Situación y perspectivas de los partidos políticos en la Región Andina
Situación y perspectivas de los partidos políticos en la Región Andina
Situación y perspectivas de los partidos políticos en la Región Andina
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
I<br />
ntroducción<br />
<strong>Situación</strong> y <strong>perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
<strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>Región</strong> <strong>Andina</strong>: caso V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
Luego <strong>de</strong> una <strong>la</strong>rga historia republicana <strong>de</strong> inestabilidad,<br />
dictaduras e int<strong>en</strong>tos fallidos por imp<strong>la</strong>ntar un or<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>mocrático, <strong>la</strong> pregunta que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te formu<strong>la</strong>ban<br />
<strong>los</strong> analistas fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> exitosa imp<strong>la</strong>ntación y funcionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre 1958<br />
y 1988, era: ¿cómo fue posible establecer y consolidar<br />
un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>mocrático y un sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> eficaz,<br />
capaz <strong>de</strong> agregar y repres<strong>en</strong>tar amplios intereses y <strong>de</strong><br />
canalizar el conflicto por vías institucionales, luego <strong>de</strong><br />
esa acci<strong>de</strong>ntada historia política?<br />
Sin embargo, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> inestabilidad sociopolítica<br />
que progresivam<strong>en</strong>te se fue <strong>en</strong>tronizando <strong>en</strong> el país <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
finales <strong>de</strong> <strong>los</strong> años och<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad <strong>la</strong>s preguntas<br />
son otras: ¿por qué ese or<strong>de</strong>n estable y re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />
exitoso <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> crisis?, ¿por qué aquel exitoso<br />
sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> se <strong>de</strong>sestructuró y <strong>de</strong>sinstitucionalizó<br />
<strong>de</strong> manera tan dramática?, ¿por qué no ha sido posible<br />
recuperar <strong>la</strong> s<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad sociopolítica y <strong>de</strong>l<br />
bi<strong>en</strong>estar socioeconómico?; y, finalm<strong>en</strong>te, ¿cuáles son<br />
<strong>la</strong>s <strong>perspectivas</strong> <strong>de</strong> reacomodo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>de</strong>l<br />
sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>?<br />
* Profesora e investigadora <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Estudios Políticos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Universidad C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> y <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Estudios Superiores<br />
<strong>de</strong> Administración (IESA). Este informe fue realizado con <strong>la</strong><br />
valiosa asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> lic<strong>en</strong>ciados Aracelis Maldonado y Daniel<br />
Mora, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l proyecto RedPol.<br />
MIRIAM KORNBLITH*<br />
I. Caracterización g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l<br />
sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
Por más <strong>de</strong> tres décadas, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na se<br />
conformó sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> un sistema político y constitucional<br />
que inc<strong>en</strong>tivó <strong>la</strong> conformación y consolidación<br />
<strong>de</strong> una hegemonía partidista, cuyas prácticas privilegiaron<br />
<strong>la</strong> negociación y distribución <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
<strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> <strong>de</strong> mayor relevancia. Es lo que Rey<br />
(1989) <strong>de</strong>nominó con mucho acierto el sistema populista<br />
<strong>de</strong> conciliación <strong>de</strong> élites. En este or<strong>de</strong>n se estableció un sistema<br />
bipartidista mo<strong>de</strong>rado, articu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> torno al<br />
binomio Acción Democrática (AD), <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia social<strong>de</strong>mócrata,<br />
y COPEI, <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación socialcristiana.<br />
En <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación propuesta por Molina y Pérez Baralt<br />
(1992; 2002; 2003), durante <strong>los</strong> años ses<strong>en</strong>ta el sistema<br />
<strong>de</strong> <strong>partidos</strong> se caracterizó por un multipartidismo inestable,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1973 hasta 1988 por un bipartidismo mo<strong>de</strong>rado,<br />
y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1993 hasta el pres<strong>en</strong>te se retornó al esquema<br />
multipartidista inestable.<br />
El or<strong>de</strong>n político se vio am<strong>en</strong>azado hacia finales <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> años och<strong>en</strong>ta, cuando su fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocrático-partidista<br />
se sumergió <strong>en</strong> una fuerte crisis que marcó <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>. En esa crisis confluyeron<br />
una diversidad <strong>de</strong> factores, seña<strong>la</strong>dos por diversos<br />
autores: <strong>la</strong> propia rigi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s formales<br />
<strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema político y partidista, que<br />
limitaron <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> escog<strong>en</strong>cia y participación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> ciudadanos; el <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to y retroceso socio-<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
113
económico <strong>de</strong>l país, que repercutió <strong>en</strong> <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te exclusión<br />
<strong>de</strong> amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción; <strong>la</strong> excesiva<br />
partidización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones gubernam<strong>en</strong>tales; el excesivo<br />
c<strong>en</strong>tralismo y elitismo <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cisiones al interior <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>; el <strong>de</strong>scrédito<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se dirig<strong>en</strong>te (política, empresarial, sindical,<br />
militar) seña<strong>la</strong>da por hechos <strong>de</strong> corrupción administrativa<br />
y como responsable <strong>de</strong>l ina<strong>de</strong>cuado manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
asuntos públicos (Kornblith, 1998).<br />
A partir <strong>de</strong> 1989 se sucedieron <strong>en</strong> el país un conjunto<br />
<strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos críticos que reve<strong>la</strong>ron <strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> malestares y distorsiones acumu<strong>la</strong>dos durante varias<br />
décadas <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mocrático. Algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
ev<strong>en</strong>tos críticos <strong>de</strong> ese <strong>la</strong>pso fueron: <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha<br />
<strong>de</strong> un severo programa <strong>de</strong> ajuste económico <strong>en</strong> 1989;<br />
el estallido social <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1989; el int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> golpe<br />
<strong>de</strong> Estado, <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 1992; un segundo int<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
golpe <strong>de</strong> Estado, <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 1992; <strong>la</strong> <strong>de</strong>stitución<br />
<strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Car<strong>los</strong> Andrés Pérez, <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1993,<br />
por cargos <strong>de</strong> pecu<strong>la</strong>do y malversación <strong>de</strong> fondos públi-<br />
114 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />
cos; <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia provisional <strong>de</strong> Ramón J. Velásquez;<br />
<strong>la</strong> elección <strong>de</strong> Rafael Cal<strong>de</strong>ra, <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1993,<br />
fuera <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong>l bipartidismo tradicional; <strong>la</strong> crisis<br />
financiera y bancaria <strong>en</strong> 1994; <strong>la</strong> nueva puesta <strong>en</strong> marcha<br />
<strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> ajuste <strong>en</strong> 1996; <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> Hugo<br />
Chávez, <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1998, y el consecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>finitivo <strong>de</strong>l bipartidismo tradicional.<br />
El excesivo partidismo y su <strong>de</strong>terioro<br />
La excesiva partidización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na<br />
durante esta etapa pue<strong>de</strong> ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> varios s<strong>en</strong>tidos.<br />
En primer lugar, <strong>la</strong>s fuerzas políticas, especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> más importantes, COPEI y AD,<br />
ejercieron un excesivo control sobre <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> organización<br />
y repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil. Las<br />
organizaciones gremiales y sindicales (rurales o urbanas),<br />
así como <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> vecinos y estudiantes,<br />
funcionaban bajo <strong>la</strong> sombra <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización partidista<br />
(Molina y Pérez, 1996: 223).<br />
Cuadro Nº 2<br />
Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lealta<strong>de</strong>s partidistas hacia <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales - AD, COPEI, MAS<br />
(porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>los</strong> electores)<br />
1973 1983 1993 1998 2000<br />
Militantes/Simpatizantes 45.9% 35.3% 27.8% 14.0% 10.8%<br />
AD, COPEI, MAS (696) (628) (398) (205) (161)<br />
Casos Válidos 1,517 1,778 1,435 1,458 1,490<br />
Casos No Validos 4 11 64 42 10<br />
Total Casos 1,521 1,789 1,499 1,500 1,500<br />
Fu<strong>en</strong>te: Molina, 2001: p.196<br />
Cuadro Nº 1<br />
Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lealta<strong>de</strong>s partidistas <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (porc<strong>en</strong>tajes)<br />
1973 1983 1990 1994<br />
Militantes/Simpatizantes 48.7 38.4 32.4 22.8<br />
In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes 19.2 38.0 47.0 44.5<br />
No interesados 32.1 23.6 20.6 32.7<br />
Total 100.0 100.0 100.0 100.0<br />
Fu<strong>en</strong>te: Molina y Pérez, 1996: p. 224
Esta partidización tuvo un impacto crucial sobre el<br />
mecanismo <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones gubernam<strong>en</strong>tales,<br />
revelándose una gran <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos respecto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas directrices <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> dominantes,<br />
lo que Coppedge (1992) <strong>de</strong>nominó <strong>la</strong> partidocracia<br />
