong> Salud, <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> salud, los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<br />

<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil y <strong>la</strong>s instituciones académicas, universitarias, etc.<br />

Mediante <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> información y <strong>de</strong> comunicación, <strong>la</strong> nueva Web 2.0 permite<br />

<strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre los usuarios –a través <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s- con los cont<strong>en</strong>idos técnicos y <strong>la</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>-Brasil y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas,<br />

así como con <strong>la</strong> oficina c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>. El cont<strong>en</strong>ido al que se da prioridad<br />

para publicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> Web es el que se obti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> cooperación<br />

técnica con el Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Brasil y <strong>la</strong>s instituciones socias –como los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>- a fin <strong>de</strong> asegurar que puedan estar disponibles <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> información,<br />

nacionales, regionales y mundiales.<br />

Para <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>, y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r para <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> Brasil, incorporar y apropiarse <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s nuevas herrami<strong>en</strong>tas tecnológicas y <strong>de</strong> comunicación que favorezcan <strong>la</strong> interacción,<br />

el diálogo y <strong>la</strong> construcción colectiva <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>ta gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>safíos. Los<br />

cambios y nuevas aplicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología avanzan mucho más rápido que nuestras<br />

compet<strong>en</strong>cias individuales y más aún que su adopción por <strong>la</strong>s instituciones u organizaciones.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, estos cambios pue<strong>de</strong>n ampliar <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> acceso y <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias<br />

tecnológicas para aquel<strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones ais<strong>la</strong>das geográficam<strong>en</strong>te o <strong>en</strong> condiciones<br />

históricas <strong>de</strong> pobreza y <strong>de</strong> exclusión social. La <strong>de</strong>mocratización <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

y <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to requiere acciones creativas <strong>en</strong> el sector salud y una interv<strong>en</strong>ción<br />

intersectorial que permita el acceso y <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s sociales.<br />

El mayor <strong>de</strong>safío será instituir progresivam<strong>en</strong>te el acceso y el uso <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas o <strong>de</strong><br />

aplicativos tecnológicos que permitan difundir información, g<strong>en</strong>erar opinión y promover<br />

<strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, tanto <strong>en</strong> Brasil como <strong>en</strong> los países<br />

miembros, para mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas.<br />

La Biblioteca Virtual <strong>de</strong> Salud (BVS) como mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong> red<br />

Las mo<strong>de</strong>rnas tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>de</strong> comunicación permitieron lograr<br />

avances notables y revolucionarios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias, políticas y operación <strong>de</strong> sistemas,<br />

productos y servicios re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> recolección, organización, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />

in<strong>de</strong>xación, acceso y difusión <strong>de</strong> información, conocimi<strong>en</strong>to y evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong><br />

salud. Esto permitió lidiar con el gran volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> información producido <strong>en</strong> breves<br />

espacios <strong>de</strong> tiempo y ayudó a los sistemas <strong>de</strong> salud a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los <strong>de</strong>safíos pres<strong>en</strong>tados<br />

para incorporar el uso <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas y políticas públicas (6). La BVS es<br />

un bi<strong>en</strong> público para <strong>de</strong>mocratizar no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el acceso a <strong>la</strong> información disponible,<br />

sino también para ampliar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> contribuir con nueva información para <strong>la</strong> red.<br />

Si bi<strong>en</strong> anteriorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> tratar el docum<strong>en</strong>to<br />

43


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

44<br />

como unidad primaria, actualm<strong>en</strong>te es necesario buscar, seleccionar, analizar y sintetizar<br />

críticam<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> manera intelig<strong>en</strong>te y racional <strong>la</strong> gran cantidad <strong>de</strong> información disponible.<br />

Por ello, el objetivo es promover el máximo r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to personal y social <strong>de</strong> cada<br />

fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> información <strong>de</strong> interés (7).<br />

Bajo el li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>, y coordinada e implem<strong>en</strong>tada por el C<strong>en</strong>tro Latinoamericano<br />

y <strong>de</strong>l Caribe <strong>de</strong> Información <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (BIREME), <strong>la</strong> red Biblioteca<br />

Virtual <strong>en</strong> Salud (BVS) es <strong>la</strong> estrategia y mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> cooperación técnica <strong>en</strong> información<br />

ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s instituciones nacionales <strong>de</strong> salud, educación e investigación<br />

<strong>de</strong> América Latina y el Caribe (AL&C) (8). Des<strong>de</strong> 1967, cuando fue creada <strong>la</strong> <strong>en</strong>tonces<br />

Biblioteca Regional <strong>de</strong> Medicina, <strong>la</strong> cooperación técnica nació con una red <strong>de</strong> bibliotecas.<br />

A partir <strong>de</strong> 1982, pasó a in<strong>de</strong>xar <strong>la</strong> producción ci<strong>en</strong>tífica y técnica <strong>de</strong> América<br />

Latina y <strong>de</strong>l Caribe y amplió su función a C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Información e In<strong>de</strong>xación. En 1987,<br />

<strong>la</strong> cooperación técnica se <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizó por medio <strong>de</strong> Sistemas Nacionales <strong>de</strong> Información<br />

que operaban con re<strong>de</strong>s nacionales <strong>de</strong> instituciones. En 1998, con <strong>la</strong> consolidación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Internet como medio <strong>de</strong> producción y comunicación <strong>de</strong> información ci<strong>en</strong>tífica, <strong>la</strong><br />

cooperación técnica adoptó el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Biblioteca Virtual <strong>de</strong> Salud, establecida por<br />

el compromiso colectivo <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región firmado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> San José,<br />

Costa Rica (9).<br />

De esta manera, <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil opera con <strong>la</strong> BVS<br />

por medio <strong>de</strong> su marco <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información, conocimi<strong>en</strong>to<br />

y evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica, <strong>en</strong> tres dim<strong>en</strong>siones: <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s sociales, <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />

y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>tes apr<strong>en</strong>dices e informados. Estas son <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s que estructuran el<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> BVS y proporcionan sost<strong>en</strong>ibilidad y garantizan su actualización<br />

perman<strong>en</strong>te (7).<br />

La dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s sociales abarca instituciones e individuos, productores, intermediarios<br />

y usuarios <strong>de</strong> información ci<strong>en</strong>tífica y técnica <strong>en</strong> salud. Las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos<br />

<strong>en</strong>globan colecciones <strong>de</strong> productos, servicios y ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> información, fu<strong>en</strong>tes y flujos<br />

<strong>de</strong> información y objetos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>de</strong> diseminación selectiva y conectividad (“mi<br />

biblioteca”, “estaciones BVS”), <strong>de</strong> comunicación (noticias, espacios participativos online)<br />

y <strong>de</strong> metodologías y tecnologías (normas, guías, terminología, herrami<strong>en</strong>tas, etc.).<br />

Toda fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> BVS es un servicio web y se pue<strong>de</strong> recuperar <strong>en</strong> varios<br />

programas e interfaces, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> necesidad (7).<br />

Las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>tes apr<strong>en</strong>dices e informados <strong>de</strong> <strong>la</strong> BVS garantizan <strong>la</strong> actualización perman<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to porque son ambi<strong>en</strong>tes don<strong>de</strong> predomina el intercambio <strong>de</strong> información,<br />

<strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to. A<strong>de</strong>más, muchas veces g<strong>en</strong>era nuevas fu<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> información que también alim<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> red BVS. Los espacios participativos on-line son<br />

promotores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> BVS, <strong>de</strong> sus re<strong>de</strong>s sociales, <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos y<br />

<strong>de</strong> los ambi<strong>en</strong>tes apr<strong>en</strong>dices e informados. El objetivo es promover <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s institu-


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

ciones participantes, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r flujos locales sost<strong>en</strong>ibles <strong>de</strong> información y contextualizar <strong>la</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes, con terminologías a<strong>de</strong>cuadas a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> información (7).<br />

La característica principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> BIREME es el trabajo <strong>en</strong> red <strong>en</strong> el paradigma<br />

<strong>de</strong> información y comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Internet y por <strong>la</strong> Web, con <strong>la</strong> participación activa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones nacionales a partir <strong>de</strong> sus condiciones políticas, culturales, sociales,<br />

económicas y <strong>de</strong> infraestructura física. La BVS se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> por medio <strong>de</strong> instancias<br />

nacionales y temáticas que incorporan instituciones y comunida<strong>de</strong>s nacionales y promueve<br />

su inserción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s regionales e internacionales (6).<br />

Esta acción ha ampliado radicalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones y comunida<strong>de</strong>s nacionales<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> producción, operación y uso <strong>de</strong> los productos y servicios cooperativos <strong>de</strong><br />

información ci<strong>en</strong>tífica y técnica. La BVS opera con acceso abierto y universal a LILACS<br />

(Literatura Latinoamericana y <strong>de</strong>l Caribe <strong>de</strong> Información <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud), SciELO,<br />

MEDLINE y <strong>la</strong> Biblioteca Cochrane, que constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información<br />

<strong>de</strong> registro <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong> salud producida <strong>en</strong> el nivel nacional, regional<br />

e internacional, con interfaces <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong> navegación <strong>en</strong> español, inglés y portugués.<br />

La colección <strong>de</strong> textos completos <strong>en</strong> acceso abierto aum<strong>en</strong>ta progresivam<strong>en</strong>te.<br />

BIREME también <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>, apoya y opera con re<strong>de</strong>s internacionales como ePortuguese,<br />

una iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> para establecer una red <strong>de</strong> información <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> los ocho<br />

países <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua portuguesa, (http://eportuguese.bvsalud.org/php/in<strong>de</strong>x.php?<strong>la</strong>ng=pt);<br />

<strong>la</strong> red Tropika (http://www.tropika.net/), bajo <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

tropicales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> (TDR/<strong>OMS</strong>), <strong>la</strong> red <strong>de</strong> Evi<strong>de</strong>ncias para políticas <strong>de</strong> salud<br />

(EVIPNet), organizada y coordinada por <strong>la</strong> Unidad Research Trans<strong>la</strong>tion Unit <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OMS</strong> (http://www.evipnet.org/php/in<strong>de</strong>x.php), y el Campus Virtual <strong>de</strong> Salud Pública<br />

(CVSP), una red para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y comunicación para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r compet<strong>en</strong>cias<br />

individuales y capacida<strong>de</strong>s institucionales <strong>en</strong> salud pública (http://www.campusvirtualsp.org/).<br />

Entre los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil, 55% participan o son c<strong>en</strong>tros<br />

cooperantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> BVS, <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s temáticas o institucionales, 40% alim<strong>en</strong>tan LILACS y<br />

50% participan <strong>en</strong> el SCAD (Servicio <strong>de</strong> copia <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos) como contribuy<strong>en</strong>tes, y<br />

85% como usuarios institucionales <strong>de</strong>l sistema.<br />

Es necesario fortalecer este <strong>en</strong>foque y marco <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> red mediante el <strong>de</strong>sarrollo y<br />

operación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>/Brasil, a fin <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />

producción ci<strong>en</strong>tífica y técnica se incorpore a <strong>la</strong>s colecciones <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> BVS. Esta apropiación es favorecida por <strong>la</strong> operación <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s temáticas que converg<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> sistemas complejos don<strong>de</strong> “nosotros p<strong>en</strong>santes” <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na (formados por usuarios y<br />

productores <strong>de</strong> información, organizados <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prácticas o <strong>de</strong> producción<br />

técnico-ci<strong>en</strong>tífica) transformamos <strong>la</strong> información <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to colectivo.<br />

45


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

46<br />

La producción ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

Para <strong>la</strong> institución, <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador significa que <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

reconoce su excel<strong>en</strong>cia técnico-ci<strong>en</strong>tífica y contribución para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r acciones estratégicas<br />

<strong>de</strong> salud y fortalecer <strong>la</strong> capacidad nacional y regional <strong>en</strong> el campo <strong>en</strong> que actúa.<br />

Los 22 c<strong>en</strong>tros situados <strong>en</strong> Brasil cooperan <strong>en</strong> áreas muy diversificadas. Realizan investigaciones<br />

y apoyan otras funciones específicas: capacitación, producción <strong>de</strong> material<br />

educativo, evaluación, <strong>de</strong>sarrollo tecnológico, información, monitoreo <strong>de</strong> procesos, asist<strong>en</strong>cia<br />

especializada y producción <strong>de</strong> insumos, <strong>en</strong>tre otras. De modo g<strong>en</strong>eral, los c<strong>en</strong>tros<br />

sirv<strong>en</strong> como refer<strong>en</strong>cia técnico <strong>en</strong> el ámbito nacional, prestan consultoría especializada<br />

a iniciativas gubernam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> Brasil y <strong>en</strong> otros países e integran re<strong>de</strong>s participativas y<br />

proyectos multicéntricos <strong>de</strong> investigación.<br />

Cada c<strong>en</strong>tro posee una experi<strong>en</strong>cia propia que <strong>de</strong>be estar disponible para los interesados<br />

<strong>en</strong> el tema. También repres<strong>en</strong>ta una experi<strong>en</strong>cia única <strong>de</strong> actuación, que se <strong>de</strong>be<br />

compartir con otros c<strong>en</strong>tros que <strong>de</strong>sempeñan funciones <strong>de</strong> cooperación técnica a fin<br />

<strong>de</strong> intercambiar <strong>la</strong>s lecciones apr<strong>en</strong>didas. La producción ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil es muy amplia y se pue<strong>de</strong> consultar <strong>en</strong> sus sitios<br />

web institucionales. Algunos ejemplos permit<strong>en</strong> observar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> tales c<strong>en</strong>tros<br />

para <strong>la</strong> cooperación técnica nacional e internacional.<br />

El C<strong>en</strong>tro Brasileiro <strong>de</strong> C<strong>la</strong>ssificação <strong>de</strong> Do<strong>en</strong>ças (CBCD), creado <strong>en</strong> 1976 <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad<br />

<strong>de</strong> Salud Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> USP, es uno <strong>de</strong> los más activos <strong>en</strong>tre los nueve c<strong>en</strong>tros que co<strong>la</strong>boran<br />

con <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> Familia <strong>de</strong> C<strong>la</strong>sificaciones Internacionales. Ti<strong>en</strong>e<br />

<strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> contribuir con el cont<strong>en</strong>ido, traducir al portugués, adaptar, publicar<br />

y divulgar <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>sificaciones que integran esa familia. Entre el<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> C<strong>la</strong>sificación<br />

Estadística Internacional <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s y Problemas Re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> Salud y<br />

<strong>la</strong> C<strong>la</strong>sificación Internacional <strong>de</strong> Funcionalidad, Incapacidad y Salud. El C<strong>en</strong>tro presta<br />

asesoría a los países <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo y uso <strong>de</strong> esas c<strong>la</strong>sificaciones y permite comparar <strong>la</strong>s<br />

estadísticas <strong>de</strong> salud nacionales e internacionales.<br />

La historia <strong>de</strong>l Instituto Evandro Chagas, creado <strong>en</strong> 1936 y vincu<strong>la</strong>do al Ministerio <strong>de</strong><br />

Salud, está re<strong>la</strong>cionada con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública <strong>en</strong> <strong>la</strong> región amazónica brasileña.<br />

Se <strong>de</strong>staca por el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estudios e investigaciones <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias biológicas,<br />

ambi<strong>en</strong>te y medicina tropical, publicados <strong>en</strong> importantes revistas ci<strong>en</strong>tíficas internacionales,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> apoyar <strong>la</strong>boratorialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> el<br />

país. En el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Virología, el Instituto fue pionero <strong>en</strong> el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y caracterización<br />

<strong>de</strong> 187 tipos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> arbovirus, un récord mundial que dio a <strong>la</strong> institución<br />

r<strong>en</strong>ombre nacional e internacional y lo hizo un C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> esa<br />

área. A<strong>de</strong>más, realizó el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y caracterización <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 11.000 cepas <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os<br />

194 difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> arbovirus, 34 <strong>de</strong> los cuales patogénicos para el hombre, y


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

cuatro <strong>de</strong> ellos asociados a epi<strong>de</strong>mias <strong>en</strong> <strong>la</strong> Amazonía brasileña (virus <strong>de</strong>l <strong>de</strong>ngue, fiebre<br />

amaril<strong>la</strong>, Mayaro y Oropouche). Se están realizando estudios <strong>de</strong> caracterización <strong>de</strong> posibles<br />

nuevos arbovirus ais<strong>la</strong>dos. Se han estudiado diversas epi<strong>de</strong>mias y se han <strong>de</strong>scubierto<br />

muchos aspectos ecológicos y epi<strong>de</strong>miológicos sobre los ciclos <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

arbovirosis, incluido un estudio <strong>de</strong> los vectores y huéspe<strong>de</strong>s vertebrados.<br />

El Instituto Nacional <strong>de</strong> Cáncer (INCA), vincu<strong>la</strong>do al Ministerio <strong>de</strong> Salud, es el órgano<br />

ejecutor, regu<strong>la</strong>rizador y coordinador <strong>de</strong> <strong>la</strong> política nacional <strong>de</strong> control <strong>de</strong>l cáncer <strong>en</strong><br />

Brasil. Promueve acciones integradas para prev<strong>en</strong>ir y contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y coordina<br />

diversos programas nacionales, apoyados <strong>en</strong> una gran línea <strong>de</strong> investigaciones y<br />

programas ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> biología celu<strong>la</strong>r, farmacología, g<strong>en</strong>ética, medicina<br />

experim<strong>en</strong>tal e investigación clínica. En función <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l Programa Nacional<br />

<strong>de</strong> Control <strong>de</strong>l Tabaquismo y otros Factores <strong>de</strong> Riesgo <strong>de</strong> Cáncer, el INCA fue <strong>de</strong>signado<br />

C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> esa área. La finalidad <strong>de</strong>l programa es prev<strong>en</strong>ir <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

mediante acciones que estimul<strong>en</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos y estilos<br />

<strong>de</strong> vida saludables y que contribuyan con <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia y mortalidad<br />

por cáncer y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas al consumo <strong>de</strong> tabaco. Las acciones nacionales<br />

incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> los municipios brasileños <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong><br />

legis<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> economía.<br />

El Instituto <strong>de</strong> Radioproteção e Dosimetria (IRD), vincu<strong>la</strong>do al Ministerio <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y<br />

Tecnología, se ha afirmado a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 30 años como un instituto <strong>de</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica,<br />

a través <strong>de</strong> investigaciones y gran<strong>de</strong>s proyectos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo técnico-ci<strong>en</strong>tífico <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> radioprotección y <strong>de</strong> metrología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s radiaciones ionizantes. Coordina preparativos<br />

médicos para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a radioacci<strong>de</strong>ntados, realiza ejercicios <strong>de</strong> respuesta y<br />

pone a disposición <strong>la</strong>boratorios y equipos para mediciones y <strong>en</strong>sayos. Imparte cursos y<br />

capacitación <strong>en</strong> radioprotección y emerg<strong>en</strong>cia radiológica, y presta asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> situaciones<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia con radiaciones ionizantes. Como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia nacional y<br />

C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, el IRD <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> alianzas, promueve reuniones ci<strong>en</strong>tíficas<br />

para difundir conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r li<strong>de</strong>razgos, manti<strong>en</strong>e un observatorio <strong>de</strong><br />

recursos humanos y coopera con países africanos <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua portuguesa.<br />

La Esco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Enfermagem <strong>de</strong> Ribeirão Preto (EERP) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> São Paulo es<br />

uno <strong>de</strong> los 31 compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> Enfermería <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OMS</strong>. En 1988 fue <strong>de</strong>signado primer c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Brasil y <strong>en</strong> América Latina<br />

para esa área. Promueve investigaciones ori<strong>en</strong>tadas a <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong> obstetricia a <strong>la</strong> salud comunitaria y <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia; forma <strong>en</strong>fermeros,<br />

investigadores y lí<strong>de</strong>res que contribuyan con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong><br />

eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud; y actúa como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> investigación y capacitación <strong>en</strong><br />

América Latina <strong>en</strong> áreas prioritarias. La EERP ti<strong>en</strong>e una participación significativa <strong>en</strong><br />

el directorio <strong>de</strong> líneas <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> postgrado stricto s<strong>en</strong>su <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> América Latina (www.eerp.usp.br).<br />

47


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

48<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

1. ALAZRAQUI, M. et al. Sistemas <strong>de</strong> información <strong>en</strong> salud: <strong>de</strong> sistemas cerrados a <strong>la</strong><br />

ciudadanía social - un <strong>de</strong>safío <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión local.<br />

Cad. Saú<strong>de</strong> Pública. 22 (12), p. 2693-2702. 2006).<br />

2. CENTRO LATINO-AMERICANO E DO CARIBE EM CIÊNCIAS DA SAÚDE<br />

(BIREME/OPAS/<strong>OMS</strong>). VI Reunión <strong>de</strong>l Sistema Latinoamericano y <strong>de</strong>l Caribe <strong>de</strong><br />

Información <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud & Salud, I.C.P.d.I.e.C.d.l. Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> San<br />

José hacia <strong>la</strong> Biblioteca Virtual <strong>en</strong> Salud. San José, Costa Rica, BIREME/OPAS/<strong>OMS</strong>,<br />

1998.<br />

3. ______. Informe <strong>de</strong> avaliação da BVS em seus 10 anos <strong>de</strong> operação. São Paulo, 2008.<br />

4. ______. Ambi<strong>en</strong>tes apr<strong>en</strong>dices e informados para <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

News Letter BVS, 2009.<br />

5. MARTÍ, M.C. et al. Alfabetización digital: un peldaño hacia <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información. Medicina y Seguridad <strong>de</strong>l Trabajo.v 54, p., 11-15. 2008.<br />

6. MCDERMOTT, R. Why information technology inspired but cannot <strong>de</strong>liver<br />

knowledge managem<strong>en</strong>t. IN: ERIC L.; LESSER, M.A.F.; JASON A.; SLUSHER (Org).<br />

Knowledge and Communities. Butterworth-Heinemann, 2000.<br />

7. ORGANIZAÇÃO MUNDIAL DA SAÚDE (<strong>OMS</strong>). Knowledge managem<strong>en</strong>t global<br />

operation p<strong>la</strong>n 2006-2007. Janeiro, 2006.<br />

8. ORGANIZAÇÃO PAN-AMERICANA DA SAÚDE (OPAS/<strong>OMS</strong>).. Informe <strong>de</strong>l grupo<br />

<strong>de</strong> estudio sobre intercambio <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to e información. 6, abril, 2004.<br />

9. PACKER, A.L. A construção coletiva da Biblioteca Virtual em Saú<strong>de</strong>. Interface.<br />

Comunicação, Saú<strong>de</strong> e Educação, v. 9, p. 249-272. 2005.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

Los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> y <strong>la</strong> cooperación técnica<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil<br />

Diego Victoria<br />

Luciana Chagas<br />

La <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong>finidas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Cooperación Técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> (CCS) con <strong>la</strong> República<br />

Fe<strong>de</strong>rativa <strong>de</strong> Brasil 2008-2012 1 , docum<strong>en</strong>to que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s, modalida<strong>de</strong>s<br />

y <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>en</strong> el país. En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> cooperación técnica, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización 2 es el principal mecanismo para garantizar<br />

el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s locales para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

políticas <strong>de</strong> salud.<br />

Los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>, socios fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada (CTD), son instituciones c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> actuación<br />

estratégica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>en</strong> el país. Esto se <strong>de</strong>be a que, al ser <strong>de</strong>signados<br />

por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (<strong>OMS</strong>) para actuar<br />

localm<strong>en</strong>te, integran una red participativa nacional e internacional para realizar activida<strong>de</strong>s<br />

técnicas y concretizar acciones que co<strong>la</strong>bor<strong>en</strong> con resultados <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> el nivel<br />

local, regional y global. Al ser reconocidos por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s nacionales brasileñas,<br />

permit<strong>en</strong> crear espacios para el intercambio <strong>de</strong> informaciones y <strong>de</strong> cooperación técnica<br />

<strong>en</strong>tre sí y con socios internacionales <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública. A<strong>de</strong>más ofrec<strong>en</strong> un<br />

valor agregado <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación y ejecución <strong>de</strong> acciones locales.<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> CTD por medio <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> pres<strong>en</strong>ta aspectos relevantes<br />

para fortalecer <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> salud pública. Estos aspectos están alineados con<br />

<strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> <strong>la</strong> CCS:<br />

• <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>, <strong>en</strong> común acuerdo con el Ministerio<br />

<strong>de</strong> Salud, para fortalecer <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias estatales y municipales,<br />

así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas cuya finalidad sea<br />

satisfacer <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s sectoriales;<br />

1 Docum<strong>en</strong>to que ori<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s acciones prioritarias <strong>en</strong> salud pública que se van a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el país.<br />

2 P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Trabajo Bianual 2008-2009 (página 16).<br />

49


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

50<br />

• i<strong>de</strong>ntificación, sistematización, evaluación y docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas y<br />

experi<strong>en</strong>cias para formu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r, implem<strong>en</strong>tar y evaluar políticas y programas<br />

<strong>de</strong> salud;<br />

• seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> Cooperación Sur-Sur <strong>en</strong> salud, así como el <strong>de</strong>bido fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad nacional para participar <strong>en</strong> el mismo;<br />

• apoyo al país para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a nivel mundial a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación y<br />

<strong>de</strong>l fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alianzas políticas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s internacionales<br />

<strong>de</strong> salud;<br />

• movilización <strong>de</strong> recursos <strong>en</strong> el nivel nacional e internacional para implem<strong>en</strong>tar políticas<br />

y programas que busqu<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, incluida <strong>la</strong> gobernabilidad,<br />

el <strong>de</strong>sarrollo institucional y <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia tecnológica <strong>en</strong> el sector salud;<br />

• apoyo al diálogo y a <strong>la</strong> cooperación <strong>de</strong>l sector salud con otros sectores <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo,<br />

como ambi<strong>en</strong>te, educación, <strong>en</strong>ergía, trabajo, transporte y otros, cuya actuación sea<br />

relevante para alcanzar <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, buscando también priorizar <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> estos sectores;<br />

• mayor participación <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s nacionales como socios <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> a fin <strong>de</strong> buscar una sinergia efectiva <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s respectivas experi<strong>en</strong>cias<br />

y habilida<strong>de</strong>s y favorecer <strong>la</strong> cooperación horizontal <strong>en</strong>tre estados y municipios, y<br />

• apoyo al diálogo y concertación <strong>en</strong>tre los actores gubernam<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

civil que sean relevantes para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>l sector salud y sus políticas,<br />

con el fin <strong>de</strong> garantizar <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración sectorial <strong>en</strong> el logro <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> Desarrollo<br />

<strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io.<br />

Con base <strong>en</strong> esas premisas, <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil consi<strong>de</strong>ra que el trabajo conjunto<br />

con los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> permite concretizar el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cooperación técnica a fin <strong>de</strong>:<br />

• <strong>de</strong>finir conjuntam<strong>en</strong>te cómo y cuándo <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizar <strong>la</strong> cooperación técnica e i<strong>de</strong>ntificar<br />

alternativas a<strong>de</strong>cuadas para alinear recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s políticas<br />

nacionales y objetivos institucionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>;<br />

• propiciar <strong>la</strong> coher<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> participación y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción compartida<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes instancias <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> salud y pactos bi y tripartitas, <strong>la</strong> coher<strong>en</strong>cia normativa,<br />

financiera y <strong>de</strong> gestión;<br />

• co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> áreas <strong>de</strong> cooperación técnica <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada a fin <strong>de</strong><br />

que incorpor<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera explícita <strong>la</strong> igualdad <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los problemas <strong>de</strong><br />

salud, eficacia y calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración y gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

para fortalecer <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s nacionales y <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> los<br />

recursos para <strong>la</strong> cooperación técnica;<br />

• apoyar una mayor coordinación y articu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s contrapartes nacionales, así<br />

como mayor inter-institucionalidad e inter-sectorialidad;


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

• co<strong>la</strong>borar para que <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> recursos locales facilite <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong><br />

proyectos <strong>de</strong> cooperación técnica;<br />

• contribuir para que los mecanismos <strong>de</strong> monitoreo y <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación<br />

técnica <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada permitan analizar los procesos, i<strong>de</strong>ntificar obstáculos y fortalezas<br />

y compartir experi<strong>en</strong>cias, y<br />

• apoyar <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> los Términos <strong>de</strong> Cooperación/Términos <strong>de</strong> Ajuste (TC/TA).<br />

Esta forma <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil con los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

permite aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> capi<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> sus acciones y el intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias,<br />

lo que favorece <strong>la</strong> gestión y <strong>la</strong> diseminación <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to tanto para el propio país<br />

como para los <strong>de</strong>más países. A<strong>de</strong>más, cabe resaltar que para lograr un trabajo <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado<br />

efectivo, es necesario seguir superando <strong>de</strong>safíos y construy<strong>en</strong>do condiciones importantes<br />

para esa modalidad <strong>de</strong> cooperación técnica. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estos <strong>de</strong>safíos, <strong>de</strong>stacan:<br />

• lograr <strong>la</strong> perfecta integración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>en</strong>tre los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>, <strong>la</strong> Organización<br />

y <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s, consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes priorida<strong>de</strong>s institucionales;<br />

• articu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s acciones institucionales para un mejor intercambio <strong>de</strong> información y<br />

socialización <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos a fin <strong>de</strong> lograr una complem<strong>en</strong>tariedad y evitar <strong>la</strong><br />

sobreposición y <strong>la</strong> dispersión <strong>de</strong> acciones y recursos, e<br />

• introducir mecanismos <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> evaluación, importantes para monitorear<br />

<strong>la</strong>s acciones realizadas y su impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica.<br />

La i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> un socio con experi<strong>en</strong>cia reconocida y prestigio técnico nacional facilita<br />

<strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizados, con capacidad <strong>de</strong> gestión institucional<br />

y mecanismos para obt<strong>en</strong>er resultados <strong>de</strong> trabajo c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te evi<strong>de</strong>nciados. A partir <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> cooperación técnica <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong><br />

sociedad con <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil, se pue<strong>de</strong>n apoyar procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo local que<br />

contribuyan con el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los resultados esperados <strong>en</strong> salud con los que <strong>la</strong> Organización<br />

se compromete a realizar una cooperación técnica que pueda traer resultados<br />

cada vez más consist<strong>en</strong>tes y relevantes para <strong>la</strong> salud pública <strong>en</strong> el país.<br />

Los resultados <strong>en</strong> salud pública que se busque obt<strong>en</strong>er mediante <strong>la</strong> CTD con los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> acciones estratégicas y<br />

programáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica <strong>en</strong> Brasil establecidas <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n Estratégico <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>OPS</strong> 2008-2012 y <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Trabajo Bianual (PTB) <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil 2010-<br />

2011. Esto permite incorporar <strong>la</strong>s contribuciones técnico-ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> programación <strong>de</strong> cooperación técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

<strong>en</strong> Brasil y contribuir con el logro <strong>de</strong> los Resultados Esperados Específicos <strong>de</strong> País (OSER)<br />

<strong>de</strong>finidos para el bi<strong>en</strong>io 2010-2011. La participación pl<strong>en</strong>a <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>en</strong> el PTB 10-11 <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil se pue<strong>de</strong> verificar <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes ejemplos <strong>en</strong><br />

los que se muestran los OSER, el C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador re<strong>la</strong>cionado con su alcance y algunos<br />

productos que se p<strong>la</strong>nean <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r conjuntam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el periodo 2010-2011:<br />

51


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

52<br />

oSER CEnTRo ColAboRAdoR PRoduCToS<br />

3.5: Salud m<strong>en</strong>tal CEPEDOC<br />

11.2: Sistemas <strong>de</strong> información<br />

sanitaria regional y nacional<br />

21.1: Políticas <strong>de</strong> acceso nacional<br />

y uso racional <strong>de</strong> suplem<strong>en</strong>tos<br />

es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> salud pública<br />

8.3: Política <strong>de</strong> salud pública<br />

ocupacional y salud ambi<strong>en</strong>tal;<br />

servicios <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia<br />

C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> para familia <strong>de</strong><br />

c<strong>la</strong>sificaciones<br />

NAF/ENSP (FIOCRUZ)<br />

FUNDACENTRO<br />

• Estudios sobre juv<strong>en</strong>tud y calidad <strong>de</strong> vida –<br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

• Observatorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Seca<br />

• Homicidios <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es y niños <strong>en</strong> Brasil<br />

• Visita domiciliaria para adolesc<strong>en</strong>tes embarazadas<br />

<strong>de</strong> bajos ingresos (investigaciónacción)<br />

<strong>en</strong> São Paulo y Porto Alegre<br />

• Capacitación a distancia para codificadores<br />

<strong>en</strong> portugués – usuarios CID y CIF<br />

• Foro <strong>de</strong> los codificadores <strong>de</strong> Brasil – 1.600<br />

códigos<br />

• Acreditación <strong>de</strong> los codificadores con certificado<br />

internacional<br />

• Revisión <strong>de</strong> los cuadros/actualización automática<br />

SIM<br />

• Desarrollo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> codificación<br />

automática<br />

• Evaluación <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> <strong>en</strong>vío domiciliario<br />

<strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro<br />

• Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> eficacia <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los costos<br />

• Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Farmacia Popu<strong>la</strong>r (RJ)<br />

• Formación <strong>de</strong> recursos humanos: cursos <strong>de</strong><br />

lectura radiológica OIT<br />

• Investigación sobre el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> silicosis<br />

<strong>en</strong> adultos tratados por tuberculosis<br />

<strong>en</strong> municipios con activida<strong>de</strong>s frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

exposición a <strong>la</strong> sílice<br />

• Bases <strong>de</strong> datos/información/sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sílice y <strong>de</strong>l programa nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> eliminación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> silicosis www.fundac<strong>en</strong>tro.gov.bra/<br />

silicaesilicose<br />

• Publicación <strong>de</strong> manual <strong>de</strong> marmolerías<br />

Finalm<strong>en</strong>te, para <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil, <strong>la</strong> cooperación técnica<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada es una oportunidad <strong>de</strong> actuación que permite <strong>la</strong> apertura a <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> varios socios y el constante intercambio <strong>de</strong> información. Esto permite garantizar<br />

el alcance <strong>de</strong> resultados comunes o complem<strong>en</strong>tarios, ya que interre<strong>la</strong>ciona a los actores<br />

que actúan <strong>en</strong> ese contexto. Asimismo, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes acciones que se articu<strong>la</strong>n <strong>de</strong> forma<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er un mayor impacto local, lo que permite mejorar <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>de</strong> salud también <strong>en</strong> los niveles regional y global.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

Investigación, Desarrollo e Innovación Tecnológica como<br />

Área Estratégica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ag<strong>en</strong>das Sanitarias: contribuciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y <strong>de</strong> sus <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> Brasil<br />

Prisci<strong>la</strong> Almeida Andra<strong>de</strong><br />

Christophe Rerat<br />

R<strong>en</strong>ato Tasca<br />

El fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tema ci<strong>en</strong>cia, tecnología e innovación <strong>en</strong> salud (CT&IS) <strong>en</strong> el movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud global 1 ocurrió a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta. Los esfuerzos <strong>de</strong><br />

actores internacionales, como <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (<strong>OMS</strong>) y sus <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>, fueron cruciales para ese proceso.<br />

El conocimi<strong>en</strong>to sobre el movimi<strong>en</strong>to internacional y sobre <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s institucionales<br />

<strong>de</strong> investigación ayudan a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l fom<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico y tecnológico<br />

<strong>en</strong> salud y a i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s áreas y estrategias que los difer<strong>en</strong>tes mecanismos <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

contemp<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> cooperación internacional, como por ejemplo, el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> red con los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>.<br />

Para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r mejor este tema, este capítulo, estructurado <strong>en</strong> dos partes, pres<strong>en</strong>tará<br />

algunas preguntas sobre <strong>la</strong> temática propuesta. La primera parte invita al lector a reflexionar<br />

sobre el proceso <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción y evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, <strong>de</strong>sarrollo<br />

e innovación tecnológica (I&D&I) <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica ag<strong>en</strong>da global <strong>de</strong> salud. La segunda<br />

parte pres<strong>en</strong>ta un panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s institucionales <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> salud<br />

<strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> con se<strong>de</strong> <strong>en</strong> Brasil.<br />

Priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> I&D&I <strong>en</strong> salud: evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da global sanitaria<br />

y formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> marcos internacionales<br />

Los esfuerzos a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica y tecnológica <strong>en</strong> salud no son un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

nuevo, ya que están re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

1 La salud global se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir como un campo <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción que se inserta <strong>en</strong> <strong>la</strong> interfase <strong>de</strong> tres áreas<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to: Salud Colectiva, Re<strong>la</strong>ciones Internacionales y Ci<strong>en</strong>cias Sociales. El término ‘salud global’ cobra fuerza<br />

a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta y pasa a indicar un conjunto <strong>de</strong> <strong>de</strong>mandas y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mundial<br />

que va más allá <strong>de</strong> los intereses <strong>de</strong> naciones específicas. También se asocian a este término <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación<br />

creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> actores importantes, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones intergubernam<strong>en</strong>tales, como los medios <strong>de</strong> comunicación,<br />

ONG internacionales, fundaciones internacionales, corporaciones transnacionales (ALMEIDA-ANDRADE, 2007).<br />

53


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

54<br />

varios actores públicos y privados <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario internacional (ONGs, universida<strong>de</strong>s, institutos<br />

<strong>de</strong> investigación, industrias y otros). Incluso fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> establecer un<br />

marco temporal, se observa que <strong>la</strong>s primeras iniciativas que permitieron el fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> CT&IS <strong>en</strong> el contexto mundial se hicieron más evi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> el siglo XIX.<br />

Des<strong>de</strong> 1887, por ejemplo, el Instituto Pasteur 2 fom<strong>en</strong>ta estudios para aplicar el conocimi<strong>en</strong>to<br />

g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

infecciosas. El alcance internacional <strong>de</strong> esta institución contribuyó para que <strong>en</strong> distintas<br />

partes <strong>de</strong>l mundo se promoviera <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> investigadores y el <strong>de</strong>sarrollo ci<strong>en</strong>tífico<br />

y tecnológico <strong>en</strong> salud (<strong>OMS</strong>, 2004). Sin embargo, aún faltaba estructurar una<br />

organización perman<strong>en</strong>te para formar, <strong>de</strong> acuerdo con el contexto <strong>de</strong>l periodo, <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da<br />

internacional <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación por medio <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>sos<br />

técnico-políticos.<br />

Según Campos (2006), <strong>la</strong> consci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia sanitaria <strong>en</strong> el siglo XIX<br />

movilizó a los países para que organizaran una serie <strong>de</strong> confer<strong>en</strong>cias con el fin <strong>de</strong> discutir<br />

estrategias para combatir <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas como una<br />

am<strong>en</strong>aza a <strong>la</strong> comunidad internacional. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a inicios <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>en</strong> 1902, se estructuró<br />

<strong>la</strong> primera organización internacional <strong>de</strong> salud, el International Sanitary Office<br />

of the American Republics, que <strong>en</strong> 1959 pasó a l<strong>la</strong>marse Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Salud (<strong>OPS</strong>) (Brown; Cueto; Fee, 2006). Según estos autores, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Office Internationale<br />

d’Hygiène Publique <strong>en</strong> 1907 <strong>en</strong> París, Francia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> League of Nations Health<br />

Organization <strong>en</strong> 1920 <strong>en</strong> Ginebra, Suiza también fueron cruciales para institucionalizar<br />

<strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el sistema internacional y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación, directa o<br />

indirectam<strong>en</strong>te, por medio <strong>de</strong> alianzas con universida<strong>de</strong>s.<br />

Brown, Cueto y Fee (2006) afirman que esta Oficina Internacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Pública<br />

conc<strong>en</strong>tró sus esfuerzos <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acuerdos sanitarios internacionales y<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> investigaciones epi<strong>de</strong>miológicas para promover el intercambio <strong>de</strong><br />

información <strong>en</strong>tre países; mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Liga <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar este tipo <strong>de</strong> estudio, patrocinaba el trabajo <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> comisiones<br />

internacionales sobre <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s específicas. Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> movilización<br />

<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes países, incluido Brasil, para formu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da internacional <strong>de</strong> salud, <strong>en</strong><br />

junio <strong>de</strong> 1948 se realizó <strong>la</strong> primera Asamblea Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud <strong>en</strong> Ginebra, Suiza. En<br />

ese mom<strong>en</strong>to se consi<strong>de</strong>ró <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, que pasó a ser <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia especializada<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuestiones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> salud global,<br />

2 El Instituto Pasteur es una ONG internacional originada <strong>en</strong> Francia que también actúa como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>OMS</strong>. Estructuró un trabajo <strong>en</strong> red, el cual está conformado por veinticinco c<strong>en</strong>tros in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes localizados <strong>en</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes países (<strong>OMS</strong>, 2004).