v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na. A su vez, esta re<strong>la</strong>ción estrecha <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
<strong>partidos</strong> y <strong>los</strong> gobiernos <strong>de</strong> turno g<strong>en</strong>eró una abigarrada<br />
re<strong>la</strong>ción cli<strong>en</strong>te<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre el gobierno, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />
<strong>políticos</strong> y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, que permitió asegurar el apoyo<br />
<strong>de</strong> esta última a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales a través <strong>de</strong><br />
mecanismos utilitarios <strong>de</strong> integración sociopolítica (Rey,<br />
1989), como <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos públicos; lo<br />
que a su vez condicionó fuertem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> lealtad hacia<br />
dichos <strong>partidos</strong> a su capacidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er el vínculo<br />
cli<strong>en</strong>te<strong>la</strong>r.<br />
La partidización se hacía evi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> el elevado porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que se consi<strong>de</strong>raba militante o<br />
simpatizante <strong>de</strong> un partido político, <strong>en</strong> algunos casos<br />
mucho mayor que <strong>en</strong> otros países 1 . Para 1973, el 48%<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> electores se consi<strong>de</strong>raban militantes o simpatizantes<br />
<strong>de</strong> algún partido político, mi<strong>en</strong>tras que el 45.9%<br />
se <strong>de</strong>finían como militantes o simpatizantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />
tradicionales más importantes para el mom<strong>en</strong>to:<br />
AD, COPEI o el Movimi<strong>en</strong>to al Socialismo (MAS), partido<br />
que, progresivam<strong>en</strong>te, se fue incorporando al esquema<br />
dominante como tercera fuerza —aunque a gran<br />
distancia <strong>de</strong>l binomio AD-COPEI. Estos porc<strong>en</strong>tajes<br />
siguieron una línea <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> años posteriores,<br />
pero todavía se mantuvieron altos para el año 1983,<br />
cuando el 38% <strong>de</strong>l electorado se consi<strong>de</strong>raba militante<br />
o simpatizante <strong>de</strong> algún partido político, si<strong>en</strong>do que el<br />
35.5% <strong>de</strong>l electorado se i<strong>de</strong>ntificaba con AD, COPEI,<br />
o el MAS. En el año 1990, cuando se expresaron <strong>la</strong>s<br />
primeras señales dramáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l sistema, aún<br />
un 32.4% <strong>de</strong>l electorado se i<strong>de</strong>ntificaba como militante<br />
o simpatizante <strong>de</strong> algún partido político 2 .<br />
Este excesivo partidismo, le dio una importante<br />
base <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s organizaciones políticas, <strong>la</strong>s cua-<br />
1 En un estudio <strong>de</strong> 1973, Baloyra y Martz, seña<strong>la</strong>ron que el 26% <strong>de</strong> sus<br />
<strong>en</strong>trevistados v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>nos eran miembros <strong>de</strong> algún partido político,<br />
estimado mucho mayor al nivel registrado <strong>en</strong> el simi<strong>la</strong>r estudio que<br />
Nie y Kim (1978) hicieron <strong>en</strong> sietes países que incluían a Austria,<br />
India, Japón, Ho<strong>la</strong>nda, Nigeria, Estados Unidos y Yugos<strong>la</strong>via, y <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> cuales sólo el primero alcanzó un 28% <strong>de</strong> militancia partidista<br />
(Molina y Pérez, 1996).<br />
2 Los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistados que se consi<strong>de</strong>ran no interesados<br />
disminuye también con <strong>los</strong> años, mi<strong>en</strong>tras que el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistados<br />
que se consi<strong>de</strong>ran in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes aum<strong>en</strong>ta consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te,<br />
especialm<strong>en</strong>te para el año 1990, cuando se sitúa <strong>en</strong> 40%.<br />
les se convirtieron <strong>en</strong> eficaces máquinas electorales.<br />
No obstante, <strong>la</strong>s organizaciones partidistas progresivam<strong>en</strong>te<br />
perdieron su conexión inicial con <strong>la</strong> realidad<br />
socieconómica nacional, y se conc<strong>en</strong>traron casi exclusivam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> objetivos asociados a su acceso y perman<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r, haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na<br />
un sistema cada vez más formalm<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tativo.<br />
Los <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> tradicionales no reaccionaron<br />
a tiempo y <strong>en</strong> sintonía con <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
realidad socioeconómica que el<strong>los</strong> mismos habían contribuido<br />
a conformar, y siguieron articu<strong>la</strong>ndo sus acciones<br />
y propuestas sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l éxito obt<strong>en</strong>ido<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas iniciales <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to y consolidación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> el país, cuando su actuación<br />
fue crucial. Paradójicam<strong>en</strong>te, el éxito pareció actuar<br />
como fr<strong>en</strong>o para rep<strong>en</strong>sar sus principales prácticas<br />
y reg<strong>la</strong>s, modos <strong>de</strong> interacción con <strong>la</strong> sociedad,<br />
propuestas i<strong>de</strong>ológicas y ori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> políticas públicas, <strong>en</strong> tiempos <strong>en</strong> que el <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to<br />
socioeconómico y el cuestionami<strong>en</strong>to al<br />
li<strong>de</strong>razgo establecido rec<strong>la</strong>maba giros drásticos <strong>en</strong> su<br />
dinámica interna y <strong>en</strong> su re<strong>la</strong>ción con el gobierno y <strong>la</strong><br />
sociedad.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerte partidización, el propio esquema<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa recibió críticas significativas,<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a <strong>los</strong> escasos mecanismos<br />
<strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s públicas y <strong>de</strong> participación<br />
ciudadana que ésta contemp<strong>la</strong>ba. Los aspectos es<strong>en</strong>ciales<br />
<strong>de</strong> dicho esquema repres<strong>en</strong>tativo quedaron esbozados<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961, cuyo texto hacía especial<br />
énfasis <strong>en</strong> el carácter repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />
v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na (CN, 1961; Art. 3), i<strong>de</strong>ntificando al<br />
sufragio como vía privilegiada y casi exclusiva para el<br />
ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> soberanía popu<strong>la</strong>r (Art. 4) 3 y erigi<strong>en</strong>do a<br />
<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> como <strong>la</strong> única forma <strong>de</strong> asociación<br />
política reconocida constitucionalm<strong>en</strong>te para <strong>la</strong><br />
participación <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario político nacional<br />
(Álvarez, 2003: 80).<br />
La participación política, expresada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s funciones<br />
<strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción, agregación y repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses,<br />
se canalizaba <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> manera hegemónica a través<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>, <strong>la</strong>s cuales también conc<strong>en</strong>traban<br />
<strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> mecanismos <strong>de</strong> control <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> administración pública consagrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitu-<br />
3 Según el artículo 4 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961: “La soberanía resi<strong>de</strong><br />
<strong>en</strong> el pueblo, qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> ejerce mediante el sufragio, por lo órganos <strong>de</strong>l<br />
po<strong>de</strong>r público”<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
115
ción, <strong>de</strong>bido al importante papel que el Congreso Nacional<br />
(ocupado por <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>) jugaba <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
fiscalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión pública.<br />
Al mismo tiempo, <strong>los</strong> mecanismos <strong>de</strong> participación<br />
alternativos a <strong>la</strong> participación partidista eran escasos.<br />
La Constitución <strong>de</strong> 1961 fijaba <strong>la</strong> iniciativa legis<strong>la</strong>tiva <strong>en</strong><br />
manos <strong>de</strong> <strong>los</strong> ciudadanos (165.5), el <strong>de</strong>recho político a<br />
manifestarse públicam<strong>en</strong>te y sin armas (115), <strong>la</strong> libertad<br />
<strong>de</strong> expresión sin c<strong>en</strong>sura previa (61) y el <strong>de</strong>recho a pres<strong>en</strong>tar<br />
peticiones a <strong>los</strong> funcionarios o <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas,<br />
y a obt<strong>en</strong>er oportuna respuesta <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos (67).<br />
El refer<strong>en</strong>do consultivo sólo estaba previsto <strong>en</strong> el caso<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma a <strong>la</strong> Constitución y nunca fue activado.<br />
Más tar<strong>de</strong>, se establecerían otras instituciones participativas<br />
a nivel municipal, como el referéndum consultivo<br />
(Álvarez, 1996: 78). Tardíam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Ley Orgánica<br />
<strong>de</strong>l Sufragio y Participación Política (LOSSP), promulgada<br />
<strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997, incorporó el refer<strong>en</strong>do consultivo<br />
<strong>de</strong> alcance nacional, el cual fue utilizado por primera<br />
vez <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 1999.<br />
Los diversos cuestionami<strong>en</strong>tos al sistema político y<br />
partidista fueron recibidos y escuchados por algunas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s fuerzas aludidas o por sectores al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />
De hecho, <strong>la</strong>s élites políticas int<strong>en</strong>taron impulsar<br />
un conjunto <strong>de</strong> reformas que respondieran a <strong>la</strong>s críticas,<br />
a través <strong>de</strong>l fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema repres<strong>en</strong>tativo,<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961, y el<br />
reforzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> como instituciones<br />
c<strong>la</strong>ves y fundacionales <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong>mocrático.<br />
Las más importantes <strong>de</strong> estas reformas surgieron <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Comisión Presi<strong>de</strong>ncial para <strong>la</strong> Reforma <strong>de</strong>l Estado (COPRE),<br />
que aunque fundada durante el gobierno <strong>de</strong> Jaime<br />
Lusinchi (1984-1989) no produjo frutos sustanciales sino<br />
hasta 1989, cuando promovió su p<strong>la</strong>n para <strong>la</strong> reducción<br />
<strong>de</strong>l Estado y su propuesta para <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> COPRE<br />
no fueron siempre bi<strong>en</strong> recibidas por <strong>la</strong>s fuerzas políticas<br />
tradicionales.<br />
Es así que, durante ese <strong>la</strong>pso crítico, también hubo<br />
importantes int<strong>en</strong>tos por poner <strong>en</strong> marcha innovaciones<br />
institucionales que pret<strong>en</strong>dían cambiar <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s,<br />
actores e instituciones cuestionados. Entre estas reformas<br />
<strong>de</strong>staca <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización político-administrativa,<br />
quizá <strong>la</strong> reforma político-institucional <strong>de</strong> mayor <strong>en</strong>vergadura<br />
empr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos lustros, y <strong>la</strong> modificación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s y <strong>la</strong> organización electoral <strong>en</strong> el<br />
país. Sin embargo, <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> legitimidad y <strong>de</strong><br />
gobernabilidad se había ya insta<strong>la</strong>do <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, pro-<br />
116 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />
ducto <strong>de</strong> una fuerte crisis económica marcada por un<br />
significativo aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, el grave m<strong>en</strong>oscabo<br />
<strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no <strong>en</strong> <strong>los</strong> sectores medios<br />
y popu<strong>la</strong>res, así como el evi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
servicios públicos (Molina y Pérez, 1996: 224-225), y<br />
junto a altos niveles <strong>de</strong> impunidad y corrupción asociados<br />
con <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se dirig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. De modo que, aun<br />
tratándose <strong>de</strong> reformas exitosas, y que g<strong>en</strong>eraron bu<strong>en</strong>a<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias positivas que se esperaban<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas, su implem<strong>en</strong>tación tardía <strong>en</strong> un contexto<br />
marcado por <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> legitimidad <strong>de</strong> sus principales<br />
impulsores —particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong><br />
tradicionales—, no bastó para revertir el <strong>de</strong>terioro<br />
sociopolítico y económico predominantes, ni para promover<br />
un sólido li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> relevo con <strong>la</strong> velocidad e<br />
int<strong>en</strong>sidad que muchos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública<br />
rec<strong>la</strong>maban.<br />
Del bipartidismo mo<strong>de</strong>rado al<br />
multipartidismo inestable<br />
La crisis sufrida por el sistema político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no se<br />
expresó <strong>en</strong> el paso <strong>de</strong> un sistema bipartidista a un sistema<br />
multipartidista. En <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ese cambio<br />
interactuó una combinación <strong>de</strong> factores. En primer lugar,<br />
el cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s formales político-electorales,<br />
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />
y <strong>la</strong> elección directa y separada <strong>de</strong> gobernadores,<br />
alcal<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>más autorida<strong>de</strong>s locales, así como <strong>la</strong><br />
introducción <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalización <strong>de</strong>l sufragio<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuerpos legis<strong>la</strong>tivos. En<br />
segundo lugar, el cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias políticoelectorales<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> votantes, que se ori<strong>en</strong>taron hacia opciones<br />
difer<strong>en</strong>tes al bipartidismo tradicional. Y, <strong>en</strong> tercer<br />
lugar, <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l sistema político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, que<br />
ocasionó dicho <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias colectivas,<br />
<strong>la</strong> <strong>en</strong>tronización <strong>de</strong> <strong>la</strong> abst<strong>en</strong>ción electoral y el<br />
apoyo a organizaciones e individualida<strong>de</strong>s emerg<strong>en</strong>tes,<br />
como expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>safección <strong>de</strong> amplios sectores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción respecto <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n establecido y <strong>de</strong> sus<br />
principales actores.<br />
Ese cambio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un sistema bipartidista mo<strong>de</strong>rado<br />
hacia un multipartidismo inestable se fue concretando<br />
progresivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> sucesivos procesos comiciales<br />
regionales (1989, 1992, 1995) y nacionales (1993), y se<br />
ratificaría <strong>en</strong> <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios regionales y<br />
nacionales <strong>de</strong> 1998 y 2000.
La <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización y el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
multipartidismo<br />
La elección directa <strong>de</strong> gobernadores y alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
años 1989, 1992 y 1995, produjo nuevos patrones <strong>de</strong><br />
comportami<strong>en</strong>to y difer<strong>en</strong>tes corre<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> fuerza<br />
<strong>en</strong> el panorama político-electoral <strong>de</strong>l país. Con esas elecciones<br />
se ampliaron <strong>los</strong> espacios para <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />
inter e intrapartidista, y se crearon oportunida<strong>de</strong>s para<br />
el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res individuales y organizaciones<br />
políticas alternativas a <strong>la</strong>s tradicionales.<br />
En <strong>los</strong> tres primeros procesos <strong>la</strong> abst<strong>en</strong>ción se colocó<br />
<strong>en</strong> niveles altos, alcanzando el 54.0% <strong>en</strong> 1989, 50.72%<br />
<strong>en</strong> 1992 y 53.85% <strong>en</strong> 1995. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> novedad <strong>de</strong><br />
estos comicios y que se trataba <strong>de</strong> elegir a autorida<strong>de</strong>s<br />
muy cercanas a <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> <strong>los</strong> ciudadanos, <strong>la</strong>s<br />
mismas no g<strong>en</strong>eraron una significativa movilización <strong>de</strong>l<br />
electorado.<br />
En 1989, <strong>los</strong> gobernadores electos eran expon<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> li<strong>de</strong>razgos regionales <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>tidad. A pesar <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s <strong>en</strong>ormes dificulta<strong>de</strong>s que atravesaba el gobierno <strong>de</strong><br />
Pérez luego <strong>de</strong>l estallido social <strong>de</strong> febrero, <strong>los</strong> resultados<br />
favorecieron a AD, partido <strong>de</strong> gobierno, pero también<br />
se evi<strong>de</strong>nció <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong>l electorado a g<strong>en</strong>erar<br />
una corre<strong>la</strong>ción más equilibrada <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, al incluir<br />
significativam<strong>en</strong>te a COPEI, el otro compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ecuación bipartidista. En esta elección resaltó <strong>la</strong> victoria<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> MAS y La Causa R (LCR), logrando<br />
por primera vez <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia relevante <strong>de</strong> organizaciones<br />
políticas distintas <strong>de</strong>l binomio AD-COPEI <strong>en</strong> posiciones<br />
<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r regional.<br />
La segunda elección <strong>de</strong> gobernadores y alcal<strong>de</strong>s tuvo<br />
lugar <strong>en</strong> 1992, pocos días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l segundo int<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> golpe <strong>de</strong> Estado ocurrido ese año. En esa ocasión,<br />
<strong>los</strong> resultados favorecieron ampliam<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> candidatos<br />
<strong>de</strong> COPEI. Por su parte, el partido MAS increm<strong>en</strong>tó<br />
el número <strong>de</strong> gobernaciones ganadas, mi<strong>en</strong>tras que AD<br />
redujo el número <strong>de</strong> sus gobernaciones y LCR mantuvo<br />
<strong>la</strong> gobernación <strong>de</strong>l estado Bolívar y, a<strong>de</strong>más, resultó<br />
triunfador <strong>en</strong> <strong>la</strong> alcaldía <strong>de</strong>l Municipio Libertador, <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
mayor importancia pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong>l área metropolitana<br />
<strong>de</strong> Caracas.<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> óptica <strong>de</strong> <strong>los</strong> propon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización,<br />
estos resultados fueron muy estimu<strong>la</strong>ntes (exceptuando<br />
<strong>la</strong> alta abst<strong>en</strong>ción), puesto que reve<strong>la</strong>ba <strong>la</strong><br />
capacidad <strong>de</strong>l electorado <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar una estructura <strong>de</strong><br />
po<strong>de</strong>r más equilibrada, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que podía producirse un<br />
contrapeso a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> dominantes <strong>en</strong> el ámbito na-<br />
“<br />
El país vive una circunstancia muy especial, que no ti<strong>en</strong>e<br />
nada que ver con otras realida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que t<strong>en</strong>emos<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> países andinos. Por un <strong>la</strong>do, pi<strong>en</strong>so que <strong>los</strong><br />
<strong>partidos</strong> tradicionales, AD y COPEI —<strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida<br />
el MAS, porque vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda—, no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a<br />
cabalidad lo que está pasando con Chávez. Cre<strong>en</strong> que<br />
todavía —y ciertam<strong>en</strong>te— hay márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> normalidad<br />
<strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> <strong>los</strong> que uno pue<strong>de</strong> moverse, pero cada<br />
día se van restringi<strong>en</strong>do más<br />
(Pastor Heydra, Acción Democrática).<br />
”<br />
cional. En medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis política que se <strong>de</strong>sató luego<br />
<strong>de</strong>l int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> golpe <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong><br />
1992, contar con una oposición leal insertada <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura<br />
regional <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r fue un recurso importante<br />
para mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>l gobierno y <strong>de</strong>l sistema<br />
<strong>de</strong>mocrático.<br />
La <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización introdujo adicionalm<strong>en</strong>te una<br />
reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> juego novedosa <strong>en</strong> el sistema político, como<br />
fue <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> reelección inmediata <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobernadores<br />
y alcal<strong>de</strong>s <strong>en</strong> ejercicio, opción constitucionalm<strong>en</strong>te<br />
negada a <strong>los</strong> presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> República qui<strong>en</strong>es<br />
sólo podían aspirar a <strong>la</strong> reelección <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> dos<br />
períodos fuera <strong>de</strong>l gobierno. En 15 casos, <strong>los</strong> gobernadores<br />
fueron reelectos.<br />
En 1995, tratándose <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera elección regional,<br />
bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobernadores no pudieron aspirar a<br />
<strong>la</strong> reelección y aparecieron nuevos candidatos a ocupar<br />
dichos cargos, sumados a <strong>los</strong> estados Amazonas y Delta<br />
Amacuro que, por primera vez, eligieron gobernadores.<br />
A pesar <strong>de</strong> triunfo electoral <strong>de</strong> Cal<strong>de</strong>ra para <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1993, el partido<br />
que lo apoyó, Converg<strong>en</strong>cia, sólo obtuvo una gobernación<br />
(Yaracuy); <strong>en</strong> cambio, el MAS, otro miembro<br />
importante <strong>de</strong> su coalición, sí se b<strong>en</strong>efició <strong>de</strong> su vincu<strong>la</strong>ción<br />
con el gobierno y triunfó <strong>en</strong> dos gobernaciones<br />
más. AD aum<strong>en</strong>tó el número <strong>de</strong> gobernaciones, mi<strong>en</strong>tras<br />
que COPEI experim<strong>en</strong>tó una caída drástica respecto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 1992, si<strong>en</strong>do este resultado<br />
un reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>satada por <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong><br />
Cal<strong>de</strong>ra separada <strong>de</strong> su partido original. LCR perdió su<br />
emblemática gobernación <strong>de</strong> Bolívar, pero promovió<br />
con mucho éxito <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Arias Cár<strong>de</strong>nas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
importante gobernación <strong>de</strong>l estado Zulia, <strong>la</strong> <strong>de</strong>l mayor<br />
caudal electoral <strong>de</strong>l país. Por otro <strong>la</strong>do, emergió <strong>en</strong><br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
117
Carabobo una opción partidista regional, Proyecto<br />
Carabobo, que más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte adquiriría dim<strong>en</strong>sión nacional<br />
como Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (PV).<br />
Estos comicios fueron reve<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>los</strong> votantes. AD y<br />
COPEI perdieron gobernaciones <strong>en</strong> estados con un<br />
importante peso electoral como Zulia, Carabobo y Lara.<br />
Se consolidaron li<strong>de</strong>razgos partidistas y regionales <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> estados Aragua y Carabobo, igualm<strong>en</strong>te importantes<br />
por su <strong>de</strong>nsidad pob<strong>la</strong>cional. Se evi<strong>de</strong>nció el profundo<br />
<strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l partido COPEI, que si bi<strong>en</strong><br />
había resistido su prolongada aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r presi<strong>de</strong>ncial<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1983, no pudo superar <strong>la</strong> división causada<br />
por <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> su lí<strong>de</strong>r fundador, cuya presi<strong>de</strong>ncia<br />
no le reportó b<strong>en</strong>eficios <strong>políticos</strong>. Algunas<br />
individualida<strong>de</strong>s y agrupaciones regionales se proyectaron<br />
con fuerza hacia el resto <strong>de</strong>l país, lo que ratificó que<br />
el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización se había convertido <strong>en</strong><br />
una cantera <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> nuevos lí<strong>de</strong>res <strong>políticos</strong>.<br />
Las elecciones nacionales <strong>de</strong> 1993<br />
Las elecciones <strong>de</strong> 1993 constituy<strong>en</strong> una importante inflexión<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica bipartidista que había caracterizado<br />
al país <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios <strong>de</strong> 1973, y mostraron<br />
con mucha fuerza el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias<br />
electorales <strong>de</strong>l v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no hacia opciones emerg<strong>en</strong>tes<br />
(Sonntag y Maingón, 2001). El contraste <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> resultados<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios presi<strong>de</strong>nciales y par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios<br />
<strong>de</strong> 1988 y 1993, es elocu<strong>en</strong>te.<br />
En <strong>la</strong>s elecciones presi<strong>de</strong>nciales, <strong>los</strong> cuatro<br />
cont<strong>en</strong>dores principales <strong>en</strong>carnaban <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación o el<br />
cuestionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s e instituciones conv<strong>en</strong>cionales<br />
<strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n sociopolítico v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no. C<strong>la</strong>udio<br />
Fermín (<strong>de</strong> AD), ex-alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Caracas, y Oswaldo<br />
Álvarez Paz (<strong>de</strong> COPEI), ex gobernador <strong>de</strong>l Zulia, pert<strong>en</strong>ecían<br />
a <strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus respectivos<br />
<strong>partidos</strong>. Sus propuestas programáticas incluían<br />
nociones cercanas al neoliberalismo <strong>en</strong> materia económica<br />
y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización.<br />
Andrés Velásquez, ex gobernador <strong>de</strong> Bolívar, también<br />
era un producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, y era miembro<br />
promin<strong>en</strong>te <strong>de</strong> LCR, partido que <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to<br />
expresaba <strong>la</strong> opción <strong>de</strong> mayor <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to al status<br />
quo político. Y Rafael Cal<strong>de</strong>ra, qui<strong>en</strong> obtuvo <strong>la</strong> victoria<br />
<strong>en</strong> estos comicios, aun si<strong>en</strong>do fundador <strong>de</strong> COPEI y<br />
figura principal durante varias décadas, surgió <strong>en</strong> abierta<br />
oposición a éste y al programa <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong>l ex presi-<br />
118 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />
<strong>de</strong>nte Pérez, cabalgando sobre <strong>la</strong> simpatía <strong>de</strong>spertada<br />
hacia <strong>los</strong> militares golpistas <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1992.<br />
En aquel<strong>la</strong> conti<strong>en</strong>da, participó como candidato <strong>de</strong>l<br />
partido Converg<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> una amplia coalición <strong>de</strong> 15<br />
<strong>partidos</strong> (el l<strong>la</strong>mado “chiripero”), <strong>de</strong> <strong>la</strong> que formaban<br />
parte organizaciones <strong>de</strong> izquierda como el MAS, el<br />
Movimi<strong>en</strong>to Electoral <strong>de</strong>l Pueblo (MEP), el Partido<br />
Comunista <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (PCV), <strong>en</strong>tre otros; con lo que,<br />
por primera vez <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1958, obtuvo <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia un<br />
candidato prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un partido o coalición <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />
distintos a AD y COPEI 4 .<br />
La abst<strong>en</strong>ción se increm<strong>en</strong>tó, pasando <strong>de</strong> 18.08%<br />
<strong>en</strong> 1988 a 39.84%. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 1988 <strong>la</strong> sumatoria<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> votos obt<strong>en</strong>idos por <strong>los</strong> candidatos <strong>de</strong> AD y<br />
COPEI alcanzó el 93.29% <strong>de</strong>l total, porc<strong>en</strong>taje simi<strong>la</strong>r<br />
a <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos por ambos <strong>partidos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
1973 <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, <strong>en</strong> 1993 dicha adición ap<strong>en</strong>as alcanzó<br />
el 46.33%. A su vez, <strong>la</strong> sumatoria <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos <strong>de</strong>positados<br />
a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s candidaturas “antisistema”, repres<strong>en</strong>tadas<br />
por Cal<strong>de</strong>ra y Velásquez, obtuvo el 52.41% <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
votos.<br />
El gobierno <strong>de</strong> Cal<strong>de</strong>ra pudiera ser compr<strong>en</strong>dido<br />
como el último int<strong>en</strong>to por mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l juego<br />
político inaugurado <strong>en</strong> 1958, y como <strong>la</strong> postrera oportunidad<br />
que el electorado le otorgó a <strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia tradicional<br />
para conducir al país. Sin embargo, <strong>los</strong> avatares y<br />
frustraciones <strong>de</strong> ese gobierno le mostraron a ese mismo<br />
electorado <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo tradicional<br />
para manejar con éxito <strong>la</strong>s cada vez más complejas t<strong>en</strong>siones<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, el acceso al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> organizaciones<br />
e individualida<strong>de</strong>s prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda,<br />
que formaban parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición que llevó a Cal<strong>de</strong>ra<br />
al po<strong>de</strong>r y cuyo aporte electoral por primera vez<br />
tuvo <strong>la</strong> eficacia sufici<strong>en</strong>te como para influir <strong>en</strong> el resultado<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios presi<strong>de</strong>nciales (el MAS le aportó<br />
casi 600 mil votos a su candidatura), abrió una nueva<br />
perspectiva <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r a agrupaciones políticas que<br />
secu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te obt<strong>en</strong>ían un reducido apoyo electoral. Esta<br />
circunstancia les otorgó visibilidad pública, reduci<strong>en</strong>do<br />
<strong>la</strong>s resist<strong>en</strong>cias tradicionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ante <strong>la</strong> posibilidad<br />
<strong>de</strong> su irrupción abierta, como ocurriría con <strong>la</strong><br />
candidatura <strong>de</strong> Chávez.<br />
4 Aunque Cal<strong>de</strong>ra era expresión c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo tradicional y sus<br />
actuaciones políticas se remontaban a <strong>los</strong> años cuar<strong>en</strong>ta, su éxito<br />
electoral <strong>en</strong> esta ocasión se <strong>de</strong>bió a su distanciami<strong>en</strong>to respecto <strong>de</strong><br />
ese mismo refer<strong>en</strong>te y a su discurso crítico respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sviaciones<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada “<strong>de</strong>mocracia puntofijista”.