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

abarcando <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> producción y gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, así como <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones<br />

sanitarias.<br />

El estatuto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización que se aprobó incluía sus principios, directrices, compet<strong>en</strong>cias,<br />

así como, los <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> los Estados miembros. En re<strong>la</strong>ción con<br />

el área <strong>de</strong> CT&IS, el texto constitucional (<strong>OMS</strong>, 1948) <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> que los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> salud se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r a todas <strong>la</strong>s personas a fin <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mundial. En ese s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> Constitución resalta que cabe<br />

a <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> fom<strong>en</strong>tar y realizar investigaciones <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, así como, promover <strong>la</strong><br />

cooperación <strong>en</strong>tre los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad ci<strong>en</strong>tífica y <strong>en</strong>tre los grupos <strong>de</strong> profesionales<br />

y gestores para que el avance ci<strong>en</strong>tífico y tecnológico mejore los niveles <strong>de</strong> salud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l mundo.<br />

En esa perspectiva, <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do directam<strong>en</strong>te investigaciones sobre los temas<br />

prioritarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da mundial <strong>de</strong> salud, así como indirectam<strong>en</strong>te por medio <strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes mecanismos, principalm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación. Históricam<strong>en</strong>te, los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> han <strong>de</strong>sempeñado<br />

un papel estratégico, como ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r investigaciones prioritarias<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das sanitarias <strong>en</strong> el nivel mundial, regional 3 y nacional, formar recursos<br />

humanos para <strong>la</strong> investigación (magísteres, doctores, post-doctores y gestores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

CT&IS) y estructurar re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación.<br />

En los años cincu<strong>en</strong>ta y ses<strong>en</strong>ta, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong>l comercio internacional y<br />

<strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas que repres<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias y <strong>en</strong><strong>de</strong>mias para los Estados miembros, <strong>la</strong><br />

comunidad internacional impulsó <strong>la</strong> recién creada <strong>OMS</strong> para que dirigiera su at<strong>en</strong>ción<br />

técnica y política a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> ‘medicina<br />

tropical’. En esa coyuntura, <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da internacional <strong>de</strong> salud priorizó el control y <strong>la</strong><br />

eliminación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecto-parasitarias, que prevaleció también <strong>en</strong> <strong>la</strong> trayectoria<br />

<strong>de</strong>l fom<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico y tecnológico <strong>en</strong> salud, por intermedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación sanitaria<br />

multi<strong>la</strong>teral. La Organización pasó a fom<strong>en</strong>tar estudios, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, re<strong>la</strong>cionados con<br />

<strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> tecnologías (medicam<strong>en</strong>tos y vacunas) para <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

transmisibles como, por ejemplo, para <strong>la</strong> ma<strong>la</strong>ria y <strong>la</strong> virue<strong>la</strong> (Campos, 2006).<br />

Durante los años set<strong>en</strong>ta, se ampliaron aún más <strong>la</strong>s perspectivas para el área <strong>de</strong> CT&IS<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud global, con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los programas especiales <strong>de</strong> investigación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>: Special Programme of Research, Developm<strong>en</strong>t and Research Training in<br />

Human Reproduction 4 (HRP) y el Special Programme for Research and Training in Tropi-<br />

3 El término regional se refiere a <strong>la</strong> distribución regional adoptada para <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y <strong>de</strong> sus oficinas<br />

regionales, por ejemplo, <strong>la</strong>s Américas y <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

4 El Programa Especial <strong>de</strong> Investigación, Desarrollo, Capacitación para Investigación <strong>en</strong> Reproducción Humana es un programa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, pero su gestión es <strong>la</strong> co-responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, Banco Mundial, UNFPA y PNUD (<strong>OMS</strong>, 2004).<br />

55


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

56<br />

cal Diseases (TDR) 5 , <strong>en</strong> 1973 y 1975, respectivam<strong>en</strong>te. El HRP surgió con <strong>la</strong> misión <strong>de</strong><br />

apoyar a los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo a fom<strong>en</strong>tar investigaciones sobre <strong>la</strong> salud reproductiva.<br />

El objetivo principal consistía <strong>en</strong> crear, probar y evaluar metodologías que contribuyeran<br />

con <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación familiar y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud reproductiva.<br />

El TDR, a su vez, tradicionalm<strong>en</strong>te conc<strong>en</strong>tró sus activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> investigadores<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, así como <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> investigaciones<br />

biomédicas (pre-clínicas y clínicas) y epi<strong>de</strong>miológicas sobre <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

tropicales, avanzando gradualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo (I&D)<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico y tecnológico g<strong>en</strong>erado (<strong>OMS</strong>, 2004).<br />

Estas iniciativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> actores internacionales estratégicos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> gestión compartida <strong>de</strong> estos programas contribuyeron con el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da internacional <strong>de</strong> salud. Sin embargo, hasta mediados <strong>de</strong> los<br />

años och<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones aún privilegiaba los estudios sobre morbilida<strong>de</strong>s<br />

específicas, principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles y <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

morbi-mortalidad materno-infantil.<br />

Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a este contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación epi<strong>de</strong>miológica y biomédica, a fines <strong>de</strong><br />

los set<strong>en</strong>ta, se fortaleció el <strong>de</strong>bate internacional sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones<br />

sobre sistemas y servicios <strong>de</strong> salud. Este movimi<strong>en</strong>to fue promovido por sanitaristas<br />

seguidores <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina comunitaria. En tal contexto, <strong>en</strong> 1978 se celebró <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

sobre Cuidados Primarios <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Alma-Ata <strong>en</strong> Cazaquistão, un<br />

marco <strong>en</strong> ese proceso (Brown, Cueto y Fee, 2006).<br />

Es probable que uno <strong>de</strong> los factores que facilitó <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> ese cons<strong>en</strong>so haya sido<br />

<strong>la</strong> maduración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud Colectiva como un campo <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción.<br />

Tal proceso dio lugar a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> un pacto mundial, cuyas i<strong>de</strong>as e intereses <strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes instituciones se sistematizaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Alma-Ata. De acuerdo<br />

con Koivusalo y Olli<strong>la</strong> (1997), este pacto mundial incluyó nuevos principios, directrices<br />

y concepciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da internacional <strong>de</strong> salud, tales como: <strong>la</strong> participación social,<br />

<strong>la</strong> intersectorialidad, <strong>la</strong> multidisciplinariedad y <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud. Temas que se<br />

incorporaron <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da global <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> salud.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ello, <strong>la</strong>s <strong>la</strong>gunas <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre el VIH/SIDA movilizaron a <strong>la</strong> comunidad<br />

internacional a <strong>de</strong>mandar, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong><br />

inversiones para <strong>la</strong> I&D&I <strong>en</strong> ese campo.<br />

La <strong>OMS</strong> <strong>de</strong>stinó <strong>de</strong> su presupuesto global cerca <strong>de</strong> US$ 60 millones por año para fom<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> investigación sobre <strong>la</strong> diarrea, el VIH/SIDA, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s tropicales y <strong>la</strong><br />

5 Programa Especial <strong>de</strong> Investigación y Capacitación <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s Tropicales (TDR) consiste <strong>en</strong> un programa <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, pero su gestión es co-responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, Banco Mundial, Unicef y PNUD (<strong>OMS</strong>, 2004).


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

mortalidad materno-infantil durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta (Commission on Health,<br />

1990). En 1986, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> Salud para el Desarrollo (1990) estimó<br />

que <strong>la</strong>s diversas organizaciones internacionales invirtieron aproximadam<strong>en</strong>te US$ 110<br />

millones <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> salud. No obstante, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s tropicales seguían<br />

si<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da internacional <strong>de</strong> salud. El TDR y el<br />

HRP fueron los actores internacionales que más invirtieron <strong>en</strong> investigación <strong>en</strong> salud<br />

hasta inicios <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta (Commission on Health, 1990). Estos programas, juntos,<br />

<strong>de</strong>stinaron un valor global <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te US$ 40 a 50 millones por año para<br />

financiar estudios y capacitar investigadores, <strong>en</strong> su mayoría <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Estos recursos correspondían básicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s contribuciones <strong>de</strong> los donantes.<br />

En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta, con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización se<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nó un proceso acelerado <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia multicontin<strong>en</strong>tal,<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> se establecieron varias re<strong>la</strong>ciones, interre<strong>la</strong>cionadas por el flujo<br />

y <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> capital, bi<strong>en</strong>es, informaciones, conocimi<strong>en</strong>tos, i<strong>de</strong>as, personas, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s,<br />

así como, substancias relevantes <strong>en</strong> el aspecto biológico y ambi<strong>en</strong>tal (Keohane<br />

y Nye, 2001). En esa perspectiva, <strong>la</strong> globalización (al ser un proceso dinámico y multidim<strong>en</strong>sional,<br />

compuesto por aspectos económicos, políticos, sociales, culturales, ci<strong>en</strong>tífico-tecnológico,<br />

pob<strong>la</strong>cional-migratorio y epi<strong>de</strong>miológico) ha pres<strong>en</strong>tado constantem<strong>en</strong>te<br />

nuevos <strong>de</strong>safíos y oportunida<strong>de</strong>s para el sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y, por consigui<strong>en</strong>te ha<br />

influido <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> I&D&I <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes nacionales,<br />

regionales y globales (Panisset, 1992).<br />

Fr<strong>en</strong>te a este contexto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario internacional proliferaron<br />

los actores y <strong>la</strong>s iniciativas para los diversos campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud Colectiva.<br />

A<strong>de</strong>más, se fortalecieron <strong>la</strong>s discusiones sobre <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> salud. Estos movimi<strong>en</strong>tos<br />

hicieron que los <strong>de</strong>terminantes sociales, gestión, políticas, servicios y sistemas <strong>de</strong> salud<br />

fueran más prioritarios <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da global <strong>de</strong> investigación<br />

<strong>en</strong> salud. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s e institutos <strong>de</strong> investigación, los esfuerzos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Comisión Internacional <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> Salud, <strong>la</strong> Task Force on Health Research<br />

for Developm<strong>en</strong>t, el Banco Mundial y el Comité Asesor <strong>de</strong> Investigaciones <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OMS</strong> marcaron un profundo <strong>de</strong>bate sobre el fom<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico y tecnológico <strong>en</strong> salud<br />

(Almeida-Andra<strong>de</strong>, 2007). Las iniciativas li<strong>de</strong>radas por estos actores fueron ampliam<strong>en</strong>te<br />

divulgadas por medio <strong>de</strong> informes publicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te secu<strong>en</strong>cia:<br />

• Health research: ess<strong>en</strong>tial link to equity in <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t, <strong>en</strong> 1990, por <strong>la</strong> Comisión.<br />

• Ess<strong>en</strong>tial National Health Research (ENHR): a strategy for action in health and human<br />

<strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t, <strong>en</strong> 1991, por el Task Force.<br />

• Investing in health: world <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t indicators, <strong>en</strong> 1993, por el Banco Mundial.<br />

• Re<strong>la</strong>ting to future interv<strong>en</strong>tions options: investing in health, <strong>en</strong> 1996, por el Comité Ad<br />

Hoc <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>.<br />

57


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

58<br />

Estos docum<strong>en</strong>tos son adoptados como los marcos institucionales que impulsaron el<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> I&D&I <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da sanitaria global durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong><br />

los nov<strong>en</strong>ta. Fr<strong>en</strong>te a este proceso, se formó una alianza <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma <strong>OMS</strong>, compuesta<br />

por miembros <strong>de</strong>l TDR, HRP, algunos funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización e investigadores<br />

<strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> y <strong>de</strong> otras instituciones socias. Estos actores lograron<br />

participar <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> reestructuración <strong>de</strong>l Comité Asesor <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> Salud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>. Se creía que, mediante el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta instancia, se podría ampliar<br />

el <strong>de</strong>bate sobre investigación <strong>en</strong> salud <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>. Otra estrategia utilizada<br />

fue fortalecer <strong>la</strong> cooperación con los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes regiones,<br />

con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas.<br />

Con base <strong>en</strong> los informes internacionales <strong>de</strong> 1990, 1991 y 1993, el Comité Ad Hoc (1996)<br />

profundizó el análisis sobre los principales problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mundial<br />

e i<strong>de</strong>ntificó <strong>la</strong>s áreas que requerían mayor inversión <strong>en</strong> I&D&I <strong>en</strong> salud. En ese periodo<br />

<strong>de</strong>stacaban <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad internacional: el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l ‘10/90 gap’ 6 ; el<br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no transmisibles (Dants), especialm<strong>en</strong>te<br />

como resultado <strong>de</strong>l tabaquismo; <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles, principalm<strong>en</strong>te,<br />

VIH/SIDA, <strong>la</strong> ma<strong>la</strong>ria, <strong>la</strong> tuberculosis y <strong>la</strong>s infecciones respiratorias agudas;<br />

<strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia antimicrobiana, y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el acceso a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud<br />

(GLOBAL FORUM, 1999).<br />

En esa perspectiva, el informe <strong>de</strong> 1996, e<strong>la</strong>borado por el Comité Ad Hoc <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>,<br />

priorizó <strong>en</strong> sus reflexiones los <strong>de</strong>safíos y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> promover el avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> I&D&I<br />

<strong>en</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo. El Comité <strong>de</strong>finió un conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>gunas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción e<br />

investigación que <strong>de</strong>nominó Ag<strong>en</strong>da Inconclusa <strong>de</strong> Salud (health unfinished ag<strong>en</strong>da) y<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que propuso <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes áreas como prioritarias para <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación<br />

y <strong>de</strong>sarrollo tecnológico <strong>de</strong> insumos a <strong>la</strong> salud:<br />

• <strong>la</strong> morbi-mortalidad materno-infantil;<br />

• <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia antimicrobiana (Mycobacterium tuberculosis, el Streptococus p<strong>en</strong>eumoniae,<br />

el P<strong>la</strong>smodium falciparum) y el HIV;<br />

• <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no transmisibles (Dants), con énfasis <strong>en</strong> cardiopatías, trastornos<br />

m<strong>en</strong>tales, neop<strong>la</strong>sias y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s respiratorias crónicas, y<br />

• <strong>la</strong> igualdad <strong>en</strong> salud y efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los sistemas y servicios <strong>de</strong> salud.<br />

6 El <strong>de</strong>sequilibrio 10/90 significa que m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 10% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones, <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> público o privado, <strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong><br />

investigación <strong>en</strong> salud están dirigidas a 90% <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud global <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (Brasil, 2004). La expresión<br />

‘10/90 gap’ se volvió un símbolo mundial que trata <strong>de</strong> calificar <strong>la</strong> injusticia <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong><br />

salud <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nada por <strong>la</strong> asimetría <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> recursos financieros para el fom<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico y tecnológico<br />

<strong>en</strong> salud (GLOBAL FORUM, 1999).


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

Para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da Inconclusa <strong>de</strong> Salud, <strong>la</strong> I&D&I se <strong>de</strong>stacó como una acción<br />

estructurante. También se recom<strong>en</strong>dó que los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo estructuraran sistemas<br />

nacionales <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> salud, construyeran una ag<strong>en</strong>da nacional <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> investigación y formu<strong>la</strong>ran una política pública para ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s acciones<br />

<strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> CT&IS. A<strong>de</strong>más, se <strong>en</strong>fatizó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> fortalecer el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

autoridad sanitaria nacional <strong>en</strong> el fom<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> I&D; el trabajo <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación;<br />

<strong>la</strong> formación <strong>de</strong> alianzas para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> productos (PPPs), y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones nacionales <strong>de</strong> investigación, promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> política<br />

<strong>de</strong> trabajo con los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> para <strong>la</strong>s áreas prioritarias <strong>de</strong><br />

investigación e interv<strong>en</strong>ción. De esta manera, se ha buscado optimizar recursos y aprovechar<br />

estas capacida<strong>de</strong>s locales <strong>de</strong> I&D para catalizar esfuerzos que favorezcan <strong>la</strong> salud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mundial.<br />

Otro movimi<strong>en</strong>to importante <strong>en</strong> el contexto internacional durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta<br />

fue <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> interfase <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> sanitaria, li<strong>de</strong>radas<br />

por <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong>l Comercio (OMC) y <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Esta coyuntura trajo nuevos <strong>de</strong>safíos que <strong>de</strong>mandaron reflexionar sobre factores estructurantes<br />

<strong>en</strong> el área <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo ci<strong>en</strong>tífico y tecnológico, como por ejemplo: <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> estructurar sistemas nacionales <strong>de</strong> CT&IS, <strong>en</strong> consonancia con <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s<br />

locales <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong> capacidad productiva; <strong>la</strong> relevancia <strong>de</strong> los aspectos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios<br />

para el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> I&D&I; <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios tecnológicos; <strong>la</strong>s cuestiones re<strong>la</strong>cionadas<br />

con los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad industrial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías sanitarias; y los procesos <strong>de</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cias tecnológicas, a fin <strong>de</strong> promover alianzas win-win y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r capacida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> el sector productivo <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo (<strong>OMS</strong>, 2006).<br />

Por consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l año 2000 ha estado marcada por <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> nuevos<br />

mandatos internacionales, formu<strong>la</strong>dos a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> negociación <strong>de</strong> los países que fortalecieron<br />

<strong>la</strong> I&D&I como prioridad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das globales, regionales y nacionales. Entre<br />

esos nuevos marcos institucionales cabe resaltar el Acuerdo sobre los Aspectos <strong>de</strong> los Derechos<br />

<strong>de</strong> Propiedad Intelectual Re<strong>la</strong>cionados con el Comercio 7 y <strong>la</strong> Salud Pública; <strong>la</strong> Estrategia<br />

Mundial <strong>de</strong> Salud Pública, Innovación y Propiedad Intelectual 8 ; <strong>la</strong> Estrategia Mundial <strong>de</strong><br />

Investigación <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, y <strong>la</strong> Política <strong>de</strong> Investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>.<br />

7 TRIPS (sig<strong>la</strong> <strong>en</strong> inglés), ADPIC (<strong>en</strong> español).<br />

8 La Estrategia Mundial <strong>de</strong> Salud Pública, Innovación y Propiedad Intelectual fue aprobada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea Mundial <strong>de</strong><br />

Salud <strong>de</strong> 2008 (WHA 61.21) y ti<strong>en</strong>e ocho áreas prioritarias <strong>de</strong>nominadas elem<strong>en</strong>tos: 1) Definición <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

P&D; 2) Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> P&D; 3) Desarrollo y perfeccionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> investigación; 4) Transfer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> Tecnología; 5) Aplicación y gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad intelectual <strong>en</strong> salud; 6) Perfeccionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución y<br />

acceso; 7) Promoción <strong>de</strong> mecanismos sost<strong>en</strong>ibles <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to, y 8) Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> monitoreo<br />

y registros (<strong>OMS</strong>, 2008).<br />

59


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

60<br />

Por lo tanto, <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da global <strong>de</strong> <strong>la</strong> I&D&I <strong>en</strong> salud pasa a consi<strong>de</strong>rar,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas temáticas <strong>de</strong> investigación, cuestiones estructurantes re<strong>la</strong>cionadas<br />

con los procesos <strong>de</strong> gobernabilidad <strong>de</strong> los sistemas nacionales <strong>de</strong> CT&IS, a fin <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> investigación, <strong>la</strong>s políticas, el <strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong>s acciones <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud. Es fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r este movimi<strong>en</strong>to internacional para po<strong>de</strong>r compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er un proceso sistemático <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación y acreditación <strong>de</strong><br />

<strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> especializados <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes temáticas. A su vez, esto permitirá<br />

fom<strong>en</strong>tar el trabajo <strong>en</strong> red, el <strong>de</strong>sarrollo y uso <strong>de</strong> los resultados o productos <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> investigación y contribuir con <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das sanitarias <strong>en</strong><br />

el nivel nacional, regional y global <strong>de</strong> <strong>la</strong> I&D&I <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. En este contexto,<br />

a continuación se pres<strong>en</strong>ta un breve panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> los<br />

<strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> localizados <strong>en</strong> Brasil.<br />

Mapeo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Capacidad <strong>de</strong> Investigación <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil<br />

Brasil fue uno <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo que participó activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s iniciativas<br />

internacionales <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> I&D&I <strong>en</strong> salud. Sin embargo, el tema<br />

<strong>de</strong> CT&IS se hizo prioridad política <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>das sanitarias nacionales y estatales so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

a partir <strong>de</strong>l año 2000 <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una coyuntura macro-política que<br />

favoreció el <strong>de</strong>sarrollo ci<strong>en</strong>tífico y tecnológico <strong>de</strong>l país y a <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong>l Sistema<br />

Único <strong>de</strong> Salud (SUS).<br />

Fr<strong>en</strong>te a este esc<strong>en</strong>ario, los actores nacionales impulsaron, por medio <strong>de</strong> un amplio proceso<br />

participativo, <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una Política Nacional <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia, Tecnología e Innovación<br />

<strong>en</strong> Salud para crear un nuevo proyecto nacional <strong>en</strong> esta área, ori<strong>en</strong>tada por<br />

una Ag<strong>en</strong>da Nacional <strong>de</strong> Priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> Salud – ANPPS (Brasil, 2008).<br />

Estos marcos institucionales nacionales <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> I&D&I <strong>en</strong> salud fueron aprobados<br />

<strong>en</strong> 2004 durante <strong>la</strong> II Confer<strong>en</strong>cia Nacional <strong>de</strong> CT&IS. También cabe resaltar que<br />

<strong>en</strong> 2009 se aprobó <strong>la</strong> Política Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong> Tecnologías <strong>en</strong> Salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> sesión<br />

<strong>de</strong>l Consejo Nacional <strong>de</strong> Salud.<br />

La implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da ha sido promovida por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

alianzas <strong>en</strong>tre el gobierno, el sector productivo (público y privado), el sector educativo,<br />

<strong>la</strong> sociedad y <strong>la</strong>s organizaciones internacionales <strong>de</strong> modo articu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

ag<strong>en</strong>das sanitarias locales e internacionales. El éxito <strong>de</strong> estas iniciativas también se <strong>de</strong>be<br />

a <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s institucionales y a <strong>la</strong> masa crítica insta<strong>la</strong>da <strong>en</strong> el país. Según Guimarães<br />

(2004), <strong>la</strong> salud repres<strong>en</strong>ta aproximadam<strong>en</strong>te 30% <strong>de</strong>l esfuerzo nacional <strong>de</strong> investigación,<br />

<strong>de</strong>bido a su capacidad nacional relevante <strong>de</strong> investigación, por lo que ocupa <strong>la</strong><br />

posición <strong>de</strong> mayor relevancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico <strong>en</strong> el país.<br />

En este contexto <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s contribuciones <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<br />

<strong>OMS</strong>, así como <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s e institutos <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> excel<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el área


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, tales como: Fundación Oswaldo Cruz (Fiocruz), Instituto Butantã, Instituto<br />

Evandro Chagas, <strong>en</strong>tre otros.<br />

Especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que concierne a los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>, 22<br />

<strong>de</strong> ellos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran ubicados <strong>en</strong> Brasil y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación y<br />

proyectos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes dim<strong>en</strong>siones importantes para <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das sanitarias<br />

nacionales, regionales y globales. Para conocer mejor <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> estos <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> CT&IS, <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> realizó un mapeo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> salud y formación <strong>de</strong> recursos humanos, por medio <strong>de</strong> un cuestionario<br />

semiestructurado, aplicado por <strong>la</strong> comunidad virtual <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>en</strong><br />

Brasil. De este total, 16 <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> localizados <strong>en</strong> Brasil<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n acciones importantes <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> CT&IS y participaron como muestra <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> investigación m<strong>en</strong>cionada, cuyos resultados se pres<strong>en</strong>tan a continuación.<br />

De los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> estudiados, 56% afirmó que <strong>la</strong> alianza con <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

fue importante para conquistar reconocimi<strong>en</strong>to y legitimidad <strong>en</strong> el nivel nacional e internacional.<br />

Figura 1: Porc<strong>en</strong>tual <strong>de</strong> satisfacción sobre el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> alianza con <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> para<br />

legitimar los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil como instituciones <strong>de</strong><br />

excel<strong>en</strong>cia.<br />

56%<br />

concuerdan<br />

44%<br />

concuerdan totalm<strong>en</strong>te<br />

61


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

62<br />

A<strong>de</strong>más, 88% <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil <strong>en</strong>fatizó que <strong>la</strong><br />

alianza con <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> ayudó <strong>de</strong> modo estratégico <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y facilitó<br />

el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> contactos y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong> cooperación con otros países<br />

(gobiernos, fundaciones, universida<strong>de</strong>s) y organismos internacionales.<br />

Figura 2: Porc<strong>en</strong>tual <strong>de</strong> satisfacción sobre el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> alianza con <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> para<br />

promover re<strong>de</strong>s y proyectos <strong>de</strong> cooperación <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong><br />

Brasil con otros actores internacionales.<br />

63%<br />

25%<br />

12%<br />

concuerdan concuerdan totalm<strong>en</strong>te discuerdan<br />

La cooperación con <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> también fue m<strong>en</strong>cionada por 81% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra como<br />

relevante para establecer y estrechar <strong>la</strong>zos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones y articu<strong>la</strong>ciones intra e interinstitucionales.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

Figura 3: Porc<strong>en</strong>tual <strong>de</strong> satisfacción sobre el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> alianza con <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> para<br />

fortalecer <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción intra e interinstitucional <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<br />

<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil.<br />

63%<br />

13%<br />

6%<br />

concuerdan concuerdan totalm<strong>en</strong>te discuerdan<br />

Otro indicador significativo es <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> recursos financieros para <strong>la</strong> investigación<br />

<strong>en</strong> salud. En g<strong>en</strong>eral, 63% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones estudiadas lograron ampliar <strong>la</strong> movilización<br />

<strong>de</strong> fondos, subv<strong>en</strong>ciones y becas para apoyar <strong>la</strong>s investigaciones y <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong> investigadores gracias a su posición como <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>.<br />

63


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

64<br />

Figura 4: Porc<strong>en</strong>tual <strong>de</strong> satisfacción sobre <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> movilización <strong>de</strong> recursos<br />

financieros para apoyar <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones acreditadas como <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil.<br />

50%<br />

13%<br />

37%<br />

concuerdan concuerdan totalm<strong>en</strong>te discuerdan<br />

Sobre <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s institucionales <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> salud, los 16 <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil estudiados están conformados por 509 investigadores,<br />

<strong>en</strong>tre magísteres, doctores y post-doctores. En 100% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra analizada, hay un<br />

investigador con título <strong>de</strong> doctorado <strong>en</strong> el equipo <strong>de</strong> trabajo. A<strong>de</strong>más, 69% <strong>de</strong> estos<br />

c<strong>en</strong>tros ofrec<strong>en</strong> cursos <strong>de</strong> postgrado stricto s<strong>en</strong>su que forman aproximadam<strong>en</strong>te 412 investigadores<br />

al año, <strong>en</strong>tre magísteres y doctores.<br />

Al promover el diálogo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da Nacional <strong>de</strong> Priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> Salud<br />

(ANPPS) y <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

estudiados, se verifica <strong>la</strong> sinergia para apoyar <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> 15 sub-ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ANPPS. Estas ag<strong>en</strong>das son: Enfermeda<strong>de</strong>s transmisibles; Epi<strong>de</strong>miología; Investigación<br />

clínica; Enfermeda<strong>de</strong>s no transmisibles; Alim<strong>en</strong>tación y nutrición; Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud;<br />

Salud m<strong>en</strong>tal; Sistemas y políticas <strong>de</strong> salud; Salud <strong>de</strong>l adulto mayor; Salud <strong>de</strong>l niño y <strong>de</strong>l<br />

adolesc<strong>en</strong>te; Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer; Gestión <strong>de</strong>l trabajo y educación <strong>en</strong> salud; Salud, ambi<strong>en</strong>te,


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

trabajo y bioseguridad; Evaluación <strong>de</strong> tecnologías y economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y Asist<strong>en</strong>cia farmacéutica.<br />

En el sigui<strong>en</strong>te cuadro se <strong>de</strong>scribe el <strong>de</strong>talle <strong>de</strong> esta interfase (Cuadro 1).<br />

Cuadro 1: Interfase <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s Sub-Ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da Nacional <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> Salud<br />

(ANPPS) y <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> Investigación <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das por los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> localizados <strong>en</strong> Brasil.<br />

línEAS dE InvESTIgACIón dE loS CEnTRoS<br />

Sub-AgEndA dE lA AnPPS<br />

ColAboRAdoRES dE lA oPS/oMS En bRASIl<br />

• Diagnóstico <strong>la</strong>boratorial y epi<strong>de</strong>miológico <strong>de</strong> leishmaniosis, rabia, fiebre maculosa<br />

brasileña, <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> chagas, toxocariasis, criptosporidiosis, <strong>de</strong>rmatofitosis<br />

<strong>en</strong>tre otras zoonosis.<br />

• Control <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> animales. sinantrópicos y animales domésticos.<br />

• Epi<strong>de</strong>miología y clínica <strong>de</strong> <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis y otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>rmatológicas.<br />

• Inmunología <strong>de</strong> <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis.<br />

• Género y hans<strong>en</strong>iasis.<br />

• Biología molecu<strong>la</strong>r y resist<strong>en</strong>cia medicam<strong>en</strong>tosa <strong>en</strong> <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis.<br />

• Alternativas terapéuticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis.<br />

• Georefer<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> salud.<br />

• Validación <strong>de</strong> pruebas <strong>de</strong> diagnóstico.<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s transmisibles • Enfermeda<strong>de</strong>s infecciosas: problemática y estrategias <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to.<br />

• Epi<strong>de</strong>miología<br />

• Proceso salud-<strong>en</strong>fermedad y epi<strong>de</strong>miología.<br />

• Epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong> <strong>la</strong> leptospirosis humana <strong>en</strong> el contin<strong>en</strong>te americano.<br />

• Desarrollo <strong>de</strong> insumos y vacunas para leptospirosis.<br />

• Patogénesis molecu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> leptospirosis.<br />

• VIH/SIDA.<br />

• Ma<strong>la</strong>ria.<br />

• Investigación y diagnóstico <strong>en</strong> arbovirología.<br />

• Capacitación <strong>en</strong> técnicas <strong>la</strong>boratoriales.<br />

• Evaluación <strong>de</strong> Kits comerciales para diagnóstico.<br />

• Desarrollo <strong>de</strong> nuevas herrami<strong>en</strong>tas para el diagnóstico <strong>de</strong> arbovirus.<br />

• Producción <strong>de</strong> inmunobiológicos (antíg<strong>en</strong>os y sueros hiperinmunes).<br />

• Estudios ultraestructurales y <strong>de</strong> biología molecu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los arbovirus.<br />

• G<strong>en</strong>ética aplicada a <strong>la</strong> medicina.<br />

• Efectos teratogénicos <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes ambi<strong>en</strong>tales.<br />

• G<strong>en</strong>ética médica pob<strong>la</strong>cional.<br />

• G<strong>en</strong>ética aplicada a <strong>la</strong> medicina.<br />

• G<strong>en</strong>ética comunitaria.<br />

• G<strong>en</strong>ética médica pob<strong>la</strong>cional.<br />

• Investigación clínica • Dismorfología clínica.<br />

• Epi<strong>de</strong>miología<br />

• Epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>éticas y malformaciones congénitas.<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s no transmi- • Oncog<strong>en</strong>ética.<br />

sibles<br />

• Neurog<strong>en</strong>ética.<br />

• Errores innatos <strong>de</strong>l metabolismo.<br />

• Terapias innovadoras para <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>éticas.<br />

• Estudio <strong>de</strong> mutaciones frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el sur <strong>de</strong> Brasil.<br />

• Riesgos ambi<strong>en</strong>tales para <strong>de</strong>fectos congénitos y prematuridad.<br />

• Neurog<strong>en</strong>ética.<br />

• G<strong>en</strong>ómica e inmunobiología aplicadas a <strong>la</strong> salud pública.<br />

65


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

66<br />

línEAS dE InvESTIgACIón dE loS CEnTRoS<br />

Sub-AgEndA dE lA AnPPS<br />

ColAboRAdoRES dE lA oPS/oMS En bRASIl<br />

• Alim<strong>en</strong>tación y nutrición • Tratami<strong>en</strong>tos innovadores para <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s metabólicas.<br />

• Promoción <strong>de</strong> salud y educación <strong>en</strong> salud.<br />

• Promoción <strong>de</strong> salud y ambi<strong>en</strong>te.<br />

• Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud • Promoción <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones.<br />

• Promoción <strong>de</strong> salud y políticas públicas.<br />

• Abogacía <strong>en</strong> salud y participación social.<br />

• Salud m<strong>en</strong>tal<br />

• Sistemas y políticas <strong>de</strong> salud<br />

• Grupos pob<strong>la</strong>cionales específicos<br />

• Alcohol y otras substancias psicoactivas: estudios sobre farmacología; neurobiología;<br />

epi<strong>de</strong>miología; diagnóstico; factores <strong>de</strong> riesgo y protección; co-morbilida<strong>de</strong>s<br />

y factores sociales asociados al uso <strong>de</strong> drogas; <strong>de</strong>sarrollo y adaptación<br />

<strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos para <strong>de</strong>tección y evaluación <strong>de</strong> usuarios <strong>de</strong> drogas; los medios<br />

<strong>de</strong> comunicación, <strong>la</strong>s drogas y <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> Brasil; interacción <strong>en</strong>tre substancias<br />

psicoactivas; interv<strong>en</strong>ción breve junto a personas con uso abusivo o <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> drogas;<br />

• Sueño: estudios sobre medicina y biología <strong>de</strong>l sueño: neurofisiología y neurobiología;<br />

disturbios <strong>de</strong>l sueño; actividad física y sueño; somnol<strong>en</strong>cia y acci<strong>de</strong>ntes;<br />

drogas, estrés, factores g<strong>en</strong>éticos y ambi<strong>en</strong>tales que afectan el sueño; tratami<strong>en</strong>tos<br />

para disturbios <strong>de</strong>l sueño, exám<strong>en</strong>es diagnósticos.<br />

• Neuropsicología, memoria y apr<strong>en</strong>dizaje: bases neurales <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

memoria; estudios sobre factores fisiológicos, farmacológicos y ambi<strong>en</strong>tales que<br />

afectan el apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>la</strong> memoria, diagnóstico y rehabilitación <strong>de</strong> personas<br />

con <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia u otros disturbios neuropsicológicos resultantes <strong>de</strong>l Alzheimer o<br />

<strong>de</strong> lesiones adquiridas.<br />

• Medicina comportam<strong>en</strong>tal, estrés, ansiedad y trastornos <strong>de</strong>l humor (<strong>de</strong>presión y<br />

manía) – alternativas terapéuticas farmacológicas y no farmacológicas.<br />

• Enfermería psiquiátrica: el <strong>en</strong>fermo, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y <strong>la</strong>s prácticas terapéuticas.<br />

• Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal.<br />

• Ci<strong>en</strong>cia y tecnología <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• Dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• Fundam<strong>en</strong>tación teórica, metodológica y tecnológica <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> cuidar <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>fermería.<br />

• Proceso <strong>de</strong> cuidar al adulto con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s agudas y crónico-<strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativas.<br />

• Estudios sobre <strong>la</strong> conducta, <strong>la</strong> ética y <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>l saber <strong>en</strong> salud.<br />

• Prácticas, saberes y políticas <strong>de</strong> salud.<br />

• Epistemología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

• Fundam<strong>en</strong>tos teóricos y filosóficos <strong>de</strong>l cuidar.<br />

• Práctica social y profesional <strong>en</strong> salud.<br />

• Sociedad, salud y <strong>en</strong>fermería.<br />

• Salud <strong>de</strong>l adulto mayor.<br />

• Asist<strong>en</strong>cia al niño y al adolesc<strong>en</strong>te.<br />

• Asist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> el ciclo vital.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

línEAS dE InvESTIgACIón dE loS CEnTRoS<br />

Sub-AgEndA dE lA AnPPS<br />

ColAboRAdoRES dE lA oPS/oMS En bRASIl<br />

• Educación <strong>en</strong> salud.<br />

• Educación <strong>en</strong> salud y formación <strong>de</strong> recursos humanos.<br />

• Comunicación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

• Comunicación, información y tecnología educacional <strong>en</strong> salud.<br />

• Gestión <strong>de</strong>l trabajo y educa- • Concepciones y prácticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

ción <strong>en</strong> salud<br />

• Educación <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias e iniciación ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza media, secundaria<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación profesional.<br />

• Gestión <strong>de</strong>l trabajo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

• Políticas públicas, p<strong>la</strong>nificación y gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación.<br />

• Procesos y re<strong>la</strong>ciones sociales <strong>de</strong>l trabajo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

• Salud ambi<strong>en</strong>tal.<br />

• Eliminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> silicosis.<br />

• Toolkit <strong>de</strong> químicos para fundiciones e industria gráfica.<br />

• Condiciones <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> extracción y ta<strong>la</strong> <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ras <strong>en</strong> el sur <strong>de</strong> Brasil.<br />

• Perfil nacional <strong>de</strong> salud y seguridad <strong>en</strong> el trabajo.<br />

• Nanotecnología.<br />

• Evaluación <strong>de</strong> riesgo radiológico <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> exposición a radionucleidos natu-<br />

• Salud, ambi<strong>en</strong>te, trabajo y<br />

rales.<br />

bioseguridad<br />

• Dinámica <strong>de</strong> radioisótopos <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te.<br />

• Dosimetría individual.<br />

• Efectos biológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s radiaciones ionizantes.<br />

• Gestión y evaluación <strong>de</strong> riesgo <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> minería.<br />

• Metrología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s radiaciones ionizantes.<br />

• Investigación <strong>en</strong> física médica.<br />

• Radioecología.<br />

• Metodologías <strong>de</strong> priorización <strong>de</strong> tecnologías <strong>en</strong> servicios públicos <strong>de</strong> salud.<br />

• Metodología <strong>de</strong> gestión <strong>en</strong> tecnología <strong>en</strong> salud.<br />

• Sistema <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud básica:<br />

• Metrología y control <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> equipos médicos:<br />

– estudios e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ISO/IEC 17025 como programa <strong>de</strong> calidad<br />

para <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> equipos médicos;<br />

– <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos metrológicos para análisis <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño y<br />

seguridad <strong>de</strong> equipos médicos;<br />

• Estudios sobre programas <strong>de</strong> registro/reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> equipos médicos.<br />

• Evaluación <strong>de</strong> tecnologías y • Desarrollo <strong>de</strong> protocolos para implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas <strong>en</strong> tecnología <strong>en</strong><br />

economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud salud conforme prioridad <strong>de</strong>l estado:<br />

– estudio específico sobre tecnologías <strong>en</strong> salud conforme necesidad <strong>de</strong> los países<br />

y regiones <strong>de</strong> América Latina y el Caribe;<br />

– <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> protocolos para implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas <strong>en</strong> tecnología <strong>en</strong><br />

salud conforme prioridad <strong>de</strong>l estado.<br />

• Desarrollo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> telessaú<strong>de</strong> para capacitación interactiva sobre gestión<br />

<strong>de</strong> tecnología <strong>en</strong> salud.<br />

• Desarrollo <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido digital sobre salud y webservices <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería clínica.<br />

• Mo<strong>de</strong><strong>la</strong>do <strong>de</strong>l proceso tecnológico <strong>en</strong> salud.<br />

• Derechos <strong>de</strong> propiedad intelectual.<br />

• Acceso a medicam<strong>en</strong>tos.<br />

• Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia farmacéutica <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>arios ambu<strong>la</strong>torios y hospita-<br />

• Asist<strong>en</strong>cia farmacéutica<br />

<strong>la</strong>rios.<br />

• Uso racional y el precio <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos.<br />

67


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

68<br />

Consi<strong>de</strong>raciones finales:<br />

Con base <strong>en</strong> el panorama internacional pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> este capítulo, concluimos que el<br />

proceso <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da global sanitaria es dinámico e influye <strong>en</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l fom<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico y tecnológico <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los<br />

nov<strong>en</strong>ta, con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización y <strong>la</strong> pluralidad <strong>de</strong> actores internacionales<br />

<strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario mundial, se pres<strong>en</strong>taron nuevos <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> I&D&I<br />

<strong>en</strong> salud. En este contexto, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> fortalecer esa área <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das<br />

sanitarias nacionales, regionales y globales, fue fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un conjunto <strong>de</strong><br />

mandatos y marcos institucionales para promover el <strong>de</strong>sarrollo ci<strong>en</strong>tífico y tecnológico,<br />

<strong>en</strong> consonancia con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud.<br />

La <strong>OMS</strong>, sus oficinas regionales, como <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>, y sus <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> han actuado<br />

<strong>de</strong> modo sinérgico, catalizando esfuerzos a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y han contribuido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre priorida<strong>de</strong>s locales y mundiales. La amplia capacidad<br />

insta<strong>la</strong>da <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil ti<strong>en</strong>e pot<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong> cooperar más activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Política Nacional <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia,<br />

Tecnología e Innovación <strong>en</strong> Salud y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Política Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong> Tecnología<br />

<strong>en</strong> Salud. En esa perspectiva, <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> apoyará <strong>en</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

trabajo <strong>en</strong>tre sus socios y <strong>en</strong> <strong>la</strong> canalización <strong>de</strong> esfuerzos para optimizar <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> investigación exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el país.<br />

Es fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r este movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> actores, procesos y políticas, especialm<strong>en</strong>te<br />

para proseguir <strong>en</strong> el dinámico ejercicio <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación y acreditación <strong>de</strong> nuevos<br />

<strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil. Fr<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong>safíos y oportunida<strong>de</strong>s<br />

que marcan el contexto actual <strong>de</strong> salud, se recomi<strong>en</strong>da crear nuevos <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

especializados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes temáticas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> CT&IS:<br />

• Políticas, sistemas y servicios <strong>de</strong> salud: a) investigaciones sobre re<strong>de</strong>s integradas <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria a <strong>la</strong> salud (APS); b) estudios comparados<br />

sobre sistemas nacionales <strong>de</strong> salud, innovación <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>en</strong> salud; c)<br />

gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> clínica; d) instrum<strong>en</strong>tos innovadores para mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios<br />

<strong>de</strong> salud; e) análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> los usuarios <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> salud; f)<br />

mecanismos innovadores <strong>de</strong> inclusión <strong>de</strong> los usuarios <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />

y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud, g<strong>en</strong>eración y uso <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>en</strong><br />

salud, y g) evaluación <strong>de</strong> impactos económicos, epi<strong>de</strong>miológicos y ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas públicas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura normativa.<br />

• Complejo económico-industrial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud: a) análisis <strong>de</strong> pat<strong>en</strong>tes farmacéuticas y<br />

biotecnológicas; b) formación <strong>de</strong> investigadores y gestores <strong>de</strong> innovación tecnológica<br />

y propiedad intelectual <strong>en</strong> salud; c) vigi<strong>la</strong>ncia tecnológica y monitoreo <strong>de</strong>l mercado<br />

farmacéutico y biotecnológico; d) estandarización y gestión <strong>de</strong> equipos médicoodontológicos<br />

y hospita<strong>la</strong>rios <strong>en</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> salud; e) estudios comparados y análisis


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

<strong>de</strong> políticas ci<strong>en</strong>tíficas, tecnológicas e industriales; f) investigación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

tecnología mo<strong>de</strong>rna (por ejemplo: célu<strong>la</strong>s-tronco), y g) reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> I&D&I<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

1. ALMEIDA-ANDRADE, Prisci<strong>la</strong>. Análise da Política Nacional <strong>de</strong> Ciência, Tecnologia<br />

e Inovação em Saú<strong>de</strong> (1990 a 2004): a influência <strong>de</strong> atores e ag<strong>en</strong>das internacionais.<br />

224f. Dissertação (Mestrado em Política Social) - Instituto <strong>de</strong> Ciências Humanas,<br />

Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Brasília, Brasília, 2007. Disponible <strong>en</strong>: http://repositorio.bce.unb.br/<br />

bitstream/10482/2924/1/2007_Prisci<strong>la</strong>AlmeidaAndra<strong>de</strong>.pdf<br />

2. BRASIL. Ministério da Saú<strong>de</strong>. Secretaria <strong>de</strong> Ciência, Tecnologia e Insumos<br />

Estratégicos. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ciência e Tecnologia. Matriz Combinada: um<br />

instrum<strong>en</strong>to para <strong>de</strong>finição <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pesquisa em saú<strong>de</strong>. Tradução <strong>de</strong> Prisci<strong>la</strong><br />

Almeida Andra<strong>de</strong>. Brasília: Ministério da Saú<strong>de</strong>, 2006. 87p. Título Original: The<br />

Combined Approach Matrix: a priority-setting tool for health research.<br />

3. ______. Ministério da Saú<strong>de</strong>. Secretaria <strong>de</strong> Ciência, Tecnologia e Insumos Estratégicos.<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ciência e Tecnologia. Ag<strong>en</strong>da Nacional <strong>de</strong> Priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Pesquisa<br />

em Saú<strong>de</strong>. Brasília: Ministério da Saú<strong>de</strong>, 2 ed., 2008. 68p.<br />

4. BROWN, Th.; CUETO, M.; FEE, E. A transição <strong>de</strong> saú<strong>de</strong> pública ‘internacional’ para<br />

‘global’ e a Organização Mundial da Saú<strong>de</strong>. História, Ciências, Saú<strong>de</strong> - Manguinhos,<br />

Rio <strong>de</strong> Janeiro, v. 13, n. 3, p. 623-47, jul/set. 2006.<br />

5. CAMPOS, A. Políticas internacionais <strong>de</strong> saú<strong>de</strong> na Era Vargas. Rio <strong>de</strong> Janeiro: Editora<br />

Fiocruz, 2006.318p.<br />

6. COMMISSION ON HEALTH RESEARCH FOR DEVELOPMENT. Health research:<br />

ess<strong>en</strong>tial link to equity in <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t. New York: Oxford University Press, 1990.<br />

136p.<br />

7. GLOBAL FORUM FOR HEALTH RESEARCH. The 10/90 report on health research<br />

99: promoting research to improve the health of poor people. G<strong>en</strong>ebra: Global Forum,<br />