En el ámbito par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario, se produjo un <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />
simi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias colectivas y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el<br />
Congreso. Así, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s elecciones par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> 1993,<br />
AD y COPEI obtuvieron, respectivam<strong>en</strong>te, el 23.34%<br />
y el 22.62% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> Causa R y <strong>la</strong><br />
alianza Converg<strong>en</strong>cia-MAS obtuvieron el 20.68% y el<br />
24.34% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos, respectivam<strong>en</strong>te (Molina y Pérez,<br />
1996: 221). Así, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 1988, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />
AD y COPEI sumaron el 81.6% <strong>de</strong> <strong>los</strong> escaños <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
cámara <strong>de</strong> diputados —y el 9.0% le correspondió al<br />
MAS—, <strong>en</strong> 1993 <strong>los</strong> escaños correspondi<strong>en</strong>tes a AD y<br />
COPEI, agregados, ap<strong>en</strong>as alcanzaron el 53.2%. El espacio<br />
antes ocupado por esas agrupaciones fue ll<strong>en</strong>ado por<br />
<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> LCR con 19.7% <strong>de</strong> <strong>los</strong> diputados, Converg<strong>en</strong>cia<br />
con 12.8%, y el MAS con 11.8% <strong>de</strong> <strong>los</strong> puestos.<br />
La profusión <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos críticos acaecidos <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
años 1989 y 1993, y el <strong>de</strong>terioro sost<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>los</strong> pi<strong>la</strong>res<br />
fundam<strong>en</strong>tales que sostuvieron el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>mocrático<br />
instaurado <strong>en</strong> 1958, explican <strong>la</strong> rapi<strong>de</strong>z y profundidad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias colectivas expresados<br />
<strong>en</strong> dichas elecciones, y <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te búsqueda <strong>de</strong><br />
nuevas opciones que contribuyeran a superar <strong>la</strong> crisis.<br />
El <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to socioeconómico sost<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> inicios<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> años och<strong>en</strong>ta había ac<strong>en</strong>tuado <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />
exist<strong>en</strong>tes, y había g<strong>en</strong>erado amplios sectores <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
excluidos <strong>de</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios socioeconómicos por<br />
el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> pobreza crítica y extrema.<br />
La realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> exclusión socioeconómica y <strong>de</strong> <strong>la</strong> frustración<br />
con el li<strong>de</strong>razgo tradicional g<strong>en</strong>eró <strong>la</strong>s condiciones<br />
para el cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> realineación partidista, tanto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> algunas organizaciones, como <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> términos más acor<strong>de</strong>s con<br />
<strong>la</strong>s divisiones sociales y económicas 5 .<br />
No obstante, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reiteradas y consist<strong>en</strong>tes<br />
señales <strong>de</strong> impaci<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>safección <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
con el li<strong>de</strong>razgo tradicional y sus actuaciones, el mismo<br />
no at<strong>en</strong>dió satisfactoriam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s expectativas colectivas,<br />
y optó por repetir fórmu<strong>la</strong>s agotadas o promover<br />
innovaciones que no g<strong>en</strong>eraron sufici<strong>en</strong>te impulso r<strong>en</strong>ovador.<br />
Esa ruptura comunicacional <strong>en</strong>tre el li<strong>de</strong>razgo<br />
conv<strong>en</strong>cional y amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, conv<strong>en</strong>ció<br />
a <strong>los</strong> últimos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inutilidad <strong>de</strong> seguir apostando<br />
al li<strong>de</strong>razgo tradicional.<br />
5 Para un exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to socioeconómico y<br />
realineaciones sociopolíticas <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, ver Ellner, 2003; Hellinger,<br />
2003; Roberts, 2003.<br />
Los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l electorado se<br />
tradujeron también <strong>en</strong> una disminución <strong>en</strong> el número<br />
<strong>de</strong> militantes y/o simpatizantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>.<br />
Para 1994, <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> ciudadanos y <strong>los</strong><br />
<strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> se reduce aún más: sólo 22.8% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción, como lo muestra el cuadro 1.1, se consi<strong>de</strong>ra<br />
militante o simpatizante <strong>de</strong> algún partido político (<strong>en</strong><br />
comparación con el 48.7%, el 38.4% y el 32.4% <strong>de</strong> 1973,<br />
1983 y 1990, respectivam<strong>en</strong>te), y sólo un 27.8% <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
interesados <strong>en</strong> política se consi<strong>de</strong>ra militante o simpatizante<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> tradicionales (AD, COPEI<br />
y MAS).<br />
En este contexto, el control partidista sobre <strong>la</strong> sociedad<br />
civil fue haciéndose cada vez más difuso, y, progresivam<strong>en</strong>te,<br />
surgieron gremios y asociaciones <strong>de</strong> vecinos y<br />
estudiantes no alineadas con <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> o con ag<strong>en</strong>das<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s fuerzas tradicionales<br />
habían perdido progresivam<strong>en</strong>te su capacidad <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etrar,<br />
manejar y contro<strong>la</strong>r este tipo <strong>de</strong> organizaciones.<br />
La fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>, <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>salineación partidista, <strong>la</strong> abst<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> personalización<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> política y el resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un multipartidismo<br />
inestable, se incorporaron como nuevos rasgos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
dinámica político-electoral <strong>en</strong> sustitución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características<br />
anteriores.<br />
Las elecciones <strong>de</strong> 1998: una coyuntura<br />
crítica<br />
Los comicios <strong>de</strong> 1998 constituy<strong>en</strong> una coyuntura crítica<br />
que <strong>de</strong>terminará el cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas<br />
políticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y el acceso al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> sectores<br />
emerg<strong>en</strong>tes —algunos <strong>de</strong> vieja pres<strong>en</strong>cia, pero <strong>de</strong><br />
escasa figuración electoral previa— <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n político<br />
v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, <strong>los</strong> que consumarán el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> estructurado <strong>en</strong> torno al binomio<br />
AD-COPEI.<br />
En materia político-electoral, el año 1998 se caracterizó<br />
por <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> situaciones inéditas y por<br />
importantes transformaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
comicios, <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica partidista, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas candidaturas<br />
<strong>de</strong>l proceso electoral, y <strong>en</strong> <strong>los</strong> resultados que<br />
emergieron <strong>de</strong>l mismo.<br />
Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios más importantes fue <strong>la</strong> conformación<br />
<strong>de</strong>l Polo Patriótico. Esta fue una alianza partidista<br />
estructurada <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Hugo<br />
Chávez, lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>tona golpista <strong>de</strong>l 4 <strong>de</strong> febrero<br />
<strong>de</strong> 1992, qui<strong>en</strong> habría sido <strong>en</strong>carce<strong>la</strong>do, juzgado, dado<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
119
<strong>de</strong> baja <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas y luego sobreseído <strong>en</strong><br />
1994, junto con sus más cercanos co<strong>la</strong>boradores, por el<br />
<strong>en</strong>tonces Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Rafael Cal<strong>de</strong>ra. A<br />
pesar <strong>de</strong>l fracaso militar <strong>de</strong>l golpe <strong>de</strong> Estado, el movimi<strong>en</strong>to<br />
insurg<strong>en</strong>te li<strong>de</strong>rado por Chávez Frías <strong>de</strong>rivó <strong>en</strong><br />
un éxito político para sus principales promotores, que<br />
rápidam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spertaron simpatías <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong>s<strong>en</strong>cantada por el <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to socioeconómico acumu<strong>la</strong>do<br />
y por <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo tradicional.<br />