1999. 174p. Disponible <strong>en</strong>: http://www.globalforumhealth.org/Site/002__What%20<br />

we%20do/005__Publications/001__10%2090%20reports.php<br />

8. GUIMARÃES, R. Bases para uma política nacional <strong>de</strong> ciência, tecnologia e inovação<br />

em saú<strong>de</strong>. Ciência & Saú<strong>de</strong> Coletiva, v.9, n.2, p.375-388, abr/jun. 2004.<br />

9. KEOHANE, R; NYE, J. Power and inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>nce. 3. ed. New York: Longman, 2001.<br />

334p.<br />

10. KOIVUSALO, M., OLLILA, E. Making a health world: ag<strong>en</strong>cies, actors & policies<br />

international health. New York: Zedbooks LTD, 1997. 258p.<br />

69


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

70<br />

11. PANISSET, U. Reflections on health as an international issue. Em: Organização Pan-<br />

Americana da Saú<strong>de</strong>. International health: a north south <strong>de</strong>bate. Estados Unidos:<br />

OPAS/<strong>OMS</strong>, 1992, p. 165-192.<br />

12. ORGANIZAÇÃO MUNDIAL DA SAÚDE (<strong>OMS</strong>). Constitution (1948). Constitution<br />

of the World Health Organization. G<strong>en</strong>ebra, publicado em 7 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1948.<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.who.int/gb/bd/PDF/BD<strong>en</strong>glish/Constitution.pdf<br />

13. ______. World report on knowledge for better health: str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong>ing health systems.<br />

G<strong>en</strong>ebra: Organização Mundial da Saú<strong>de</strong>, 2004. 162p.<br />

14. ______. Salud pública, innovación y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad intelectual: informe <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad intelectual, innovación y salud pública. G<strong>en</strong>ebra:<br />

<strong>OMS</strong>, 2006. 218p. Disponible <strong>en</strong>: http://www.who.int/intellectualproperty/docum<strong>en</strong>ts/<br />

thereport/SPPublicHealthReport.pdf<br />

15. ______. Global strategy on public health, innovation and intellectual property.<br />

WHA 61.21, 2008. Disponible <strong>en</strong>: http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/WHA61-<br />

REC1/A61_Rec1-part2-<strong>en</strong>.pdf


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

La contribución <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<br />

<strong>OMS</strong> para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> Salud<br />

Silvana Schwerz Funghetto<br />

José Paranaguá <strong>de</strong> Santanna<br />

Isabel M<strong>en</strong><strong>de</strong>s<br />

Anamaria Corbo<br />

La apreciación sobre <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong><br />

Brasil para formar recursos humanos tomó como refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones realizadas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> reunión realizada <strong>en</strong> 2009 <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Salud Pública 1 , así como un cuestionario<br />

<strong>en</strong>viado por <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Brasil 2 . Los com<strong>en</strong>tarios iniciales se refier<strong>en</strong><br />

al conjunto <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> y luego se abordan <strong>en</strong> más <strong>de</strong>talle los dos c<strong>en</strong>tros<br />

cuya misión está directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> recursos humanos:<br />

<strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Politécnica <strong>de</strong> Salud Joaquim V<strong>en</strong>âncio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación Oswaldo Cruz y <strong>la</strong><br />

Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> Ribeirão Preto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> São Paulo.<br />

En g<strong>en</strong>eral, los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> indican que <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> favorece<br />

el reconocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>de</strong>bido a su actuación <strong>en</strong> Brasil y <strong>en</strong><br />

el exterior. Asimismo, facilita contactos y trabajo <strong>en</strong> conjunto con organismos internacionales<br />

o <strong>de</strong> otros países.<br />

Todos los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> impart<strong>en</strong> cursos o realizan ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>stinados al perfeccionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> su especialidad, inclusive, <strong>en</strong> muchos casos,<br />

prove<strong>en</strong> formación <strong>en</strong> programas <strong>de</strong> postgrado stricto s<strong>en</strong>su – maestría y doctorado.<br />

Esta oferta <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s educativas ocurre <strong>en</strong> diversas modalida<strong>de</strong>s: pres<strong>en</strong>cial, semipres<strong>en</strong>cial,<br />

con o sin apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Internet. En el contexto nacional, los b<strong>en</strong>eficios se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

a <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l Sistema Único <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esferas municipal, estatal, nacional<br />

e internacional. En todos los casos, <strong>la</strong> divulgación se realiza ampliam<strong>en</strong>te, inclusive vía<br />

Web, así como por medio <strong>de</strong> bancos <strong>de</strong> datos propios <strong>de</strong> cada C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador.<br />

1 Re<strong>la</strong>tório Final da II Reunião dos <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> da <strong>OMS</strong> no Brasil, 2009, disponible <strong>en</strong>: http://new.paho.<br />

org/braco<strong>la</strong>b/in<strong>de</strong>x.php?option=com_cont<strong>en</strong>t&task=view&id=159&Itemid=277. Acceso el 16 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2010.<br />

2 Si bi<strong>en</strong> se ha consi<strong>de</strong>rado <strong>la</strong> información suministrada por varios <strong>de</strong> los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>,<br />

<strong>la</strong>s opiniones expresadas <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to son <strong>de</strong> responsabilidad <strong>de</strong> los autores.<br />

71


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

72<br />

La certificación <strong>de</strong> estos procesos educativos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> alianza <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong>tre el<br />

C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador y otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s. Los programas <strong>de</strong> maestría y doctorado, cuando<br />

se ofrec<strong>en</strong>, son titu<strong>la</strong>dos por el propio C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador.<br />

Un aspecto relevante para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

está re<strong>la</strong>cionado con el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong><br />

esas instituciones por <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> los contextos nacional e internacional, lo que refuerza<br />

su función como ag<strong>en</strong>te facilitador <strong>de</strong> tales procesos.<br />

C<strong>en</strong>tro co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> educación <strong>de</strong> técnicos<br />

La Escue<strong>la</strong> Politécnica <strong>de</strong> Salud Joaquim V<strong>en</strong>âncio (EPSJV), unidad técnico-ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Fundación Oswaldo Cruz que se <strong>de</strong>dica a activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza, investigación y<br />

<strong>de</strong>sarrollo tecnológico <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Profesional <strong>en</strong> Salud, fue acreditada<br />

como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> para <strong>la</strong> Educación <strong>de</strong> Técnicos <strong>en</strong> Salud <strong>en</strong> 2004.<br />

A través <strong>de</strong> una actuación c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> trabajadores <strong>de</strong> nivel fundam<strong>en</strong>tal<br />

y medio, <strong>la</strong> EPSJV ofrece cursos <strong>de</strong> formación inicial, continuada y técnica <strong>de</strong> nivel<br />

medio, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especializaciones técnicas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia, at<strong>en</strong>ción, informaciones<br />

y registros, gestión, técnicas <strong>la</strong>boratoriales y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> equipos.<br />

Las habilitaciones técnicas que ofrece <strong>la</strong> EPSJV están estructuradas <strong>de</strong> forma integrada<br />

a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza media y asocian los conocimi<strong>en</strong>tos específicos <strong>de</strong> cada área técnica a los<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> formación g<strong>en</strong>eral. Esto favorece <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los principios<br />

ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong> los que se basan <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

La escue<strong>la</strong> también actúa <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>tes y dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Profesional<br />

<strong>en</strong> Salud. Para lo cual <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> cursos <strong>de</strong> especialización y <strong>de</strong> maestría con el<br />

fin <strong>de</strong> profundizar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases teóricas y metodológicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias humanas y sociales<br />

y facilitar <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los conceptos que ori<strong>en</strong>tan históricam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s políticas<br />

y <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación y <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> salud.<br />

La investigación <strong>en</strong> <strong>la</strong> EPSJV, concebida como principio educativo y materializada <strong>en</strong><br />

proyectos <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo tecnológico, se pres<strong>en</strong>ta como uno <strong>de</strong> los ejes<br />

ori<strong>en</strong>tadores <strong>de</strong> su Proyecto Político Pedagógico. Decir que, <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>la</strong> investigación<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> percibirse como prácticas articu<strong>la</strong>das, pero difer<strong>en</strong>tes, para que no se pierda<br />

<strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión ética, política, cultural y técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación. En <strong>la</strong> EPSJV, esta noción<br />

configura y requiere <strong>la</strong> investigación como parte integrante <strong>de</strong>l proceso educativo <strong>en</strong> el<br />

ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación humana.<br />

En el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica, <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> EPSJV es e<strong>la</strong>borar proyectos <strong>de</strong><br />

política, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación, currículos, cursos, metodologías y tecnologías educativas para<br />

formar técnicos <strong>en</strong> salud y, a<strong>de</strong>más, producir y divulgar conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el área <strong>de</strong>l<br />

trabajo, <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> educación.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

En el ámbito internacional, <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> cooperación técnica se c<strong>en</strong>tran principalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias para fortalecer <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong> trabajadores técnicos <strong>en</strong> salud, con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructuración <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> formación <strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas y países africanos <strong>de</strong><br />

l<strong>en</strong>gua oficial portuguesa. Tales acciones incluy<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> asesorías para constituir áreas<br />

<strong>de</strong> formación <strong>de</strong> técnicos (formación doc<strong>en</strong>te, e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> curso y material<br />

didáctico) hasta el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> investigaciones y estudios técnicos y ci<strong>en</strong>tíficos sobre<br />

el área. Esas acciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>s directrices establecidas por<br />

el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Internacionales <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fiocruz (CRIS/Fiocruz), por <strong>la</strong><br />

Ag<strong>en</strong>cia Brasileña <strong>de</strong> Cooperación <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Exteriores (ABC/MRE)<br />

y por <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones establecidas para <strong>la</strong>s instituciones co<strong>la</strong>boradoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>.<br />

Fr<strong>en</strong>te a lo expuesto, <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador, <strong>la</strong> EPSJV coordina <strong>la</strong> secretaría<br />

ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Internacional <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> Técnicos <strong>en</strong> Salud – RETS, que es<br />

una articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre instituciones y organizaciones involucradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación y<br />

calificación <strong>de</strong> personal técnico. La RETS promueve <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s instituciones<br />

integrantes al agregar y sistematizar conocimi<strong>en</strong>tos que puedan subsidiar <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> cooperación internacional para fortalecer los sistemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong><br />

los países miembros. A<strong>de</strong>más, propicia <strong>la</strong> discusión y el intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias y<br />

<strong>de</strong>mandas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> trabajadores técnicos <strong>en</strong> salud. Actualm<strong>en</strong>te<br />

ti<strong>en</strong>e como miembros a 101 instituciones <strong>de</strong> 21 países <strong>de</strong> América Latina, Caribe, Países<br />

Africanos <strong>de</strong> L<strong>en</strong>gua Oficial Portuguesa (PALOP) y Portugal. Este proyecto <strong>de</strong> Cooperación<br />

Sur-Sur cu<strong>en</strong>ta con el apoyo <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Cooperación Internacional <strong>en</strong> Salud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil, con financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Gobierno Brasileño por intermedio<br />

<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud (Término <strong>de</strong> Cooperación – TC 41).<br />

Otras dos iniciativas relevantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>en</strong> el campo internacional son los proyectos<br />

<strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> estructuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> CPLP (Comunidad <strong>de</strong> Países<br />

<strong>de</strong> L<strong>en</strong>gua Portuguesa) y <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América Latina a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> CPLP y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión <strong>de</strong> Naciones Suramericanas<br />

(UNASUL), ambas integradas a <strong>la</strong> RETS. Estas iniciativas también cu<strong>en</strong>tan con el<br />

apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> vía TC 41.<br />

En el ámbito bi<strong>la</strong>teral, <strong>la</strong> EPSJV manti<strong>en</strong>e proyectos <strong>de</strong> cooperación técnica con países<br />

<strong>de</strong> América <strong>de</strong>l Sur (Arg<strong>en</strong>tina, Uruguay, Paraguay, Bolivia), principalm<strong>en</strong>te a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> TCCs (Technical Cooperation among Countries), y también con<br />

países <strong>de</strong> África lusófona (Ango<strong>la</strong>, Cabo Ver<strong>de</strong>, Guinea Bissau y Mozambique).<br />

El trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> EPSJV como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador internacional ti<strong>en</strong>e por base toda <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>en</strong> el contexto nacional. Por ejemplo, <strong>la</strong> coordinación,<br />

por más <strong>de</strong> diez años, <strong>de</strong> <strong>la</strong> secretaría técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Técnicas<br />

<strong>de</strong>l Sistema Único <strong>de</strong> Salud–RETSUS. En esta función, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l soporte técnico y<br />

73


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

74<br />

operacional a <strong>la</strong> red nacional <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s, ofreció apoyo pedagógico para implem<strong>en</strong>tar<br />

varias modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cursos y activida<strong>de</strong>s educativas. Actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> RETSUS está<br />

conformada por 36 escue<strong>la</strong>s técnicas distribuidas <strong>en</strong> 27 unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> fe<strong>de</strong>ración. Estas<br />

unida<strong>de</strong>s sigu<strong>en</strong> <strong>la</strong> política nacional <strong>de</strong> educación técnica, bajo <strong>la</strong> coordinación colegiada<br />

<strong>de</strong> los gestores municipales, estatales y nacionales <strong>de</strong>l SUS.<br />

Así, <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cialidad <strong>de</strong> este C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador no se resume a los recursos propios,<br />

sino que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s técnicas nacionales (a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

RETSUS) o internacionales (a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> RETS) para brindar soporte a proyectos <strong>en</strong><br />

áreas específicas.<br />

La acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> EPSJV como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> es un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> su trabajo <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong> salud. Al mismo tiempo,<br />

es un factor importante para su reconocimi<strong>en</strong>to y legitimidad <strong>en</strong> su actuación <strong>en</strong> Brasil<br />

y <strong>en</strong> el ámbito internacional. En ese s<strong>en</strong>tido, uno <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> su función como<br />

C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador es el establecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong>l intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />

con otros <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>, tanto <strong>en</strong> su campo específico<br />

<strong>de</strong> actuación como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los otros <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>, lo<br />

que incluye <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración internacional.<br />

C<strong>en</strong>tro co<strong>la</strong>borador <strong>en</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

En 1988, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> Ribeirão Preto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> São Paulo<br />

(EERP/USP) fue <strong>de</strong>signada C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud<br />

para el Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Investigación <strong>en</strong> Enfermería. Fue el primero <strong>de</strong> este segm<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> América Latina. Gracias a esta <strong>de</strong>signación y al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus re<strong>la</strong>ciones nacionales<br />

e internacionales, pasó a actuar <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería y<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes estados <strong>de</strong> Brasil, América Latina y países africanos <strong>de</strong><br />

l<strong>en</strong>gua portuguesa, especialm<strong>en</strong>te Ango<strong>la</strong> y Mozambique.<br />

El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> este C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong>muestra una consi<strong>de</strong>rable evolución<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas prioritarias para <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y un<br />

intercambio creci<strong>en</strong>te con instituciones académicas y <strong>de</strong> salud nacionales e internacionales,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> países <strong>la</strong>tinoamericanos y <strong>de</strong> África. Su co<strong>la</strong>boración con <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>,<br />

con los <strong>de</strong>más miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Global <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> para<br />

el Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enfermería y Obstetricia y con otras organizaciones internacionales busca<br />

aplicar el conocimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>erado e influir <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> salud.<br />

El C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador ha celebrado conv<strong>en</strong>ios y protocolos <strong>de</strong> cooperación académica<br />

con instituciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y salud <strong>de</strong> varios países: Ango<strong>la</strong>, Canadá, Chile, Costa<br />

Rica, Cuba, España, Estados Unidos, Hong Kong, Italia, Macau, México, Portugal, Reino<br />

Unido y Suecia. Cabe resaltar también <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este c<strong>en</strong>tro fr<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong>más <strong>de</strong>


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

<strong>la</strong> especialidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas. De 2003 a 2005, asumió <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Red</strong> Panamericana <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> Enfermería y Obstetricia, posición<br />

antes ocupada únicam<strong>en</strong>te por c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong>l hemisferio norte no <strong>la</strong>tinos.<br />

En términos <strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong> programas <strong>de</strong> graduación, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> ofrece oportunida<strong>de</strong>s<br />

para alumnos extranjeros a través <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Estudiantes <strong>de</strong> Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong><br />

Graduación <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Exteriores. Des<strong>de</strong> 1988, se han otorgado 20<br />

títulos <strong>de</strong> Bachiller <strong>en</strong> Enfermería y 10 títulos <strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Enfermería para alumnos<br />

oriundos <strong>de</strong> Ango<strong>la</strong> y Mozambique y un título <strong>de</strong> Bachiller <strong>en</strong> Enfermería para una<br />

alumna prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Perú. Cabe observar que <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda más significativa para los<br />

cursos <strong>de</strong> graduación ocurrió <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta. Actualm<strong>en</strong>te, Ango<strong>la</strong> y Mozambique<br />

han estructurado sus respectivos cursos <strong>de</strong> graduación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, gracias<br />

a <strong>la</strong> contribución y asesoría <strong>de</strong> este C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador, con un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong> candidatos para prácticas pre-profesionales especiales y para los cursos <strong>de</strong> postgrado.<br />

En el área <strong>de</strong> postgrado, no solo se amplió el número <strong>de</strong> vacantes <strong>de</strong> maestría para casi<br />

todos los estados brasileños, sino que también se aum<strong>en</strong>tó el intercambio con otros países.<br />

El resultado <strong>de</strong> este proceso es que los egresados, al retornar a sus instituciones,<br />

replican <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica y, con el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> EERP, li<strong>de</strong>ran <strong>la</strong><br />

apertura <strong>de</strong> maestrías <strong>en</strong> sus regiones <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>. Esto permitió <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea<br />

<strong>de</strong> cooperación, con el retorno <strong>de</strong> esos alumnos al curso <strong>de</strong> doctorado.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l área académica, también se motivó a los directores <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>de</strong> esas regiones sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> que sus <strong>en</strong>fermeros se integraran a los cursos <strong>de</strong><br />

maestría como una forma <strong>de</strong> contribuir con <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> los servicios y con el<br />

perfeccionami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> valorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería. En esa trayectoria <strong>de</strong> 21<br />

años se ha compr<strong>en</strong>dido que <strong>la</strong>s organizaciones solo cambian significativam<strong>en</strong>te cuando se<br />

ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>terminadas condiciones previas, como <strong>la</strong>s presiones externas, <strong>la</strong> insatisfacción<br />

con <strong>la</strong> organización exist<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> visualización <strong>de</strong> una alternativa coher<strong>en</strong>te. La <strong>de</strong>signación<br />

y consecu<strong>en</strong>tes funciones como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador estuvieron ori<strong>en</strong>tados por esos<br />

factores y han movilizado a sus miembros a buscar resultados que extrapol<strong>en</strong> los exigidos<br />

por <strong>la</strong> institución empleadora. Como resultado <strong>de</strong>l prestigio conquistado gracias a <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación<br />

como c<strong>en</strong>tro, al resultado <strong>de</strong> sus productos y a <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicación <strong>de</strong> sus miembros,<br />

este C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador propició <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> los alumnos para los cursos <strong>de</strong> maestría<br />

y doctorado, tanto proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l mismo país, como <strong>de</strong> América Latina y, más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong> Ango<strong>la</strong>. Entre los 1.099 títulos otorgados hasta 2008 3 por los tres cursos <strong>de</strong><br />

maestría y cuatro cursos <strong>de</strong> doctorado, 35 b<strong>en</strong>eficiados eran oriundos <strong>de</strong> Ango<strong>la</strong>, Arg<strong>en</strong>-<br />

3 Indicadores re<strong>la</strong>tivos al C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador; por lo tanto, calcu<strong>la</strong>dos solo a partir <strong>de</strong> 1988. En cambio, los indicadores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> Ribeirão Preto <strong>de</strong> <strong>la</strong> USP <strong>en</strong>globan el periodo <strong>en</strong> que empieza su actividad <strong>de</strong><br />

formación <strong>de</strong> recursos humanos, 1953.<br />

75


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

76<br />

tina, Chile, Colombia, Cuba, México, Perú y Puerto Rico. Cabe resaltar que estos programas<br />

siempre obtuvieron <strong>la</strong> máxima c<strong>la</strong>sificación <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> evaluación académica <strong>en</strong><br />

Brasil (CAPES/MEC).<br />

El li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista Latinoamericana <strong>de</strong> Enfermería permitió diseminar el conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería y aseguró los esfuerzos para aum<strong>en</strong>tar y mant<strong>en</strong>er los mejores<br />

estándares <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> un período ci<strong>en</strong>tífico.<br />

Las líneas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> EERP/USP como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> incluy<strong>en</strong>:<br />

a) el inc<strong>en</strong>tivo, <strong>de</strong>sarrollo y diseminación <strong>de</strong> investigaciones <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería que<br />

<strong>de</strong>muestr<strong>en</strong> <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong> <strong>la</strong> obstetricia a <strong>la</strong> salud comunitaria y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia; b) <strong>la</strong> formación académica y capacitación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeros, investigadores y<br />

lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>en</strong> salud y <strong>de</strong> organizaciones comunitarias, con el<br />

fin <strong>de</strong> contribuir con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a<br />

<strong>la</strong> salud; y c) <strong>la</strong> actuación como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> investigación y capacitación <strong>en</strong> América Latina<br />

<strong>en</strong> áreas prioritarias.<br />

El proceso <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> negociación para preparar un nuevo<br />

p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong>muestran que <strong>la</strong>s acciones <strong>en</strong> esas áreas<br />

correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones socias y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas y estrategias <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> y <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud.<br />

La contribución internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> EERP/USP es significativa. Des<strong>de</strong> 1998, se b<strong>en</strong>eficiaron<br />

20 bachilleres <strong>de</strong> los PALOP (10 <strong>en</strong> lic<strong>en</strong>ciatura, 3 maestrías, 2 doctorados, 4<br />

cursando bachillerato). La escue<strong>la</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> un programa <strong>de</strong> capacitación para alumnos<br />

<strong>de</strong>l último año <strong>de</strong> graduación <strong>de</strong>l Instituto Superior <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

Agostinho Neto <strong>de</strong> Ango<strong>la</strong>: 31 alumnos permanecieron tres meses <strong>en</strong> promedio <strong>en</strong> 2008<br />

y 2009. En 1995, cuatro alumnos <strong>de</strong> Chile cursaron el doctorado y luego regresaron a<br />

su país, don<strong>de</strong> implem<strong>en</strong>taron un curso <strong>de</strong> doctorado. En este mismo nivel, se graduaron<br />

38 doctores divididos <strong>en</strong> dos c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeros prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 11 universida<strong>de</strong>s<br />

distribuidas <strong>en</strong> varias regiones <strong>de</strong> México. En los informes anuales <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo<br />

acordado con <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle estos resultados e indicadores.<br />

La <strong>Red</strong> Global <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Enfermería y Obstetricia<br />

reúne a 45 c<strong>en</strong>tros <strong>en</strong> <strong>la</strong>s seis regiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>. Entre ellos, este C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador<br />

asumió <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> albergar a <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Global, con mandato <strong>de</strong><br />

cuatro años. De 2003 a 2005, este c<strong>en</strong>tro se <strong>de</strong>stacó <strong>en</strong> <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Panamericana<br />

<strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> Enfermería y Obstetricia. Fue el primer c<strong>en</strong>tro <strong>la</strong>tino<br />

o <strong>de</strong>l hemisferio sur que asumió el li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> estas re<strong>de</strong>s mundiales y regionales.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

Por <strong>en</strong>cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>, <strong>la</strong> EERP/USP creó y li<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Iberoamericana <strong>de</strong> Edición<br />

Ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong> Enfermería y reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te asumió ese <strong>de</strong>safío <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> África<br />

portuguesa.<br />

Este c<strong>en</strong>tro ha <strong>de</strong>sempeñado un papel <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> <strong>la</strong> alianza para crear y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> Biblioteca Virtual <strong>en</strong> Salud – Enfermería. Realiza un trabajo <strong>de</strong>stacado <strong>en</strong> <strong>la</strong> edición<br />

<strong>de</strong> revistas ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, buscando <strong>la</strong> integración, articu<strong>la</strong>ción y fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l área.<br />

Una expectativa muy c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> este C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador, que a<strong>de</strong>más está re<strong>la</strong>cionada con<br />

el com<strong>en</strong>tario final <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección anterior, es promover <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> intercambio<br />

y fortalecer el trabajo <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s. Particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

brasileños, sería <strong>de</strong>seable que <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> y el Ministerio <strong>de</strong> Salud asumieran un papel<br />

más proactivo <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido.<br />

Conclusión<br />

Las informaciones compi<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<br />

<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil y <strong>la</strong>s consultas complem<strong>en</strong>tarias realizadas mediante cuestionarios <strong>en</strong>viados<br />

a los mismos son testimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran contribución <strong>de</strong> estas instituciones a los<br />

procesos <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> recursos humanos, tanto <strong>en</strong> el contexto nacional como <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cooperación con otros países. Si bi<strong>en</strong> no se hace refer<strong>en</strong>cia específica a una actividad <strong>de</strong><br />

capacitación <strong>de</strong> personal, <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das constituy<strong>en</strong>, <strong>en</strong> es<strong>en</strong>cia, procesos <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias. Es <strong>de</strong>cir, el apr<strong>en</strong>dizaje mediante <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> normas, <strong>de</strong> estándares o <strong>de</strong> tecnologías o mediante <strong>la</strong> reflexión, abstracción<br />

e incorporación <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción e intercambio <strong>de</strong><br />

experi<strong>en</strong>cias.<br />

Sin embargo, es evi<strong>de</strong>nte que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> esa contribución, constante <strong>en</strong> los informes <strong>de</strong><br />

cada c<strong>en</strong>tro, existe un gran pot<strong>en</strong>cial por explotar. Los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

han acordado ampliar su cuota <strong>de</strong> apoyo al sistema internacional <strong>de</strong> cooperación.<br />

A<strong>de</strong>más, están dispuestos a poner a disposición <strong>de</strong> otros interesados, los recursos<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> tecnología acumu<strong>la</strong>dos por estas instituciones <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> sus<br />

respectivas áreas <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia que, por estos antece<strong>de</strong>ntes, fueron reconocidas por<br />

una ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas como <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>.<br />

En varios casos se explica incluso <strong>la</strong> perplejidad sobre cuán poco se aprovechan <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador. Para algunos, esta circunstancia se configura<br />

como una <strong>de</strong>manda <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to que se <strong>de</strong>bería aportar, ya sea por <strong>la</strong> misma <strong>OMS</strong><br />

o por otra fu<strong>en</strong>te, para mejorar el <strong>de</strong>sempeño y ampliar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s como C<strong>en</strong>tro<br />

Co<strong>la</strong>borador.<br />

77


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

78<br />

En g<strong>en</strong>eral, los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>os recursos institucionales, infraestructura<br />

física y presupuesto, así como especialistas y equipos <strong>de</strong> apoyo. Pero todos<br />

concuerdan que para ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus funciones regu<strong>la</strong>res, a fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r cumplir con los<br />

compromisos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación internacional, se requier<strong>en</strong> recursos que no están contemp<strong>la</strong>dos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> acreditación otorgada por <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, como conclusión <strong>de</strong> este <strong>en</strong>sayo sobre <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> para formar recursos humanos <strong>en</strong> salud, constatamos que, al igual que<br />

<strong>la</strong> misión específica que califica a cada institución, <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> dispone <strong>de</strong> un recurso<br />

valioso que se pue<strong>de</strong> explotar mejor, al pot<strong>en</strong>cializar su propia misión institucional. El<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ese pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> una ag<strong>en</strong>da concreta <strong>de</strong> iniciativas que incluyan<br />

al m<strong>en</strong>os dos factores: 1) una mayor dinámica interactiva (actuación <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s) y 2) recursos<br />

complem<strong>en</strong>tarios para subv<strong>en</strong>cionar los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> trabajo que se asign<strong>en</strong> a los<br />

<strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>.


Refer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

1. BELLINI, M.Y.B.; SILVA, S.M. <strong>Red</strong>e <strong>de</strong> recursos humanos em saú<strong>de</strong>: os nós<br />

constituintes da integralida<strong>de</strong> em saú<strong>de</strong>. Observatório <strong>de</strong> Recursos Humanos em Saú<strong>de</strong><br />

no Brasil.v. 2, Brasília, 2004.<br />

2. BELLINI, M.Y.B; SILVA, S.M. Entre<strong>la</strong>çam<strong>en</strong>tos constituintes da re<strong>de</strong> em<br />

saú<strong>de</strong>: serviço social, pesquisa e formação profissional no mundo<br />

contemporâneo. Trabalho apres<strong>en</strong>tado no ENPESS, novembro, 2004.<br />

3. ESCOLA POLITÉCNICA DE SAÚDE JOAQUIM VENÂNCIO (EPSJV/FIOCRUZ).<br />

Projeto Político Pedagógico. Rio <strong>de</strong> Janeiro: EPSJV, 2005.<br />

4. ______. Termo <strong>de</strong> Referência em Pesquisa. Rio <strong>de</strong> Janeiro: EPSJV, 2009.<br />

5. MENDES, I.A.C.; TREVIZAN, M.A. Ações do C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador da <strong>OMS</strong> para<br />

o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to da pesquisa em <strong>en</strong>fermagem: o caso brasileiro. Acta Paul. Enf.,<br />

v.13, n.2, p. 09-15. 2000.<br />

6. ______.; GIR,E.; TREVIZAN, M. A. Esco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Enfermagem <strong>de</strong> Ribeirão Preto da<br />

Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> São Paulo: C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador da Organização Mundial da Saú<strong>de</strong>.<br />

Rev. Latino-Am. Enfermagem, Ribeirão Preto, v. 1, n. spe. 1993.<br />

7. NOGUEIRA, R. P.. Reforma do estado: o SUS em reforma e os recursos humanos.<br />

Capacitação em <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recursos humanos da saú<strong>de</strong> (CADRHU). Natal,<br />

1999.<br />

8. ORGANIZAÇÃO PAN-AMERICANA DA SAÚDE (OPAS/<strong>OMS</strong>). Re<strong>la</strong>tório Final da<br />

II Reunião dos <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> da OPAS/<strong>OMS</strong> no Brasil, 2009. Disponible <strong>en</strong><br />

http://new.paho.org/braco<strong>la</strong>b/in<strong>de</strong>x.php?option=com_cont<strong>en</strong>t&task=view&id=159&It<br />

emid=277.<br />

9. ______. Ori<strong>en</strong>taciones estratégicas y priorida<strong>de</strong>s programáticas: 1991-1994.<br />

Washington. D.C: OPAS, 1991.<br />

10. ORGANIZAÇÃO MUNDIAL DA SAÚDE (<strong>OMS</strong>). Nov<strong>en</strong>o programa g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> trabajo<br />

para el período 1996-2001. Serie Salud para Todos. G<strong>en</strong>ebra, 2001.<br />

79


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

La Cooperación Sur-Sur <strong>de</strong> Brasil y el trabajo Regional <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>OPS</strong> con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

Roberta <strong>de</strong> Freitas Santos<br />

Diego González Machín<br />

Anamaria D´Andrea Corbo<br />

Jorge Luiz Nobre Gouveia<br />

Vera Lucia Luiza<br />

La Cooperación Sur-Sur, un concepto bastante complejo según <strong>la</strong> Unidad Especial <strong>de</strong><br />

Cooperación Sur-Sur <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Naciones Unidas para el Desarrollo (PNUD), es<br />

un proceso por el cual dos o más países trabajan juntos para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r capacida<strong>de</strong>s a<br />

través <strong>de</strong>l intercambio <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, habilida<strong>de</strong>s, recursos y tecnologías. Su principal<br />

característica es que permite compartir capacida<strong>de</strong>s especializadas y experi<strong>en</strong>cias<br />

con éxito <strong>en</strong>tre los países <strong>en</strong> una re<strong>la</strong>ción más horizontal, solidaria e integral que <strong>la</strong> clásica<br />

ayuda oficial que ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser unidireccional.<br />

La Cooperación Horizontal o Sur-Sur 1 surge como una iniciativa para complem<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> Ayuda Oficial al Desarrollo (AOD) y para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong><br />

cooperación por parte <strong>de</strong> los donantes habituales, que por <strong>la</strong>s presiones mundiales económicas<br />

y f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os políticos cambiaron <strong>de</strong> forma imperativa sus priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia,<br />

tanto <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s regiones geográficas como <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los temas a<br />

abordar.<br />

Según <strong>la</strong> Unidad Especial <strong>de</strong>l PNUD, el concepto se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>de</strong> acuerdo con sus<br />

compon<strong>en</strong>tes: <strong>la</strong> Cooperación Técnica <strong>en</strong>tre Países <strong>en</strong> Desarrollo (CTPD) y <strong>la</strong> Cooperación<br />

Económica <strong>en</strong>tre Países <strong>en</strong> Desarrollo (CEPD). En ese s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> CTPD sería un:<br />

“proceso” por el cuál dos o más países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo adquier<strong>en</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />

individuales o colectivas a través <strong>de</strong>l intercambio cooperativo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to,<br />

calificación, recursos y conocimi<strong>en</strong>to tecnológico y que ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a<br />

instrum<strong>en</strong>talizarse sobre asist<strong>en</strong>cias técnicas (consultorías, asesorías y cursos<br />

<strong>de</strong> formación, <strong>en</strong>tre otros). Su resultado más inmediato es <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>-<br />

1 FIOCRUZ. Boletim Técnico Internacional: A Cooperação Internacional Des<strong>en</strong>volvida pe<strong>la</strong> Esco<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Saú<strong>de</strong><br />

Pública Sérgio Arouca da Fundação Oswaldo Cruz com a África, 2008. Disponible <strong>en</strong>: http://www4.<strong>en</strong>sp.fiocruz.br/<br />

biblioteca/dados/txt_392496331.pdf Acceso el 05/08/2009.<br />

81


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

82<br />

cialización mutua <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas capacida<strong>de</strong>s sectoriales (por ejemplo,<br />

<strong>en</strong> educación, salud, infraestructura y turismo) con impactos sobre algún<br />

aspecto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico y social <strong>de</strong> los países implicados” 2 .<br />

No obstante, lo que permite que ambas modalida<strong>de</strong>s respondan a una Cooperación Sur-<br />

Sur va más allá <strong>de</strong> establecer <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo. En este s<strong>en</strong>tido,<br />

lo que efectivam<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>ntifica y difer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> Cooperación Sur-Sur es su re<strong>la</strong>ción<br />

con los sigui<strong>en</strong>tes principios básicos 3 :<br />

• La horizontalidad. La Cooperación Sur-Sur exige que los países co<strong>la</strong>bor<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí,<br />

como socios. Es <strong>de</strong>cir, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los niveles <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo,<br />

<strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración se establece <strong>de</strong> manera voluntaria y sin que ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

partes participe a partir <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> condiciones.<br />

• El cons<strong>en</strong>so. La ejecución <strong>de</strong> una acción <strong>de</strong> Cooperación Sur-Sur <strong>de</strong>be haber sido sometida<br />

a cons<strong>en</strong>so por los responsables <strong>de</strong> cada país, y ello <strong>en</strong> marcos <strong>de</strong> negociación<br />

común, como pue<strong>de</strong>n ser <strong>la</strong>s comisiones mixtas o sus equival<strong>en</strong>tes.<br />

• La equidad. La Cooperación Sur-Sur <strong>de</strong>be ejercerse <strong>de</strong> tal manera que sus b<strong>en</strong>eficios<br />

(g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te consist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cialización mutua <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s críticas para<br />

el <strong>de</strong>sarrollo) se distribuyan <strong>de</strong> manera equitativa <strong>en</strong>tre todos los participantes. Este<br />

mismo criterio se <strong>de</strong>be aplicar <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> costos, los cuales se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> asumir<br />

<strong>de</strong> manera compartida y proporcional a <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong> cada contraparte.<br />

La ag<strong>en</strong>da para <strong>la</strong> cooperación <strong>en</strong>tre países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo se basa <strong>en</strong> sus <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> políticas,<br />

equidad económica y social y el progreso <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Guerra Mundial.<br />

Esta fue impulsada durante <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta por una serie <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos<br />

y reuniones que permit<strong>en</strong> ir <strong>de</strong>limitando conceptualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> Cooperación Sur-Sur,<br />

como <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Naciones Unidas para el Comercio y el Desarrollo y el Grupo<br />

<strong>de</strong> los 77 (G77) <strong>en</strong> 1964 4 .<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los set<strong>en</strong>ta, se empezó a discutir <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> transferir <strong>la</strong>s<br />

experi<strong>en</strong>cias positivas <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo a otros países con problemas semejantes.<br />

En los marcos <strong>de</strong> discusión, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te multi<strong>la</strong>terales, se han ido <strong>de</strong>limitando<br />

los principios, los rasgos y <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s sobre los que se ha impulsado <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> un concepto <strong>de</strong> “cooperación técnica <strong>en</strong>tre países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo (CTPD)”<br />

<strong>en</strong> contrapartida a <strong>la</strong> “cooperación norte-sur 5 ”.<br />

2 PNUD. Forging a Global South South United Nacions Day for South-South Cooperation, 19 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2004.<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://tcdc.undp.org/PDF/Forging%20a%20Global%20South.pdf Acceso el 09/11/2009.<br />

3 PNUD. Forging a Global South South United Nacions Day for South-South Cooperation, 19 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2004.<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://tcdc.undp.org/PDF/Forging%20a%20Global%20South.pdf Acceso el 09/11/2009.<br />

4 SEGIB. Secretaría G<strong>en</strong>eral Iberoamericana. II Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cooperación Sur-Sur <strong>en</strong> Iberoamérica. Madrid, 2008.<br />

5 SEGIB. Secretaría G<strong>en</strong>eral Iberoamericana. II Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cooperación Sur-Sur <strong>en</strong> Iberoamérica. Madrid, 2008.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

En 1974, <strong>la</strong>s Naciones Unidas creó <strong>la</strong> Unidad Especial para <strong>la</strong> CTPD <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong>l<br />

PNUD, iniciando los estudios para el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esa modalidad <strong>de</strong> cooperación. En<br />

1978, <strong>la</strong>s directrices e<strong>la</strong>boradas han sido propuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas sobre Cooperación Técnica <strong>en</strong>tre Países <strong>en</strong> Desarrollo y sus recom<strong>en</strong>daciones<br />

aprobadas <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires (PABA) 6 .<br />

“The sev<strong>en</strong>ties saw the first significant reori<strong>en</strong>tation of technical cooperation, with the<br />

Basic Human Needs (BHN) approach embodying greater concern for the human and<br />

social aspects of <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t. A number of initiatives paved the way to pursue opportunities<br />

for alliance-building among countries of the South 7 ”.<br />

En los años och<strong>en</strong>ta no se registran acciones <strong>de</strong> cooperación importantes <strong>en</strong>tre países <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo, ni ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> especial relevancia, a excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Alto Nivel<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>la</strong> CEPD <strong>en</strong> Caracas <strong>en</strong> 1981, don<strong>de</strong> se crea un Programa<br />

<strong>de</strong> Acción para el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta cooperación, el cual significó “un importante avance<br />

para el bu<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esa modalidad <strong>de</strong> cooperación económica <strong>en</strong>tre países<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo” 8 .<br />

Durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta el crecimi<strong>en</strong>to económico experim<strong>en</strong>tado por algunos<br />

países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo contribuye a fortalecer algunas <strong>de</strong> sus capacida<strong>de</strong>s internas 9 . Este<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to mejora <strong>la</strong>s opciones <strong>de</strong> estos mismos países como ofertantes <strong>de</strong> cooperación.<br />

La coinci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> este hecho con su progresivo <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to como receptores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda o asist<strong>en</strong>cia oficial para el <strong>de</strong>sarrollo (AOD) mundial <strong>en</strong> franca t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

a <strong>la</strong> reducción 10 , convierte <strong>la</strong> Cooperación Sur-Sur <strong>en</strong> una bu<strong>en</strong>a herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> avance<br />

hacia el <strong>de</strong>sarrollo:<br />

De esta forma, <strong>la</strong> cooperación técnica internacional se configura como un instrum<strong>en</strong>to<br />

auxiliar <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo nacional y un importante mecanismo <strong>de</strong> estrechami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los países. Para contribuir con el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

socioeconómico, <strong>la</strong> CTI busca <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre un organismo in-<br />

6 AGÊNCIA BRASILEIRA DE COOPERAÇÃO (ABC). “Histórico da Cooperação Técnica Brasileira”. Disponible <strong>en</strong>:<br />

http://www.abc.gov.br/ct/historico.asp Acceso el 10/11/2009.<br />

7 ALMEIDA, C.; CAMPOS, RP.; BUSS, P.; FERREIRA, JR.; FONSECA, LE., Brazil’s Conception of south-south structural<br />

cooperation in health.Traducción Libre: “Los años set<strong>en</strong>ta vieron <strong>la</strong> primera importante reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación<br />

técnica, con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s humanas básicas (BHN) que conti<strong>en</strong>e el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> una mayor preocupación<br />

por los aspectos humanos y sociales <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo. Una serie <strong>de</strong> iniciativas prepararon el camino para aprovechar <strong>la</strong>s<br />

oportunida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> alianzas <strong>en</strong>tre los países <strong>de</strong>l Sur.”<br />

8 AMADOR, Ethel A. “El nuevo rostro <strong>de</strong> <strong>la</strong> CTPD y <strong>la</strong>s nuevas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias internacionales” <strong>en</strong> Revista <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias<br />

Sociales, vol. IV n.º 94. Universidad <strong>de</strong> Costa Rica. San José, p.169-188. 2001.<br />

9 NASLAUSKY, M. Los nuevos paradigmas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cooperación Internacional. Revista Capítulos n.º 64. Enero-Abril.<br />

SELA, Caracas, 2002.<br />

10 AMADOR, Ethel A. El nuevo rostro <strong>de</strong> <strong>la</strong> CTPD y <strong>la</strong>s nuevas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias internacionales. Revista <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales,<br />

vol. IV n.º 94. Universidad <strong>de</strong> Costa Rica. San José, p.169-188. 2001.<br />

83


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

84<br />

ternacional y un país, o <strong>en</strong>tre países, <strong>en</strong> bases no comerciales, a fin <strong>de</strong> alcanzar objetivos<br />

previam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finidos y acordados <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partes, <strong>en</strong> un tema específico 11 .<br />

A partir <strong>de</strong> los “Nuevos Lineam<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> Cooperación Técnica <strong>en</strong>tre países <strong>en</strong> Desarrollo<br />

12 ” y el “P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Doha 13 ” <strong>la</strong> Cooperación Sur-Sur 14 , <strong>en</strong> todas sus modalida<strong>de</strong>s, se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> constante expansión 15 , “lo acontecido a nivel internacional <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los flujos comerciales y financieros <strong>en</strong>tre los países <strong>de</strong>l sur,<br />

estaría reflejando el importante nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que estos países han logrado imprimir<br />

<strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> sus capacida<strong>de</strong>s técnicas y financieras, así como sus cada vez mayores<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación con otros países” 16 .<br />

En este contexto y con base <strong>en</strong> los principios constitucionales brasileños, que incluy<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> solución pacífica <strong>de</strong> conflictos, <strong>la</strong> no indifer<strong>en</strong>cia, los valores <strong>de</strong>mocráticos, <strong>la</strong> solidaridad<br />

y el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mecanismos e instituciones multi<strong>la</strong>terales, Brasil vi<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong>sempeñando un rol activo <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación internacional <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

gobierno <strong>de</strong>l Presi<strong>de</strong>nte Fernando H<strong>en</strong>rique Cardoso y creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el gobierno <strong>de</strong>l Presi<strong>de</strong>nte<br />

Lu<strong>la</strong>.<br />

Los discursos <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> mando <strong>de</strong>l Presi<strong>de</strong>nte Lu<strong>la</strong> durante el primer y el segundo<br />

mandato confirman el interés presi<strong>de</strong>ncial por <strong>la</strong>s cuestiones <strong>de</strong> política exterior y <strong>de</strong>linean<br />

algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s directrices y priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l gobierno <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> inserción internacional:<br />

Contribuiremos, siempre que se nos l<strong>la</strong>me y <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> nuestras posibilida<strong>de</strong>s, para<br />

<strong>en</strong>contrar soluciones pacíficas para tales crisis, con base <strong>en</strong> el diálogo, <strong>en</strong> los preceptos<br />

<strong>de</strong>mocráticos y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas constitucionales <strong>de</strong> cada país. T<strong>en</strong>dremos el mismo empeño<br />

<strong>de</strong> cooperación concreta y <strong>de</strong> diálogos concretos con todos los países <strong>de</strong> América<br />

Latina.<br />

11 AGÊNCIA BRASILEIRA DE COOPERAÇÃO (ABC). Histórico da Cooperação Técnica Brasileira. Disponible <strong>en</strong>:<br />

http://www.abc.gov.br/ct/historico.asp Acceso el 10/11/2009.<br />

12 E<strong>la</strong>borado por el Comité <strong>de</strong> Alto Nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> CTPD, <strong>en</strong> 1995.<br />

13 Aprobado <strong>en</strong> 2005, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Alto Nivel sobre Cooperación Sur-Sur (también conocida como Segunda<br />

Cumbre <strong>de</strong>l Sur), el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong>bería permitir, tal y como seña<strong>la</strong> explícitam<strong>en</strong>te, “un impulso <strong>de</strong>finitivo a <strong>la</strong> Cooperación<br />

Sur-Sur <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong>l mundo y <strong>en</strong> todas sus modalida<strong>de</strong>s”.<br />

14 En 2003, <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral formalm<strong>en</strong>te optado por usar “Sur-Sur” <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> “CTPD” <strong>en</strong> el trato con <strong>la</strong> cooperación<br />

<strong>en</strong>tre países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo países.<br />

15 Informe <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> Alto Nivel pres<strong>en</strong>tado durante <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Naciones Unidas (Nueva York, 2007).<br />

16 Secretaría G<strong>en</strong>eral Iberoamericana (SEGIB). II Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cooperación Sur-Sur <strong>en</strong> Iberoamérica. Madrid, 2008.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

• Reafirmamos los <strong>la</strong>zos profundos que nos un<strong>en</strong> a todo el contin<strong>en</strong>te africano y nuestra<br />

disposición <strong>de</strong> contribuir activam<strong>en</strong>te para que <strong>de</strong>sarrolle sus <strong>en</strong>ormes pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s<br />

17 .<br />

• Estamos más cerca <strong>de</strong> África, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cunas <strong>de</strong> <strong>la</strong> civilización brasileña. Hicimos<br />

<strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno sudamericano el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> nuestra política externa. Brasil asocia su <strong>de</strong>stino<br />

económico, político y social al <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te, al Mercosur y a <strong>la</strong> Comunidad<br />

Sudamericana <strong>de</strong> Naciones 18 .<br />

Según <strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> política exterior actual <strong>de</strong> Brasil, <strong>la</strong> Cooperación Técnica Internacional<br />

<strong>en</strong> Salud se vuelve un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dicha política, si<strong>en</strong>do una herrami<strong>en</strong>ta<br />

eficaz para lograr:<br />

• Fortalecer <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Brasil <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario internacional (at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do el <strong>de</strong>safío<br />

propuesto por el presi<strong>de</strong>nte Lu<strong>la</strong> durante el congreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Abrasco), estrechar <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciones con el Ministerio <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Exteriores, ampliar nuestra pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

los órganos sectoriales y <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas –como <strong>la</strong><br />

<strong>OMS</strong>, <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>, <strong>la</strong> UNITAIDS, el FIAM y tantos otros– y cooperar con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

los sistemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América <strong>de</strong>l Sur, <strong>en</strong> especial con el Mercosur y<br />

con los países <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua portuguesa <strong>de</strong> África y <strong>la</strong> CPLP 19 .<br />

La Cooperación Internacional <strong>en</strong> salud está pres<strong>en</strong>te como uno <strong>de</strong> los ejes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Política<br />

Nacional <strong>de</strong> Salud – Más Salud, como forma <strong>de</strong>:<br />

• (…) contribuir con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> salud sost<strong>en</strong>ibles con acciones <strong>de</strong><br />

cooperación junto a instituciones estructurantes, que incluy<strong>en</strong>: escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> salud pública,<br />

escue<strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> salud, institutos <strong>de</strong> salud pública y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> producción<br />

<strong>de</strong> insumos (inmunobiológicos y medicam<strong>en</strong>tos). Esta iniciativa también contemp<strong>la</strong><br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> apoyo y el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación, información<br />

y comunicación técnica y ci<strong>en</strong>tífica, así como <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s participativas. Con<br />

ello, se espera <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> mayor pot<strong>en</strong>cialidad para contribuir<br />

con <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> política externa brasileña dirigida a <strong>la</strong> cooperación y, al mismo<br />

tiempo, fortalecer los bloques regionales y los <strong>la</strong>zos <strong>de</strong> solidaridad con <strong>la</strong>s naciones<br />

hermanas 20 .<br />

17 Discurso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> mando <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Luiz Inácio Lu<strong>la</strong> da Silva el 01/01/2003 (Primer Mandato). Disponible <strong>en</strong>:<br />

http://www1.folha.uol.com.br/folha/brasil/ult96u44358.shtml. Acceso el 09/11/2009.<br />

18 Discurso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> mando <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Luiz Inácio Lu<strong>la</strong> da Silva el 01/01/2007 (Segundo Mandato). Disponible<br />

<strong>en</strong> http://www.fiec.org.br/artigos/temas/discurso_<strong>de</strong>_posse_do_presi<strong>de</strong>nte_Luiz_Inacio_Lu<strong>la</strong>_da_Silva.htm Acceso<br />

el 09/11/2009.<br />

19 Discurso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> mando <strong>de</strong>l Dr. José Gomes Temporão <strong>en</strong> el cargo <strong>de</strong> Ministro <strong>de</strong> Salud el 19/03/2007. Disponible<br />

<strong>en</strong> http://www4.<strong>en</strong>sp.fiocruz.br/ev<strong>en</strong>tos_novo/dados/arq5068.pdf. Acceso el 08/11/2009.<br />

20 BRASIL. Ministerio <strong>de</strong> Salud. Secretaría-Ejecutiva. Más salud: <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> todos: 2008 – 2011 / Ministerio <strong>de</strong> Salud,<br />

Secretaría-Ejecutiva. – 2. ed. – Brasilia: Editora <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud, 2008.<br />

85


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

86<br />

En este s<strong>en</strong>tido, el gobierno brasileño está interesado <strong>en</strong> difundir <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>l sistema<br />

<strong>de</strong> salud nacional a fin <strong>de</strong> fortalecerlo <strong>en</strong> doble s<strong>en</strong>tido: mediante el intercambio<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> tecnología acumu<strong>la</strong>dos por otros países, así como mediante el<br />

reconocimi<strong>en</strong>to internacional como mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> política <strong>de</strong> salud. Este punto <strong>de</strong> vista correspon<strong>de</strong><br />

a <strong>la</strong>s directrices g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> política externa brasileña para formar alianzas<br />

con otros países <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> intereses comunes. En este caso, lo que se busca es fortalecer<br />

una propuesta para <strong>la</strong> salud cuyo <strong>en</strong>foque doctrinario apunte a <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> cobertura universal, ecuánime e integral.<br />

Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong>l Consejo Sudamericano <strong>de</strong> Salud,<br />

<strong>la</strong> Unasur (Unión <strong>de</strong> Naciones Sudamericanas) pasó a ser otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

proceso <strong>de</strong> integración regional <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud y <strong>de</strong>l Gobierno Brasileño 21 .<br />

Otra iniciativa <strong>de</strong> Cooperación Sur-Sur <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual Brasil participa es <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong><br />

Países <strong>de</strong> L<strong>en</strong>gua Portuguesa (CPLP), que goza <strong>de</strong> un estatus <strong>de</strong> organización internacional<br />

y está formada por ocho países 22 .<br />

Resalta el compromiso brasileño para realizar acciones <strong>de</strong> cooperación con <strong>la</strong> participación<br />

triangu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> Organismos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, como <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>:<br />

• Enfr<strong>en</strong>taremos los <strong>de</strong>safíos actuales, como el terrorismo y el crim<strong>en</strong> organizado, mediante<br />

<strong>la</strong> cooperación internacional y con base <strong>en</strong> los principios <strong>de</strong>l multi<strong>la</strong>teralismo<br />

y <strong>de</strong>l Derecho Internacional. Apoyaremos los esfuerzos para hacer <strong>de</strong> <strong>la</strong> ONU y <strong>de</strong><br />

sus ag<strong>en</strong>cias instrum<strong>en</strong>tos ágiles y eficaces <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo social y<br />

económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha a <strong>la</strong> pobreza, a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s y a todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> discriminación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te 23 .<br />

Para el Ministerio <strong>de</strong> Salud, <strong>la</strong> cooperación técnica brasileña <strong>en</strong> salud:<br />

• (…) se reforzará con <strong>la</strong> participación triangu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y <strong>de</strong>sempeñará funciones<br />

estratégicas <strong>de</strong> mediación y <strong>de</strong> canalización, para lo que <strong>de</strong>berá actuar <strong>de</strong> manera<br />

proactiva y sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción, ejecución y evaluación <strong>de</strong> los programas<br />

<strong>de</strong> cooperación que se ejecut<strong>en</strong> <strong>en</strong> forma triangu<strong>la</strong>da <strong>en</strong>tre el gobierno brasileño, <strong>la</strong><br />

<strong>OMS</strong> y los países receptores 24 .<br />

21 BRASIL. Ministerio <strong>de</strong> Salud. Asesoría Internacional <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud. Ciclo <strong>de</strong> Debates: Participación <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> el Esc<strong>en</strong>ario Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. Disponible <strong>en</strong>: http://189.28.128.100/portal/arquivos/<br />

pdf/ms_c<strong>en</strong>ario_internacional_sau<strong>de</strong>.pdf Acceso el 07/11/2009.<br />

22 Ango<strong>la</strong>, Cabo Ver<strong>de</strong>, Mozambique, Santo Tomé y Príncipe, Brasil, Guinea-Bissau, Portugal y Timor Leste.<br />

23 Discurso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> mando <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Luiz Inácio Lu<strong>la</strong> da Silva el 01/01/2003. Disponible <strong>en</strong>: http://www1.folha.<br />

uol.com.br/folha/brasil/ult96u44358.shtml. Acceso el 09/11/2009.<br />

24 Discurso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> mando <strong>de</strong>l Dr. José Gomes Temporão <strong>en</strong> el cargo <strong>de</strong> Ministro <strong>de</strong> Salud el 19/03/2007. Disponible<br />

<strong>en</strong>: http://www4.<strong>en</strong>sp.fiocruz.br/ev<strong>en</strong>tos_novo/dados/arq5068.pdf. Acceso el 08/11/2009.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

En este s<strong>en</strong>tido, Brasil <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> varias iniciativas <strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong> el sector salud. Muchas<br />

<strong>de</strong> estas iniciativas se implem<strong>en</strong>tan como iniciativas conjuntas mediante <strong>la</strong> triangu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>, los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> y <strong>la</strong>s instituciones<br />

brasileñas que forman parte <strong>de</strong>l amplio proceso <strong>de</strong> cooperación. Tales instituciones incluy<strong>en</strong><br />

universida<strong>de</strong>s públicas, escue<strong>la</strong>s e institutos <strong>de</strong> salud pública y escue<strong>la</strong>s técnicas<br />

<strong>de</strong> salud.<br />

Los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>, mediante acciones <strong>de</strong> cooperación con <strong>la</strong>s instituciones que<br />

compon<strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas y <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> África,<br />

<strong>de</strong>sempeñan un papel muy importante <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> salud universales,<br />

el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles y no<br />

transmisibles, <strong>la</strong> calificación <strong>de</strong> los recursos humanos, <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

acceso a medicam<strong>en</strong>tos y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> inmunobiológicos.<br />

La Cooperación Sur-Sur triangu<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> y el trabajo <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong> Latinoamérica<br />

es fundam<strong>en</strong>tal para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> los países, ya que permite pot<strong>en</strong>cializar<br />

los recursos, intercambiar experi<strong>en</strong>cias, conocimi<strong>en</strong>to y tecnologías. A<strong>de</strong>más, constituye<br />

un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dialogo para lograr una mejor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> los otros<br />

países, con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad, <strong>la</strong> solidaridad y el respeto.<br />

Exist<strong>en</strong> varios ejemplos <strong>de</strong> Cooperación Sur-Sur y <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s acciones internacionales<br />

que <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> realiza <strong>en</strong> Latinoamérica, <strong>en</strong> el Caribe y <strong>en</strong> los Países Africanos<br />

<strong>de</strong> L<strong>en</strong>gua Oficial Portuguesa (PALOP/CPLP). En el último capítulo, se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

acciones que cada c<strong>en</strong>tro realiza fuera <strong>de</strong> Brasil. Pres<strong>en</strong>tamos principalm<strong>en</strong>te el trabajo<br />

<strong>de</strong> tres c<strong>en</strong>tros que ejemplifican c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> calidad técnica <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>en</strong> Brasil:<br />

• el C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> para <strong>la</strong> Educación <strong>de</strong> Técnicos <strong>en</strong> Salud. Escue<strong>la</strong><br />

Politécnica <strong>de</strong> Salud Joaquim V<strong>en</strong>âncio (EPSJV);<br />

• el C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción, Preparativos y Respuesta a Situaciones <strong>de</strong><br />

Emerg<strong>en</strong>cia Química (CETESB), y<br />

• el C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>en</strong> Políticas Farmacéuticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Salud<br />

Pública Sergio Arouca (NAF).<br />

La Cooperación Sur-Sur <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Politécnica <strong>de</strong> Salud<br />

Joaquim V<strong>en</strong>âncio<br />

La Escue<strong>la</strong> Politécnica <strong>de</strong> Salud Joaquim V<strong>en</strong>âncio (EPSJV) es una unidad técnico-ci<strong>en</strong>tífica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación Oswaldo Cruz (Fiocruz), cuya misión es promover <strong>la</strong> educación<br />

<strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong> salud a través <strong>de</strong>: 1) <strong>la</strong> coordinación e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>en</strong> áreas estratégicas para <strong>la</strong> Salud Pública y para <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología <strong>en</strong><br />

87


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

88<br />

Salud; 2) <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> política, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación, currículos, cursos, metodologías<br />

y tecnologías educativas, y 3) <strong>la</strong> producción y divulgación <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> trabajo, educación y salud.<br />

La EPSJV fue <strong>de</strong>signada C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> para <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> técnicos<br />

<strong>en</strong> salud <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 2004 por un período <strong>de</strong> cuatro años, si<strong>en</strong>do <strong>de</strong>signada nuevam<strong>en</strong>te<br />

por igual período <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 2008. El marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus acciones <strong>de</strong><br />

cooperación técnica internacional son <strong>la</strong>s directrices establecidas por el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones<br />

Internacionales <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fiocruz (CRIS/Fiocruz), por <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Brasileña<br />

<strong>de</strong> Cooperación <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Exteriores (ABC/MRE) y por <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones<br />

establecidas para <strong>la</strong>s instituciones co<strong>la</strong>boradoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>.<br />

Las acciones <strong>de</strong> cooperación técnica <strong>en</strong> el ámbito internacional establecidas por <strong>la</strong> EP-<br />

SJV, que también cu<strong>en</strong>tan con el apoyo <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Cooperación Internacional <strong>en</strong><br />

Salud establecido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> y el Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Brasil (TC 41), se c<strong>en</strong>tran<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias para fortalecer <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>dicadas<br />

a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> trabajadores técnicos <strong>en</strong> salud, con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructuración<br />

<strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas y los<br />

países africanos <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua oficial portuguesa. Tales acciones involucran <strong>de</strong>s<strong>de</strong> asesorías<br />

para constituir áreas <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> técnicos, incluida <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong><br />

e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> cursos y material didáctico, hasta el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> investigaciones<br />

y estudios técnico-ci<strong>en</strong>tíficos sobre el área.<br />

Así, junto a <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong> Países <strong>de</strong> L<strong>en</strong>gua Portuguesa (CPLP), <strong>la</strong> EPSJV ha contribuido<br />

con <strong>la</strong> estructuración <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> Ango<strong>la</strong>,<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, Guinea Bissau y Mozambique. Así mismo, coordina <strong>la</strong> subred <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s<br />

técnicas <strong>en</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> CPLP, según el P<strong>la</strong>n Estratégico <strong>de</strong> Cooperación <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

CPLP (PECS-CPLP 2009-2012) aprobado <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2009.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

Cooperación <strong>en</strong> 2006 <strong>en</strong> Ango<strong>la</strong> para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> trabajadores <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> equipos <strong>en</strong> salud. Créditos<br />

<strong>de</strong> Gregório Galvão <strong>de</strong> <strong>la</strong> EPSJV.<br />

En América <strong>de</strong>l Sur se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do cooperaciones bi<strong>la</strong>terales con el Ministerio <strong>de</strong><br />

Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina y el Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong><br />

Bu<strong>en</strong>os Aires para estructurar p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />

prioritarias. Con Bolivia y Paraguay, coordina <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un TCC para fortalecer<br />

cuatro instituciones <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> técnicos vincu<strong>la</strong>das a los Ministerios <strong>de</strong> Salud<br />

<strong>de</strong> los dos países. El TCC, <strong>de</strong>nominado “Profundización y consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación<br />

técnica interinstitucional para el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> educación <strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong><br />

salud <strong>en</strong> Bolivia, Brasil y Paraguay”, es resultado <strong>de</strong> otro TCC finalizado <strong>en</strong> 2007.<br />

89


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

90<br />

Participantes <strong>de</strong>l Seminario Internacional sobre <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> trabajadores técnicos <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> Brasil y <strong>de</strong>l Mercosur,<br />

organizado por <strong>la</strong> EPSJV <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 2008. Créditos <strong>de</strong> Gregório Galvão <strong>de</strong> <strong>la</strong> EPSJV.<br />

Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> EPSJV coordinó un proyecto <strong>de</strong> investigación titu<strong>la</strong>do “La Educación<br />

Profesional <strong>en</strong> Salud <strong>en</strong> Brasil y <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>l Mercosur: perspectivas y límites para<br />

<strong>la</strong> formación integral <strong>de</strong> trabajadores técnicos fr<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud”,<br />

con el apoyo <strong>de</strong>l CNPq y el TC 41. El objetivo <strong>de</strong> este proyecto fue analizar <strong>la</strong> oferta<br />

cuantitativa y cualitativa <strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong> esos países. Tal investigación<br />

buscó indicar cuáles eran <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que estos trabajadores afrontaban para<br />

circu<strong>la</strong>r librem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado bloque regional.<br />

A<strong>de</strong>más, ha iniciado un trabajo <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> subred <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> salud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> UNASUL, <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación <strong>de</strong>finidas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

reci<strong>en</strong>te reunión <strong>de</strong>l Grupo Técnico <strong>de</strong> Desarrollo y Gestión <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong><br />

Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unasul, realizada <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009.<br />

Las subre<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>cionadas compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Internacional <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> Técnicos <strong>en</strong><br />

Salud (RETS). Se trata <strong>de</strong> una estrategia <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong> cooperación técnica <strong>en</strong>tre<br />

instituciones <strong>de</strong> carácter público vincu<strong>la</strong>das directa o indirectam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> educación <strong>de</strong><br />

técnicos <strong>en</strong> salud. Su objetivo es promover <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s instituciones integrantes<br />

y aportar y sistematizar conocimi<strong>en</strong>tos para formu<strong>la</strong>r políticas <strong>de</strong> cooperación<br />

internacional a fin <strong>de</strong> fortalecer los sistemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los países miembros. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Red</strong> surgió <strong>en</strong> 1996 por iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> Salud (<strong>OPS</strong>), y


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2005 su Secretaría Ejecutiva está ubicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> EPSJV. La RETS posee<br />

un sitio web (www.rets.epsjv.fiocruz.br) y una publicación informativa cuatrimestral<br />

editada <strong>en</strong> español, portugués e inglés.<br />

CETESB: C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción, Preparativos y Respuesta a<br />

<strong>la</strong>s Situaciones <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cia Química.<br />

La CETESB – Compañía Ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> São Paulo, órgano vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong><br />

Secretaría <strong>de</strong>l Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Estado, es responsable <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación ambi<strong>en</strong>tal<br />

<strong>en</strong> el Estado <strong>de</strong> São Paulo <strong>en</strong> Brasil y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1978 se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r situaciones<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia por acci<strong>de</strong>ntes con productos químicos que pres<strong>en</strong>tan riesgos al<br />

ambi<strong>en</strong>te y a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>stacan el transporte terrestre y marítimo, puestos<br />

<strong>de</strong> combustibles y otras insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> tanques subterráneos e industrias. Entre 1978 y<br />

septiembre <strong>de</strong> 2009 ha participado <strong>en</strong> 7.896 ocurr<strong>en</strong>cias.<br />

En reconocimi<strong>en</strong>to a su trabajo, <strong>en</strong> 1992, <strong>la</strong> CETESB fue <strong>de</strong>signada por <strong>la</strong> Organización<br />

Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (<strong>OMS</strong>) y por <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> Salud (<strong>OPS</strong>), como<br />

C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción, Preparativos y Respuesta a Situaciones <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cia<br />

Química para América Latina, <strong>de</strong>bido a su especialización <strong>en</strong> <strong>la</strong> respuesta a acci<strong>de</strong>ntes<br />

ambi<strong>en</strong>tales con productos químicos.<br />

Como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>, <strong>la</strong> CETESB ti<strong>en</strong>e diversas funciones, principalm<strong>en</strong>te:<br />

• apoyar institucionalm<strong>en</strong>te los programas y políticas adoptadas por <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong><br />

el ámbito regional y mundial;<br />

• prestar asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes para casos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres tecnológicos<br />

que puedan afectar al hombre y al ambi<strong>en</strong>te;<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r metodologías y propiciar <strong>la</strong> capacitación para el manejo <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

tecnológicos;<br />

• apoyar a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> respuesta a acci<strong>de</strong>ntes con productos químicos, y<br />

• e<strong>la</strong>borar manuales <strong>de</strong> respuesta a <strong>la</strong>s emerg<strong>en</strong>cias químicas.<br />

91


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

92<br />

La actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> CETESB como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias químicas<br />

pasó a ser efectiva a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l curso “Prev<strong>en</strong>ción, Preparación<br />

y Respuesta a Acci<strong>de</strong>ntes Químicos” realizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> CETESB <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

São Paulo <strong>en</strong> el periodo <strong>de</strong> 1999 a 2003 para los países <strong>la</strong>tinoamericanos. En ese período<br />

se realizaron cinco cursos, con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> 150 profesionales <strong>de</strong> América Latina.<br />

Las fotos 1 y 2 muestran el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estos cursos <strong>en</strong> Brasil.<br />

Foto 1 – Detalle <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> <strong>de</strong>scontaminación <strong>de</strong><br />

ropa <strong>de</strong> protección nivel “A”<br />

Foto 2 – Ejercicio <strong>de</strong> simu<strong>la</strong>cro <strong>en</strong> salón <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se<br />

En 2004, <strong>en</strong> una alianza realizada <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> CETESB y <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> se prepararon y distribuyeron<br />

840 CDs <strong>en</strong> portugués y <strong>en</strong> español <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guía “Sistema Integrado <strong>de</strong> Gestión para <strong>la</strong><br />

Prev<strong>en</strong>ción, Preparación y Respuesta a los Acci<strong>de</strong>ntes con Productos Químicos”.<br />

Para promover una mayor participación <strong>de</strong> los países, los cursos se empezaron a impartir<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2003 <strong>en</strong> los propios países y fueron b<strong>en</strong>eficiados por esta política <strong>de</strong> capacitación:<br />

Panamá (2003), Ecuador (2005), El Salvador (2005), Costa Rica (2006), Cuba (2006),<br />

Nicaragua (2007), Colombia (2007), Honduras y Perú (2008) y Guatema<strong>la</strong> (2009).<br />

Para este curso, con duración <strong>de</strong> 40 horas, el público objetivo son profesionales <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

Civil, <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud, Medio Ambi<strong>en</strong>te, Cuerpo <strong>de</strong> Bomberos, Policías<br />

<strong>de</strong> Tránsito, <strong>de</strong>l Ejército y otros sectores involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> respuesta a los acci<strong>de</strong>ntes<br />

químicos. El curso incluye temas <strong>de</strong> medicina, toxicología, ambi<strong>en</strong>te y seguridad sobre<br />

productos químicos, ejercicios teóricos y simu<strong>la</strong>cros, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> temas específicos i<strong>de</strong>ntificados<br />

por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales.<br />

Las fotos 3 y 4 muestran <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> un simu<strong>la</strong>cro realizado <strong>en</strong> Panamá y <strong>en</strong> Costa<br />

Rica.


Foto 3 – Simu<strong>la</strong>cro realizado <strong>en</strong> el Canal <strong>de</strong>l<br />

Panamá, Panamá<br />

<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

Foto 4 – Simu<strong>la</strong>cro realizado <strong>en</strong> el Cuerpo <strong>de</strong><br />

Bomberos <strong>de</strong> Costa Rica.<br />

Como resultado <strong>de</strong> esta alianza, también se <strong>de</strong>sarrolló el curso <strong>de</strong> Auto-instrucción, Prev<strong>en</strong>ción,<br />

Preparación y Respuesta a Desastres con Productos Químicos disponible <strong>en</strong> Internet<br />

<strong>en</strong> español y <strong>en</strong> portugués (http://bvs<strong>de</strong>.per.paho.org/tutorial1/e/in<strong>de</strong>x.html). El<br />

curso ofrece elem<strong>en</strong>tos teóricos y prácticos, así como <strong>la</strong> metodología para implem<strong>en</strong>tar<br />

acciones <strong>en</strong> el ámbito nacional y regional re<strong>la</strong>cionadas con los preparativos para emerg<strong>en</strong>cias<br />

y <strong>de</strong>sastres químicos <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong> América Latina y el Caribe<br />

Asimismo, <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>, <strong>en</strong> el periodo <strong>de</strong> 2003 a<br />

2008 <strong>la</strong> CETESB recolectó información sobre el sistema <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, preparación y<br />

respuesta a acci<strong>de</strong>ntes químicos <strong>en</strong> Panamá, Ecuador, Paraguay, Nicaragua, Colombia,<br />

Honduras y Perú. Este trabajo consistió básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

a ser visitadas, <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> cuestionarios técnicos, visitas técnicas, compi<strong>la</strong>ción y<br />

análisis <strong>de</strong> datos y <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> un informe final. En este informe se pres<strong>en</strong>taron suger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> estructuración y <strong>de</strong> mejora re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> preparación y<br />

<strong>la</strong> respuesta a acci<strong>de</strong>ntes con productos químicos. La foto 5 muestra <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> una<br />

visita técnica realizada <strong>en</strong> Colombia para obt<strong>en</strong>er informaciones <strong>de</strong> instituciones sobre<br />

<strong>la</strong> respuesta a emerg<strong>en</strong>cias químicas.<br />

Foto 5 – Visita técnica realizada <strong>en</strong> Colombia<br />

93


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

94<br />

La CETESB también participó <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> julio <strong>de</strong><br />

2003 <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> Asunción, Paraguay, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un inc<strong>en</strong>dio ocurrido <strong>en</strong> un almacén<br />

que cont<strong>en</strong>ía una gran cantidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>guicidas y que g<strong>en</strong>eró residuos químicos que<br />

contaminaron el suelo y el agua y provocaron molestias a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción local. La CETESB<br />

<strong>en</strong>vió a tres técnicos que no solo apoyaron <strong>en</strong> el monitoreo ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas afectadas<br />

sino también <strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l acondicionami<strong>en</strong>to temporal <strong>de</strong> los residuos<br />

g<strong>en</strong>erados por este acci<strong>de</strong>nte. Las fotos 6 y 7 muestran <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los<br />

trabajos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase post-emerg<strong>en</strong>cia.<br />

Foto 6 – Evaluación <strong>de</strong> gases y vapores tóxicos e<br />

inf<strong>la</strong>mables<br />

Foto 7 – Monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bahía <strong>de</strong> Asunción<br />

Otro acci<strong>de</strong>nte que <strong>de</strong>mandó <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CETESB fue el inc<strong>en</strong>dio<br />

ocurrido el 19 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2008 <strong>en</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Química y Farmacia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Autónoma <strong>de</strong> Honduras, <strong>en</strong> Tegucigalpa. La CETESB <strong>en</strong>vió a<br />

dos técnicos que prestaron servicio <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase post-emerg<strong>en</strong>cia para evaluar los contaminantes<br />

químicos y proveer ori<strong>en</strong>tación para el almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to temporal <strong>de</strong> los residuos<br />

g<strong>en</strong>erados por el acci<strong>de</strong>nte.<br />

Asimismo, profesionales <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador han participado <strong>en</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros técnicos<br />

regionales, tales como:<br />

• Confer<strong>en</strong>cia C<strong>en</strong>troamericana <strong>de</strong> Manejo <strong>de</strong> Consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong> Actos Terroristas”,<br />

Panamá (junio/2003);<br />

• Curso Internacional para Ger<strong>en</strong>tes sobre Salud, Desastres y Desarrollo – Lí<strong>de</strong>res, Arg<strong>en</strong>tina<br />

(abril, 2002) y Brasil (2003 y 2006), y<br />

• Confer<strong>en</strong>cia Subregional para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y respuesta a emerg<strong>en</strong>cias causadas por<br />

productos químicos peligrosos y materiales radioactivos”, Ecuador (junio/2006).<br />

• Confer<strong>en</strong>cia sobre “E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias Químicas”,<br />

Ciudad <strong>de</strong> México, 9 al 11 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009. Ev<strong>en</strong>to dirigido a profesionales <strong>de</strong><br />

México, Jamaica, República Dominicana, Trinidad y Tobago y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>en</strong> Políticas Farmacéuticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong><br />

Salud Pública Sergio Arouca (NAF)<br />

El Núcleo <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia Farmacéutica forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Salud Pública<br />

Sergio Arouca, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación Oswaldo Cruz (NAF/ENSP/Fiocruz). En 1998,<br />

fue acreditado como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> para políticas farmacéuticas<br />

por su <strong>de</strong>sempeño como c<strong>en</strong>tro productor <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to e informaciones técnicoci<strong>en</strong>tíficas<br />

es<strong>en</strong>ciales para alim<strong>en</strong>tar los procesos <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

ámbitos nacionales e internacionales involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción, implem<strong>en</strong>tación,<br />

monitoreo y evaluación <strong>de</strong> políticas cuya finalidad es expandir el acceso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a los medicam<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong> estrecha co<strong>la</strong>boración con <strong>la</strong>s tres esferas <strong>de</strong> gobierno <strong>en</strong> Brasil,<br />

para fortalecer el Sistema Único <strong>de</strong> Salud (SUS), el NAF <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> proyectos con países<br />

<strong>de</strong> América Latina y <strong>de</strong>l Caribe y con diversos países africanos, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te los <strong>de</strong><br />

l<strong>en</strong>gua portuguesa y españo<strong>la</strong>.<br />

Sus principales áreas temáticas incluy<strong>en</strong> el acceso a medicam<strong>en</strong>tos, los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad<br />

intelectual, <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia farmacéutica <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>arios ambu<strong>la</strong>torios<br />

y hospita<strong>la</strong>rios, el uso racional y el precio <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos, el SIDA, <strong>la</strong> ma<strong>la</strong>ria<br />

y otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> importancia epi<strong>de</strong>miológica y social.<br />

El NAF ha logrado reunir a profesionales que, motivados por un profundo compromiso<br />

social, han podido conciliar: 1) <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> reflexión académica y el cuestionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s adversas <strong>en</strong>contradas y 2) <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias exitosas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> problemas mediante <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> salud pública.<br />

Principales activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das:<br />

• Apoyo al proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Política Nacional <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> Brasil<br />

(1998), Ango<strong>la</strong> (1998) y República Dominicana (2005).<br />

• El NAF, <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con otros <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>, está apoyando a <strong>la</strong> <strong>OMS</strong><br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo metodológico <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> Nivel II <strong>de</strong>l paquete <strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Situación Farmacéutica Nacional y a los países <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>foques <strong>de</strong><br />

Nivel I, Nivel II e Investigación Domiciliaria <strong>de</strong> Acceso y uso <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos.<br />

95


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

96<br />

II Seminario Internacional: Política <strong>de</strong> Medicam<strong>en</strong>tos, Acceso y Equidad, 2000.<br />

• Participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> 4ª Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

<strong>en</strong> el área <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos don<strong>de</strong> se formuló <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> nivel III para <strong>la</strong><br />

evaluación <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong>l acuerdo TRIPS <strong>en</strong> el acceso a los medicam<strong>en</strong>tos. Beijing,<br />

República Popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> China.<br />

• La <strong>OMS</strong>, juntam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> Acción Internacional para <strong>la</strong> Salud (ALES – Health Action<br />

International) <strong>de</strong>sarrolló, con el apoyo <strong>de</strong> algunos <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>, <strong>en</strong>tre<br />

ellos el NAF, una metodología que busca conocer, <strong>de</strong> manera comparativa, los<br />

precios aplicados <strong>en</strong> el mercado público y privado para medicam<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>éricos e<br />

innovadores, así como <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> los precios. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

haber realizado un estudio piloto <strong>en</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase inicial <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> metodología, el NAF <strong>la</strong> aplicó <strong>en</strong> el nivel nacional <strong>en</strong> asociación con <strong>la</strong> ANVISA y<br />

<strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

III Seminario Internacional sobre Acceso a Medicam<strong>en</strong>tos: Derecho <strong>de</strong> los Ciudadanos, Deber <strong>de</strong> los Estados, 2002.<br />

• Desarrollo <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas farmacéuticas<br />

<strong>en</strong> Brasil:<br />

a) Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> evaluación para asist<strong>en</strong>cia farmacéutica <strong>en</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>mias focales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Amazonía Legal, Brasil: prescripción, disp<strong>en</strong>sación y adhesión al tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

ma<strong>la</strong>ria no complicada por P. vivax y P. falciparum <strong>en</strong> municipios <strong>de</strong> alto riesgo<br />

(2008).<br />

b) Evaluación Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Disp<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> Medicam<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong>s PVHA (2006).<br />

c) Diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Farmacia Hospita<strong>la</strong>ria <strong>en</strong> Brasil. Trabajo realizado <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración<br />

con el Ministerio <strong>de</strong> Salud (SAS), Anvisa, <strong>OPS</strong>, SBRAF y CFF (2003).<br />

• La <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> organizó y mo<strong>de</strong>ró rondas <strong>de</strong> negociación <strong>de</strong> precios <strong>de</strong> antiretrovirales<br />

<strong>en</strong>tre países <strong>de</strong> América Latina y el Caribe. A<strong>de</strong>más, movilizó a difer<strong>en</strong>tes socios<br />

para monitorear esta iniciativa. El NAF participó <strong>en</strong> estas iniciativas y su experi<strong>en</strong>cia<br />

fue consolidada <strong>en</strong> un libro y <strong>en</strong> un artículo publicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Revista Panamericana<br />

<strong>de</strong> Salud Pública.<br />

• El NAF tradujo y adaptó el material didáctico producido por <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bu<strong>en</strong>a Prescripción y participó <strong>en</strong> el estudio piloto y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

aplicación <strong>en</strong> Brasil <strong>de</strong>l I Curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bu<strong>en</strong>a Prescripción, realizado <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración<br />

con <strong>la</strong> ANVISA.<br />

• El C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador ha organizado e impartido cursos y seminarios <strong>en</strong> el nivel<br />

nacional e internacional sobre temas re<strong>la</strong>cionados con el área farmacéutica i<strong>de</strong>ntificados<br />

<strong>en</strong> discusión con socios como <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>, <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y el Ministerio <strong>de</strong> Salud. Tales<br />

ev<strong>en</strong>tos son ofrecidos a tomadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>de</strong>l<br />

Caribe, así como también <strong>en</strong> países africanos <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua oficial portuguesa.<br />

97


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

98<br />

• El C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador busca divulgar sus experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong> cooperación<br />

técnica <strong>en</strong> libros y artículos publicados <strong>en</strong> portugués, inglés y español (publicación<br />

<strong>de</strong> 12 libros, 53 capítulos <strong>de</strong> libros y 21 artículos <strong>en</strong> los últimos cinco años).<br />

• Los investigadores <strong>de</strong>l NAF han recibido a alumnos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes países (hasta 2009:<br />

Colombia, Perú y Estados Unidos) para que se perfeccion<strong>en</strong> profesionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />

tema <strong>de</strong> políticas farmacéuticas. Al regresar a sus países <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, estos alumnos<br />

han asumido puestos importantes <strong>en</strong> sus gobiernos o <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región y han establecido<br />

vínculos <strong>la</strong>borales <strong>en</strong> asociación con el NAF y <strong>la</strong> Fiocruz <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.