Los principales promotores <strong>de</strong> dicho movimi<strong>en</strong>to<br />
fueron <strong>los</strong> oficiales activos Hugo Chávez Frías, Francisco<br />
Javier Arias Cár<strong>de</strong>nas, Urdaneta Hernán<strong>de</strong>z y Joel<br />
Acosta Chirinos, junto con un numeroso grupo <strong>de</strong> oficiales.<br />
No obstante, no todos esperarían hasta 1998 para<br />
participar <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, esta vez<br />
a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía electoral. Arias Cár<strong>de</strong>nas, así como<br />
otros dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to insurg<strong>en</strong>te, optaron por<br />
<strong>la</strong> vía electoral, incursionando exitosam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
comicios <strong>de</strong> 1995, <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales Arias Cár<strong>de</strong>nas resultó<br />
elegido gobernador <strong>en</strong> el estado Zulia, con el apoyo <strong>de</strong><br />
LCR.<br />
Por su parte, Chávez se mantuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
abst<strong>en</strong>ción hasta mediados <strong>de</strong> 1997, cuando cambió su<br />
estrategia política, asociándose con diversas<br />
individualida<strong>de</strong>s y organizaciones civiles, con el propósito<br />
<strong>de</strong> seguir <strong>la</strong> vía electoral. De esta estrategia surgió y<br />
se legalizó el partido Movimi<strong>en</strong>to Quinta República<br />
(MVR), el cual tuvo un consist<strong>en</strong>te asc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas<br />
<strong>de</strong> opinión pública. El Polo Patriótico agrupó a<br />
este naci<strong>en</strong>te partido, a otras pequeñas y nuevas organizaciones<br />
partidistas como el partido Patria para Todos<br />
(PPT), y a otras organizaciones tradicionales <strong>de</strong> izquierda<br />
como el MAS, el PCV y el MEP, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l apoyo<br />
a <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Hugo Chávez a <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
República 6 .<br />
Los <strong>partidos</strong> tradicionales, también propusieron sus<br />
respectivos candidatos a <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia. El partido<br />
COPEI eligió como candidata presi<strong>de</strong>ncial a una in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te,<br />
Ir<strong>en</strong>e Sáez, ex Miss Universo y exitosa alcal<strong>de</strong>sa<br />
<strong>de</strong> Chacao, qui<strong>en</strong> ost<strong>en</strong>taba altos niveles <strong>de</strong> popu<strong>la</strong>ridad<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas preelectorales. Por el contrario,<br />
AD seleccionó a su máximo dirig<strong>en</strong>te partidista y Secretario<br />
G<strong>en</strong>eral, Alfaro Ucero, cuyas primeras incursiones<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida política nacional databan <strong>de</strong> <strong>los</strong> años<br />
6 Para el estudio <strong>de</strong>l proceso sociopolítico asociado al MVR y a Chávez,<br />
consultar B<strong>la</strong>nco Muñoz, 1998; Garrido, 1999; 2000; López-Maya,<br />
2003, <strong>en</strong>tre otros.<br />
120 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />
cuar<strong>en</strong>ta, pero que carecía <strong>de</strong> apoyo popu<strong>la</strong>r. Los avatares<br />
<strong>de</strong> estas candidaturas fueron un reflejo dramático<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis que afectaba a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales. Por<br />
su parte, ni el partido <strong>de</strong> gobierno ni el gobierno como<br />
tal apoyaron o postu<strong>la</strong>ron un candidato presi<strong>de</strong>ncial.<br />
Otros <strong>partidos</strong> emerg<strong>en</strong>tes también pres<strong>en</strong>taron candidatos.<br />
El recién formado partido Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
(PV), <strong>de</strong>signó a H<strong>en</strong>rique Sa<strong>la</strong>s Romer como su candidato<br />
presi<strong>de</strong>ncial, exitoso ex gobernador <strong>de</strong>l estado<br />
Carabobo. La Causa R inicialm<strong>en</strong>te apoyó a Ir<strong>en</strong>e Sáez,<br />
y luego resolvió <strong>la</strong>nzar su propia candidatura con Alfredo<br />
Ramos, sin éxito. En un principio, el total <strong>de</strong> candidatos<br />
presi<strong>de</strong>nciales asc<strong>en</strong>día a 16, pero <strong>en</strong>tre r<strong>en</strong>uncias y otras<br />
ev<strong>en</strong>tualida<strong>de</strong>s <strong>la</strong> lista se redujo finalm<strong>en</strong>te a 11.<br />
El área propiam<strong>en</strong>te electoral experim<strong>en</strong>tó cambios<br />
significativos para esos comicios, con <strong>la</strong> promulgación<br />
<strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l Sufragio y<br />
Participación Política (LOSPP). Esta introdujo importantes<br />
innovaciones como <strong>la</strong> automatización <strong>de</strong>l proceso<br />
electoral, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> votación, escrutinio,<br />
totalización y adjudicación; <strong>la</strong> <strong>de</strong>spartidización <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
organismos electorales, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong><br />
ciudadanos in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes como autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l organismo<br />
c<strong>en</strong>tral, el Consejo Nacional Electoral (CNE), y<br />
<strong>la</strong> selección por sorteo <strong>de</strong> <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas<br />
electorales estatales y municipales, así como <strong>la</strong>s mesas<br />
<strong>de</strong> votación; <strong>la</strong> consagración <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho al sufragio <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>nos resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> el exterior; <strong>la</strong> elección directa<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Andino y<br />
Latino, y <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong>l refer<strong>en</strong>do consultivo para materias<br />
<strong>de</strong> alcance nacional (Kornblith, 2004).<br />
En diciembre <strong>de</strong> 1998 <strong>de</strong>bía coincidir <strong>la</strong> celebración<br />
<strong>de</strong> elecciones nacionales y regionales. Sin embargo, el<br />
Congreso resolvió ese mismo año separar <strong>los</strong> comicios<br />
fijando <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones para el Congreso, así<br />
como para gobernadores y asambleas legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
estados, para noviembre <strong>de</strong> 1998; <strong>la</strong>s presi<strong>de</strong>nciales para<br />
diciembre <strong>de</strong> 1998, y para el segundo semestre <strong>de</strong> 1999<br />
<strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> concejos municipales y juntas<br />
parroquiales. El <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
comicios fue áspero, y muchos sectores consi<strong>de</strong>raron<br />
que el esquema resultante tuvo como principal objetivo<br />
minimizar el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> previsible victoria <strong>de</strong> Chávez,<br />
al convocar <strong>en</strong> primer lugar <strong>la</strong>s elecciones par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias<br />
y regionales, a fin <strong>de</strong> evitar el efecto <strong>de</strong> arrastre que<br />
su candidatura podía ejercer sobre dichas instancias si<br />
<strong>la</strong> elección presi<strong>de</strong>ncial tuviese lugar primero.<br />
Pocos días antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones
presi<strong>de</strong>nciales, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> AD y COPEI retiraron su<br />
apoyo a sus respectivos candidatos para unir fuerzas a<br />
favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>s Romer, contra el cual se<br />
habían opuesto acerbam<strong>en</strong>te durante toda <strong>la</strong> campaña.<br />
La <strong>de</strong>cisión resultó contraproduc<strong>en</strong>te, g<strong>en</strong>eró gran confusión<br />
e irritación <strong>en</strong> el electorado, el cual se volcó a<br />
favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Chávez.<br />
El cambio <strong>de</strong> candidatos a última hora por parte <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales, razón por <strong>la</strong> cual asistieron a<br />
<strong>la</strong> conti<strong>en</strong>da electoral por primera vez <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1958 sin<br />
un candidato propio, fue una expresión vívida <strong>de</strong>l estado<br />
<strong>de</strong> confusión, <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to y postración <strong>en</strong> que se<br />
<strong>en</strong>contraban <strong>la</strong>s organizaciones partidistas tradicionales<br />
y, por otro <strong>la</strong>do, <strong>de</strong>l significativo reto que les p<strong>la</strong>ntearon<br />
<strong>la</strong>s opciones emerg<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s cuales se fueron consolidando<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que se alejaban <strong>de</strong>l status quo.<br />
Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 1998<br />
El 8 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1998 tuvieron lugar <strong>la</strong>s elecciones<br />
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias, <strong>de</strong> gobernadores y <strong>de</strong> asambleas legis<strong>la</strong>tivas<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> estados, y el 6 <strong>de</strong> diciembre <strong>la</strong>s presi<strong>de</strong>nciales.<br />
En ambos ev<strong>en</strong>tos, <strong>los</strong> resultados favorecieron a <strong>la</strong>s<br />