Capítulo 2: Los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: una construcción colectiva<br />

– <strong>en</strong>trevistas y crónicas.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

Crónica <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong><br />

Brasil: una construcción colectiva<br />

Introducción<br />

Eliane Pereira dos Santos<br />

La finalidad <strong>de</strong> este capítulo es reflexionar sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil para <strong>la</strong> cooperación técnica y para <strong>la</strong>s acciones gubernam<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> Brasil consolidadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>de</strong> salud.<br />

Se trata <strong>de</strong> un texto redactado por varias manos, pues <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te crónica es el resultado<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas pres<strong>en</strong>ciales y virtuales realizadas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 2009. Los <strong>en</strong>trevistados<br />

fueron: <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> Ribeirão Preto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> São Paulo<br />

(EERP/USP); el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Docum<strong>en</strong>tación (CEPEDOC/USP); los profesionales<br />

internacionales que actúan <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: José Paranaguá <strong>de</strong> Santana,<br />

Christophe Rerat y Carlos Corva<strong>la</strong>n y <strong>en</strong> el nivel regional, Luiz Augusto Cassanha<br />

Galvão, Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Área <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible y Salud Ambi<strong>en</strong>tal-SDE/<strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> y,<br />

como repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, el Dr. Guilherme Franco Netto <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud.<br />

Nuestra int<strong>en</strong>ción no es simplem<strong>en</strong>te replicar <strong>la</strong>s respuestas, sino más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>jar explícita<br />

<strong>la</strong> confianza y <strong>la</strong> perseverancia que <strong>la</strong>s instituciones y los profesionales <strong>de</strong>positan<br />

<strong>en</strong> el trabajo cooperativo, organizado y <strong>en</strong> red <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>. También<br />

muestra <strong>la</strong> calidad que los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> aportan a fin <strong>de</strong> afirmar cada vez más<br />

<strong>la</strong> salud como un tema transversal y converg<strong>en</strong>te capaz <strong>de</strong> consolidar <strong>la</strong> indisociable<br />

cooperación técnica firmada <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud y sus oficinas<br />

regionales con <strong>la</strong>s naciones.<br />

Por ello, <strong>la</strong> forma más interesante <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong> función <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

y su futuro es mediante <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> lo que fueron <strong>en</strong> el pasado. Esto nos remonta a <strong>la</strong><br />

época <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (<strong>OMS</strong>). En aquel<strong>la</strong> época<br />

los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> eran c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia localizados <strong>en</strong> países más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />

para prestar asist<strong>en</strong>cia a los países más necesitados. Con el transcurso <strong>de</strong>l tiempo,<br />

se realizaron <strong>la</strong>s modificaciones necesarias <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, <strong>la</strong>s regiones y los<br />

países y sus <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>. Es <strong>de</strong>cir, hubo una transición conceptual <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

a <strong>la</strong> cooperación, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> una actuación más c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el país (<strong>de</strong> temas<br />

muy específicos a temas más amplios).<br />

101


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

102<br />

En Brasil, los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>, muchos <strong>de</strong> ellos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong> gestión<br />

<strong>de</strong>l Sistema Único <strong>de</strong> Salud (SUS), ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar acciones<br />

concretas no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> salud pública local, sino también para dar s<strong>en</strong>tido a <strong>la</strong><br />

cooperación firmada <strong>en</strong>tre los países y resaltar <strong>la</strong> Cooperación Sur-Sur.<br />

Por ello, <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2007, cuyo Repres<strong>en</strong>tante es el Ing. Diego Victoria,<br />

empr<strong>en</strong><strong>de</strong> acciones estratégicas y converg<strong>en</strong>tes que se formu<strong>la</strong>n mediante <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> información y el intercambio <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to. Tales acciones están respaldadas<br />

<strong>en</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> comunicación y <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> nuevas tecnologías para garantizar <strong>la</strong> continuidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> correcta cooperación técnica y dar visibilidad al conjunto <strong>de</strong> asesores y<br />

consultores técnicos e instituciones que permit<strong>en</strong> el trabajo <strong>en</strong> red.<br />

Un rescate histórico<br />

Durante <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas se solicitó una breve contextualización <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> Brasil. A partir <strong>de</strong> ahí se pue<strong>de</strong> esbozar <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> estos<br />

c<strong>en</strong>tros y hacer un paralelo con <strong>la</strong> propia historia <strong>de</strong>l país y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación firmada<br />

con los organismos internacionales.<br />

Las características <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> están re<strong>la</strong>cionadas básicam<strong>en</strong>te con<br />

dos aspectos: 1) catalizar y activar <strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong> diversas políticas que integran el<br />

sector salud y 2) lograr que los sistemas <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s especificida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada<br />

país se puedan traducir y a<strong>de</strong>cuar a <strong>la</strong>s diversas realida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el nivel global.<br />

Al recuperar un poco <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> y trazar un paralelo con el trayecto <strong>de</strong><br />

los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> se hace evi<strong>de</strong>nte el cambio cultural que ocurrió durante <strong>la</strong><br />

gestión <strong>de</strong>l Dr. Carlyle Guerra <strong>de</strong> Macedo. A partir <strong>de</strong> ese periodo, se dio al ejercicio el<br />

verda<strong>de</strong>ro s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica don<strong>de</strong> los especialistas actuaban <strong>en</strong> temas<br />

relevantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud junto a sus contrapartes.<br />

Inicialm<strong>en</strong>te, el CEPEDOC no fue creado para actuar como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador, sino<br />

como Oficina Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Estudios y Programas sobre Ciuda<strong>de</strong>s Saludables. Esta iniciativa<br />

se originó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> São Paulo (USP), cuando profesores, estudiosos,<br />

profesionales y otros se reunieron para analizar esta nueva propuesta que se constituía<br />

<strong>en</strong> un conjunto <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as para promover <strong>la</strong> salud – Ciuda<strong>de</strong>s Saludables.<br />

De 1999 a 2000 hubieron varios mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> discusión (talleres, reuniones, etc.) que<br />

culminaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación oficial <strong>de</strong>l CEPEDOC cuya primera misión sería actuar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

investigación y <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación sobre ciuda<strong>de</strong>s saludables, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación<br />

<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones locales que promovieran <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida, con participación<br />

social, involucrando varios sectores <strong>de</strong> gobierno y sin per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista el aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión pública <strong>en</strong> Brasil. Su <strong>de</strong>signación como un C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>-


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil se dio por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> alianza con <strong>la</strong> oficina c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OPS</strong> <strong>en</strong> 2008. Un aspecto resaltante es el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y capacitación que aún<br />

se sigue adoptando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l CEPEDOC, cuya finalidad es formar y calificar<br />

a los profesionales para que actú<strong>en</strong> <strong>en</strong> esta línea – ciuda<strong>de</strong>s saludables y promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud.<br />

La historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> Ribeirão Preto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> São Paulo<br />

(EERP/USP), fundada <strong>en</strong> 1951 y <strong>de</strong>signada <strong>en</strong> 1988 como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OMS</strong> para el Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Investigación <strong>en</strong> Enfermería, consi<strong>de</strong>ró su vocación para<br />

<strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería y los resultados innovadores <strong>de</strong> su producción ci<strong>en</strong>tífica.<br />

La primera Directora que i<strong>de</strong>alizó y li<strong>de</strong>ró <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación fue Emilia Luigia<br />

Saporiti Angerami, cabi<strong>en</strong>do un reconocimi<strong>en</strong>to también a todos los Directores <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> y Rectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> USP que apoyaron el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> su papel como <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>.<br />

Para <strong>la</strong> EERP/USP, el reconocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil es importante ya que Jacobo<br />

Finkelman fue el primer Repres<strong>en</strong>tante que visitó este C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador, junto<br />

con el Dr. José Paranaguá <strong>de</strong> Santana, qui<strong>en</strong> siempre inc<strong>en</strong>tivó el trabajo <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s sociales y participativas. También cabe m<strong>en</strong>cionar el incesante<br />

trabajo y apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

asesoras regionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> este período <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conmemoraciones <strong>de</strong> quince<br />

años <strong>de</strong> su <strong>de</strong>signación. En <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Observatorio, cabe resaltar el li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

profesora C<strong>la</strong>rice Ferraz, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeñó un papel <strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> <strong>de</strong> Observatorios <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OPS</strong> <strong>en</strong> Brasil <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>.<br />

En el tema Salud <strong>de</strong>l Trabajador, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas indican que había<br />

más <strong>de</strong> 60 instituciones <strong>en</strong> el nivel global pero que no siempre se daba el contexto <strong>de</strong>l<br />

trabajo <strong>en</strong> red. No obstante, a mediados <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, durante una reunión <strong>de</strong> los<br />

<strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>, se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> organizar el trabajo <strong>de</strong> forma conjunta. Las<br />

instituciones se s<strong>en</strong>taron con <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> para analizar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas globales y <strong>de</strong>finieron<br />

priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo para los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>.<br />

El pacto fue establecer un P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Trabajo consolidado para garantizar, a partir <strong>de</strong> su<br />

implem<strong>en</strong>tación, el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> esta área <strong>de</strong> trabajo. Este<br />

hecho simboliza el trabajo <strong>en</strong> red y el trabajo alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n único <strong>de</strong> trabajo. Esta<br />

red fue reconocida muchas veces como mo<strong>de</strong>lo y ejemplo <strong>de</strong> trabajo a seguir por los<br />

<strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>. Brasil está repres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong> FUNDACENTRO y por el SESI<br />

que actúan <strong>de</strong> forma integrada y participativa.<br />

En el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud y Ambi<strong>en</strong>te, es importante conocer el proceso <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> y también sirve como experi<strong>en</strong>cia. El proceso empezó <strong>en</strong><br />

103


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

104<br />

2002 con <strong>la</strong> primera reunión que se realizó <strong>en</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil y con <strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> muchas instituciones nacionales y <strong>de</strong> América Latina, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cuales aún no contaban con <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación formal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> pero actuaban <strong>en</strong> conjunto<br />

con los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong>signados. En este s<strong>en</strong>tido, cabe resaltar <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> movilizar nuevos c<strong>en</strong>tros y nuevos p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos. En México, <strong>en</strong> el XXVIII Congreso<br />

Interamericano <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Sanitaria y Ambi<strong>en</strong>tal (Cancún, octubre <strong>de</strong> 2002), el papel<br />

<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros y <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>de</strong>positadas <strong>en</strong> ellos quedaron aun más c<strong>la</strong>ros<br />

y permitieron que <strong>la</strong>s mismas instituciones ayudaran a esbozar el camino a seguir. Este<br />

es el real s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> red, don<strong>de</strong> hay el concepto <strong>de</strong> volverse parte <strong>de</strong>l proceso y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia.<br />

Políticas y directrices <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> Brasil<br />

Cuestionados sobre el papel <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica<br />

y <strong>en</strong> el apoyo a <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> Brasil, los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

empezaron a resaltar ítems <strong>de</strong> extrema relevancia para el trabajo realizado <strong>en</strong> el país.<br />

Asimismo, resaltaron cuán especializado se vuelve el trabajo por medio <strong>de</strong>l intercambio<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y experi<strong>en</strong>cia.<br />

El panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas sociales, más específicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, está<br />

marcado por int<strong>en</strong>sas transformaciones socio-económicas y políticas que ejerc<strong>en</strong> una<br />

fuerte presión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>l Estado. Durante <strong>la</strong>s últimas décadas, <strong>la</strong> industrialización<br />

produjo resultados típicos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico, aceleró <strong>la</strong> urbanización y<br />

amplió <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> trabajadores –muchas veces <strong>de</strong> forma precaria. Sin embargo, el avance<br />

<strong>de</strong> Brasil <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es innegable, ya que ha permitido mejores condiciones<br />

<strong>de</strong> vida a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

La década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta está marcada por <strong>la</strong> Reforma Sanitaria que estableció los aspectos<br />

para un sistema <strong>de</strong> salud don<strong>de</strong> <strong>de</strong>bía prevalecer <strong>la</strong> universalidad, <strong>la</strong> integralidad,<br />

<strong>la</strong> regionalización, <strong>la</strong> equidad, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, y <strong>la</strong> participación social. El Sistema<br />

Único <strong>de</strong> Salud (SUS) fue el fruto <strong>de</strong> esta reforma. Pese a todas <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su<br />

implem<strong>en</strong>tación, es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conquistas más importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad brasileña, fruto<br />

<strong>de</strong> un <strong>la</strong>rgo proceso <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos popu<strong>la</strong>res, <strong>de</strong> trabajadores <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud, usuarios, gestores, intelectuales, sindicalistas y militantes <strong>de</strong> los más diversos<br />

movimi<strong>en</strong>tos sociales.<br />

A partir <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, los procesos <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma social pasaron a abarcar un mayor<br />

número <strong>de</strong> países que modificaron sus medidas para compatibilizar <strong>la</strong> equidad, <strong>la</strong><br />

efici<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> capacidad operativa <strong>de</strong> los servicios, con base <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño ci<strong>en</strong>tífico<br />

y tecnológico aplicado a <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión pública. Aun es visible <strong>la</strong> disposición<br />

<strong>de</strong>l país para alcanzar <strong>la</strong>s metas que atañ<strong>en</strong> a los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas y aquel<strong>la</strong>s re-


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

<strong>la</strong>cionadas con el contexto global, como <strong>la</strong> meta “Salud para Todos” promovida por <strong>la</strong><br />

Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud y los Objetivos <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io (ODMs).<br />

En el contexto nacional, <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (ley 8.080 <strong>de</strong> 1990) al <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>r el funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l SUS, contextualiza los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud pública brasileña y postu<strong>la</strong>,<br />

<strong>en</strong>tre otros ítems, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovar <strong>la</strong> capacidad técnico-operacional y administrativa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> máquina pública; organizar un sistema asist<strong>en</strong>cial a<strong>de</strong>cuado y <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tado; adoptar mecanismos <strong>de</strong> calificación <strong>de</strong> los servicios presuponi<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

reducción <strong>de</strong> gastos; y establecer un sistema sólido e innovado <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to, control<br />

y evaluación, así como una práctica gestora perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada. Este<br />

proceso suscitó <strong>la</strong> discusión sobre cómo los gestores podrían <strong>en</strong>carar <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

implem<strong>en</strong>tar proyectos <strong>en</strong> un país <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s dim<strong>en</strong>siones y con tantas especificida<strong>de</strong>s<br />

regionales. Para ello, sería necesario establecer una red <strong>de</strong> instituciones capaces <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar<br />

esas transformaciones y <strong>de</strong> institucionalizar mejores prácticas <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

articu<strong>la</strong>ción, <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión, <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología <strong>en</strong> salud.<br />

El año 2008 está marcado por <strong>la</strong>s conmemoraciones <strong>de</strong> los 20 años <strong>de</strong>l SUS y también <strong>de</strong><br />

nuevos rumbos para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l sector salud. En sus esfuerzos por alinear <strong>la</strong>s políticas<br />

económicas <strong>de</strong> Brasil, el Gobierno <strong>la</strong>nzó el Programa <strong>de</strong> Aceleración <strong>de</strong>l Crecimi<strong>en</strong>to<br />

(PAC) y, con base <strong>en</strong> esta directriz, el Ministerio <strong>de</strong> Salud (MS) innovó al proponer agregar<br />

el compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> salud a este programa y dar así nuevos rumbos a <strong>la</strong> salud pública.<br />

El PAC MÁS SALUD estableció nuevos niveles para facilitar <strong>la</strong> organización y el funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l sistema, así como para dar mayor flexibilidad a los gestores para buscar<br />

alianzas que les permitieran mejorar sus formas <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> los nuevos<br />

<strong>de</strong>safíos vividos por <strong>la</strong> sociedad mo<strong>de</strong>rna: inclusión social, <strong>la</strong> reversión <strong>de</strong> inequida<strong>de</strong>s,<br />

combate a <strong>la</strong> pobreza y participación y organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Competería a <strong>la</strong><br />

<strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil promover también esta alineación al consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> cooperación técnica<br />

con el gobierno <strong>de</strong> Brasil para 2009-2012. Esta estrategia consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong>s acciones<br />

<strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil son <strong>de</strong>cisivas para posicionar a<br />

<strong>la</strong> Organización como un ag<strong>en</strong>te movilizador <strong>de</strong> esfuerzos <strong>en</strong> el país.<br />

Por ejemplo, los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> Brasil indican, que <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>l Núcleo <strong>de</strong><br />

Asist<strong>en</strong>cia Farmacéutica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Salud Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> FIOCRUZ, que<br />

actúa como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador para Políticas Farmacéuticas, permitieron calificar el<br />

proceso <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> THR <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región (<strong>la</strong>s Américas y<br />

el Caribe). La Fundação Pró-Sangue <strong>de</strong> São Paulo, C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador para el Control<br />

<strong>de</strong> Calidad <strong>en</strong> los Servicios <strong>de</strong> Hemoterapia, actúa <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Programa<br />

<strong>de</strong> Evaluación Externa <strong>de</strong> Desempeño para Prueba diagnóstico <strong>de</strong> T. Cruzi <strong>en</strong> los<br />

<strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Nacional <strong>de</strong>l SUS – LACEN (AEQ-Chagas) con el CGLAB <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Salud. Estas activida<strong>de</strong>s permitieron <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r métodos estadísticos más<br />

105


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

106<br />

apropiados para calificar los resultados <strong>de</strong> investigaciones y fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> capacitación <strong>en</strong><br />

investigación <strong>en</strong> Banco <strong>de</strong> Sangre a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> otros resultados importantes.<br />

Los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> también incorporan el s<strong>en</strong>tido movilizador y <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> nuevas re<strong>de</strong>s. Por ello, es fundam<strong>en</strong>tal que conozcan <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región y <strong>de</strong>l<br />

país, <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>, cómo pot<strong>en</strong>cializar esas nuevas alianzas<br />

y cómo articu<strong>la</strong>rse con los gestores y garantizar <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> los esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> políticas públicas y obt<strong>en</strong>er más recursos para <strong>la</strong> salud. Se cita aquí el ejemplo<br />

<strong>de</strong>l CEPEDOC/USP al favorecer nuevos esc<strong>en</strong>arios para <strong>la</strong> iniciativa Rostros, Voces<br />

y Lugares (RVL/<strong>OPS</strong>) y garantizar que los municipios participantes puedan cumplir <strong>la</strong>s<br />

metas <strong>de</strong>l Proyecto Municipios y Ciuda<strong>de</strong>s Saludables, como ocurre <strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong><br />

Guarulhos/SP.<br />

Otra experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tal importancia es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> EERP que durante sus 21 años<br />

<strong>de</strong> actuación como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador consagra <strong>en</strong> esta misión el compromiso institucional<br />

y alineado con <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> y el Ministerio <strong>de</strong> Salud. El trabajo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong><br />

el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería resultó <strong>en</strong> el trabajo converg<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> <strong>Red</strong><br />

<strong>de</strong> Observatorios <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud. Aún exist<strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Escue<strong>la</strong> que se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los temas <strong>de</strong> VIH/SIDA, discusiones internas sobre currículos<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, acciones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> Educación Perman<strong>en</strong>te/PROFAE y Salud <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Familia. El Programa Nacional <strong>de</strong> Telessalud <strong>de</strong>l MS también contó con <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> EERP.<br />

En realidad, el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l SUS se constituyó a partir <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

Cooperación Técnica y <strong>de</strong> los inc<strong>en</strong>tivos a <strong>la</strong> calificación profesional <strong>de</strong> forma muy <strong>de</strong>stacada<br />

con <strong>la</strong> motivación, inc<strong>en</strong>tivos y subsidios <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud – y que <strong>en</strong> muchos<br />

casos persiste hasta hoy.<br />

Talvez por ello el proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> para <strong>la</strong> admisión y monitoreo <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

algunas veces sea consi<strong>de</strong>rado riguroso. Al ser nombrada C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador,<br />

una institución <strong>de</strong>be ser capaz <strong>de</strong> asumir el li<strong>de</strong>razgo y el papel <strong>de</strong> movilizador <strong>en</strong> el<br />

segm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que fue seleccionado.<br />

El papel <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> para <strong>la</strong> cooperación técnica<br />

internacional<br />

Es evi<strong>de</strong>nte que <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil no se<br />

limita al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da nacional <strong>de</strong> salud, sino también a difundir y aplicar<br />

<strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias exitosas <strong>de</strong> otros países y <strong>de</strong> los organismos internacionales. La <strong>OMS</strong><br />

y <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> también buscan el proceso inverso: lograr que <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias nacionales adquieran<br />

una posición relevante y sean consi<strong>de</strong>radas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cooperación Sur-Sur. Esta <strong>de</strong>finición<br />

está <strong>en</strong> sintonía con el contexto internacional que vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>stacando <strong>la</strong> relevancia


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

<strong>de</strong> políticas y estrategias sectoriales <strong>en</strong> salud, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar nuevos<br />

procesos y cambios <strong>en</strong> los mo<strong>de</strong>los institucionales <strong>de</strong> gestión.<br />

El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> EERP <strong>de</strong>muestra una evolución consi<strong>de</strong>rable <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas prioritarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y un intercambio<br />

creci<strong>en</strong>te con instituciones académicas y <strong>de</strong> salud nacionales e internacionales,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> países <strong>la</strong>tinoamericanos y <strong>de</strong> África, así como con <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Global <strong>de</strong><br />

<strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> para el Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enfermería y Obstetricia<br />

por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ios y protocolos <strong>de</strong> cooperación académica<br />

con instituciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> varios países: Ango<strong>la</strong>, Canadá, Chile, Canadá,<br />

Costa Rica, Cuba, España, Estados Unidos, Hong Kong, Italia, Macau, México,<br />

Portugal, Reino Unido y Suecia.<br />

La cooperación técnica con los países también se logra mediante <strong>la</strong> formación académica<br />

<strong>de</strong> alumnos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> varios países, principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Ango<strong>la</strong> y Mozambique.<br />

Al finalizar los cursos, estos alumnos regresan a sus países y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el compromiso <strong>de</strong><br />

participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> nuevos programas técnico-ci<strong>en</strong>tíficos sujetos a <strong>la</strong>s<br />

priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública <strong>de</strong> sus realida<strong>de</strong>s. No se trata so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> educar, sino<br />

<strong>de</strong> actuar a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación por medio <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> su transfer<strong>en</strong>cia<br />

y construcción colectiva, con base <strong>en</strong> los fundam<strong>en</strong>tos teóricos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> gestión.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> albergar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2008, a <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Global <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<br />

<strong>OMS</strong> para el Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enfermería y Obstetricia, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong><br />

Ribeirão Preto ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> misión, otorgada por <strong>la</strong> oficina Se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>, <strong>de</strong> crear y li<strong>de</strong>rar<br />

<strong>la</strong> <strong>Red</strong> Iberoamericana <strong>de</strong> Edición Ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong> Enfermería. Ti<strong>en</strong>e el compromiso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

compet<strong>en</strong>cias para que los <strong>en</strong>fermeros <strong>de</strong> Iberoamérica y <strong>de</strong> África portuguesa<br />

se vuelvan editores ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería. Otro tipo <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> red es <strong>la</strong> STTI-<br />

Sigma Theta Tau International, Sociedad Honorífica <strong>de</strong> Enfermería que actúa por medio<br />

<strong>de</strong> capítulos y es <strong>la</strong> única <strong>de</strong> Brasil que está ubicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> EERP/USP. Está conformada<br />

por <strong>en</strong>fermeros lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, alumnos <strong>de</strong> grado y postgrado.<br />

El informe <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud provee <strong>la</strong> base necesaria para registrar <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> su misión <strong>de</strong> apoyar <strong>la</strong> cooperación técnica. Hace dos<br />

décadas atrás se t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> impresión <strong>de</strong> que <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia se <strong>en</strong>contraba so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

organismos internacionales. Actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> situación es muy difer<strong>en</strong>te y sigue cambiando.<br />

En el país hay una gran acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> tecnologías que muchas<br />

veces superan el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que se<br />

refiere al conocimi<strong>en</strong>to sobre cómo lidiar con sus especificida<strong>de</strong>s. Por ello, el trabajo <strong>en</strong><br />

red adquiere una proyección importante, porque más allá <strong>de</strong> contar con un grupo <strong>de</strong> expertos,<br />

es necesario saber dón<strong>de</strong> están y cómo actuar mediante <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> alianzas.<br />

107


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

108<br />

Trabajo <strong>en</strong> red y comunicación: comparti<strong>en</strong>do conocimi<strong>en</strong>tos<br />

Para <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil, <strong>la</strong> Información, el Conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

Comunicación repres<strong>en</strong>tan ejes transversales para <strong>la</strong> correcta cooperación técnica ejercida<br />

<strong>en</strong> el país. Por ello, es necesario consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> alianzas con <strong>la</strong>s<br />

contrapartes y explicitarlo <strong>en</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> trabajo y <strong>en</strong> su estructura organizacional.<br />

La organización necesita un cambio <strong>de</strong> cultura <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se establezca que los asesores<br />

y profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consultar <strong>la</strong>s informaciones para g<strong>en</strong>erar<br />

nuevos conocimi<strong>en</strong>tos y se <strong>de</strong>fina el s<strong>en</strong>tido real <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación interinstitucional.<br />

Se <strong>de</strong>be pres<strong>en</strong>tar el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> que todos pue<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erar conocimi<strong>en</strong>to y que ningún<br />

trabajo es eficaz si no se realiza mediante re<strong>de</strong>s participativas. Es necesario hacer <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Internet un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cooperación técnica.<br />

La meta para el próximo bi<strong>en</strong>io es institucionalizar estos <strong>en</strong>foques y garantizar que se<br />

implem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> todos los proyectos y programas realizados por <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación, inclusive<br />

junto a los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>. Conv<strong>en</strong>cida <strong>de</strong> esto, <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil,<br />

al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> adoptar <strong>la</strong> Estrategia Web 2.0 innovó al consi<strong>de</strong>rar los resultados <strong>de</strong> los<br />

<strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> altam<strong>en</strong>te estratégicos y necesarios para fundam<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cooperación<br />

técnica ejercida <strong>en</strong> el país y resaltar el alto valor agregado y <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus<br />

equipos <strong>de</strong> trabajo. De esta forma, se <strong>de</strong>sarrolló el Portal <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil (<strong>la</strong>nzado <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong> 2009 – http://new.paho.org/braco<strong>la</strong>b).<br />

Durante <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas, los principales <strong>de</strong>safíos que se m<strong>en</strong>cionaron fueron los re<strong>la</strong>cionados<br />

al papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> interlocución, <strong>de</strong>l intercambio y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación. A pesar <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s nuevas Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunicación (TICs), que permit<strong>en</strong><br />

disminuir distancias, aún hay muchas <strong>la</strong>gunas que no se han ll<strong>en</strong>ado <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

información. Es necesario fortalecer <strong>la</strong> red <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

<strong>en</strong> Brasil a partir <strong>de</strong> una política <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias. Es necesario discutir<br />

un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> comunicación que articule “qué hacemos, cómo lo hacemos y los resultados<br />

que obt<strong>en</strong>emos”.<br />

Una iniciativa consi<strong>de</strong>rada muy positiva fue <strong>la</strong> II Reunión <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>,<br />

realizada <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 2009 <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> São Paulo/SP, ya que se tuvo <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong><br />

retomar este espacio <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción conjunta. Se recomi<strong>en</strong>da que este ev<strong>en</strong>to se realice<br />

con mayor frecu<strong>en</strong>cia, ya que el <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro permitió conocer <strong>la</strong> misión, experi<strong>en</strong>cias y<br />

estrategias y discutir conjuntam<strong>en</strong>te los proyectos y dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada institución. Los<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> esta naturaleza optimizan el trabajo <strong>en</strong> red y permit<strong>en</strong> un mayor alineami<strong>en</strong>to<br />

con <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> captación y movilización <strong>de</strong> recursos, estrategias y compromisos<br />

conjuntos <strong>de</strong> actuación política.<br />

También es importante mapear, tratar y difundir ampliam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> producción técnicoci<strong>en</strong>tífica<br />

resultante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador, tanto <strong>en</strong>


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

el medio académico, para <strong>la</strong> retroalim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l proceso, como <strong>en</strong> el medio público,<br />

dando carácter <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s inversiones <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cia y tecnología <strong>en</strong> salud.<br />

La información es sobretodo un patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones que <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eran. No obstante,<br />

<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar nuevos conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>be estar alineada con <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erlos disponibles: hacer circu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> información. Es necesario difundir <strong>la</strong>s<br />

noticias, los informes, <strong>la</strong>s publicaciones y los docum<strong>en</strong>tos estratégicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>, <strong>OMS</strong><br />

y <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> Brasil a los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> que muchas veces no dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

canales ágiles para buscar <strong>la</strong> información cuando <strong>la</strong> requier<strong>en</strong>.<br />

Las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones, el mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y los conceptos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación<br />

vía Web están <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to cumbre. No obstante, lo que se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar concretam<strong>en</strong>te<br />

es <strong>la</strong> participación y <strong>la</strong> comunicación con estos c<strong>en</strong>tros <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> cooperación<br />

y <strong>de</strong> una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> trabajo junto a <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s técnicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil.<br />

Por ejemplo, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Politécnica Joaquim V<strong>en</strong>âncio <strong>de</strong> <strong>la</strong> FIOCRUZ y <strong>la</strong> EERP/USP<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un programa financiado a través <strong>de</strong> un Término <strong>de</strong> Cooperación cuya actividad<br />

es actuar <strong>en</strong> <strong>la</strong> red mundial <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>. El Observatorio <strong>de</strong> Recursos<br />

Humanos (ObservaRH) establecido con <strong>la</strong> Universidad Estatal <strong>de</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro (UERJ)<br />

fue creado con <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> dar soporte a los <strong>de</strong>más observatorios <strong>de</strong> recursos humanos<br />

articu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> asociación con <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Brasil.<br />

Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> insertar <strong>en</strong> el<br />

contexto <strong>de</strong> los informes y noticias empr<strong>en</strong>didos por <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

respaldar <strong>la</strong>s acciones que <strong>la</strong> oficina C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización pres<strong>en</strong>ta a los <strong>de</strong>más<br />

países miembros.<br />

Los <strong>de</strong>safíos<br />

Muchas veces <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> recursos financieros, <strong>de</strong> recursos humanos y <strong>de</strong> infraestructura<br />

es un obstáculo para lograr una actuación más amplia e int<strong>en</strong>sa. Todos los resultados<br />

obt<strong>en</strong>idos fueron el fruto <strong>de</strong> mucho trabajo y <strong>de</strong>dicación especial <strong>de</strong> los doc<strong>en</strong>tes. Cabe<br />

reconocer que <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> este difer<strong>en</strong>cial, que es ser y mant<strong>en</strong>erse como C<strong>en</strong>tro<br />

Co<strong>la</strong>borador, correspon<strong>de</strong> a una contrapartida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones con <strong>la</strong>s que co<strong>la</strong>boran<br />

los c<strong>en</strong>tros.<br />

Para lograr un equilibrio <strong>en</strong>tre los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> a fin <strong>de</strong> fortalecer <strong>la</strong> red,<br />

afrontar <strong>la</strong>s diversida<strong>de</strong>s y afirmar <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> Brasil <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>en</strong><br />

asociación con los organismos internacionales, es necesario <strong>de</strong>finir cuál es su función<br />

y conocer <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y <strong>la</strong> estructura necesaria para ese conjunto <strong>de</strong> acciones<br />

(que muchas veces los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> forma integral), así<br />

como los procedimi<strong>en</strong>tos necesarios para garantizar el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus funciones.<br />

109


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

110<br />

La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> EERP es <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r acciones más focalizadas y concretas con los países<br />

africanos <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua portuguesa, don<strong>de</strong> sería fundam<strong>en</strong>tal reunir los principales li<strong>de</strong>razgos<br />

<strong>de</strong> servicios, gobiernos, <strong>en</strong>señanza, asociaciones, ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación e<br />

investigación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería, conocer <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> cada país y movilizarlos para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los recursos humanos que actúan <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y<br />

obstetricia. Y, posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> modo articu<strong>la</strong>do con ellos, i<strong>de</strong>alizar y ejecutar p<strong>la</strong>nes<br />

<strong>de</strong> acción que contribuyan con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> sus pob<strong>la</strong>ciones. Por ello, es<br />

importante resaltar el trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> con <strong>la</strong> <strong>Red</strong> ePORTUGUESe que integra <strong>la</strong> Comunidad<br />

<strong>de</strong> Países <strong>de</strong> L<strong>en</strong>gua Portuguesa (CPLP), don<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería trabaja a favor<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocratización <strong>de</strong>l acceso a <strong>la</strong> información <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

El hecho <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er instituciones importantes que actúan como <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> les da un respaldo, un difer<strong>en</strong>cial fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> captación <strong>de</strong> recursos por<br />

ejemplo. Pero aún falta fom<strong>en</strong>tar una re<strong>la</strong>ción más formal <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

con el gobierno. Lo que se conquistó con <strong>la</strong> Salud Ambi<strong>en</strong>tal y Salud <strong>de</strong>l Trabajador es<br />

una organización más proactiva tanto <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> como <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l sector salud. Los c<strong>en</strong>tros aún están vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong>s personas y no a <strong>la</strong>s<br />

instituciones. El mo<strong>de</strong>lo se pue<strong>de</strong> mejorar para que <strong>en</strong> el futuro se logre una re<strong>la</strong>ción<br />

más institucionalizada y directa con <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y, al mismo tiempo, se consi<strong>de</strong>re <strong>la</strong> triangu<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil.<br />

Como <strong>de</strong>safío, y como perspectiva que ya se concretiza <strong>en</strong> los últimos años, <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil promueve los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> para que sean<br />

consi<strong>de</strong>rados socios importantes durante su actuación <strong>en</strong> el país. Es probable que el<br />

mayor compromiso sea revisar o actualizar el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

acciones <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción, seguimi<strong>en</strong>to y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> a favor <strong>de</strong> Brasil y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cooperación Sur-Sur. Este es el<br />

mayor <strong>de</strong> todos los legados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil. Es <strong>de</strong>cir, recuperar <strong>la</strong>s lecciones<br />

y experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> profesionales que actúan <strong>en</strong> este segm<strong>en</strong>to a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y<br />

proponer directrices y recom<strong>en</strong>daciones concretas que permitan el real cumplimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los términos <strong>de</strong> cooperación y trabajo <strong>en</strong> red.<br />

El trabajo realizado <strong>en</strong> articu<strong>la</strong>ción con el SUS, principalm<strong>en</strong>te el papel <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

Salud y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s vincu<strong>la</strong>das, es <strong>de</strong> extrema importancia y también garantiza los<br />

resultados que <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>de</strong>sea obt<strong>en</strong>er mediante sus <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>. Actualm<strong>en</strong>te,<br />

el SUS es <strong>la</strong> política social más importante y avanzada <strong>en</strong> curso <strong>en</strong> el país. Su carácter<br />

público, universal, igualitario y participativo sirve <strong>de</strong> ejemplo para <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más áreas sociales.<br />

Su propuesta <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong>l Estado, <strong>de</strong>mocrática y popu<strong>la</strong>r, apunta a <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> una sociedad fundada <strong>en</strong> los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia social.


Pa<strong>la</strong>bras que quedarán marcadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria:<br />

<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

“Los resultados que <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> Ribeirão Preto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

<strong>de</strong> São Paulo (EERP/USP) pres<strong>en</strong>ta y su papel <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rador, inclusive<br />

<strong>en</strong> el contexto internacional, suscitaron <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fatizar<br />

a <strong>la</strong> institución (USP) lo que significaba ser un C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador, así<br />

como los compromisos firmados con <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> y con <strong>la</strong> Región. Siempre fue<br />

responsabilidad <strong>de</strong> los directores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> resaltar este difer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el<br />

conjunto <strong>de</strong> faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> USP [...]. Des<strong>de</strong> 2008, <strong>la</strong> EERP alberga <strong>la</strong> <strong>Red</strong><br />

Global <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> para el Desarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Enfermería y Obstetricia y su Directora ejerce <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> Secretaria<br />

G<strong>en</strong>eral, lo que por primera vez se da <strong>en</strong> el hemisferio sur. Es una honra<br />

para <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> Ribeirão Preto, así como para <strong>la</strong> USP contribuir<br />

con esta <strong>Red</strong> y con <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>”.<br />

Isabel Amélia Costa M<strong>en</strong><strong>de</strong>s<br />

Directora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> Ribeirão Preto<br />

Universidad <strong>de</strong> São Paulo (ERRP/USP)<br />

“Es necesario capacitar a los equipos sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> ser un C<strong>en</strong>tro<br />

Co<strong>la</strong>borador para que puedan trabajar <strong>en</strong> esta lógica. En esta perspectiva,<br />

es necesario consi<strong>de</strong>rar que los profesionales que actúan <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

municipios también forman parte <strong>de</strong>l CEPEDOC y <strong>de</strong> sus acciones junto<br />

a <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> [...]. El <strong>de</strong>safío siempre ha sido: mostrar a qué vinimos, quiénes<br />

somos, qué producimos y cuál es nuestra contribución”.<br />

Rosilda M<strong>en</strong><strong>de</strong>s y Márcia Faria Westphal<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> São Paulo (CEPEDOC/USP).<br />

111


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

112<br />

“Los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> permit<strong>en</strong> que los sistemas <strong>de</strong> salud favorezcan<br />

<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado conocimi<strong>en</strong>to muchas veces específico<br />

y aplicable <strong>en</strong> su país, pero que se pue<strong>de</strong>n traducir y adaptar a realida<strong>de</strong>s<br />

semejantes – como <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cooperación Sur-Sur [...]. El ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica también se da mediante el papel <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> porque permite un mayor acceso al conocimi<strong>en</strong>to y a <strong>la</strong>s<br />

tecnologías y <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> cada uno, los especialistas,<br />

académicos, gestores y otros pue<strong>de</strong>n ayudar a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>OMS</strong> [...]. Esta estrategia facilita <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> con los países”.<br />

Guilherme Franco Netto – Ministerio <strong>de</strong> Salud<br />

Asesor Especial <strong>de</strong>l Ministro <strong>de</strong> Salud<br />

Responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud Ambi<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> Salud <strong>de</strong>l Trabajador (SVS/MS)<br />

“Los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> son <strong>la</strong> pieza fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación técnica. Estos almac<strong>en</strong>an el conocimi<strong>en</strong>to teóricometodológico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública <strong>en</strong> sus diversas especialida<strong>de</strong>s y al mismo<br />

tiempo son <strong>de</strong>positarios g<strong>en</strong>uinos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias nacionales. En <strong>la</strong><br />

perspectiva actual <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo institucional mo<strong>de</strong>rno basado <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> “pequeños grupos <strong>de</strong> trabajo articu<strong>la</strong>dos con <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y respuesta”, los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> son los pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong><br />

un sistema regional <strong>de</strong> cooperación técnica que cuando esté estructurado<br />

y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o funcionami<strong>en</strong>to será una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>tajas<br />

comparativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> Américas. Las repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> <strong>en</strong><br />

los países cumpl<strong>en</strong> el papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar los c<strong>en</strong>tros, estimu<strong>la</strong>r<br />

su fortalecimi<strong>en</strong>to institucional y servir <strong>de</strong> puerta <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada a <strong>la</strong><br />

gran red <strong>de</strong> cooperación regional. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> armonía y <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l<br />

binomio C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador–Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> <strong>en</strong> los países es <strong>la</strong><br />

base <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme red regional que da forma y s<strong>en</strong>tido al panamericanismo<br />

y a <strong>la</strong> solidaridad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s naciones hermanas”.<br />

Luiz Augusto Cassanha Galvão<br />

Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible y Salud Ambi<strong>en</strong>tal-SDE/<strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

“El trabajo <strong>de</strong> sinergia con los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong>be permitir un<br />

mayor conocimi<strong>en</strong>to y divulgación nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Resoluciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<br />

<strong>OMS</strong> y facilitar su implem<strong>en</strong>tación por los profesionales y actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Es importante que los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> y <strong>la</strong>s oficinas <strong>de</strong> país <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>OPS</strong> coordin<strong>en</strong> sus esfuerzos y aline<strong>en</strong> sus programaciones y p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

trabajo con el objetivo <strong>de</strong> optimizar recursos”.<br />

Christophe Rerat<br />

Profesional Internacional y Coordinador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad Técnica<br />

<strong>de</strong> Medicam<strong>en</strong>tos, Investigación y Tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil<br />

“Los 22 <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> Brasil – cada uno con su mo<strong>de</strong>lo, sus<br />

metas y su visión <strong>de</strong> lo que significa ser un C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador y una refer<strong>en</strong>cia<br />

para Brasil– <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser el difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l trabajo cooperativo y <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>erado que pue<strong>de</strong> apoyar significativam<strong>en</strong>te a los países<br />

<strong>de</strong>l hemisferio sur [...] <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser contemp<strong>la</strong>dos como ejecutores <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizados<br />

<strong>de</strong> los términos <strong>de</strong> cooperación y con ello favorecer <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

propia Organización <strong>en</strong> el país y alinearse con <strong>la</strong> cooperación internacional<br />

<strong>en</strong> salud”.<br />

Jose Paranaguá <strong>de</strong> Santana<br />

Profesional Internacional y Coordinador <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong><br />

Cooperación Internacional <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil<br />

“Si se realiza un acuerdo con <strong>la</strong>s instituciones que actúan <strong>en</strong> red, esto favorecerá<br />

el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Salud. A<strong>de</strong>más, simboliza el trabajo <strong>en</strong> red y el trabajo <strong>en</strong> torno a un p<strong>la</strong>n<br />

único <strong>de</strong> trabajo”.<br />

Carlos Corva<strong>la</strong>n<br />

Profesional Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil<br />

113


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

114<br />

Preguntas formu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas:<br />

1) En líneas g<strong>en</strong>erales, los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> apoyar <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

y <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> acciones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong>s estrategias y objetivos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, tanto <strong>en</strong> el nivel regional como <strong>en</strong> el nivel mundial, reforzar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z<br />

ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y fom<strong>en</strong>tar el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad institucional <strong>en</strong><br />

los países y regiones. ¿Cuáles son sus consi<strong>de</strong>raciones sobre el papel <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>?<br />

2) ¿Podría contextualizar el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> y su actuación junto a los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil?<br />

3) En el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, ¿cómo se dio o se da el proceso <strong>de</strong> certificación y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación?, ¿quiénes fueron los principales actores que actuaron <strong>en</strong><br />

este movimi<strong>en</strong>to?<br />

4) De acuerdo con <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, volverse un C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> otorga a <strong>la</strong><br />

institución más visibilidad y reconocimi<strong>en</strong>to por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s nacionales<br />

y <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. ¿Cuáles son sus com<strong>en</strong>tarios sobre el papel <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción y ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas y programas públicos <strong>de</strong> salud<br />

<strong>en</strong> Brasil y cómo estas acciones se pot<strong>en</strong>cializan <strong>en</strong> el SUS? ¿Es posible i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong><br />

contribución <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública <strong>de</strong> nuestro país?<br />

5) ¿Cuáles son los principales indicadores que <strong>de</strong>muestran <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador?<br />

6) Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> PWR BRA <strong>la</strong>nzó <strong>la</strong> <strong>Red</strong> y el portal <strong>de</strong> Brasil para dar más visibilidad<br />

a <strong>la</strong>s 22 instituciones, ¿cuáles son sus expectativas?<br />

7) ¿Cuál es el mayor <strong>de</strong>safío <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil?<br />

8) Com<strong>en</strong>tarios g<strong>en</strong>erales y otras informaciones.