fuerzas políticas emerg<strong>en</strong>tes, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s presi<strong>de</strong>nciales.<br />
En <strong>la</strong>s elecciones para diputados al Congreso Nacional,<br />
<strong>la</strong>s organizaciones naci<strong>en</strong>tes lograron un rápido<br />
crecimi<strong>en</strong>to y posicionami<strong>en</strong>to, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s organizaciones<br />
partidistas tradicionales perdieron votos y<br />
escaños, registrándose una disminución <strong>en</strong> el volum<strong>en</strong><br />
sumado <strong>de</strong> votos y <strong>de</strong> escaños <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> AD y<br />
COPEI, <strong>los</strong> cuales conc<strong>en</strong>traron un 36% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos<br />
para <strong>la</strong> lista a <strong>la</strong> cámara <strong>de</strong> diputados, mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong><br />
votos combinados <strong>de</strong> MVR, 19.9%, y PV, 10.4%, <strong>los</strong><br />
nuevos <strong>partidos</strong> con votación significativa <strong>de</strong> esta conti<strong>en</strong>da,<br />
superaron ligeram<strong>en</strong>te el 30% <strong>de</strong>l total, registrándose<br />
así un importante cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> electores. Surgió un esc<strong>en</strong>ario simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> 1993,<br />
pero con <strong>partidos</strong> y candidaturas emerg<strong>en</strong>tes distintas a<br />
<strong>la</strong>s que capitalizaron el <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong> ocasión.<br />
Los <strong>partidos</strong> que habían protagonizado este cambio <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas <strong>en</strong> 1993, como LCR y Converg<strong>en</strong>cia,<br />
perdieron gran parte <strong>de</strong> su apoyo electoral durante<br />
el período inter-comicial.<br />
En <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> gobernadores, también se registró<br />
una nueva alineación <strong>de</strong> fuerzas. De un total <strong>de</strong><br />
23 gobernaciones (se agregó el recién creado estado<br />
Vargas), <strong>los</strong> candidatos <strong>de</strong>l partido AD triunfaron <strong>en</strong> 8<br />
estados y <strong>los</strong> <strong>de</strong> COPEI <strong>en</strong> 4, y <strong>en</strong> alianza <strong>en</strong>tre ambos<br />
<strong>en</strong> 1. Los <strong>partidos</strong> asociados al Polo Patriótico triunfaron<br />
<strong>en</strong> 7 gobernaciones, correspondiéndole al MVR 1,<br />
3 al MAS y 3 al PPT. Por su parte, PV repitió su victoria<br />
<strong>en</strong> Carabobo, Converg<strong>en</strong>cia se mantuvo <strong>en</strong> Yaracuy y<br />
<strong>en</strong> el Zulia ganó nuevam<strong>en</strong>te Arias Cár<strong>de</strong>nas, apoyado<br />
por una amplia alianza que incluyó al MVR, COPEI,<br />
LCR y al partido IRENE.<br />
En <strong>la</strong> elección presi<strong>de</strong>ncial <strong>la</strong> votación favoreció a<br />
Chávez Frías, qui<strong>en</strong> obtuvo el 56.2% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> 3’673,685 electores, equival<strong>en</strong>te al 33.43%<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> electores inscritos. Por su parte, Sa<strong>la</strong>s Römer<br />
obtuvo 2’613,161 votos, equival<strong>en</strong>tes al 39.97% <strong>de</strong>l total.<br />
Pudiera conjeturarse que <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Chávez<br />
atrajo aquel 52.41% <strong>de</strong>l electorado que <strong>en</strong> 1993 votó a<br />
favor <strong>de</strong> <strong>los</strong> candidatos antisistema (Cal<strong>de</strong>ra y Velásquez),<br />
así como también absorbió el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> votos producido<br />
<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> abst<strong>en</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
dos procesos <strong>de</strong> 1998, que pasó <strong>de</strong>l 45% al 37% <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
votos válidos. El resultado fue una conti<strong>en</strong>da fuertem<strong>en</strong>te<br />
po<strong>la</strong>rizada <strong>en</strong>tre estos dos candidatos, que sumaron<br />
el 96.17% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos. Ambos repres<strong>en</strong>taban<br />
sectores emerg<strong>en</strong>tes que criticaron <strong>la</strong>s formas y prácticas<br />
políticas <strong>de</strong>l sistema vig<strong>en</strong>te, y el electorado se inclinó<br />
por <strong>la</strong> propuesta que expresaba <strong>de</strong> manera más radical<br />
el rechazo al sistema tradicional y a su li<strong>de</strong>razgo.<br />
Los comicios <strong>de</strong>l proceso constituy<strong>en</strong>te:<br />
consolidación <strong>de</strong>l Polo Patriótico y<br />
<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />
tradicionales<br />
La principal oferta electoral <strong>de</strong> Chávez y <strong>la</strong> coalición<br />
que lo acompañó fue <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> una Asamblea<br />
Nacional Constituy<strong>en</strong>te (ANC). El proceso constituy<strong>en</strong>te<br />
se realizó <strong>en</strong> tres fases comiciales. El refer<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l<br />
25 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1999 para consultar al electorado acerca<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> una ANC; <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes<br />
a <strong>la</strong> misma, el 25 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1999; y el<br />
refer<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1999 para aprobar el<br />
proyecto <strong>de</strong> Constitución e<strong>la</strong>borado por ésta. Cada proceso<br />
comicial tuvo sus particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s y aportó su especificidad<br />
a <strong>la</strong> dinámica sociopolítica <strong>de</strong>l país, y <strong>en</strong> cada<br />
uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong> se fue afianzando el apoyo a Chávez y a su<br />
proyecto, al tiempo que <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas que<br />
se le oponían también fue adquiri<strong>en</strong>do nuevos matices.<br />
El primer ev<strong>en</strong>to fue el refer<strong>en</strong>do consultivo acerca<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> ANC. Este fue el primer<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
121
efer<strong>en</strong>do consultivo <strong>de</strong> carácter nacional convocado y<br />
realizado <strong>en</strong> el país. La abst<strong>en</strong>ción llegó al 62.3%, el<br />
mayor nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia comicial <strong>de</strong>l país hasta ese<br />
mom<strong>en</strong>to, no obstante <strong>la</strong> baja participación no<br />
<strong>de</strong>slegitimó ni obstruyó <strong>la</strong> marcha <strong>de</strong>l proceso constituy<strong>en</strong>te.<br />
Los votantes <strong>de</strong>bieron respon<strong>de</strong>r dos preguntas:<br />
La primera “¿Convoca usted a una Asamblea Nacional<br />
Constituy<strong>en</strong>te con el propósito <strong>de</strong> transformar el Estado,<br />
y crear un nuevo or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico que permita<br />
el funcionami<strong>en</strong>to efectivo <strong>de</strong> una <strong>de</strong>mocracia social<br />
y participativa?”; y <strong>la</strong> segunda referida a <strong>la</strong>s bases<br />
comiciales que <strong>de</strong>bían regir <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes<br />
a <strong>la</strong> ANC. Los resultados por el “Si” ratificaron<br />
<strong>la</strong> votación obt<strong>en</strong>ida por Chávez <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1998,<br />
llegando a 3’630,666 <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera pregunta y 3’275,716<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda, mi<strong>en</strong>tras que el “No” obtuvo 300,233 votos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> primera pregunta y 512,967 votos <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda.<br />
Los sectores que se oponían a Chávez se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong><br />
su m<strong>en</strong>or nivel <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción, y muy <strong>de</strong>smoralizados fr<strong>en</strong>te<br />
a <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> diciembre; <strong>en</strong> su mayoría, optaron<br />
por abst<strong>en</strong>erse y no se estructuraron <strong>en</strong> una campaña a<br />
favor <strong>de</strong>l rechazo a <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> una ANC.<br />
Ni <strong>en</strong> este proceso ni <strong>en</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes que tuvieron<br />
lugar <strong>en</strong> 1999 y 2000, <strong>los</strong> sectores opositores a Chávez y<br />
su proyecto lograron igua<strong>la</strong>r o superar el caudal <strong>de</strong> votos<br />
obt<strong>en</strong>idos por <strong>la</strong> candidatura <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>s Romer; ni tampoco<br />
mant<strong>en</strong>er todas <strong>la</strong>s votaciones importantes <strong>en</strong> el<br />
ámbito regional, logradas <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 1998 —aunque<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes episodios comiciales fue mejorando<br />
su <strong>de</strong>sempeño. Ello evi<strong>de</strong>nció que el triunfo electoral<br />
<strong>de</strong> Chávez y <strong>de</strong>l Polo Patriótico no era un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
efímero o un producto circunstancial <strong>de</strong> equivocados<br />
cálcu<strong>los</strong> electorales, sino que se <strong>en</strong><strong>la</strong>zaba sustancialm<strong>en</strong>te<br />
con <strong>la</strong>s diversas expresiones <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> cambio que<br />