Capítulo 3: Los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: el trabajo <strong>en</strong> red reflejado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

La red nacional <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> Brasil.<br />

Diego González Machín y co<strong>la</strong>boradores 1<br />

Este será el siglo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> <strong>la</strong> conectividad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

que nos permitirá superar <strong>la</strong>s barreras <strong>de</strong>l espacio y <strong>de</strong>l tiempo y que<br />

abrirá posibilida<strong>de</strong>s inimaginables a <strong>la</strong> humanidad. Si estimu<strong>la</strong>mos estas<br />

re<strong>de</strong>s para que multipliqu<strong>en</strong> expon<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te el capital social disponible<br />

y vincul<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s personas y a <strong>la</strong>s instituciones <strong>en</strong> una gran red <strong>de</strong> soporte<br />

e inclusión <strong>de</strong> todos los habitantes <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te, habremos dado un paso<br />

fundam<strong>en</strong>tal para que fluyan el conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> nuevas<br />

modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> cooperación técnica para el <strong>de</strong>sarrollo humano<br />

sost<strong>en</strong>ible 2 .<br />

En <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2000, el Consejo Ejecutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> recom<strong>en</strong>dó a los Estados Miembros<br />

que aprovecharan al máximo <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> información, <strong>de</strong> servicios y <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos especializados y para reforzar<br />

<strong>la</strong> capacidad nacional <strong>de</strong> formación, investigación y co<strong>la</strong>boración a favor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />

sanitario. Esto estimuló <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> varias re<strong>de</strong>s temáticas a nivel mundial<br />

y el trabajo <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el nivel nacional.<br />

Brasil, uno <strong>de</strong> los países que cu<strong>en</strong>ta con el mayor número <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong><br />

Latinoamérica y el Caribe se unió a esta iniciativa <strong>de</strong> crear <strong>la</strong>s bases para implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

red <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1997, ocurri<strong>en</strong>do su <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to oficial <strong>en</strong> el 2009.<br />

1ª reunión <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil<br />

La reunión se realizó los días 4 y 5 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1997 <strong>en</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

<strong>en</strong> Brasilia. Esta reunión facilitó una aproximación inicial <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes <strong>C<strong>en</strong>tros</strong><br />

<strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> y <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l país, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong><br />

1 <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>: Anamaria D´Andrea Corbo, Vera Lucia Luiza, Isabel M<strong>en</strong><strong>de</strong>s, Luiz Antonio Santini Rodrigues da<br />

Silva, Márcia Otani, Roberto Giugliani, Jorge Luiz Nobre Gouveia, Eduardo Algranti, Ruy Laur<strong>en</strong>ti, Pedro Fernando<br />

da Costa Vasconcelos, Maria da Graça Souza Cunha, R<strong>en</strong>ato Veras, Ana C<strong>la</strong>udia Fur<strong>la</strong>n Mori, Martha Maria Pereira,<br />

Marcia Faria Westphal, Carlos H<strong>en</strong>rique Ramos Fonseca, R<strong>en</strong>ato Garcia Ojeda, Luiz Fernando <strong>de</strong> Carvalho Conti,<br />

Nancy Cárdia, Marcos <strong>de</strong> Cunha Lopes Virmond y Valcler Rangel Fernan<strong>de</strong>s.<br />

2 Trecho <strong>de</strong>l discurso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> mando <strong>de</strong>l primer mandato <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dra. Mirta Roses Periago como Directora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud el 31 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2003.<br />

117


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

118<br />

dar un mayor apoyo a temas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> cooperación técnica <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s<br />

nacionales <strong>en</strong> salud. A<strong>de</strong>más, el <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro permitió i<strong>de</strong>ntificar el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

cada uno <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes temas vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> cooperación<br />

técnica y promover un intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los mismos <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

con se<strong>de</strong> <strong>en</strong> Brasil.<br />

El ev<strong>en</strong>to contó con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> funcionarios <strong>de</strong> 21 <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes<br />

a universida<strong>de</strong>s e instituciones <strong>de</strong> gobierno fe<strong>de</strong>rales, estatales y municipales,<br />

repres<strong>en</strong>tando una amplia gama <strong>de</strong> intereses técnicos. También estuvieron pres<strong>en</strong>tes autorida<strong>de</strong>s<br />

nacionales <strong>de</strong> salud, funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>, tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación<br />

como <strong>de</strong> BIREME y PANAFTOSA (<strong>C<strong>en</strong>tros</strong> especializados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> que están<br />

ubicados <strong>en</strong> Brasil).<br />

Las principales conclusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera reunión <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>, <strong>de</strong> forma<br />

sintética fueron:<br />

• iniciar un proceso <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong>tre los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>, <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> y el Ministerio<br />

<strong>de</strong> Salud a fin <strong>de</strong> aprovechar mejor el pot<strong>en</strong>cial técnico-ci<strong>en</strong>tífico disponible<br />

<strong>en</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>, como insumos <strong>de</strong> alto valor agregado <strong>en</strong> <strong>la</strong> cooperación<br />

técnica <strong>en</strong> los niveles nacional e internacional;<br />

• promover <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una <strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil<br />

<strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas que cada C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador adopte para fortalecer<br />

<strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones internas que permitan pot<strong>en</strong>ciar esfuerzos <strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes áreas<br />

<strong>de</strong> actuación. Por ejemplo, mediante sitios web específicos con <strong>en</strong><strong>la</strong>ces que facilit<strong>en</strong> el<br />

acceso a <strong>la</strong>s informaciones <strong>de</strong> cada c<strong>en</strong>tro sobre productos específicos para formu<strong>la</strong>r<br />

políticas públicas, realizar investigaciones conjuntas y analizar docum<strong>en</strong>tos técnicos,<br />

incluido el apoyo <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s pactadas <strong>en</strong> acuerdos <strong>de</strong> cooperación<br />

técnica <strong>en</strong>tre países, y<br />

• promover, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil, mecanismos que<br />

estrech<strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>, el Ministerio <strong>de</strong> Salud y<br />

otras instancias y órganos responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l Sistema Único <strong>de</strong> Salud<br />

(SUS), principalm<strong>en</strong>te el Consejo Nacional <strong>de</strong> Salud (CNS), el Consejo Nacional <strong>de</strong><br />

Secretarios Estatales <strong>de</strong> Salud (CONASS) y el Consejo Nacional <strong>de</strong> Secretarios Municipales<br />

<strong>de</strong> Salud (CONASEMS), así como otras instancias <strong>de</strong>l gobierno que participan<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo sanitario, tecnológico y ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong>l país.<br />

2ª reunión <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil<br />

Esta reunión se realizó los días 27 y 28 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009 <strong>en</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad<br />

<strong>de</strong> Salud Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> São Paulo, don<strong>de</strong> ti<strong>en</strong>e su se<strong>de</strong> el C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> sobre Ciuda<strong>de</strong>s Saludables y Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud, el cual fue el<br />

anfitrión <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

Los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión fueron: 1) incorporar <strong>la</strong>s contribuciones técnico-ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong><br />

los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> el Programa <strong>de</strong> Cooperación Técnica 2010-<br />

2011 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil; 2) promover <strong>la</strong> participación activa<br />

<strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>, e 3) informar sobre los nuevos criterios y procedimi<strong>en</strong>tos<br />

para <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación y re<strong>de</strong>signación <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>.<br />

En <strong>la</strong> reunión participaron 20 <strong>de</strong> los 22 <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> con se<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> Brasil, así como autorida<strong>de</strong>s nacionales y municipales <strong>de</strong> salud y funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> tanto <strong>de</strong>l nivel regional como <strong>de</strong> <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong> Brasil y <strong>de</strong> BIREME.<br />

Se analizaron temas <strong>de</strong> interés g<strong>en</strong>eral para todos los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> y se hizo hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

nuevas directrices para <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación y re<strong>de</strong>signación <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>. También se <strong>en</strong>fatizó <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el trabajo y <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> re<strong>de</strong>s; <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> cooperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil, incluidos<br />

aquellos aspectos importantes <strong>de</strong> los P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Trabajo para los bi<strong>en</strong>ios 2008-2009 y<br />

2010-2011, y <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s operacionales <strong>de</strong> los TA/TC (Términos <strong>de</strong> Cooperación)<br />

como instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cooperación técnica.<br />

Se pue<strong>de</strong> constatar que los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> realizan diversas activida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s que cabe m<strong>en</strong>cionar:<br />

• investigaciones y posterior publicación;<br />

• <strong>la</strong> traducción <strong>de</strong> materiales técnicos <strong>de</strong>l inglés y español al portugués;<br />

• <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s nacionales e internacionales sobre los temas <strong>en</strong> los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia;<br />

• el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> cursos, seminarios y diversas modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> capacitación, incluidos<br />

cursos virtuales a distancia;<br />

• <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> insumos <strong>de</strong> salud, materiales <strong>de</strong> diagnóstico y pruebas <strong>de</strong> confirmación<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles específicas;<br />

• el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> evaluaciones y validación <strong>de</strong> pruebas, y<br />

• <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> información y gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, razón por<br />

<strong>la</strong> cual contribuy<strong>en</strong> con los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> programas y políticas <strong>de</strong> salud.<br />

En esta reunión se pres<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong><br />

<strong>de</strong> Brasil, que había sido una recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera reunión y que tuvo<br />

aceptación g<strong>en</strong>eral.<br />

La <strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil fue <strong>la</strong>nzada el 31 <strong>de</strong> agosto<br />

<strong>de</strong> 2009. La perspectiva <strong>de</strong> esta red es favorecer, junto a <strong>la</strong>s 22 instituciones que actúan<br />

como <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que citamos a<br />

continuación y que, <strong>en</strong> conjunto, cumpl<strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> una actuación basada <strong>en</strong> el<br />

119


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

120<br />

intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión y <strong>de</strong>l intercambio <strong>de</strong> información<br />

y conocimi<strong>en</strong>to:<br />

• apr<strong>en</strong>dizaje constante por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lecciones apr<strong>en</strong>didas;<br />

• intercambio <strong>de</strong> informaciones <strong>en</strong> el Portal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> Brasil, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco<br />

<strong>de</strong> los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Web 2.0;<br />

• difusión <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos técnico-ci<strong>en</strong>tíficos;<br />

• diseminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s realizadas por los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong>;<br />

• producción participativa <strong>de</strong> publicaciones y fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información <strong>de</strong> relevancia<br />

para <strong>la</strong> cooperación técnica, e<br />

• intercambio <strong>de</strong> estrategias y acciones <strong>de</strong> capacitación.<br />

La red cu<strong>en</strong>ta con su propio espacio <strong>en</strong> <strong>la</strong> Web 2.0 <strong>de</strong> <strong>la</strong> PWR Brasil y que aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te dirección electrónica: http://www.paho.org/braco<strong>la</strong>b/


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

Los espacios <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> red son <strong>la</strong>s reuniones pres<strong>en</strong>ciales que se efectuarán<br />

cada año y <strong>la</strong> comunicación virtual. Para esta última se cu<strong>en</strong>ta con un espacio <strong>de</strong> comunicación<br />

electrónica (listserv) con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te dirección: red-ccbrasil@listserv.paho.org<br />

En Brasil, <strong>la</strong>s áreas temáticas <strong>de</strong> concetración <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<br />

<strong>OMS</strong> son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

• administración <strong>de</strong> tecnologías <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> salud<br />

• control <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> serología <strong>en</strong> bancos <strong>de</strong> sangre<br />

• control <strong>de</strong>l tabaquismo<br />

• control, capacitación e investigación <strong>en</strong> hans<strong>en</strong>iasis para <strong>la</strong>s Américas<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> g<strong>en</strong>ética médica <strong>en</strong> América Latina<br />

• educación <strong>de</strong> los técnicos <strong>en</strong> salud<br />

• <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to y salud<br />

• familia <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificaciones internacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> portugués<br />

• leptospirosis<br />

• investigación y docum<strong>en</strong>tación sobre promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y ciuda<strong>de</strong>s saludables<br />

• investigación y capacitación sobre arbovirosis (<strong>la</strong> fecha expiró, actualm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación)<br />

• investigación y capacitación sobre salud m<strong>en</strong>tal<br />

• investigación sobre prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

• p<strong>la</strong>nificación e información <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> salud<br />

• políticas farmacéuticas<br />

• prev<strong>en</strong>ción, preparativos y respuesta a situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias químicas<br />

• protección radiológica y los preparativos médicos para acci<strong>de</strong>ntes con radiación<br />

• salud publica y ambi<strong>en</strong>tal<br />

• salud <strong>de</strong>l trabajador<br />

• seguridad y <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el trabajo<br />

• capacitación <strong>de</strong> personal sobre el control y <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis, principalm<strong>en</strong>te<br />

para los países <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua portuguesa<br />

• capacitación e investigación sobre el control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zoonosis urbanas.<br />

Finalm<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>tamos a continuación los datos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros así<br />

como, un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> sus principales acciones <strong>en</strong> Brasil y <strong>en</strong> Latinoamérica y el Caribe.<br />

Esta información fue suministrada por los Directores <strong>de</strong> los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>.<br />

121


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

122<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS PARA lA AdMInISTRACIón<br />

dE TECnologíAS dE ASISTEnCIA dE SAlud<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: Gestión <strong>de</strong> Tecnología <strong>en</strong> Salud<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 29/01/2010<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación:<br />

• Investigación: Implem<strong>en</strong>tar estructuras <strong>en</strong> el ámbito nacional y regional para estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> recursos<br />

humanos a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, <strong>de</strong>sarrollo e innovación <strong>en</strong> tecnologías <strong>en</strong> salud.<br />

• Capacitación: Promover el intercambio <strong>de</strong> informaciones sobre Tecnologías <strong>en</strong> Salud para estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> formación<br />

y <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica y mant<strong>en</strong>er el uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tecnología <strong>en</strong>tre los profesionales <strong>de</strong> salud.<br />

• Metrología: Desarrol<strong>la</strong>r procedimi<strong>en</strong>tos metrólogicos para garantizar el <strong>de</strong>sempeño, seguridad y eficacia <strong>de</strong> los<br />

dispositivos médicos.<br />

• Gestión <strong>de</strong> Tecnología <strong>en</strong> Salud: G<strong>en</strong>erar nuevas metodologías <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong> Tecnología <strong>en</strong> Salud para optimizar<br />

los procesos <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción básica.<br />

• A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estas funciones, ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> formar recursos humanos compet<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> esta línea <strong>de</strong> actuación,<br />

así como <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar investigación y <strong>de</strong>sarrollo ci<strong>en</strong>tífico.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución:<br />

IEB-UFSC: Instituto <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong><br />

Santa Catarina<br />

El vínculo <strong>de</strong>l IEB-UFSC con SUS se da a través <strong>de</strong> los Proyectos <strong>en</strong><br />

Vínculo con el SUS:<br />

asociación con <strong>la</strong> SES-SC y SMS-FLN. En estos proyectos, <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

acciones que involucran el manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología <strong>en</strong> salud es mejorar <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el Estado <strong>de</strong> Santa Catarina.<br />

Responsable: R<strong>en</strong>ato Garcia Ojeda<br />

Cargo: Profesor UFSC, Coordinador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ing<strong>en</strong>iería Clínica, IEB-UFSC<br />

Sitio web:<br />

www.ieb.ufsc.br<br />

www.ieb.ufsc.br/<strong>en</strong>gclin<br />

Campus Universitario<br />

Dirección:<br />

CP: 5138 CEP: 88040-970<br />

Florianópolis - SC – Brasil<br />

Teléfono: +55 48 3721 8686 Fax: 3721 8687 E-mail: r<strong>en</strong>ato@ieb.ufsc.br


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• El IEB-UFSC (http://www.ieb.ufsc.br/<strong>en</strong>gclin/portifolio/) <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza, investigación y<br />

ext<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica. Forma recursos humanos calificados y aplica el conocimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>erado<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo y gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología médico-hospita<strong>la</strong>ria. Propicia b<strong>en</strong>eficios para los establecimi<strong>en</strong>tos<br />

asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

• Desarrol<strong>la</strong> proyectos <strong>de</strong> investigación con instituciones nacionales e internacionales, como ICA-IRDC, DECIT-MS,<br />

CGEE, FINEP, CNPq, FAPESC y otras. Internacionalm<strong>en</strong>te, manti<strong>en</strong>e conv<strong>en</strong>ios con <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y vínculos<br />

con <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s como IEEE-EMB, IFMBE y el Consejo Regional <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica para América. Aplica<br />

<strong>la</strong>s metodologías <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong> red pública <strong>de</strong> hospitales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Santa<br />

Catarina y <strong>en</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> puestos y UPAs <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> Florianópolis-SC. Como por ejemplo:<br />

• Proyecto <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Clínica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Gestión <strong>de</strong> los equipos médicos <strong>de</strong> Puestos <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud<br />

<strong>de</strong>l Municipio <strong>de</strong> Florianópolis.<br />

• Proyecto Incubadora <strong>de</strong> Base Tecnológica <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica (ITEB).<br />

• Proyecto Asesoría y Gestión Supervisional <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Clínica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud – SC.<br />

• Proyecto C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Gestión y Desarrollo <strong>de</strong> Tecnología Médico-Hospita<strong>la</strong>ria; CEGED-TMH.<br />

• Proyecto Evaluación <strong>de</strong>l Proceso Tecnológico <strong>de</strong> Diagnóstico por Imág<strong>en</strong>es Médicas <strong>de</strong> Cáncer <strong>de</strong> Mama <strong>en</strong> Servicios<br />

<strong>de</strong> Salud Pública <strong>de</strong>l SUS <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Estatal <strong>de</strong> Santa Catarina.<br />

• A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estas activida<strong>de</strong>s, forma recursos humanos <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería Biomédica a través <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> postgrado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> UFSC y <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacitación/calificación <strong>de</strong> profesionales <strong>en</strong> gestión/manejo <strong>en</strong> tecnología médicohospita<strong>la</strong>ria.<br />

• En <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> recursos humanos, se han realizado varias disertaciones <strong>de</strong> maestría y tesis <strong>de</strong> doctorado. Los<br />

temas incluy<strong>en</strong> el Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> P<strong>la</strong>taforma e-Salud como estrategia <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> tecnología médica-hospita<strong>la</strong>ria <strong>en</strong><br />

el Home Care; un estudio <strong>de</strong> métodos <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> tecnología <strong>en</strong> salud aplicada a equipos electromédicos;<br />

una propuesta <strong>de</strong> programas para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> análisis clínicos; una tesis sobre<br />

sistemas <strong>de</strong> información para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología médica-hospita<strong>la</strong>ria, y metodologías para <strong>de</strong>finir indicadores<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> tecnología médica-hospita<strong>la</strong>ria (http://domino.ieb.ufsc.br/bases/biblieb.<br />

nsf?Op<strong>en</strong>Database). El IEB-UFSC está compuesto por profesionales capacitados con maestría y doctorado a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> especialistas y personal <strong>de</strong> apoyo administrativo.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• Las principales activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> América Latina o <strong>en</strong> otros países o regiones son:<br />

• acuerdo <strong>de</strong> Cooperación Académico-Ci<strong>en</strong>tífica;<br />

• realización <strong>de</strong> Ev<strong>en</strong>tos Internacionales <strong>en</strong> Gestión <strong>de</strong> Tecnología Médico-Hospita<strong>la</strong>ria;<br />

• supervisión <strong>de</strong> trabajos <strong>en</strong> América Latina;<br />

• co-ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> alumno <strong>de</strong> maestría <strong>en</strong> el exterior, y<br />

• ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> prácticas.<br />

obSERvACIonES<br />

• Posee infraestructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio para <strong>en</strong>sayos y equipos médicos (http://www.ieb.ufsc.br/<strong>en</strong>gclin/<strong>la</strong>t/). Goza <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong>l Inmetro, un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> gestión y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> tecnología médico-hospita<strong>la</strong>ria (http://www.ieb.<br />

ufsc.br/<strong>en</strong>gclin/cegedtmh/). Forma magísteres y doctores a través <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> postgrado <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Eléctrica <strong>de</strong> <strong>la</strong> UFSC.<br />

• Los profesores doctores que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> institución realizan confer<strong>en</strong>cias y cursos <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos tanto nacionales<br />

como internacionales.<br />

123


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

124<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS PARA ConTRol dE<br />

CAlIdAd dE SERologíA En bAnCoS dE SAngRE<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: Servicio <strong>de</strong> Hemoterapia y productos<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 01/05/1996 Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación: 22/01/2010<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

• organizar y coordinar el Programa Regional <strong>de</strong> Evaluación Externa <strong>de</strong> Desempeño <strong>en</strong> Serología;<br />

• producir y distribuir paneles <strong>de</strong> sueros, dos veces al año, a 40 países <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas (19 <strong>en</strong> América<br />

Latina y 22 <strong>en</strong> el Caribe), para analizar <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección serológica para VIH, HBsAg, HCV, sífilis y <strong>en</strong>fermedad<br />

<strong>de</strong> Chagas;<br />

• analizar y comparar los resultados <strong>de</strong> los <strong>la</strong>boratorios participantes;<br />

• informar a los <strong>la</strong>boratorios participantes sobre su <strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> el programa y e<strong>la</strong>borar el informe regional;<br />

• i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s fal<strong>la</strong>s o los <strong>de</strong>sempeños no satisfactorios, proponer y co<strong>la</strong>borar con <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> capacitación;<br />

• apoyar <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong> diagnóstico serológico <strong>de</strong> donantes, estudiar estrategias y<br />

metodologías, y participar <strong>en</strong> reuniones regionales.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución: Fundação Pró-Sangue Hemoc<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> São Paulo<br />

Vincu<strong>la</strong>do con <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> São<br />

Vínculo con el SUS:<br />

Paulo<br />

Responsable: Dalton <strong>de</strong> Al<strong>en</strong>car Fischer Chamone<br />

Cargo: Director Presi<strong>de</strong>nte<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: http://www.prosangue.sp.gov.br<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador:<br />

Av. Dr. Enéas Carvalho <strong>de</strong> Aguiar, 155 edificio <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción ambu<strong>la</strong>toria, piso<br />

Dirección:<br />

1. Cequeira Cezar – São Paulo – SP CEP: 05403-001<br />

Teléfono: (11)3061 5544 anexo: 353 Fax: (11) 3088 8317 E-mail: otanimarcia@uol.com.br<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> evaluación externa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño para prueba <strong>de</strong> diagnóstico <strong>de</strong> T. cruzi <strong>en</strong> los<br />

<strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Nacional <strong>de</strong>l SUS - LACEN (AEQ-Chagas) con el CGLAB <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud;<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> algoritmos confirmatorios para muestras repetidam<strong>en</strong>te reactivas;<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> capacitación <strong>en</strong> investigación sobre bancos <strong>de</strong> sangre, y<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> interés para <strong>la</strong> seguridad transfusional.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• curso <strong>de</strong> capacitación <strong>en</strong> control <strong>de</strong> calidad – varios países <strong>de</strong> América Latina;<br />

• implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong> diagnóstico <strong>de</strong> T. cruzi <strong>en</strong> Guyana;<br />

• programa <strong>de</strong> evaluación externa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe;<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l Panel <strong>de</strong> T. cruzi como refer<strong>en</strong>cia internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>;<br />

• participación <strong>en</strong> reuniones <strong>de</strong> consulta para implem<strong>en</strong>tar el acceso universal a sangre segura;<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> capacitación <strong>en</strong> investigación sobre bancos <strong>de</strong> sangre, y<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> conjunto con otros países <strong>de</strong> América Latina.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS PARA El ConTRol dEl TAbAquISMo<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: Control <strong>de</strong>l Cáncer<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 29/09/1997<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

• fortalecer el control <strong>de</strong>l tabaquismo <strong>en</strong> Brasil;<br />

Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación: 30/06/2008<br />

• co<strong>la</strong>borar con <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción-Cuadro para el Control <strong>de</strong>l Tabaco <strong>en</strong> América<br />

Latina;<br />

• producir material <strong>en</strong> portugués para <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> con el fin <strong>de</strong> fortalecer el control <strong>de</strong>l tabaquismo <strong>en</strong> los países lusófonos;<br />

• implem<strong>en</strong>tar programas <strong>de</strong> capacitación y estrategias para el control <strong>de</strong>l tabaquismo <strong>en</strong> Brasil, <strong>de</strong> conformidad<br />

con <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>;<br />

• proveer asist<strong>en</strong>cia técnica para implem<strong>en</strong>tar programas y estrategias simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> América Latina;<br />

• co<strong>la</strong>borar con <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l “<strong>WHO</strong> Tobacco or Health P<strong>la</strong>n of Action”;<br />

• proveer soporte técnico para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el Sistema Global <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong>l Tabaquismo (GTSS) <strong>en</strong> América Latina;<br />

• coordinar <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Iberoamericana <strong>de</strong> Control <strong>de</strong>l Tabaquismo y fom<strong>en</strong>tar su <strong>de</strong>sarrollo, y<br />

• proveer soporte a <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> para coordinar una red <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> control <strong>de</strong>l cáncer <strong>de</strong> los Institutos<br />

<strong>de</strong> Cáncer y Ministerios <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> América Latina y el Caribe.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución: Instituto Nacional <strong>de</strong> Cáncer<br />

Vínculo con el SUS: Órgano <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud<br />

Responsable: Luiz Antonio Santini Rodrigues da Silva<br />

Cargo: Director G<strong>en</strong>eral<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.inca.gov.br<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: www.inca.gov.br/tabagismo<br />

Dirección: Praça Cruz Vermelha, n.º 23, piso 4. C<strong>en</strong>tro, Rio <strong>de</strong> Janeiro, RJ, Brasil.<br />

Teléfono: (55 21) 2506-6371 Fax: (55 21) 2509-2004 E-mail: lsantini@inca.gov.br<br />

125


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

126<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• El Instituto es el órgano <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud responsable <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y coordinar acciones integradas para<br />

prev<strong>en</strong>ir y contro<strong>la</strong>r el cáncer <strong>en</strong> Brasil.<br />

• Estas acciones compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n: <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médico-hospita<strong>la</strong>ria prestada directa y gratuitam<strong>en</strong>te a los paci<strong>en</strong>tes con<br />

cáncer y <strong>la</strong> actuación <strong>en</strong> áreas estratégicas, como prev<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong>tección temprana, formación <strong>de</strong> profesionales<br />

especializados, <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> información epi<strong>de</strong>miológica.<br />

• El INCA coordina varios programas nacionales para el control <strong>de</strong>l cáncer y está equipado con el más mo<strong>de</strong>rno<br />

parque público <strong>de</strong> diagnóstico por imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> América Latina: el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación sobre Imag<strong>en</strong> Molecu<strong>la</strong>r.<br />

• En el área <strong>de</strong> control <strong>de</strong>l tabaquismo, el Instituto es el coordinador <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Control <strong>de</strong>l Tabaquismo <strong>en</strong><br />

Brasil.<br />

• Es articu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> alianzas don<strong>de</strong> participan repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> Secretarías Estatales y Municipales<br />

<strong>de</strong> Salud, <strong>de</strong> otros sectores <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud, <strong>de</strong> otros Ministerios <strong>de</strong>l gobierno, así como <strong>de</strong> organizaciones<br />

no-gubernam<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong> organizaciones internacionales.<br />

• También actúa como Secretaría Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Nacional para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Cuadro<br />

para el Control <strong>de</strong>l Tabaco (CONICQ).<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• El Instituto fue lí<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alianza Latinoamericana y <strong>de</strong>l Caribe para el Control <strong>de</strong>l Cáncer y<br />

coordina <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Latinoamericana <strong>de</strong> Bancos <strong>de</strong> Tumores.<br />

• El INCA integra el National Marrow Donor Program (NMDP), que es el mayor registro internacional <strong>de</strong> donantes <strong>de</strong><br />

medu<strong>la</strong> ósea <strong>de</strong>l mundo. Luiz Antonio Santini, Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l INCA, es miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> directoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión<br />

Internacional Contra el Cáncer (UICC).<br />

• En el campo <strong>de</strong>l control <strong>de</strong>l tabaquismo, es el repres<strong>en</strong>tante brasileño <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comisión Intergubernam<strong>en</strong>tal para el<br />

Control <strong>de</strong>l Tabaco <strong>de</strong>l MERCOSUR, coordinador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Iberoamericana <strong>de</strong> Control <strong>de</strong>l Tabaquismo y participante<br />

<strong>de</strong> los foros internacionales re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción-Cuadro para el Control <strong>de</strong>l Tabaco.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS PARA ConTRol, CAPACITACIón<br />

E InvESTIgACIón SobRE lA hAnSEnIASIS PARA lAS AMéRICAS<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: Hans<strong>en</strong>iasis<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 24 /11/1998<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación: 27/03/2007<br />

• mant<strong>en</strong>er una alianza con organismos gubernam<strong>en</strong>tales y no gubernam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> salud nacionales e internacionales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación sobre <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis;<br />

• prestar asesoría a <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> normas técnicas, políticas públicas para apoyar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis;<br />

• ofrecer capacitaciones <strong>en</strong> hans<strong>en</strong>iasis: cursos básicos, capacitación sobre <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> incapacida<strong>de</strong>s, pruebas<br />

<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s asist<strong>en</strong>ciales y activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> control;<br />

• mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> Resi<strong>de</strong>ncia Médica <strong>en</strong> Dermatología Tropical;<br />

• dar soporte al Sistema Nacional <strong>de</strong> Información <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> Hans<strong>en</strong>iasis;<br />

• promover <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>l equipo multidisciplinario <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los paci<strong>en</strong>tes con hans<strong>en</strong>iasis, y<br />

• apoyar mediante <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>l equipo técnico <strong>en</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros, seminarios y congresos sobre temas re<strong>la</strong>cionados<br />

con sus activida<strong>de</strong>s como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución:<br />

Fundación <strong>de</strong> Dermatología Tropical y V<strong>en</strong>ereología Alfredo da Matta<br />

(FUAM)<br />

Vínculo con el SUS: Integrante <strong>de</strong>l SUS como fundación pública estatal <strong>de</strong> salud<br />

Responsable:<br />

A<strong>de</strong>le Schwartz B<strong>en</strong>zak<strong>en</strong><br />

Cargo:<br />

Directora Presi<strong>de</strong>nte FUAM<br />

Directora <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador Maria da Graça Souza Cunha<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.fuam.am.gov.br<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: www.fuam.am.gov.br<br />

Dirección: Rua Codajás ,24- Cachoeirinha 69 065-130<br />

Teléfono: (92) 32128302 Fax: (92) 32128352<br />

E-mail: fuam@fuam.am.gov.br<br />

mcunha@fuam.am.gov.br<br />

127


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

128<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• actúa como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia estatal y nacional <strong>en</strong> hans<strong>en</strong>iasis;<br />

• ofrece prácticas y capacitaciones <strong>en</strong> hans<strong>en</strong>iasis (clínica, <strong>la</strong>boratorio, prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> incapacida<strong>de</strong>s físicas, sistema<br />

<strong>de</strong> informaciones y activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> control;<br />

• coordina <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> Amazonas;<br />

• presta asesoría al Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Brasil para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> políticas públicas <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis;<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estudios multicéntricos, investigaciones clínicas y operacionales <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis<br />

<strong>en</strong> asociación con otras instituciones nacionales <strong>de</strong> investigación;<br />

• presta soporte al Sistema Nacional <strong>de</strong> Notificación <strong>de</strong> Lesiones (SINAN);<br />

• actúa como institución pública estatal integrante <strong>de</strong>l SUS para el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis y otras <strong>de</strong>rmatosis <strong>de</strong><br />

interés sanitario, y<br />

• realiza el monitoreo periódico para <strong>la</strong> validación <strong>de</strong>l indicador <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> casos, vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> contactos, así<br />

como para los indicadores <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a los paci<strong>en</strong>tes afectados por <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• apoya, mediante <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> FUAM, <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y perfeccionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> normas técnicas<br />

y políticas <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> hans<strong>en</strong>iasis para apoyar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> control;<br />

• presta asesoría a <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> y a organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales internacionales para garantizar servicios <strong>de</strong><br />

calidad para el diagnóstico, tratami<strong>en</strong>to y asist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s personas afectadas por <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis;<br />

• ofrece campo <strong>de</strong> prácticas y capacitaciones <strong>en</strong> hans<strong>en</strong>iasis y otras <strong>de</strong>rmatosis <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> salud pública para<br />

técnicos <strong>de</strong> América Latina y <strong>de</strong> países europeos como España y Portugal, y<br />

• participa <strong>en</strong> <strong>en</strong>sayos clínicos multicéntricos, coordinados por <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, para evaluar alternativas terapéuticas para<br />

<strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis, así como <strong>en</strong> investigaciones clínicas y operacionales <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis <strong>en</strong> asociación con<br />

instituciones <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> otros países <strong>en</strong>démicos <strong>en</strong> hans<strong>en</strong>iasis.<br />

obSERvACIonES gEnERAlES<br />

• La institución funciona <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s 07:00 a.m. hasta <strong>la</strong>s 17:00 p.m., <strong>de</strong> lunes a viernes. En caso <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia, se<br />

pue<strong>de</strong> contactar a <strong>la</strong> Directora Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> FUAM mediante el sigui<strong>en</strong>te número <strong>de</strong> teléfono celu<strong>la</strong>r: (92)<br />

91160135. Para contactar a <strong>la</strong> Directora <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador se pue<strong>de</strong> usar el número <strong>de</strong> teléfono celu<strong>la</strong>r:<br />

(92) 99855161.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS PARA El dESARRollo<br />

dE lA InvESTIgACIón SobRE EnfERMERíA<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: Investigación sobre Enfermería<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 09/12/1988<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación: 05/07/2006<br />

• promover y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> investigación sobre <strong>en</strong>fermería y diseminar el conocimi<strong>en</strong>to producido para contribuir<br />

con el progreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería y obstetricia <strong>en</strong> áreas prioritarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong> los recursos humanos <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>fermería;<br />

• fortalecer y expandir <strong>la</strong> diseminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong> salud para<br />

mejorar el acceso a estos recursos y nutrir <strong>la</strong> práctica y <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería;<br />

• contribuir con <strong>la</strong> formación y actualización <strong>de</strong> investigadores <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería para mejorar <strong>la</strong> calidad ci<strong>en</strong>tífica e<br />

increm<strong>en</strong>tar los conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>en</strong>fermería, y<br />

• cooperar con difer<strong>en</strong>tes actores para formar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r recursos humanos <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> los niveles y áreas<br />

prioritarias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas y <strong>de</strong> África.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución:<br />

Vínculo con el SUS:<br />

Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> Ribeirão Preto (EERP-USP)<br />

Responsable: Profesora Dra. Maria das Graças Bomfim <strong>de</strong> Carvalho<br />

Cargo: Directora<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.eerp.usp.br<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: www.eerp.usp.br (hacer clic <strong>en</strong> el logo<br />

<strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador)<br />

Av. Ban<strong>de</strong>irantes 3900<br />

Dirección:<br />

Campus Universitario<br />

14040-902 Ribeirão Preto-SP<br />

Teléfono: (16) 3602-3393 Fax: (16) 36020518 E-mail: coopintl@eerp.usp.br<br />

129


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

130<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• expandir <strong>la</strong> participación e integración <strong>de</strong>l observatorio <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Observatorio <strong>de</strong> Recursos<br />

Humanos <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong> Brasil;<br />

• fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> diseminación <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> investigación bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> artículos ci<strong>en</strong>tíficos que contribuyan<br />

con <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería y salud, así como para su fundam<strong>en</strong>tación y aplicación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

acciones <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud;<br />

• contribuir para fortalecer <strong>la</strong>s publicaciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> Brasil mediante <strong>la</strong> diseminación y capacitación <strong>en</strong><br />

procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo editorial ci<strong>en</strong>tífico;<br />

• estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> reuniones ci<strong>en</strong>tíficas <strong>en</strong> el ámbito nacional para promover <strong>la</strong> diseminación <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos y fom<strong>en</strong>tar una participación más activa <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong><br />

salud <strong>en</strong> el nivel local y regional, y<br />

• realizar activida<strong>de</strong>s y movilizar a los medios regionales durante <strong>la</strong>s campañas organizadas por <strong>la</strong> Organización<br />

Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r programas multicéntricos <strong>de</strong> investigación sobre <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> recursos humanos, VIH/SIDA, tuberculosis,<br />

maternidad segura y salud m<strong>en</strong>tal;<br />

• expandir <strong>la</strong> participación e integración <strong>de</strong>l observatorio <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> <strong>de</strong> Observatorios <strong>de</strong><br />

Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong> Brasil y co<strong>la</strong>borar con los países africanos <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua portuguesa <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> iniciativas simi<strong>la</strong>res;<br />

• crear y mant<strong>en</strong>er un directorio actualizado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> investigación sobre <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong><br />

postgrado stricto s<strong>en</strong>su <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> América <strong>la</strong>tina;<br />

• fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> diseminación <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> investigación bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> artículos ci<strong>en</strong>tíficos para contribuir<br />

con <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería y salud, así como para su fundam<strong>en</strong>tación y aplicación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

acciones <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud;<br />

• fortalecer <strong>la</strong>s publicaciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> América Latina y <strong>en</strong> países africanos <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua portuguesa, mediante<br />

<strong>la</strong> diseminación y capacitación <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo editorial ci<strong>en</strong>tífico;<br />

• estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> reuniones ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong> ámbito nacional e internacional para promover <strong>la</strong> diseminación<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos y fom<strong>en</strong>tar una participación más activa <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> el nivel local y regional;<br />

• cooperar con <strong>la</strong> Universidad Agostinho Neto <strong>en</strong> Ango<strong>la</strong> para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r capacida<strong>de</strong>s institucionales y formar<br />

<strong>en</strong>fermeros <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> investigación;<br />

• ofrecer, <strong>en</strong> asociación con <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> los Estados Americanos/Comisión Interamericana para el Control <strong>de</strong>l<br />

Abuso <strong>de</strong> Drogas y <strong>la</strong> Secretaría Nacional Antidrogas <strong>de</strong> Brasil, el Programa on-line <strong>de</strong> Capacitación <strong>en</strong> Investigación<br />

sobre el F<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Drogas para Profesionales <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> 10 países <strong>la</strong>tinoamericanos y <strong>de</strong>l Caribe y<br />

cuatro países africanos <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua portuguesa;<br />

• contribuir con <strong>la</strong> diseminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> información técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> y ac<strong>en</strong>tuar <strong>la</strong> alianza con <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

Alberta para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias e investigaciones con alumnos e investigadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos universida<strong>de</strong>s;<br />

• apoyar, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong> vacantes, <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> alumnos extranjeros <strong>en</strong> los cursos <strong>de</strong> graduación<br />

(bachillerato y lic<strong>en</strong>ciatura) y <strong>de</strong> postgrado stricto s<strong>en</strong>su, y<br />

• fortalecer los recursos humanos <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> México, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> investigadores <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong><br />

doctorado.<br />

obSERvACIonES gEnERAlES<br />

• El C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> Ribeirão Preto li<strong>de</strong>ra, hasta julio <strong>de</strong> 2012, <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Global <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> para el Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enfermería y Obstetricia www.eerp.usp.br/globalnet


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS PARA El dESARRollo dE<br />

SERvICIoS dE gEnéTICA MédICA En AMéRICA lATInA<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: G<strong>en</strong>ética Aplicada a <strong>la</strong> Medicina<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 06/08/2004<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación: 04/12/2008<br />

• mejorar <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> recursos humanos para <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> G<strong>en</strong>ética Médica <strong>en</strong> América<br />

Latina;<br />

• mejorar <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong>l monitoreo <strong>de</strong> <strong>de</strong>fectos congénitos;<br />

• mejorar <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> informaciones teratogénicas;<br />

• mejorar <strong>la</strong>s condiciones para el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s metabólicas, y<br />

• mejorar <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> asesoría g<strong>en</strong>ética;<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución: Hospital <strong>de</strong> Clínicas <strong>de</strong> Porto Alegre<br />

Vínculo con el SUS:<br />

Refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> asist<strong>en</strong>cia ambu<strong>la</strong>toria, internación hospita<strong>la</strong>ria y exám<strong>en</strong>es<br />

<strong>la</strong>boratoriales<br />

Responsable: Dr. Roberto Giugliani<br />

Cargo: Profesor Titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> G<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> <strong>la</strong> UFRGS<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.hcpa.ufrgs.br<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: <strong>en</strong> construcción<br />

Dirección: Rua Ramiro Barcelos 2350 – 90035-903 – Porto Alegre – RS<br />

Teléfono: (51) 33598011 Fax: ( 51) 33598010 E-mail: rgiugliani@hcpa.ufrgs.br<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• suministro <strong>de</strong> servicios especializados para diagnóstico, tratami<strong>en</strong>to y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>éticas y<br />

<strong>de</strong>fectos congénitos, incluidas consultorías a distancia, pruebas <strong>la</strong>boratoriales, consultas ambu<strong>la</strong>torias e internaciones<br />

hospita<strong>la</strong>rias;<br />

• programa <strong>de</strong> capacitación <strong>en</strong> G<strong>en</strong>ética Médica: capacitaciones <strong>de</strong> corta duración, ofrecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes áreas:<br />

monitoreo <strong>de</strong> <strong>de</strong>fectos congénitos, información teratogénica, información <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s metabólicas, g<strong>en</strong>ética<br />

clínica, g<strong>en</strong>ética bioquímica, g<strong>en</strong>ética molecu<strong>la</strong>r, cultura <strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s, g<strong>en</strong>ética comunitaria;<br />

• Escue<strong>la</strong> Latinoamericana <strong>de</strong> G<strong>en</strong>ética Humana y Médica: curso int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> actualización, con 70 vacantes por<br />

año para jóv<strong>en</strong>es profesionales <strong>de</strong>l área biomédica interesados <strong>en</strong> g<strong>en</strong>ética aplicada a <strong>la</strong> medicina;<br />

• Curso Avanzado sobre Diagnóstico y Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s Metabólicas: curso int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> alto nivel <strong>de</strong><br />

una semana para médicos y otros profesionales <strong>de</strong> salud sobre errores innatos <strong>de</strong>l metabolismo;<br />

• Simposio sobre mucopolisacaridosis para el Sur <strong>de</strong> Brasil y MERCOSUR: simposio anual con profesionales <strong>de</strong> salud<br />

que trabajan con mucopolisacaridosis, paci<strong>en</strong>tes y familiares, constituy<strong>en</strong>do una jornada <strong>de</strong> actualización sobre<br />

este grupo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s;<br />

• cursos <strong>de</strong> capacitación sobre Errores Innatos <strong>de</strong>l Metabolismo, Oncog<strong>en</strong>ética y Neurog<strong>en</strong>ética: cursos <strong>de</strong> 12 meses<br />

<strong>de</strong> duración para médicos especialistas, y<br />

• resi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> g<strong>en</strong>ética médica: programa para médicos recién graduados, con tres años <strong>de</strong> duración.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• Consultorías a distancia vía teléfono o Internet, sobre manejo, diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to terapéutico <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

g<strong>en</strong>éticas.<br />

obSERvACIonES gEnERAlES<br />

• El sitio web aún no está disponible <strong>en</strong> Internet, pero <strong>la</strong>s informaciones sobre <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> para el Desarrollo <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> G<strong>en</strong>ética Médica <strong>en</strong> América Latina se pue<strong>de</strong>n obt<strong>en</strong>er mediante<br />

<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes direcciones <strong>de</strong> e-mail: rgiugliani@hcpa.ufrgs.br (Roberto Giugliani) o jcleite@hcpa.ufrgs.br (Júlio<br />

César Leite).<br />

131


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

132<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS PARA A EduCACIón dE TéCnICoS En SAlud<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación:<br />

CARACTERIzACIón<br />

Educación Profesional <strong>en</strong> Salud<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 20/07/2004<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación: 18/07/2008<br />

En el período actual <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación, los términos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> EPSJV aprobados por <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/ <strong>OMS</strong> son los<br />

sigui<strong>en</strong>tes:<br />

• apoyo <strong>en</strong> el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong> salud;<br />

• contribución con <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los doc<strong>en</strong>tes involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los técnicos <strong>en</strong> salud, así como <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> material didáctico;<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> investigaciones y estudios técnico-ci<strong>en</strong>tíficos sobre el área <strong>de</strong> educación <strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong> salud, y<br />

• diseminación <strong>de</strong> informaciones y conocimi<strong>en</strong>tos sobre el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, el trabajo y <strong>la</strong> educación.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, con el fin <strong>de</strong> alcanzar <strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong> acciones propuestas, se <strong>de</strong>finieron <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

activida<strong>de</strong>s para el período <strong>de</strong> cuatro años:<br />

• estructuración <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas;<br />

• e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Estratégico <strong>de</strong> Cooperación <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong> Países <strong>de</strong> L<strong>en</strong>gua Portuguesa<br />

(CPLP);<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l TCC <strong>en</strong>tre Bolivia, Brasil y Paraguay, <strong>de</strong>nominado “Profundización y consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación<br />

técnica interinstitucional para el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> educación <strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> Bolivia, Brasil y<br />

Paraguay”;<br />

• implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> técnicos <strong>de</strong> nivel básico e intermedio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> países<br />

africanos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas;<br />

• producción <strong>de</strong> material didáctico para apoyar <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong> salud;<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> investigaciones que busqu<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntificar el perfil ocupacional y profesional <strong>de</strong> los trabajadores técnicos<br />

<strong>en</strong> salud, su distribución y composición, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s directrices teórico-metodológicas que fundam<strong>en</strong>tan <strong>la</strong><br />

organización curricu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>l Mercosur, y<br />

• <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sitio web y <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación <strong>de</strong> Técnicos <strong>en</strong> Salud – RETS.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución: Escue<strong>la</strong> Politécnica <strong>de</strong> Salud Joaquim V<strong>en</strong>âncio (EPSJV)/Fiocruz<br />

La EPSJV es una unidad técnico-ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación Oswaldo Cruz.<br />

La Fiocruz, fundada <strong>en</strong> 1900, es una institución vincu<strong>la</strong>da al Ministerio <strong>de</strong><br />

Salud <strong>de</strong> Brasil. Su misión es “g<strong>en</strong>erar, absorber y difundir conocimi<strong>en</strong>tos<br />

ci<strong>en</strong>tíficos y tecnológicos <strong>en</strong> salud para el <strong>de</strong>sarrollo integrado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Vínculo con el SUS:<br />

actividad <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo tecnológico, <strong>en</strong>señanza, producción<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es e insumos, prestación <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia y asist<strong>en</strong>cia,<br />

información y comunicación <strong>en</strong> C&T <strong>en</strong> Salud, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud a través <strong>de</strong>l apoyo estratégico al<br />

Sistema Único <strong>de</strong> Salud (SUS) y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad como un todo”.<br />

Responsable: Isabel Brasil<br />

Cargo: Directora<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.epsjv.fiocruz.br<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: www.epsjv.fiocruz.br<br />

Av. Brasil, 4365 – Manguinhos<br />

Dirección:<br />

CEP: 21040-360<br />

Rio <strong>de</strong> Janeiro - RJ<br />

Teléfono: (21) 3865 9730 Fax: (21) 3865 9731<br />

E-mail: epsjv@fiocruz.br<br />

cci@epsjv.fiocruz.br


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• La EPSJV se <strong>de</strong>dica a activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza, investigación y cooperación <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Profesional<br />

<strong>en</strong> Salud. Por lo tanto, actúa con el segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los trabajadores <strong>de</strong> nivel fundam<strong>en</strong>tal y medio que correspon<strong>de</strong>n<br />

a <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> Brasil. Los principales objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EPSJV son: coordinar e<br />

implem<strong>en</strong>tar programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>en</strong> áreas estratégicas para <strong>la</strong> Salud Pública y para <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología <strong>en</strong><br />

Salud; e<strong>la</strong>borar propuestas para subsidiar <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> políticas para <strong>la</strong> educación profesional <strong>en</strong> salud y para <strong>la</strong><br />

iniciación ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong> salud; formu<strong>la</strong>r propuestas <strong>de</strong> currículos, cursos, metodologías y materiales educacionales;<br />

y producir y divulgar conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> Trabajo, Educación y Salud.<br />

• Confirmando su papel <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cooperación, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración teórica como <strong>en</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción política<br />

<strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Profesional <strong>en</strong> Salud <strong>en</strong> Brasil, <strong>la</strong> EPSJV actúa como Secretaría Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong><br />

Internacional <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> Técnicos <strong>en</strong> Salud (RETS), <strong>en</strong> <strong>la</strong> que participan 101 instituciones <strong>de</strong> 22 países; y<br />

como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> Salud para <strong>la</strong> Educación <strong>de</strong> Técnicos <strong>en</strong> Salud.<br />

• Como contribución a <strong>la</strong> producción y diseminación <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> su área <strong>de</strong> actuación, <strong>la</strong> EPSJV edita el<br />

periódico ci<strong>en</strong>tífico ‘Trabajo, Educación y Salud’ y coordina una Biblioteca Virtual sobre Educación Profesional <strong>en</strong><br />

Salud (BVS-EPS), <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> propia Escue<strong>la</strong>. A<strong>de</strong>más, alberga <strong>la</strong> Estación <strong>de</strong> Trabajo <strong>de</strong> Observatorio <strong>de</strong><br />

los Técnicos <strong>en</strong> Salud que integra <strong>la</strong> <strong>Red</strong> <strong>de</strong> Observatorios <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud, creada por el Ministerio<br />

<strong>de</strong> Salud y por <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> Salud (<strong>OPS</strong>) como espacio para producción y análisis <strong>de</strong> informaciones<br />

y conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> esa área. La inversión <strong>en</strong> investigación ha proporcionado un aum<strong>en</strong>to significativo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

producción <strong>de</strong> libros y material educativo.<br />

• A fin <strong>de</strong> consolidar su campo <strong>de</strong> actuación, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> también invierte <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación crítica <strong>de</strong> los profesores<br />

<strong>de</strong> ese segm<strong>en</strong>to educacional, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo un curso <strong>de</strong> maestría y <strong>de</strong> postgrado <strong>la</strong>to s<strong>en</strong>su <strong>en</strong> ‘Educación Profesional<br />

<strong>en</strong> Salud’.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• La EPSJV, como C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>, ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do sus activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación técnica internacional<br />

mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cooperaciones Sur-Sur, <strong>de</strong> acuerdo con el <strong>de</strong>lineami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>finido por <strong>la</strong><br />

Fiocruz y <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s i<strong>de</strong>ntificadas por el Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Re<strong>la</strong>ciones Exteriores <strong>de</strong> Brasil.<br />

• Así, junto a <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong> Países <strong>de</strong> L<strong>en</strong>gua Portuguesa (CPLP), <strong>la</strong> EPSJV ha contribuido con <strong>la</strong> estructuración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> Ango<strong>la</strong>, Cabo Ver<strong>de</strong>, Guinea Bissau y Mozambique. Asimismo, ti<strong>en</strong>e<br />

bajo su coordinación <strong>la</strong> subred <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s técnicas <strong>en</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> CPLP, según el P<strong>la</strong>n Estratégico <strong>de</strong> Cooperación <strong>en</strong><br />

Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> CPLP (PECS-CPLP 2009-2012) aprobado <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2009.<br />

• En América <strong>de</strong>l Sur, ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do cooperaciones bi<strong>la</strong>terales con el Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina y<br />

el Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires para estructurar dos p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> curso <strong>de</strong> formación<br />

<strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong> áreas consi<strong>de</strong>radas prioritarias. Con Bolivia y Paraguay, coordina <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un TCC para<br />

fortalecer cuatro instituciones <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> técnicos vincu<strong>la</strong>das a los Ministerios <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> los dos países. El TCC,<br />

<strong>de</strong>nominado “Profundización y consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica interinstitucional para el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

área <strong>de</strong> educación <strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> Bolivia, Brasil y Paraguay”, es resultado <strong>de</strong> otro TCC finalizado <strong>en</strong> 2007.<br />

• Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> EPSJV coordinó un proyecto <strong>de</strong> investigación titu<strong>la</strong>do “La Educación Profesional <strong>en</strong> Salud <strong>en</strong> Brasil<br />

y <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>l Mercosur: perspectivas y límites para <strong>la</strong> formación integral <strong>de</strong> trabajadores técnicos fr<strong>en</strong>te a los<br />

<strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud”, financiado por el CNPq y el TC 41, cuya finalidad fue analizar <strong>la</strong> oferta cuantitativa<br />

y cualitativa <strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong> esos países.<br />

• Al igual que <strong>la</strong> CPLP, coordina <strong>la</strong> subred <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNASUL, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> cooperación <strong>de</strong>finidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te reunión <strong>de</strong>l Grupo Técnico <strong>de</strong> Desarrollo y Gestión <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong><br />

Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unasul, realizada <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009.<br />

• Estas subre<strong>de</strong>s conforman <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Internacional <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> Técnicos <strong>en</strong> Salud (RETS). Esta es una estrategia <strong>de</strong><br />

articu<strong>la</strong>ción y cooperación técnica <strong>en</strong>tre instituciones <strong>de</strong> carácter público vincu<strong>la</strong>das, directa o indirectam<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong><br />

educación <strong>de</strong> técnicos <strong>en</strong> salud. Su objetivo es promover <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s instituciones integrantes y aportar y<br />

sistematizar conocimi<strong>en</strong>tos que puedan subsidiar <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> cooperación internacional para fortalecer<br />

los sistemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los países miembros. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> surgió <strong>en</strong> 1996, por iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

Panamericana <strong>de</strong> Salud (<strong>OPS</strong>) y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2005, su Secretaría Ejecutiva está ubicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> EPSJV. La RETS<br />

posee un sitio web (www.rets.epsjv.fiocruz.br) y una publicación cuatrimestral editada <strong>en</strong> español, portugués e inglés.<br />

133


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

134<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS En EnvEjECIMIEnTo y<br />

SAlud – unIvERSIdAd AbIERTA dE lA TERCERA EdAd<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: Envejecimi<strong>en</strong>to Humano<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 14/06/2005 Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación: 01/06/2009<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

• La UnATI/UERJ es una universidad para <strong>la</strong> tercera edad <strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te (re)construcción. El programa que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>ta cuatro elem<strong>en</strong>tos básicos que constituy<strong>en</strong> los ejes <strong>de</strong> una estructura, por <strong>de</strong>finición, abierta (<strong>en</strong> el<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> inconclusa), ya que es dinámica. En cada eje se pue<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntificar acciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza, investigación<br />

y ext<strong>en</strong>sión.<br />

• El primer eje está dirigido a los adultos mayores. En torno a este eje, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s dos unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud; <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s socioculturales y educativas, y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> integración e inserción social.<br />

• Sus dos ambu<strong>la</strong>torios, con equipos multidisciplinarios, realizan anualm<strong>en</strong>te aproximadam<strong>en</strong>te 19 mil consultas,<br />

con proyectos que abarcan <strong>la</strong> salud oral, <strong>la</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia, ori<strong>en</strong>tación sobre <strong>la</strong> salud, c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> educación física,<br />

<strong>en</strong>fermería con at<strong>en</strong>ción integral y <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r investigaciones sobre nuevos<br />

mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al adulto mayor.<br />

• Todos los años realiza activida<strong>de</strong>s socioculturales y educativas para el adulto mayor. Estas activida<strong>de</strong>s compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

aproximadam<strong>en</strong>te 240 cursos, talleres y seminarios, confer<strong>en</strong>cias, fiestas, exposiciones, espectáculos <strong>de</strong> danza y<br />

<strong>de</strong> música.<br />

• El segundo eje está dirigido a estudiantes <strong>de</strong> graduación, profesionales y público no incluido <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong><br />

adultos mayores. Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación, capacitación, actualización, especialización <strong>de</strong> recursos<br />

humanos, activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación continua y <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> cuidadores <strong>de</strong> adultos mayores.<br />

• En esta área, que involucra <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> recursos humanos, <strong>la</strong> UnATI/UERJ <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> proyectos <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia<br />

para profesionales <strong>de</strong> salud; perfeccionami<strong>en</strong>to y actualización profesional; prácticas para estudiantes <strong>de</strong> graduación<br />

y capacitación para cuidadores <strong>de</strong> adultos mayores.<br />

• El tercer eje prioriza <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y está dirigido a los investigadores y estudiantes <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong><br />

postgrado. Incluye <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> investigaciones; un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación; un sitio web (www.unati.uerj.<br />

br) estructurado bajo el formato <strong>de</strong> portal, y <strong>la</strong> publicación y divulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> los investigadores.<br />

• Su producción ci<strong>en</strong>tífica es refer<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong>s obras sobre el adulto mayor <strong>en</strong> Brasil. Edita una revista ci<strong>en</strong>tífica,<br />

publica libros con sello propio y ofrece un portal <strong>en</strong> <strong>la</strong> Internet.<br />

• El cuarto eje prioriza <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública y se preocupa por <strong>la</strong> visibilidad <strong>de</strong>l programa. Está<br />

dirigido al público externo y formador <strong>de</strong> opinión, involucra <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión; un programa <strong>de</strong> voluntariado;<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación y divulgación y <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas dirigidas al<br />

adulto mayor.<br />

• La actuación extracurricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad involucra <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud, apoyo jurídico, social, psicológico,<br />

nutricional y acciones <strong>de</strong> ciudadanía, incluido un programa <strong>de</strong> voluntariado. Ti<strong>en</strong>e una alta credibilidad junto a<br />

los medios y participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas públicas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera fe<strong>de</strong>ral, estatal y municipal, ori<strong>en</strong>tadas<br />

al adulto mayor.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución: Universida<strong>de</strong> Aberta da Terceira Ida<strong>de</strong>-UnATI/UERJ<br />

Vínculo con el SUS: No<br />

Responsable: R<strong>en</strong>ato Peixoto Veras<br />

Cargo: Director<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.unati.uerj.br<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: <strong>OMS</strong><br />

Rua São Francisco Xavier, 524- piso 10 – bl F – Maracanã-Rio <strong>de</strong> Janeiro –<br />

Dirección:<br />

RJ. 20.550-900<br />

Teléfono: (21) 2334-0168 Fax: (21) 2334-0604 E-mail: veras@uerj.br


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• El c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> conviv<strong>en</strong>cia está dirigido a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con edad mínima <strong>de</strong> 60 años, ofreci<strong>en</strong>do activida<strong>de</strong>s totalm<strong>en</strong>te<br />

gratuitas y asist<strong>en</strong>cia médica para el adulto mayor.<br />

• La UnATI (Universidad Aberta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tercera Edad – Universidad <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro) ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />

programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión dirigidos directam<strong>en</strong>te al adulto mayor. La experi<strong>en</strong>cia acumu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

universidad o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> estos años ha posicionado a <strong>la</strong> UnATI–UERJ como refer<strong>en</strong>cia para<br />

instituciones y órganos gubernam<strong>en</strong>tales. Así, varios <strong>de</strong> los aspectos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo adoptado se han transferido a<br />

varias universida<strong>de</strong>s brasileñas. La asesoría provista a estas instituciones ha sido una constante, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> base comunitaria <strong>en</strong> educación y salud.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• Consultoría <strong>en</strong> órganos nacionales e internacionales.<br />

135


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

136<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS PARA lA fAMIlIA dE<br />

ClASIfICACIonES InTERnACIonAlES dE lA oMS En PoRTuguéS<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: C<strong>la</strong>sificaciones <strong>de</strong> uso <strong>en</strong> salud<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 01/01/1976<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación: 25/03/2008<br />

• capacitar a personal <strong>de</strong> países <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua portuguesa <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> CID y CIF;<br />

• traducir al portugués <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>sificaciones <strong>de</strong> uso <strong>en</strong> salud;<br />

• preparar material educativo sobre <strong>la</strong> CID y <strong>la</strong> CIF;<br />

• participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reuniones internacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, y<br />

• asesorar al Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> CID.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución: Facultad <strong>de</strong> Salud Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> São Paulo<br />

Vínculo con el SUS: No<br />

Responsable: Profesor Dr. Chester Luiz Galvão Cesar<br />

Cargo: Director<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.fsp.usp.br<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: www.fsp.usp.br/~cbcd/<br />

Dirección:<br />

Av<strong>en</strong>ida Dr. Arnaldo nº 715 – Cerqueira César – CEP 01246-904 – São<br />

Paulo – SP - Brasil<br />

Teléfono: (11) 3061.7747 Fax: (11) ------ E-mail: cbcd@fsp.usp.br<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• capacitar a codificadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Secretarías Estatales y Municipales <strong>de</strong> Salud;<br />

• activida<strong>de</strong>s para mejorar <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> salud;<br />

• producir material <strong>de</strong> capacitación para los codificadores;<br />

• investigaciones sobre mortalidad, y<br />

• evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas que involucran el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> CID.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

---<br />

SERvICIoS dE InfoRMACIón<br />

Nombre: RUY LAURENTI<br />

Datos <strong>de</strong>l web master <strong>de</strong> <strong>la</strong> página: E-mail: <strong>la</strong>ur<strong>en</strong>ti@usp.br<br />

Teléfono: (11) 3722.2996


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS PARA lEPToSPIRoSIS<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación:<br />

Leptospirosis – Servicios <strong>de</strong> Refer<strong>en</strong>cia, Enseñanza,<br />

Investigación y Desarrollo Tecnológico<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 25/03/2008<br />

• Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación:<br />

• proveer cepas <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l género Leptospira a <strong>la</strong> red <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia nacionales y a otros<br />

<strong>la</strong>boratorios reconocidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región;<br />

• asesorar a los <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación y c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> nuevos ais<strong>la</strong>dos clínicos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes<br />

al género Leptospira;<br />

• ayudar a implem<strong>en</strong>tar nuevos servicios <strong>de</strong> diagnóstico <strong>la</strong>boratorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> leptospirosis para apoyar <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia<br />

epi<strong>de</strong>miológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> letospirosis <strong>en</strong> <strong>la</strong> región;<br />

• contribuir <strong>en</strong> misiones <strong>de</strong>legadas para estudio, vigi<strong>la</strong>ncia y control <strong>de</strong> brotes epidémicos <strong>de</strong> leptospirosis;<br />

• ampliar el conocimi<strong>en</strong>to sobre leptospirosis <strong>en</strong> <strong>la</strong> región a través <strong>de</strong>l intercambio <strong>de</strong> información y el fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los flujos y sistemas <strong>de</strong> información <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, y<br />

• co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s para el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> leptospirosis, <strong>en</strong>señanza, investigación y <strong>de</strong>sarrollo<br />

tecnológico <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y <strong>en</strong> el mundo.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución: Fundación Oswaldo Cruz<br />

Vínculo con el SUS:<br />

El C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> también es el Laboratorio <strong>de</strong><br />

Refer<strong>en</strong>cia Nacional para Leptospirosis<br />

Responsable: Martha Maria Pereira<br />

Cargo: Investigador Titu<strong>la</strong>r<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.fiocruz.br<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: <strong>en</strong> construcción<br />

Dirección: Av<strong>en</strong>ida Brasil, 4365 – Pavilhão Rocha Lima – Rio <strong>de</strong> Janeiro, Brasil<br />

Teléfono: (21) 2270-6565 Fax: (21) 2598-4283<br />

E-mail: mpereira@ioc.fiocruz.br<br />

(Director)<br />

137


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

138<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• Actúa como Laboratorio <strong>de</strong> Refer<strong>en</strong>cia Nacional para Leptospirosis.<br />

• Su misión principal consiste <strong>en</strong> apoyar al Programa Nacional <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia Epi<strong>de</strong>miológica para <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. En<br />

ese s<strong>en</strong>tido, el <strong>la</strong>boratorio ofrece servicios <strong>de</strong> diagnóstico <strong>de</strong> alta complejidad y prácticas y cursos <strong>de</strong> capacitación<br />

<strong>de</strong> corta duración.<br />

• La principal finalidad <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> diagnóstico es ofrecer pruebas complem<strong>en</strong>tarias para ac<strong>la</strong>rar los diagnósticos<br />

y apoyar <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, como brotes epidémicos <strong>en</strong> diversas regiones <strong>de</strong>l país.<br />

• Las cooperaciones técnico-ci<strong>en</strong>tíficas interinstitucionales –particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te con instituciones <strong>de</strong> investigación y<br />

universida<strong>de</strong>s – repres<strong>en</strong>tan el elem<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral para promover el <strong>de</strong>sarrollo ci<strong>en</strong>tífico, tecnológico y <strong>la</strong> innovación<br />

<strong>en</strong> el área específica.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• El punto c<strong>en</strong>tral es <strong>la</strong> cooperación técnico-ci<strong>en</strong>tífica internacional.<br />

• Las primeras acciones consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción y operacionalización <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios nacionales <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región <strong>de</strong> América Latina y el Caribe.<br />

• Provee materiales <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia (cepas, sueros, informaciones técnicas y protocolos) para viabilizar el uso <strong>de</strong> pruebas<br />

comparables y refer<strong>en</strong>cias globales <strong>en</strong> los países que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> red.<br />

• Su objetivo es mejorar <strong>la</strong> calidad y el flujo <strong>de</strong> informaciones sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, tanto <strong>en</strong> lo que respecta a <strong>la</strong>s<br />

informaciones oficiales como a otros medios <strong>de</strong> comunicación dirigidos al <strong>de</strong>sarrollo técnico-ci<strong>en</strong>tífico, como <strong>la</strong>s<br />

publicaciones <strong>en</strong> revistas ci<strong>en</strong>tíficas.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

CEnTRo dE ESTudIoS InvESTIgACIón y doCuMEnTACIón En<br />

PRoMoCIón dE lA SAlud y CIudAdES SAludAblES<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud y Ciuda<strong>de</strong>s Saludables<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 14 / 04 /2008<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas<br />

Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación:<br />

• promover el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> comunicación, metodologías y mecanismos para ampliar el intercambio<br />

<strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y ciuda<strong>de</strong>s saludables;<br />

• realizar estudios re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y ciuda<strong>de</strong>s saludables <strong>en</strong> Brasil y <strong>en</strong><br />

América Latina;<br />

• crear procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, focalizando inicialm<strong>en</strong>te a los<br />

gestores para que se capacit<strong>en</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> proyectos para mejorar <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

ciuda<strong>de</strong>s, escue<strong>la</strong>s, comunida<strong>de</strong>s y otros esc<strong>en</strong>arios;<br />

• fortalecer <strong>la</strong> iniciativa y <strong>la</strong> red <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s promotoras <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas, y<br />

• ampliar <strong>la</strong>s evi<strong>de</strong>ncias exist<strong>en</strong>tes re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> efectividad, el impacto y los resultados <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> municipios, escue<strong>la</strong>s y activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Facultad <strong>de</strong> Salud Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> São Paulo. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

Institución:<br />

estudios, investigación y docum<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y<br />

ciuda<strong>de</strong>s saludables.<br />

Se re<strong>la</strong>ciona con el SUS a través <strong>de</strong>l Pacto por <strong>la</strong> Vida. Todas <strong>la</strong>s<br />

responsabilida<strong>de</strong>s asumidas se refier<strong>en</strong> al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

Vínculo con el SUS:<br />

profesionales para que realic<strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud<br />

y para dar consist<strong>en</strong>cia teórica e instrum<strong>en</strong>tal al área <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong><br />

Brasil y <strong>en</strong> América Latina.<br />

Responsable:<br />

Marcia Faria Westphal. Profesora Titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Salud Pública <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> São Paulo.<br />

Cargo: Presi<strong>de</strong>nte<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.cida<strong>de</strong>ssaudaveis.org.br<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: www.cida<strong>de</strong>ssaudaveis.org.br<br />

Dirección: Av. Dr, Arnaldo, 715<br />

Teléfono: (11) 30854760 Fax: (11) 30833501 E-mail: cepedoc@cida<strong>de</strong>ssaudaveis<br />

139


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

140<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

1. Proyectos <strong>de</strong> investigación e interv<strong>en</strong>ción<br />

a) Capil<strong>la</strong> <strong>en</strong> Acción y <strong>la</strong> gestión integrada y participativa <strong>de</strong> políticas públicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> submunicipalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Capil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Socorro <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> São Paulo;<br />

b) Rostros, Voces y Lugares – Guarulhos, São Paulo;<br />

c) URBAN HEART – Herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> evaluación y respuesta <strong>de</strong> equidad <strong>de</strong> salud urbana;<br />

d) Salud y Desarrollo Local: análisis <strong>de</strong> los progresos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los Objetivos <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s brasileñas que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n ag<strong>en</strong>das sociales;<br />

e) procesos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubierta para explorar <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación inclusiva urbana <strong>en</strong> São Paulo, Brasil;<br />

f) proyecto <strong>de</strong> investigación: activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación nutricional <strong>en</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> un municipio <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

metropolitana <strong>de</strong> São Paulo – Guarulhos – São Paulo;<br />

g) evaluación y monitoreo <strong>de</strong>l Proyecto Ambi<strong>en</strong>tes Ver<strong>de</strong>s y Saludables – PAVS: construy<strong>en</strong>do políticas públicas<br />

integradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> São Paulo;<br />

h) investigación evaluadora <strong>de</strong> los programas redistributivos – SDTI – Osasco, São Paulo. Fases I y II (2006 a<br />

2008), y<br />

i) evaluación y monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no<br />

transmisibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> São Paulo (2005/2008).<br />

2. Biblioteca virtual<br />

Biblioteca Virtual Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud, Municipios y Comunida<strong>de</strong>s Saludables (BVPSMCS).<br />

3. Cursos y talleres<br />

a) Curso: Participación y empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to – Metodologías para promover <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa. Servicio Social<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria SESI/Santa Catarina;<br />

b) curso <strong>de</strong> verano 2009 : Evaluación <strong>en</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud;<br />

c) talleres <strong>de</strong> Trabajo <strong>de</strong>l Proyecto Rostros, Voces y Lugares <strong>en</strong> Guarulhos – São Paulo, y<br />

d) talleres <strong>de</strong> Trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Investigación Evaluadora sobre los Programas Sociales <strong>en</strong> Osasco – São Paulo.<br />

4. Ev<strong>en</strong>to<br />

a) Seminario <strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Efectividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas<br />

a) Participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Feria Municipios y Comunida<strong>de</strong>s Saludables <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, Arg<strong>en</strong>tina para<br />

fortalecer los mecanismos <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas.<br />

b) Participación <strong>en</strong> el “Taller <strong>de</strong> Síntesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

Américas” <strong>en</strong> Montreal, Quebec, Canadá, los días 23 y 24 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2009.<br />

c) Participación <strong>en</strong> el “Taller <strong>de</strong> escritores para e<strong>la</strong>borar los cont<strong>en</strong>idos, módulos y materiales para el Curso <strong>de</strong><br />

Actualización y Transversalidad <strong>en</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud”, <strong>en</strong> Washington, D.C., el 14 y 16 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong><br />

2009.<br />

obSERvACIonES gEnERAlES<br />

• Estamos reformu<strong>la</strong>ndo el sitio web y preparando un proyecto <strong>de</strong> comunicación nuevo. Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> red serán<br />

actualizados <strong>en</strong> cuanto esté listo.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

CEnTRo ColAboRAdoR PARA lA InvESTIgACIón y CAPACITACIón En ARbovIRoSIS (lA<br />

fEChA ExPIRó y ACTuAlMEnTE SE EnCuEnTRA En PRoCESo dE REdESIgnACIón)<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: Arbovirus<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 03/1983<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

• investigación y diagnóstico <strong>en</strong> arbovirología;<br />

• capacitación <strong>en</strong> técnicas <strong>la</strong>boratoriales;<br />

• evaluación <strong>de</strong> Kits comerciales para diagnóstico;<br />

Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación: 02/03/2005 (actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

proceso <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación)<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevas herrami<strong>en</strong>tas para el diagnóstico <strong>de</strong> arbovirus, y<br />

• producción <strong>de</strong> inmunobiológicos (antíg<strong>en</strong>os y sueros hiperinmunes)<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución: Instituto Evandro Chagas<br />

Vínculo con el SUS: Vigi<strong>la</strong>ncia Epi<strong>de</strong>miológica/SVS<br />

Responsable: Pedro Fernando <strong>de</strong> <strong>la</strong> Costa Vasconcelos<br />

Cargo: -<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.iec.pa.gov.br<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador:<br />

Dirección:<br />

Rodovia BR 316 Km 07 S/N – Levilândia – Ananin<strong>de</strong>ua – Pará – Brasil, CEP<br />

67030-000<br />

Teléfono: (91) 3214-2272 Fax: (91) 3214-2299<br />

E-mail: pedrovasconcelos@iec.<br />

pa.gov.br<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Nacional <strong>de</strong> Laboratorios <strong>de</strong> Salud Pública (RNLSP), como coordinador y responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong> inmunobiológicos, capacitaciones <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> todos los niveles y supervisión <strong>de</strong> los<br />

<strong>la</strong>boratorios que participan <strong>en</strong> <strong>la</strong> RNLSP;<br />

• provee asesoría y consultoría para vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos, manuales<br />

y normas <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación;<br />

• participa <strong>en</strong> cursos <strong>de</strong> postgrado stricto s<strong>en</strong>su <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s nacionales, y<br />

• participa <strong>en</strong> investigaciones <strong>de</strong> brotes y epi<strong>de</strong>mias con sospechas <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> arbovirus.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• asesoría y consultoría <strong>en</strong> países <strong>de</strong> América <strong>la</strong>tina para investigación y diagnóstico <strong>de</strong> arbovirosis;<br />

• cooperación con países <strong>la</strong>tinoamericanos para implem<strong>en</strong>tar el diagnóstico <strong>de</strong> arbovirus, inclusive con donaciones<br />

<strong>de</strong> inmunobiológicos, y<br />

• participación <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> diagnóstico <strong>de</strong> arbovirus <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas y <strong>en</strong> el mundo coordinado por <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>.<br />

141


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

142<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS PARA lA<br />

InvESTIgACIón y CAPACITACIón En SAlud MEnTAl<br />

CARACTERIzACIón<br />

Desarrollo <strong>de</strong> investigaciones básicas y clínicas y formación <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas áreas <strong>de</strong> actuación<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> psicobiología, <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal y el uso, abuso y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> drogas. Formado por profesionales<br />

<strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Psicobiología <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNIFESP, posee un programa <strong>de</strong> postgrado <strong>en</strong> psicobiología (nota 6 <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> CAPES) que confiere grado <strong>de</strong> Magíster y Doctor <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias por <strong>la</strong> Universidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> São Paulo (UNIFESP).<br />

También ofrece cursos <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión, perfeccionami<strong>en</strong>to y especialización <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> profesionales<br />

involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación, prev<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> personas con abuso y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> drogas o<br />

con diversos trastornos neuropsicológicos y psiquiátricos.<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Psicobiología: énfasis <strong>en</strong> el uso y abuso<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación:<br />

<strong>de</strong> substancias psicoactivas, sueño, trastornos <strong>de</strong>l humor y<br />

ansiedad, neuropsicología, memoria y apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 21/09/1990<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación: 28/02/2006<br />

• Formación <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> abuso <strong>de</strong> substancias psicoactivas por medio <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> postgrado<br />

stricto s<strong>en</strong>su y cursos <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> profesionales involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

y tratami<strong>en</strong>to para <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> drogas.<br />

• Proyectos <strong>de</strong> investigación multicéntricos, <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con otros <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

instrum<strong>en</strong>tos para <strong>de</strong>tección <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> substancias, diseminación y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad y re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones breves.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución:<br />

Universidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> São Paulo (UNIFESP) – Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Psicobiología<br />

Vínculo con el SUS: Sí<br />

Responsable: Maria Lucia O. Souza Formigoni<br />

Cargo: Jefe <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Psicobiología<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.unifesp.br/dpsicobio/psico.htm<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: (<strong>en</strong> construcción) http://www.unifesp.br/<br />

dpsicobio/psico.htm<br />

Dirección: R. Botucatu 862 piso 1. ECB – CEP 04023062 São Paulo – SP - Brasil<br />

Teléfono: (11) 21490155<br />

(Psicobiología)<br />

Fax: (11) 55725092 E-mail: mlosformigoni@unifesp.br<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> psicobiología<br />

• Formación <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> psicobiología: postgrado stricto s<strong>en</strong>su y <strong>la</strong>tu (cursos <strong>de</strong> capacitación<br />

– ext<strong>en</strong>sión, perfeccionami<strong>en</strong>to y especialización).<br />

• Investigaciones epi<strong>de</strong>miológicas sobre el uso <strong>de</strong> substancias psicoactivas y patrones <strong>de</strong> sueño.<br />

• Asist<strong>en</strong>cia ambu<strong>la</strong>toria a personas con disturbios <strong>de</strong> sueño, <strong>de</strong>l humor, <strong>de</strong> memoria o apr<strong>en</strong>dizaje o resultantes <strong>de</strong>l<br />

estrés o <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> substancias psicoactivas.<br />

• Investigaciones básicas y clínicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicobiología (sueño; uso <strong>de</strong> substancias; neuropsicología;<br />

memoria y apr<strong>en</strong>dizaje; medicina comportam<strong>en</strong>tal; estrés; ansiedad y trastornos <strong>de</strong>l humor).<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Psicobiología<br />

• Co<strong>la</strong>boraciones <strong>en</strong> proyectos multicéntricos <strong>de</strong> investigación y formación <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong><br />

substancias psicoactivas, sueño, memoria y apr<strong>en</strong>dizaje, trastornos <strong>de</strong>l humor: proyecto ASSIST.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS PARA InvESTIgACIón SobRE lA PREvEnCIón dE lA<br />

vIolEnCIA. núClEo dE ESTudIoS dE lA vIolEnCIA – unIvERSIdAd dE São PAulo (nEv_uSP)<br />

CARACTERIzACIón<br />

• El NEV es un c<strong>en</strong>tro interdisciplinario <strong>de</strong> investigación sobre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: La viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes y heridas<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 15/07/2005 Fecha <strong>de</strong> re-<strong>de</strong>signación: 24/07/2009<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r métodos para estudiar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>terminantes multi-variables <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo;<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r metodología exploratoria para medir <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> homicidios;<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r metodología exploratoria para medir <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong>l riesgo <strong>de</strong> homicidios <strong>en</strong>tre<br />

jóv<strong>en</strong>es;<br />

• i<strong>de</strong>ntificar bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción contra <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia interpersonal: base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> publicaciones y<br />

registro <strong>de</strong> los progresos:<br />

• revisar continuam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> literatura re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia;<br />

• sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guía <strong>de</strong> Derechos para Jóv<strong>en</strong>es;<br />

• sitio web Seguridad Pública y Ciudadanía: <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

seguridad pública;<br />

• evaluar los programas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia:<br />

• evaluar un programa experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> visita domiciliaria para promover el <strong>de</strong>sarrollo saludable y prev<strong>en</strong>ir los acci<strong>de</strong>ntes,<br />

maltratos, abusos y viol<strong>en</strong>cias contra el niño;<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un programa experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> visita domiciliar para promover el <strong>de</strong>sarrollo saludable y prev<strong>en</strong>ir acci<strong>de</strong>ntes,<br />

maltratos, abusos y viol<strong>en</strong>cias contra el niño;<br />

• implem<strong>en</strong>tar un programa piloto para adolesc<strong>en</strong>tes embarazadas <strong>en</strong> São Paulo y Porto Alegre.<br />

• monitorear el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los valores, actitu<strong>de</strong>s y cre<strong>en</strong>cias re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia;<br />

• realizar un estudio transversal (local y nacional);<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una metodología para i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong> disposición comunitaria y nacional para prev<strong>en</strong>ir maltratos contra<br />

el niño, y<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una metodología para que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales monitore<strong>en</strong> <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción nacional para<br />

reducir inci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tránsito causados por conductores ebrios.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución: Núcleo <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Viol<strong>en</strong>cia – Universidad <strong>de</strong> São Paulo (NE/USP)<br />

Vínculo con el SUS: No<br />

Responsable: Sérgio Adorno França <strong>de</strong> Abreu<br />

Cargo: Coordinador<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.usp.br<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: http://www.nevusp.org<br />

Av. Prof. Lúcio Martins Rodrigues, Travessa 4, Bloco 2, Ciudad Universitaria.<br />

Dirección:<br />

CEP: 05508-900,SP, SP, BR<br />

Teléfono: (11) 3091-4951 Fax: (11) 3091-4950 E-mail: ngcardia@gmail.com<br />

143


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

144<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• El NEV USP es uno <strong>de</strong> los 11 CEPIDs <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>de</strong> Investigación, Innovación y Diseminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fapesp y un INCT-<br />

CNPq Instituto Nacional <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología. El Instituto Nacional <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología: “Viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>mocracia y<br />

seguridad pública” repres<strong>en</strong>ta una red nacional <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigaciones y grupos <strong>de</strong> excel<strong>en</strong>cia. Con el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> São Paulo como institución se<strong>de</strong>, el Instituto reúne a <strong>la</strong> Universidad Fe<strong>de</strong>ral<br />

<strong>de</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro, <strong>la</strong> Fundación Oswaldo Cruz, el Foro Brasileño <strong>de</strong> Seguridad Pública, <strong>la</strong> Universidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong>l Ceará,<br />

<strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Brasilia y <strong>la</strong> Universidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Rio Gran<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Sur.<br />

• Los proyectos <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos son:<br />

• La (no) implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Derecho <strong>de</strong>mocrático: ¿seguridad o inseguridad pública? - Viol<strong>en</strong>cia y Frontera:<br />

Acre y Rondônia (NEV/USP); Mercados Ilegales, Merca<strong>de</strong>rías, Políticas y Organización Social <strong>de</strong>l Crim<strong>en</strong> <strong>en</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro<br />

(UFRJ), ciudadanía, <strong>de</strong>rechos humanos y seguridad pública: paradojas <strong>en</strong>tre control y autocontrol <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Fortaleza y Me<strong>de</strong>llín (UFCE).<br />

• “Seguridad pública, <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía y cultura política <strong>de</strong>mocrática –<strong>la</strong>s condiciones previas para una Cultura <strong>de</strong><br />

Derechos Humanos– Monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Efici<strong>en</strong>cia Democrática <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Políticas <strong>de</strong> Seguridad <strong>en</strong> Brasil” (FBSP); “La Investigación<br />

Policial y el Proceso Judicial <strong>de</strong>l Crim<strong>en</strong> <strong>de</strong> Homicidio <strong>en</strong> el Municipio <strong>de</strong> São Paulo” (NEV/USP); “El tiempo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> justicia: su impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> impunidad p<strong>en</strong>al” (NEV/USP); “Construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y autoreconocimi<strong>en</strong>to:<br />

¿prerrequisito para constituir <strong>la</strong> actividad policial como profesión y disminuir <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia?” (UnB); “Condiciones<br />

<strong>de</strong> Salud, Trabajo y Calidad <strong>de</strong> Vida <strong>de</strong> los Policías Civiles <strong>de</strong> <strong>la</strong> Baixada Flumin<strong>en</strong>se” (Fiocruz); “Desigualdad Social,<br />

Viol<strong>en</strong>cia y Cultura Política <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Organizaciones <strong>de</strong> Enseñanza a <strong>la</strong> Policía” (UFRGS), “Estudio cuasi-longitudinal: exposición<br />

a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y repres<strong>en</strong>taciones socialm<strong>en</strong>te compartidas y actitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> justicia, el castigo y los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos” (NEV/USP), “Estudio Multicéntrico sobre <strong>la</strong> Mortalidad por Homicidios <strong>en</strong> Países <strong>de</strong> América Latina”<br />

(Fiocruz), “La Disminución <strong>de</strong> los Homicidios <strong>en</strong> São Paulo: un diagnóstico <strong>de</strong> Magnitud y Condicionantes” (NEV/USP),<br />

“Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> disminución <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> mortalidad por homicidio <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> São Paulo, 2000 a<br />

2008” (NEV/USP).<br />

• Monitoreo <strong>de</strong> los Derechos Humanos – El pres<strong>en</strong>te: “Monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> Derechos Humanos” (NEV/USP),<br />

“Los mecanismos extrajudiciales <strong>de</strong> reparaciones a <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones a los <strong>de</strong>rechos humanos: <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>la</strong>tinoamericanas” (NEV/USP), “Midi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s campañas por los <strong>de</strong>rechos humanos <strong>en</strong> América Latina:<br />

el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Interamericana <strong>de</strong> Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> los Estados Americanos” (NEV/<br />

USP), “Promovi<strong>en</strong>do el <strong>de</strong>sarrollo saludable” São Paulo y Rio Gran<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Sur. Este último con el apoyo <strong>de</strong> un comité <strong>de</strong><br />

especialistas brasileños (psicólogo, psicólogo experim<strong>en</strong>tal con especialidad <strong>en</strong> <strong>de</strong>presión postparto, pediatra, médica<br />

sanitarista, <strong>en</strong>fermera y repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Salud) y <strong>de</strong> un comité internacional <strong>de</strong> especialistas<br />

compuesto por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> Salud, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> Salud, y <strong>de</strong>l<br />

C<strong>en</strong>ter for Disease Control, <strong>de</strong>l Erikson Institut, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un epi<strong>de</strong>miólogo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Michigan y otro <strong>de</strong>l<br />

Instituto <strong>de</strong> Salud Pública <strong>de</strong>l México.<br />

• Los consultores internacionales son: Profesor Michel Wieviorka (CNRS/París), Profesor Dr. James Gre<strong>en</strong> (Brown University),<br />

Profesora Dra. Tereza Cal<strong>de</strong>ira (UCLA- Berkeley), Profesor Dr. Göran Therborn (Cambridge), y Profesor Dr. Gustavo<br />

Palmieri (CELS). A<strong>de</strong>más, los seminarios, <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> artículos <strong>en</strong> co-autoría y los intercambios con vi<strong>de</strong>o-confer<strong>en</strong>cias<br />

m<strong>en</strong>suales <strong>de</strong>berán permitir estrechar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los socios y ayudarán a mant<strong>en</strong>er un flujo continuo <strong>de</strong><br />

comunicación.<br />

• Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to: <strong>la</strong>s instituciones socias usarán varias activida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to,<br />

mediante difer<strong>en</strong>tes estrategias para difer<strong>en</strong>tes audi<strong>en</strong>cias. Informaciones sobre ciudadanía, <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong>beres <strong>de</strong>l niño<br />

y <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te: Guía <strong>de</strong> Derechos para Jóv<strong>en</strong>es. Se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rá un sitio web, <strong>en</strong> conjunto con los estudiantes, sobre<br />

ciudadanía y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l niño y <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te, para ser utilizado <strong>en</strong> sus activida<strong>de</strong>s diarias. Inicialm<strong>en</strong>te, este sitio se<br />

construirá con cuatro escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nivel secundario <strong>de</strong> São Paulo.<br />

• Se está <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo un nuevo sitio web para ayudar a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s a mejorar su dialogo con <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales.<br />

Este ofrece herrami<strong>en</strong>tas para que <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s pequeñas puedan <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sus propios programas. La tecnología<br />

<strong>de</strong> este proyecto fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por el Institut National <strong>de</strong> Santé Publique du Québec, <strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tre Québécois <strong>de</strong><br />

Ressources <strong>en</strong> Promotion <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sécurité et <strong>en</strong> Prév<strong>en</strong>tion <strong>de</strong> <strong>la</strong> Criminalité, tecnología que está si<strong>en</strong>do transferida al NEV.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• Investigación: Ciudadanía, <strong>de</strong>rechos humanos y seguridad pública: paradojas <strong>en</strong>tre control y autocontrol <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Fortaleza y Me<strong>de</strong>llín (UFCE);<br />

• “Desigualdad Social, Viol<strong>en</strong>cia y Cultura Política <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Organizaciones <strong>de</strong> Enseñanza a <strong>la</strong> Policía” (UFRGS);<br />

• “Estudio Multicéntrico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mortalidad por Homicidios <strong>en</strong> Países <strong>de</strong> América Latina” (Fiocruz);<br />

• “Los mecanismos extra-judiciales <strong>de</strong> reparaciones a <strong>la</strong>s víctimas <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones a los <strong>de</strong>rechos humanos: <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>la</strong>tinoamericanas” (NEV/USP)- Chile y Arg<strong>en</strong>tina, “Midi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s campañas por los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos <strong>en</strong> América Latina: el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Interamericana <strong>de</strong> Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong><br />

los Estados Americanos” (NEV/USP), y<br />

• sitio web Seguridad Ciudadana con el Institut National <strong>de</strong> Santé Publique du Québec, <strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tre Québécois <strong>de</strong><br />

Ressources <strong>en</strong> Promotion <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sécurité et <strong>en</strong> Prév<strong>en</strong>tion <strong>de</strong> <strong>la</strong> Criminalité.<br />

obSERvACIonES gEnERAlES<br />

• En calidad <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, el Núcleo <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Viol<strong>en</strong>cia está repres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong><br />

Coordinadora Adjunta: Nancy Cardia.<br />

145


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

146<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS PARA PlAnIfICACIón E<br />

InfoRMACIón dE lA fuERzA dE TRAbAjo En SAlud<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación:<br />

P<strong>la</strong>nificación e información <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong><br />

Salud<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 31/03/2008<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación:<br />

• Ampliar y consolidar activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación técnica <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación e información <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza<br />

<strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> salud, junto a los diversos socios <strong>en</strong> Brasil y también <strong>en</strong> el campo internacional y contribuir con <strong>la</strong><br />

consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud, <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> propuestas y acciones cooperativas con<br />

los países <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua portuguesa (PALOP), los países andinos y el Mercosur.<br />

• Activida<strong>de</strong>s:<br />

• apoyar <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación y el uso <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> información para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> salud como<br />

herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación y gestión <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> sistemas locales <strong>de</strong> salud;<br />

• proveer y apoyar el uso <strong>de</strong> metodologías <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas públicas,<br />

programas y proyectos específicos para el área <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud que permitan evaluar e i<strong>de</strong>ntificar<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cambio y corrección <strong>de</strong> rumbos <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> tales políticas;<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y promover el uso <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> información y articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre cursos <strong>de</strong> graduación y educación<br />

profesional <strong>en</strong> salud para configurar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> profesionales <strong>en</strong> el mercado <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> salud, y<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una metodología para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y asignación <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> salud que<br />

ati<strong>en</strong>dan especificida<strong>de</strong>s sanitarias locales.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución:<br />

Vínculo con el SUS:<br />

Instituto <strong>de</strong> Medicina Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro<br />

Responsable: Celia Regina Pierantoni<br />

Profesora Adjunta IMS/UERJ<br />

Cargo:<br />

Coordinadora Observarh IMS/UERJ<br />

Directora <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> para P<strong>la</strong>nificación e información<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Fuerza <strong>de</strong> Trabajo <strong>en</strong> Salud<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.ims.uerj.br<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: http://ccoms-imsuerj.org.br/<br />

Dirección: Rua São Francisco Xavier, 524 – piso 7. Bloco y sa<strong>la</strong>s 7010 y 7011<br />

Teléfono: (21) 2234-7378/ 2568-<br />

3414<br />

Fax: (21) 2334-2152 E-mail: cpierantoni@gmail.com


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• talleres <strong>de</strong> trabajo con ger<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> recursos humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Secretarías <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> estados y municipios brasileños<br />

con el objetivo <strong>de</strong> discutir <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> suministro e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> Información y Gestión<br />

<strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud – SIGRHS – versión web;<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta SIGRAS que gestiona el banco <strong>de</strong> datos sobre <strong>la</strong>s graduaciones <strong>en</strong> salud <strong>de</strong>l país y<br />

permite transferir esta tecnología a otros países con interés <strong>en</strong> mapear <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong><br />

salud;<br />

• alianza con <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Salud Pública para realizar cursos <strong>de</strong> Especialización <strong>en</strong> Gestión <strong>de</strong>l Trabajo y<br />

Educación <strong>en</strong> Salud y <strong>de</strong> Actualización <strong>en</strong> Información <strong>de</strong> Recursos Humanos para ger<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> recursos humanos<br />

<strong>de</strong> Secretarías <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> estados y municipios brasileños participantes <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Estructuración y Calificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Gestión <strong>de</strong>l Trabajo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación <strong>en</strong> el SUS – ProgeSUS implem<strong>en</strong>tado por el Ministerio <strong>de</strong> Salud;<br />

• participación <strong>en</strong> el Curso Internacional <strong>de</strong> Especialización <strong>en</strong> gestión <strong>de</strong> Políticas <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud<br />

– CIRHUS 2008. Asociación realizada con <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Salud Pública para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> cuadros <strong>de</strong><br />

ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> recursos humanos para países Andinos y Amazónicos;<br />

• traducción al inglés y al español <strong>de</strong>l sitio web, así como aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> oferta <strong>de</strong> productos <strong>de</strong> interés para otros<br />

países, <strong>en</strong> especial para los países africanos <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua portuguesa;<br />

• participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda reunión <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil <strong>en</strong> São Paulo el 27 y 28<br />

<strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009, que tuvo como foco c<strong>en</strong>tral: Reunión con miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong><br />

Observatorios <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> los PALOP, a través <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> capacitación <strong>en</strong> investigación y<br />

análisis sobre <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> salud;<br />

• creación <strong>de</strong> foros <strong>de</strong> discusión sobre monitoreo e información <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud y sobre los Sistemas<br />

<strong>de</strong> Información para <strong>la</strong> Gestión <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud;<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l taller <strong>de</strong> trabajo “Dim<strong>en</strong>sionam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Trabalhadores na Saú<strong>de</strong>: aplicação do Workload Indicators<br />

Staffing Needs – WISN” <strong>en</strong> octubre <strong>de</strong> 2009;<br />

• realización <strong>de</strong> Reunión Técnica con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> consultores internacionales e investigadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estación<br />

<strong>de</strong> Trabajo IMS/UERJ <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Observatorio <strong>de</strong> Recursos Humanos <strong>en</strong> Salud para pres<strong>en</strong>tar y validar <strong>la</strong> traducción<br />

al español <strong>de</strong>l SIGRHS (noviembre <strong>de</strong> 2009), y<br />

• organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre investigaciones e interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> salud<br />

a ser realizado <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 2010.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• ajuste <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> información y <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> salud – SIGRHS – para países africanos<br />

<strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua portuguesa;<br />

• traducción <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> información y gestión <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> salud – sigrhs al español para apoyar<br />

y co<strong>la</strong>borar con los países <strong>la</strong>tinos y <strong>de</strong> América <strong>de</strong>l Sur <strong>en</strong> el uso y análisis <strong>de</strong> informaciones sobre <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong><br />

trabajo <strong>en</strong> Salud como herrami<strong>en</strong>ta para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> recursos humanos;<br />

• alianza con <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Salud Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fiocruz para e<strong>la</strong>borar y coordinar el módulo 8 <strong>de</strong>l Curso<br />

<strong>de</strong> Especialización <strong>en</strong> Salud Global – “Globalización y Recursos Humanos <strong>en</strong> el Programa <strong>de</strong> Formación <strong>en</strong> Salud<br />

Global” para profesionales <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones internacionales <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud y <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

Negocios Internacionales;<br />

• participación <strong>en</strong> cursos internacionales – Andino y Mercosur;<br />

• publicación <strong>de</strong>l libro Mercosur – Participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización y producción <strong>de</strong> dos capítulos, uno sobre informaciones<br />

sobre <strong>la</strong> profesión médica y otro sobre el mercado <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermeros <strong>en</strong> Brasil – PIERANTONI,<br />

Celia Regina (Org.); MACHADO, Maria Hel<strong>en</strong>a (Org.); FERREIRA, José Roberto (Org.); ABRANZON, Mônica (Org.);<br />

CAMPOS, Francisco Eduardo (Org.). Trabajo y Educación <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> Mercosur. Brasilia-DF: Europa, 2008. 228 p;<br />

• pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> trabajos <strong>en</strong> el 12º Congreso Mundial <strong>de</strong> Salud Pública, abril, 2009, Estambul, Turquía, y<br />

• participación <strong>en</strong> reuniones internacionales – Observatorio Chile.<br />

147


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

148<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS En PolíTICAS fARMACéuTICAS<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación:<br />

Políticas farmacéuticas (incluida <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción,<br />

implem<strong>en</strong>tación, monitoreo y evaluación)<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 11/11/1998<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación: 03/12/2007<br />

• formu<strong>la</strong>r, evaluar y prestar servicios <strong>de</strong> asesoría para implem<strong>en</strong>tar políticas farmacéuticas, con énfasis <strong>en</strong> programas<br />

gubernam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Reformas <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas;<br />

• discutir y g<strong>en</strong>erar conceptos y docum<strong>en</strong>tos re<strong>la</strong>cionados con aspectos específicos o regionales <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong>l<br />

Grupo <strong>de</strong> Medicam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>;<br />

• realizar seminarios regionales sobre aspectos específicos relevantes <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> salud y programas re<strong>la</strong>cionados<br />

con servicios farmacéuticos;<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r recursos humanos a nivel <strong>de</strong> postgrado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong>s políticas sobre medicam<strong>en</strong>tos;<br />

• promover e intercambiar estudios <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> el nivel regional <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> servicios farmacéuticos<br />

para racionalizar recursos, y<br />

• adaptar y traducir al portugués los docum<strong>en</strong>tos preparados por el Programa <strong>de</strong> Acción sobre Medicam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>OMS</strong> (Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Medicam<strong>en</strong>tos Es<strong>en</strong>ciales y Políticas Farmacéuticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>) y el Programa Regional <strong>de</strong><br />

Medicam<strong>en</strong>tos Es<strong>en</strong>ciales y Tecnología.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución: Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Salud Pública/Fiocruz<br />

La Fiocruz está vincu<strong>la</strong>da administrativam<strong>en</strong>te al Ministerio <strong>de</strong> Salud.<br />

Vínculo con el SUS:<br />

La ENSP es una escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> postgrado <strong>en</strong> Salud Publica, que actúa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> recursos humanos, <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> investigaciones y <strong>de</strong><br />

cooperación técnica para el SUS.<br />

Responsable: Maria Auxiliadora Oliveira y Vera Lucia Luiza<br />

Cargo: Investigador titu<strong>la</strong>r<br />

Sitio web:<br />

www.<strong>en</strong>sp.fiocruz.br<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

Dirección:<br />

Rua Leopoldo Bulhões, sa<strong>la</strong>s 622 a 632<br />

CEP 21041-210, Rio <strong>de</strong> Janeiro RJ<br />

Teléfono: (21) 25982591 Fax: (21) 2209-3076 E-mail: naf@<strong>en</strong>sp.fiocruz.br


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• evaluación <strong>de</strong>l proyecto Remedio <strong>en</strong> Casa;<br />

• judicialización <strong>de</strong>l acceso a los medicam<strong>en</strong>tos;<br />

• investigación nacional <strong>de</strong>l acceso y uso <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos PNAUM;<br />

• formu<strong>la</strong>rio terapéutico nacional;<br />

• publicación <strong>de</strong> opinión <strong>en</strong> revistas ci<strong>en</strong>tíficas;<br />

• c<strong>la</strong>ses <strong>en</strong> cursos <strong>de</strong> postgrado, y ori<strong>en</strong>tación a alumnos <strong>de</strong> postgrado.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• soporte para evaluar <strong>la</strong> situación farmacéutica <strong>en</strong> países <strong>de</strong>l Caribe (St Vinc<strong>en</strong>t & Gr<strong>en</strong>adines, Jamaica, Barbados<br />

y Suriname) y África: (Santo Tomé y Príncipe);<br />

• impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> exclusión <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> el acceso a los medicam<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> países <strong>de</strong> América C<strong>en</strong>tral;<br />

• guía para servicios farmacéuticos <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres;<br />

• análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interfaces <strong>en</strong>tre el Objetivo 12 <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n estratégico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> y guías globales <strong>en</strong> política <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos;<br />

• participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l Grupo <strong>de</strong> Trabajo <strong>de</strong> Servicios Farmacéuticos <strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria <strong>de</strong> Salud;<br />

• módulo <strong>de</strong> Acceso a los medicam<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el Programa <strong>de</strong> Li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> Salud Internacional (PLSI) <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>;<br />

• exploraciones metodológicas para estudiar los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> exclusión al tratami<strong>en</strong>to con ARV, y<br />

• sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to para los antiretrovirales (ARV) <strong>en</strong> países <strong>de</strong> América Latina.<br />

149


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

150<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS En PREvEnCIón, PREPARATIvoS<br />

y RESPuESTA A SITuACIonES dE EMERgEnCIA quíMICA<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: Seguridad química y ambi<strong>en</strong>te<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 4/9/1992<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación: 27/11/2006<br />

• realización <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os tres reuniones técnicas con repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Preparativos para Desastres<br />

(PED) <strong>en</strong> países <strong>de</strong> América Latina para recolectar información sobre <strong>la</strong> situación actual <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con el tema prev<strong>en</strong>ción, preparación y capacitación para respuestas a situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias químicas y<br />

mejorar los sistemas exist<strong>en</strong>tes;<br />

• participación <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>en</strong> seminarios, congresos y talleres sobre el tema emerg<strong>en</strong>cias<br />

químicas para actualizar los conocimi<strong>en</strong>tos, establecer contactos con repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> otros países y<br />

divulgar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador;<br />

• e<strong>la</strong>boración y publicación <strong>de</strong> guías técnicas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción, preparación y respuesta a emerg<strong>en</strong>cias<br />

químicas;<br />

• preparación y realización <strong>de</strong> cursos sobre prev<strong>en</strong>ción, preparación y respuesta a acci<strong>de</strong>ntes químicos para profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/PED y <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América Latina, incluida <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes multiplicadores <strong>en</strong><br />

el tema. Estos cursos se podrán realizar <strong>en</strong> cualquier país <strong>de</strong> América Latina;<br />

• capacitación para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a emerg<strong>en</strong>cias químicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> CETESB <strong>en</strong> carácter <strong>de</strong> prácticas, por un periodo no<br />

mayor <strong>de</strong> 15 días, <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> América Latina, y<br />

• apoyar a los países <strong>en</strong> <strong>la</strong> respuesta a emerg<strong>en</strong>cias químicas.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución: CETESB<br />

Vínculo con el SUS: -<br />

Responsable: Fernando Cardozo Fernan<strong>de</strong>s Rei<br />

Cargo: Director-Presi<strong>de</strong>nte<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.cetesb.sp.gov.br<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: www.cetesb.sp.gov.br/emerg<strong>en</strong>cia/<br />

emerg<strong>en</strong>cia.asp<br />

Dirección: Av<strong>en</strong>ida Profesor Fre<strong>de</strong>rico Hermann Jr, 345, Alto <strong>de</strong> Pinheiros, São Paulo, SP<br />

Teléfono: (11) 3133 4000 Fax: (11) 31333986 E-mail: tdoe@cetesbnet.sp.gov.br<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• apoyo a los estados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, preparación y respuesta a emerg<strong>en</strong>cias químicas;<br />

• e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> material técnico sobre el tema;<br />

• participación <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos técnicos, y<br />

• realización <strong>de</strong> cursos y capacitaciones.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• realización <strong>de</strong> cursos y capacitaciones;<br />

• participación <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos técnicos;<br />

• recolección <strong>de</strong> información sobre el sistema <strong>de</strong> respuesta a emerg<strong>en</strong>cias químicas <strong>de</strong> los países, y<br />

• participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> respuesta a <strong>la</strong>s emerg<strong>en</strong>cias químicas.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS PARA PRoTECCIón RAdIológICA<br />

y PREPARATIvoS MédICoS PARA ACCIdEnTES Con RAdIACIón<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: Protección Radiológica<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 06/12/1990<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación: 16/04/2008<br />

• coordinar <strong>la</strong> respuesta médica a emerg<strong>en</strong>cias radiológicas y nucleares;<br />

• evaluar y proveer servicios <strong>de</strong> protección radiológica para insta<strong>la</strong>ciones nucleares y radiactivas <strong>en</strong> condiciones<br />

normales <strong>de</strong> operación y <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes;<br />

• proveer servicios <strong>de</strong> protección radiológica para mitigar <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias radiológicas y nucleares<br />

<strong>de</strong>bido a acci<strong>de</strong>ntes o acciones malint<strong>en</strong>cionadas;<br />

• trabajar como punto focal para implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s guías <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> sobre protección radiológica y tratami<strong>en</strong>to<br />

médico <strong>de</strong> individuos acci<strong>de</strong>ntalm<strong>en</strong>te expuestos a radiaciones;<br />

• cooperar con <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> guías sobre protección radiológica, p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> respuesta médica y<br />

tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> individuos acci<strong>de</strong>ntalm<strong>en</strong>te expuestos a radiaciones ionizantes;<br />

• cooperar con <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> mediante <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a otros Estados Miembros <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación médica y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

individuos acci<strong>de</strong>ntalm<strong>en</strong>te expuestos a radiaciones ionizantes, análisis citog<strong>en</strong>éticos, bioanálisis y reconstrucción<br />

<strong>de</strong> dosis;<br />

• cooperar con <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> programas <strong>de</strong> capacitación <strong>en</strong> medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s radiaciones, protección radiológica y<br />

monitoreo, y<br />

• cooperar con otros <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> e instituciones <strong>de</strong> apoyo, así como con otras organizaciones<br />

nacionales e internacionales relevantes.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución: Instituto <strong>de</strong> Radio-Protección y Dosimetría<br />

Vínculo con el SUS: No<br />

Responsable: Luiz Fernando <strong>de</strong> Carvalho Conti<br />

Cargo: Director<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.ird.gov.br<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: ----<br />

Av. Salvador All<strong>en</strong><strong>de</strong> s/n<br />

Dirección:<br />

Recreio, Rio <strong>de</strong> Janeiro, RJ<br />

CEP 22780-160<br />

Teléfono: (21) 2442-1927 Fax: (21) 2442-1950 E-mail: lfcconti@ird.gov.br<br />

151


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

152<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• preparación y respuesta a emerg<strong>en</strong>cias radiológicas y nucleares;<br />

• coordinación <strong>de</strong> los preparativos médicos para at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> radio-acci<strong>de</strong>ntados;<br />

• realización <strong>de</strong> cursos y capacitación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> radio-protección, at<strong>en</strong>ción a emerg<strong>en</strong>cias radiológicas y<br />

nucleares y respuesta médica;<br />

• realización <strong>de</strong> ejercicios <strong>de</strong> respuesta, y<br />

• soporte mediante <strong>la</strong>boratorios y equipos para realizar mediciones y <strong>en</strong>sayos.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia o acci<strong>de</strong>ntes con radiaciones ionizantes;<br />

• realización <strong>de</strong> cursos y talleres, y<br />

• soporte mediante <strong>la</strong>boratorios y equipos para realizar mediciones y <strong>en</strong>sayos.<br />

obSERvACIonES gEnERAlES<br />

• El C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes instituciones <strong>en</strong> sus activida<strong>de</strong>s:<br />

• Laboratorio <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Radiológicas (LCR) – UERJ<br />

• C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Radiaciones Ionizantes (CMRI) – FEAM – Electronuclear – MME<br />

• Hospital Naval Marcílio Días (HNMD) – Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

• C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Transp<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> Medu<strong>la</strong> Ósea (CEMO) – INCA – Ministerio <strong>de</strong> Salud.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oMS SobRE SAlud AMbIEnTAl y PúblICA<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: Salud y Ambi<strong>en</strong>te<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 03/02/2010 Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación:<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

• trabajar <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración y articu<strong>la</strong>ción con los <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> para cumplir los objetivos <strong>de</strong>finidos<br />

<strong>en</strong> el p<strong>la</strong>n estratégico <strong>de</strong> <strong>la</strong> red, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>te y salud;<br />

• prestar asist<strong>en</strong>cia técnica a <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (<strong>OMS</strong>) sobre <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong><br />

gestión integrada <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> región panamericana y <strong>en</strong> los países<br />

africanos <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua portuguesa o <strong>en</strong> otro lugar;<br />

• participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r ori<strong>en</strong>taciones integradas re<strong>la</strong>cionadas con el ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong><br />

salud pública;<br />

• prestar asist<strong>en</strong>cia técnica a <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>de</strong> forma transdisciplinaria para resolver problemas ambi<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong> salud<br />

pública;<br />

• apoyar a <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> para mejorar el ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> salud pública <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región y <strong>en</strong> el mundo, así como para diseminar<br />

información mediante el sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fiocruz;<br />

• prestar asist<strong>en</strong>cia técnica a <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> <strong>en</strong> análisis <strong>la</strong>boratoriales y <strong>de</strong> diagnóstico, así como metodologías <strong>en</strong> áreas<br />

específicas <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> salud pública, tales como <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología ambi<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> riesgos, <strong>la</strong><br />

percepción <strong>de</strong> riesgo y comunicación <strong>de</strong> riesgo; <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s emerg<strong>en</strong>tes y re-emerg<strong>en</strong>tes, vectores, salud ocupacional,<br />

cambios climáticos y el impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, vivi<strong>en</strong>das saludables, virología<br />

ambi<strong>en</strong>tal y bio-seguridad;<br />

• prestar asist<strong>en</strong>cia técnica a <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> sobre SIG aplicado al ambi<strong>en</strong>te y a <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia sanitaria;<br />

• asesorar a <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> mediante el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>en</strong>foques integrados <strong>de</strong> salud ambi<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

y mitigación <strong>de</strong> impactos ambi<strong>en</strong>tales adversos para <strong>la</strong> salud humana, y<br />

• proveer a <strong>la</strong> <strong>OMS</strong> nuevos conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te e iniciativas <strong>de</strong> salud que se hayan<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do para lidiar con problemas ambi<strong>en</strong>tales y sanitarios, así como con los problemas emerg<strong>en</strong>tes que <strong>la</strong><br />

<strong>OMS</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tará <strong>en</strong> el futuro.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución: Fundación Oswaldo Cruz<br />

Vínculo con el SUS: Autarquía <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> salud<br />

Responsable: Valcler Rangel Fernan<strong>de</strong>s<br />

Cargo: Vicepresi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Ambi<strong>en</strong>te, At<strong>en</strong>ción y Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: http://www.fiocruz.br<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro co<strong>la</strong>borador: http://www.fiocruz.br/<br />

c<strong>en</strong>troco<strong>la</strong>boradoroms (<strong>en</strong> construcción)<br />

Dirección: Av. Brasil, 4365 – Manguinhos, CEP 21040-900, RJ, Brasil<br />

E-mail: c<strong>en</strong>troco<strong>la</strong>boradoroms@<br />

Teléfono: Fax: +55 21 2590-9539<br />

fiocruz.br ; valcler@fiocruz.br<br />

153


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

154<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• La Fundación Oswaldo Cruz (Fiocruz) es <strong>la</strong> principal institución brasileña <strong>de</strong>dicada a estudios sobre <strong>la</strong> salud<br />

pública. Es parte <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Brasil y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su fundación <strong>en</strong> 1900, <strong>la</strong> Fiocruz ha reconocido <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones ambi<strong>en</strong>tales sobre <strong>la</strong> salud pública; sus esfuerzos han estado dirigidos a pre<strong>de</strong>cir,<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y contro<strong>la</strong>r los impactos negativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones ambi<strong>en</strong>tales sobre <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción brasileña<br />

mediante un equipo multidisciplinario (transdisciplinario). Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, este <strong>en</strong>foque ha sido reconocido<br />

por varias instituciones internacionales, incluida <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, como <strong>la</strong> más a<strong>de</strong>cuada para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los efectos <strong>de</strong>l<br />

ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud pública.<br />

• De acuerdo con <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>, una gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s (1/4) se podrían evitar mediante interv<strong>en</strong>ciones<br />

ambi<strong>en</strong>tales (A. Prüss-Ustün y C. Corvalán, Prev<strong>en</strong>indo as do<strong>en</strong>ças por meio da Saú<strong>de</strong> Ambi<strong>en</strong>tal: Rumo a uma<br />

estimativa da carga ambi<strong>en</strong>tal da do<strong>en</strong>ça, <strong>OMS</strong>, 2006). Esta fracción es mayor (aproximadam<strong>en</strong>te un tercio), para<br />

los niños y los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo. A<strong>de</strong>más, el National Institute of Environm<strong>en</strong>tal Health Sci<strong>en</strong>ces <strong>en</strong> su p<strong>la</strong>n<br />

estratégico 2006-2011 (http://www.niehs.nih.gov/external/p<strong>la</strong>n2006) reconoce que “el ambi<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>ta un<br />

factor c<strong>la</strong>ve para <strong>la</strong> salud humana y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. La exposición a muchas sustancias, como los contaminantes,<br />

los productos químicos y alergénicos y <strong>la</strong>s toxinas naturales, todos originados <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te, pue<strong>de</strong>n causar<br />

un efecto negativo sobre <strong>la</strong> salud. La dieta y el estilo <strong>de</strong> vida también pue<strong>de</strong>n interactuar con estos factores<br />

ambi<strong>en</strong>tales y aum<strong>en</strong>tar o diminuir sus efectos sobre <strong>la</strong> salud. Si bi<strong>en</strong> po<strong>de</strong>mos contro<strong>la</strong>r algunos <strong>de</strong> estos factores<br />

ambi<strong>en</strong>tales, otros <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contro<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te mediante <strong>de</strong>cisiones formales <strong>de</strong> salud pública”.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

En América Latina:<br />

• A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> JICA, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Salud Pública (ENSP) promovió cinco cursos (<strong>de</strong> 1999-2004) <strong>en</strong> el área<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud para los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> América Latina. Estos cursos contaron con <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> 25 profesionales <strong>de</strong> varios países, incluida Colombia, Bolivia, Perú, Paraguay, El Salvador, Panamá, República<br />

Dominicana, Honduras y Costa Rica;<br />

• GORGAS MEMORIAL, Panamá: por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (<strong>OPS</strong>), <strong>la</strong> Fiocruz <strong>en</strong>vió a<br />

dos consultores <strong>en</strong> salud pública y <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>te para analizar <strong>la</strong> situación institucional actual y evaluar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> reori<strong>en</strong>tación y organización <strong>de</strong>l Gorgas Memorial para mo<strong>de</strong>rnizarlo e integrarlo al contexto nacional<br />

e internacional <strong>de</strong> salud;<br />

• <strong>Red</strong> Latinoamericana <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da saludable: a través <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ENSP, <strong>la</strong> Fiocruz<br />

coordina <strong>la</strong> <strong>Red</strong> Latinoamericana <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da Saludable que incluye <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> datos, <strong>de</strong> información,<br />

docum<strong>en</strong>tación, análisis, evaluación y formación <strong>en</strong> el área;<br />

• En el periodo <strong>de</strong> 2004-2005: <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una metodología especialm<strong>en</strong>te concebida para realizar evaluaciones<br />

sobre el ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> América Latina con base <strong>en</strong> GEO (Global Environm<strong>en</strong>tal Outlook) y metodologías<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> riesgos para <strong>la</strong> salud y el ambi<strong>en</strong>te;<br />

• Li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> análisis multisectorial, global e integrado sobre el ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> salud, políticas, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones<br />

y programas actuales re<strong>la</strong>cionados con el ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> América Latina (LAC), y el impacto<br />

<strong>de</strong> tales interv<strong>en</strong>ciones, y<br />

• Participación <strong>en</strong> foros regionales <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>te y salud y provisión <strong>de</strong> insumos e información para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />

Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Reunión <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> Salud y Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas (HEMA), realizada <strong>en</strong> Canadá<br />

<strong>en</strong> marzo <strong>de</strong> 2002, y <strong>en</strong> Mar <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>ta, Arg<strong>en</strong>tina <strong>en</strong> 2005, se propuso establecer una base común <strong>de</strong> datos e<br />

informaciones sobre temas ambi<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong> salud a fin <strong>de</strong> facilitar <strong>la</strong> priorización y <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones para <strong>la</strong>s<br />

acciones regionales <strong>en</strong> el área <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

ACTIvIdAdES<br />

En África:<br />

• La cooperación técnica <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Fiocruz y los Países Africanos <strong>de</strong> L<strong>en</strong>gua Oficial Portuguesa (PALOP). Esta cooperación<br />

com<strong>en</strong>zó <strong>en</strong> los años och<strong>en</strong>ta y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces se volvió una prioridad que ha sido apoyada por <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<br />

<strong>OMS</strong> <strong>de</strong> África. La segunda reunión <strong>de</strong> los Ministros <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> los PALOP se realizó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fiocruz <strong>en</strong> 1994. Des<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tonces, <strong>la</strong> Fiocruz trabaja <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque institucional para reforzar esa cooperación a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coordinación <strong>de</strong> Asuntos Internacionales <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud (ALESA) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Brasileña <strong>de</strong><br />

Cooperación (ABC). El primer paso concreto se realizó con un “proyecto financiero” financiado por el Fondo Perez<br />

Guerreiro (PNUD) e incluyó <strong>la</strong> primera misión institucional <strong>en</strong>viada a los PALOP para evaluar <strong>la</strong> situación actual y<br />

pres<strong>en</strong>tar recom<strong>en</strong>daciones para futuros proyectos comunes. Tales recom<strong>en</strong>daciones se discutieron ampliam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> un seminario realizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fiocruz, apoyado por <strong>la</strong> <strong>OPS</strong> y por <strong>la</strong> <strong>OMS</strong>/AFRO (<strong>la</strong>s dos oficinas <strong>en</strong>viaron repres<strong>en</strong>tantes<br />

para participar <strong>en</strong> el taller).<br />

• La Fiocruz, con el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Japonesa <strong>de</strong> Cooperación Internacional (JICA), promovió cursos <strong>de</strong> corta<br />

duración para los PALOP y para América Latina <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública por un periodo <strong>de</strong> cinco<br />

años. Se realizaron diez cursos, cinco <strong>en</strong> “Salud Ocupacional y Ambi<strong>en</strong>te”. En estos cursos participaron 27 profesionales<br />

<strong>de</strong> Mozambique, Ango<strong>la</strong>, Cabo Ver<strong>de</strong> y Guinea Bissau. Los candidatos <strong>la</strong>tinoamericanos fueron seleccionados<br />

<strong>en</strong> estrecha cooperación con <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>. Los candidatos africanos fueron recom<strong>en</strong>dados por los Ministerios<br />

<strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> cada país africano. La <strong>OMS</strong> apoyó esta iniciativa a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa “e-Português” sobre <strong>la</strong> Blue<br />

Trank Biblioteca <strong>en</strong> portugués y a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> divulgación <strong>de</strong> material bibliográfico <strong>en</strong> portugués sobre difer<strong>en</strong>tes<br />

temas <strong>de</strong> salud.<br />

155


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

156<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS PARA SAlud dEl TRAbAjAdoR<br />

CARACTERIzACIón<br />

Fundación Pública subordinada al Ministerio <strong>de</strong>l Trabajo y Empleo<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: Salud ocupacional<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 21/07/1993 Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación: 04/11/2008<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

• ofrecer información y capacitación para <strong>la</strong> formación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> supervisores y administradores <strong>de</strong> programas<br />

y <strong>de</strong> especialistas <strong>en</strong> los diversos campos <strong>de</strong> salud y seguridad <strong>en</strong> el trabajo, instituciones, lí<strong>de</strong>res sindicales y otras<br />

organizaciones que repres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> a los trabajadores;<br />

• incluir <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s profesionales <strong>en</strong> todos los niveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza, incluido el<br />

nivel profesional (superior o técnico);<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r e implem<strong>en</strong>tar investigaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes áreas <strong>de</strong> salud y seguridad <strong>en</strong> el trabajo;<br />

• co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación y movilización <strong>de</strong> recursos humanos, materiales y financieros para establecer, adaptar<br />

y gestionar sistemas <strong>de</strong> información para diseminar el conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico y tecnológico <strong>de</strong>stinado a facilitar<br />

el <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> discusión <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud y seguridad <strong>en</strong> el<br />

trabajo <strong>de</strong> forma tripartita;<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r materiales <strong>de</strong> capacitación para facilitar <strong>la</strong> introducción e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> salud y<br />

seguridad <strong>en</strong> el trabajo y prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> exposición a ag<strong>en</strong>tes/riesgos, acci<strong>de</strong>ntes y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s;<br />

• proveer consultoría y asist<strong>en</strong>cia técnica <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> salud y seguridad <strong>en</strong> el trabajo a instituciones públicas, y<br />

• traducir libros y docum<strong>en</strong>tos al portugués.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución: Fundac<strong>en</strong>tro<br />

Vínculo con el SUS: (-)<br />

Responsable: Eduardo Algranti<br />

Cargo: Investigador médico – Jefe <strong>de</strong>l Servicio <strong>de</strong> Medicina<br />

Sitio web: www.fundac<strong>en</strong>tro.gov.br:<br />

Dirección: R. Capote Val<strong>en</strong>te 710, 05409-002, São Paulo, SP, Brasil<br />

Teléfono: (11) 30666190 Fax: (11) 30666344 E-mail: Eduardo@fundac<strong>en</strong>tro.gov.br


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• Principales productos <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador FUNDACENTRO previstos para el próximo tri<strong>en</strong>io <strong>en</strong> Brasil:<br />

• Programa Nacional <strong>de</strong> Erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Silicosis;<br />

• Toolkit;<br />

• perfil <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong>l Trabajador;<br />

• propuestas <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador FUNDACENTRO sobre <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l PGST;<br />

• organización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s y proyectos que permitan <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> acciones que contempl<strong>en</strong> los objetivos <strong>de</strong>l<br />

PGST <strong>en</strong> el país;<br />

• fom<strong>en</strong>to e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s y proyectos <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> SST consi<strong>de</strong>radas prioritarias <strong>en</strong> Brasil, y<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> SST <strong>en</strong> el país y <strong>en</strong> países <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua portuguesa y países <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región, <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con instituciones afines.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• Principales productos <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador FUNDACENTRO previstos para el próximo tri<strong>en</strong>io <strong>en</strong> América Latina<br />

y países <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua portuguesa:<br />

• co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> médicos <strong>en</strong> Lectura Radiológica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s neumoconiosis;<br />

• co<strong>la</strong>boración con países <strong>de</strong> América Latina <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación y evaluación <strong>de</strong> programas nacionales para<br />

erradicar <strong>la</strong> silicosis, y<br />

• soporte mediante versiones electrónicas <strong>de</strong> materiales informativos, <strong>de</strong> instrucción y ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong> SST.<br />

157


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

158<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS dE SEguRIdAd y SAlud En<br />

El TRAbAjo (SERvICIo SoCIAl dE lA InduSTRIA – SESI)<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: Seguridad y salud <strong>en</strong> el trabajo<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 31/03/2008 Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación:<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

• at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s empresas industriales con servicios <strong>de</strong> seguridad y salud <strong>en</strong> el trabajo como consultas médicas, acciones<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> diagnóstico, evaluaciones ambi<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> soluciones para reducir los<br />

peligros ocupacionales;<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r cursos <strong>en</strong> los formatos pres<strong>en</strong>ciales y a distancia para empresarios y trabajadores <strong>en</strong> los temas <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo;<br />

• promover el acceso al conocimi<strong>en</strong>to sobre seguridad y salud <strong>en</strong> el trabajo realizando gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información por<br />

medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> actualización y mejora <strong>de</strong>l sitio web www.sesi.org.br/pro-sst;<br />

• producir material educativo sobre seguridad y salud <strong>en</strong> el trabajo y Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud dirigido a empresarios,<br />

trabajadores y profesionales <strong>de</strong>l área;<br />

• promover campañas educativas nacionales, ofreci<strong>en</strong>do gratuitam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> industria materiales educativos como<br />

pelícu<strong>la</strong>s, juegos, cartil<strong>la</strong>s, folletos informativos, boletines, manuales, <strong>en</strong>tre otros;<br />

• producir publicaciones <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación sobre <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> seguridad y salud <strong>en</strong> el trabajo <strong>en</strong> los sectores<br />

industriales brasileños;<br />

• revisar periódicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> literatura sobre <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no transmisibles, factores psicoemocionales re<strong>la</strong>cionados<br />

con el trabajo y seguridad y salud <strong>en</strong> el trabajo;<br />

• ejecutar un diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los trabajadores industriales, ori<strong>en</strong>tarlos sobre <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y e<strong>la</strong>borar informes estratégicos para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones;<br />

• ejecutar un diagnóstico <strong>de</strong> los ambi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo y preparar informes estratégicos para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones;<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r soluciones integradas con base <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> los diagnósticos <strong>de</strong> riesgos;<br />

• publicar estudios <strong>de</strong> caso sobre <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida;<br />

• evaluar campañas educativas para reducir los acci<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> el trabajo;<br />

• adaptar <strong>la</strong> metodología PRIMA al contexto brasileño;<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un programa para reducir los acci<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> el trabajo para el sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción civil;<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una metodología para lograr ambi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo saludables y calidad <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> el trabajo, y<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un estudio piloto <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología para ambi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo saludables y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> el<br />

trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s industrias brasileñas.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución: Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong>l SESI<br />

Vínculo con el SUS: No<br />

Responsable: Carlos H<strong>en</strong>rique Ramos Fonseca<br />

Cargo: Director<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.sesi.org.br<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: www.sesi.org.br/ccoms<br />

SBN-Qd.01 Bloco: C, Edificio Roberto Simons<strong>en</strong>, piso 10.<br />

Dirección:<br />

CEP 70.040-903 – Brasilia – DF, Brasil<br />

Teléfono: 55 (61) 3317-9050 Fax: 55 (61) 3317-9380 E-mail: cfonseca@sesi.org.br


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• At<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s empresas industriales con servicios <strong>de</strong> seguridad y salud <strong>en</strong> el trabajo como consultas médicas, acciones<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> diagnóstico, evaluaciones ambi<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> soluciones para reducir los<br />

peligros ocupacionales;<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r cursos pres<strong>en</strong>ciales y a distancia para empresarios y trabajadores <strong>en</strong> los temas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> vida y mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo;<br />

• Promover el acceso al conocimi<strong>en</strong>to sobre seguridad y salud <strong>en</strong> el trabajo mediante <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y<br />

<strong>la</strong> actualización y mejora <strong>de</strong>l sitio web: www.sesi.org.br/pro-sst;<br />

• Producir material educativo sobre seguridad y salud <strong>en</strong> el trabajo y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud dirigido a empresarios,<br />

trabajadores y profesionales <strong>de</strong>l área;<br />

• Promover campañas educativas nacionales y ofrecer gratuitam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> industria materiales educativos como<br />

pelícu<strong>la</strong>s, juegos, cartil<strong>la</strong>s, folletos informativos, boletines, manuales, <strong>en</strong>tre otros, y<br />

• Producir publicaciones <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación sobre <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> seguridad y salud <strong>en</strong> el trabajo <strong>en</strong> los sectores<br />

industriales brasileños.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• Divulgar el sitio web www.sesi.org.br <strong>en</strong> países <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua portuguesa para promover el acceso a <strong>la</strong> información<br />

sobre seguridad y salud <strong>en</strong> el trabajo;<br />

• Proveer materiales educativos impresos sobre <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong> seguridad y <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el<br />

trabajo;<br />

• proveer material educativo a sectores <strong>de</strong> mayor riesgo como <strong>la</strong> construcción civil, <strong>la</strong> minería y <strong>la</strong> agricultura, y<br />

• Proveer metodologías <strong>de</strong> campañas educativas realizadas <strong>en</strong> Brasil.<br />

obSERvACIonES gEnERAlES<br />

• El C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes instituciones <strong>en</strong> sus activida<strong>de</strong>s:<br />

• Ag<strong>en</strong>cia Europea para <strong>la</strong> Seguridad y <strong>la</strong> Salud <strong>en</strong> el Trabajo (OSHA)<br />

• Organización Iberoamericana <strong>de</strong> Seguridad Social (OISS)<br />

• Fondo <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas (UNFPA)<br />

• Oficina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas contra <strong>la</strong> Droga y el Delito (ONUDD)<br />

• Programa Conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre el VIH/SIDA (ONUSIDA)<br />

• Ryerson University <strong>en</strong> Canadá<br />

• Ministerio <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Brasil<br />

159


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

160<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS PARA CAPACITACIón dE PERSonAl En ConTRol E<br />

InvESTIgACIón dE lA hAnSEnIASIS, PRInCIPAlMEnTE PARA loS PAíSES dE lEnguA PoRTuguESA<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: Dermatología sanitaria<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 14/03/1980<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación: 07/08/2006<br />

• proveer asist<strong>en</strong>cia a casos <strong>de</strong> hans<strong>en</strong>iasis y <strong>de</strong>rmatología sanitaria;<br />

• promover y ejecutar investigaciones básicas y aplicadas sobre hans<strong>en</strong>iasis y <strong>de</strong>rmatología sanitaria;<br />

• co<strong>la</strong>borar con <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> sus acciones y activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis <strong>en</strong> el contin<strong>en</strong>te<br />

americano y <strong>en</strong> otros países;<br />

• promover ev<strong>en</strong>tos para perfeccionar <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis, y<br />

• participar y apoyar iniciativas para perfeccionar <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud dirigidas a cuestiones re<strong>la</strong>cionadas<br />

con <strong>la</strong> hans<strong>en</strong>iasis, su control y sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> tal control.<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución: Instituto Lauro <strong>de</strong> Souza Lima<br />

Vínculo con el SUS: Institución integralm<strong>en</strong>te adher<strong>en</strong>te al SUS<br />

Responsable: Marcos da Cunha Lopes Virmond<br />

Cargo: Director técnico <strong>de</strong> Departam<strong>en</strong>to<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.ilsl.br<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: www.ilsl.br<br />

Dirección: Rodovia Comandante João Ribeiro <strong>de</strong> Barros Km 226<br />

Teléfono: (14) 31035855 Fax: (14) 31035856 E-mail: mvirmond@ilsl.br<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• asist<strong>en</strong>cia terciaria a casos <strong>de</strong> hans<strong>en</strong>iasis y <strong>de</strong>rmatología sanitaria;<br />

• investigación básica y aplicada <strong>en</strong> <strong>de</strong>rmatología sanitaria;<br />

• capacitación <strong>de</strong> personal <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> nivel medio, superior y <strong>de</strong> postgrado, y<br />

• asesoría técnica al Ministerio <strong>de</strong> Salud y <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• Asesoría técnica <strong>en</strong> clínica, investigación y políticas <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> hans<strong>en</strong>iasis.


<strong>Red</strong> <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong> <strong>en</strong> Brasil: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y perspectivas<br />

CEnTRo ColAboRAdoR dE lA oPS/oMS PARA CAPACITACIón E<br />

InvESTIgACIón SobRE El ConTRol dE zoonoSIS uRbAnA<br />

CARACTERIzACIón<br />

Área temática <strong>de</strong> actuación: Capacitación e investigación sobre Zoonosis Urbana<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>signación: 04/02/1994<br />

Principales responsabilida<strong>de</strong>s asumidas:<br />

Fecha <strong>de</strong> re<strong>de</strong>signación: 15/05/2007<br />

• promover <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> ger<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> control <strong>de</strong> zoonosis y profesionales responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

<strong>de</strong> estas acciones;<br />

• promover <strong>la</strong> capacitación técnica para profesionales <strong>en</strong> vigi<strong>la</strong>ncia, prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong> zoonosis urbanas y<br />

control <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones animales;<br />

• prestar consultoría técnica para instituciones <strong>de</strong> otros países, cuando se requiera;<br />

• participar <strong>en</strong> investigaciones ecológicas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong>s zoonosis urbanas transmitidas por animales huésped/vectores;<br />

• capacitar a profesionales <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para que actú<strong>en</strong> como multiplicadores <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> salud,<br />

con énfasis <strong>en</strong> el bi<strong>en</strong>estar animal, cuidado responsable <strong>de</strong> perros y gatos, nociones básicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zoonosis más<br />

importantes y medidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción con el ambi<strong>en</strong>te;<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r acciones para promover el control reproductivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mascotas y capacitar profesionales;<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r programas <strong>de</strong> capacitación y co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> proyectos específicos con <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad;<br />

• capacitar y calificar ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> control animal para el cuidado a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> perros y gatos;<br />

• promover estudios sobre <strong>la</strong>s agresiones causadas <strong>en</strong> el hombre por animales domésticos y cómo evitar<strong>la</strong>s;<br />

dAToS dE lA InSTITuCIón<br />

Institución:<br />

Coordinación <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>en</strong> Salud / Secretaría Municipal <strong>de</strong> Salud /<br />

Municipalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> São Paulo<br />

Vínculo con el SUS:<br />

Ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coordinación <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>en</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría<br />

Municipal <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> São Paulo/SP – Brasil<br />

Responsable: Ana C<strong>la</strong>udia Fur<strong>la</strong>n Mori<br />

Cargo: Ger<strong>en</strong>te<br />

Sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución: www.prefeitura.sp.gov.br/covisa<br />

Sitio web:<br />

Sitio web <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador: http://portal.prefeitura.sp.gov.br/<br />

secretarias/sau<strong>de</strong>/vigi<strong>la</strong>ncia_sau<strong>de</strong>/ccz<br />

Dirección: Rua Santa Eulália, n.º 86 – Santana, São Paulo/SP – Brasil<br />

Teléfono: (11) 3397-8915 Fax: (11) 2221-9823 E-mail: zoonoses@prefeitura.sp.gov.br<br />

161


Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud - <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong><br />

162<br />

ACTIvIdAdES<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En bRASIl<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> ger<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>de</strong> Control <strong>de</strong> zoonosis;<br />

• capacitación técnica para profesionales <strong>en</strong> vigi<strong>la</strong>ncia, prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong> zoonosis urbanas y control <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones<br />

animales;<br />

• investigaciones ecológicas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong>s zoonosis urbanas transmitidas por animales o vectores;<br />

• participación <strong>en</strong> consejos consultivos sobre los difer<strong>en</strong>tes aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ecología urbana y zoonosis;<br />

• capacitación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para que actú<strong>en</strong> como multiplicadores <strong>de</strong> educación <strong>en</strong><br />

salud, con énfasis <strong>en</strong> el bi<strong>en</strong>estar animal, el cuidado responsable <strong>de</strong> perros y gatos, nociones básicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zoonosis<br />

más importantes y medidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción con el ambi<strong>en</strong>te (PVBB);<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> acciones para promover el control reproductivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mascotas y capacitar a los profesionales;<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> capacitación y co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> proyectos específicos con <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> comunidad;<br />

• capacitación y calificación <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> control animal para el cuidado a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> perros y gatos;<br />

• promoción <strong>de</strong> estudios sobre <strong>la</strong>s agresiones causadas <strong>en</strong> el hombre por animales domésticos y cómo evitar<strong>la</strong>s;<br />

• análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zoonosis <strong>en</strong> áreas urbanas y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> investigaciones sobre mecanismos eficaces<br />

para su control;<br />

• capacitación <strong>de</strong> profesionales <strong>en</strong> diagnóstico <strong>la</strong>boratorial <strong>de</strong> zoonosis;<br />

• capacitación <strong>en</strong> biología e i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> quirópteros, así como el manejo <strong>de</strong> estas especies;<br />

• promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacitación técnica para profesionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>en</strong>tomológica <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes especies<br />

<strong>de</strong> animales <strong>de</strong> <strong>la</strong> fauna sinantrópica <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> salud pública;<br />

• consultoría <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> formación y calificación <strong>de</strong> profesionales para el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> fauna<br />

sinantrópica, como culicídos, palomos, abejas, avispas y roedores, y<br />

• co<strong>la</strong>boración junto a otros <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>.<br />

PRInCIPAlES ACTIvIdAdES En AMéRICA lATInA o En oTRoS PAíSES o REgIonES<br />

• <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> ger<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>de</strong> Control <strong>de</strong> zoonosis;<br />

• participación <strong>en</strong> consejos consultivos sobre los difer<strong>en</strong>tes aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ecología urbana y zoonosis;<br />

• capacitación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> países miembros <strong>en</strong> diagnóstico <strong>la</strong>boratorial <strong>de</strong> zoonosis;<br />

• consultoría técnica para instituciones <strong>de</strong> otros países, cuando se requiera, y<br />

• co<strong>la</strong>boración con otros <strong>C<strong>en</strong>tros</strong> <strong>Co<strong>la</strong>boradores</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>OPS</strong>/<strong>OMS</strong>.


ISBN: 978-85-7967-015-2<br />

9 788579 670152

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!