v<strong>en</strong>ían ocurri<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> <strong>los</strong> años och<strong>en</strong>ta y<br />
que tuvieron consist<strong>en</strong>tes expresiones electorales.<br />
“<br />
Los <strong>partidos</strong> y <strong>los</strong> gobiernos t<strong>en</strong>emos que saber cuáles<br />
son <strong>los</strong> problemas principales que hay que atacar <strong>en</strong><br />
nuestros países, como son <strong>la</strong> pobreza, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad,<br />
<strong>la</strong>s exclusiones; y a conformar <strong>partidos</strong> que apoy<strong>en</strong> a<br />
gobiernos que busqu<strong>en</strong>, justam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
problemas fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />
(Calixto Ortega, Movimi<strong>en</strong>to Quinta República).<br />
”<br />
122 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />
El 25 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1999 tuvo lugar <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
repres<strong>en</strong>tantes a <strong>la</strong> ANC. Este proceso se salió <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
patrones conv<strong>en</strong>cionales por diversas razones, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
que <strong>de</strong>staca el sistema electoral adoptado para seleccionar<br />
a <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes. Se trataba <strong>de</strong> un sistema mayoritario,<br />
basado <strong>en</strong> una circunscripción nacional <strong>de</strong> 24<br />
candidatos, y 24 circunscripciones regionales con un<br />
número variable <strong>de</strong> candidatos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> cada <strong>en</strong>tidad, junto con <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> 3<br />
repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> acuerdo con sus “usos y<br />
costumbres ancestrales”. El resultado fue una exagerada<br />
sobre-repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría, lo que significó<br />
que <strong>los</strong> candidatos <strong>de</strong>l Polo Patriótico obtuvieron el<br />
95% <strong>de</strong> <strong>los</strong> miembros a <strong>la</strong> ANC, a partir <strong>de</strong> una votación<br />
que rondaba el 65% <strong>de</strong>l total; así, <strong>de</strong> <strong>los</strong> 131 miembros<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ANC, 122 prov<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> <strong>la</strong> lista <strong>de</strong>l Polo Patriótico<br />
y 3 eran diputados indíg<strong>en</strong>as (que también estaban<br />
i<strong>de</strong>ntificados con el Polo Patriótico). La abst<strong>en</strong>ción<br />
alcanzó el 54%.<br />
La ANC asumió radicalm<strong>en</strong>te su carácter originario.<br />
Muy temprano se evi<strong>de</strong>nció que el proceso constituy<strong>en</strong>te<br />
y <strong>la</strong> ANC fueron concebidos como fórmu<strong>la</strong>s para<br />
producir cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas exist<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos, <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong><br />
noviembre <strong>de</strong> 1998, a fin <strong>de</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r esos resultados<br />
y profundizar <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> diciembre<br />
<strong>de</strong> 1998. A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> ANC se promovieron nuevas<br />
figuras, hasta ese mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sconocidas para el<br />
amplio público, y que com<strong>en</strong>zaron a formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
nueva c<strong>la</strong>se política 7 . De este modo <strong>la</strong> ANC también le<br />
otorgó visibilidad y protagonismo a un nuevo li<strong>de</strong>razgo,<br />
opacando a <strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia tradicional.<br />
La ANC fue utilizada como una po<strong>de</strong>rosa herrami<strong>en</strong>ta<br />
política. Tuvo varias funciones, hábilm<strong>en</strong>te concebidas<br />
y empleadas por <strong>la</strong> nueva coalición gobernante: fue<br />
un instrum<strong>en</strong>to para reor<strong>de</strong>nar jurídica e institucionalm<strong>en</strong>te<br />
al Estado, aun antes <strong>de</strong> promulgada <strong>la</strong> Constitución;<br />
sirvió para trastocar <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos y fortalecer a <strong>los</strong> sectores emerg<strong>en</strong>tes;<br />
se usó para promover nuevos lí<strong>de</strong>res <strong>políticos</strong> y<br />
<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zar a <strong>los</strong> exist<strong>en</strong>tes, y redactar una nueva Constitución,<br />
con el propósito <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un nuevo conjunto<br />
<strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s, valores, actores e instituciones para trastocar<br />
<strong>la</strong>s bases tradicionales <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad ve-<br />
7 Para un exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> algunos rasgos <strong>de</strong> esta nueva c<strong>la</strong>se política, ver<br />
Martínez Barahona, 2002.
nezo<strong>la</strong>na. La función <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración constitucional propiam<strong>en</strong>te<br />
dicha fue abordada <strong>de</strong> forma apresurada, sacrificando<br />
<strong>la</strong> discusión sistemática y <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />
texto, al punto que se publicaron varias versiones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Constitución <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes fechas, cada una con cambios<br />
<strong>de</strong> forma y <strong>de</strong> fondo (Combel<strong>la</strong>s, 2001).<br />
El tercer episodio comicial <strong>de</strong>l proceso constituy<strong>en</strong>te<br />
tuvo lugar el 15 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1999, coincidi<strong>en</strong>do<br />
con el trágico <strong>de</strong>s<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> Vargas y<br />
<strong>la</strong>s torr<strong>en</strong>ciales lluvias <strong>de</strong> otros estados <strong>de</strong>l país. Los<br />
resultados nuevam<strong>en</strong>te favorecieron ampliam<strong>en</strong>te al<br />
oficialismo, pero esta vez <strong>la</strong> oposición se estructuró con<br />
mayor eficacia <strong>en</strong> torno <strong>de</strong>l “No”, mejorando su <strong>de</strong>sempeño<br />
respecto <strong>de</strong>l refer<strong>en</strong>do <strong>de</strong> abril. La pregunta<br />
sometida a <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>l electorado fue: “¿Aprueba<br />
usted el proyecto <strong>de</strong> Constitución e<strong>la</strong>borado por <strong>la</strong><br />
Asamblea Nacional Constituy<strong>en</strong>te?” La respuesta favorable<br />
obtuvo 3’301,475 votos, equival<strong>en</strong>te al 71.78%<br />
<strong>de</strong>l total <strong>de</strong> votos válidos y el “No” obtuvo 1’298,105<br />
votos, equival<strong>en</strong>tes al 28.22% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos. La<br />
abst<strong>en</strong>ción se ubicó <strong>en</strong> 56%.<br />
Al efectuar el ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> estos tres procesos<br />
comiciales <strong>de</strong>stacan nuevas características <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica<br />
sociopolítica v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na. Las fuerzas emerg<strong>en</strong>tes se<br />
impusieron con fuerza y rapi<strong>de</strong>z <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario político,<br />
y aprovecharon el inicial apoyo popu<strong>la</strong>r para profundizar<br />
y pot<strong>en</strong>ciar su capacidad <strong>de</strong> ocupar posiciones<br />
<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, más allá <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>rivaba naturalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />
cuadro electoral resultante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> noviembre<br />
y diciembre <strong>de</strong> 1998. En ap<strong>en</strong>as un año, habían aprobado<br />
una nueva Constitución y <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong>l proceso<br />
constituy<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zaron a <strong>los</strong> sectores <strong>políticos</strong><br />
tradicionales y se conformaron como una nueva c<strong>la</strong>se<br />
política. Lo que el Polo Patriótico no logró a través <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> comicios <strong>de</strong> 1998, lo obtuvo a través <strong>de</strong>l proceso<br />
constituy<strong>en</strong>te, como <strong>la</strong> cuasi-inhabilitación <strong>de</strong>l Congreso<br />
y <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Judicial. La otra cara <strong>de</strong><br />
esta realidad era el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>ción, zozobra y<br />
<strong>de</strong>sconcierto <strong>en</strong> que estaban sumidos <strong>los</strong> actores tradicionales,<br />
que quedaron duram<strong>en</strong>te golpeados fr<strong>en</strong>te a<br />
<strong>los</strong> resultados electorales <strong>de</strong> 1998 y avasal<strong>la</strong>dos por el<br />
empuje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas fuerzas <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r. Finalm<strong>en</strong>te,<br />
resalta <strong>la</strong> alta abst<strong>en</strong>ción que caracterizó a <strong>los</strong> tres ev<strong>en</strong>tos<br />
lo que, paradójicam<strong>en</strong>te, reveló <strong>la</strong> re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong>bilidad<br />
electoral <strong>de</strong>l proyecto emerg<strong>en</strong>te, pero que dadas <strong>la</strong>s<br />
reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> juego prevaleci<strong>en</strong>tes, no impidió <strong>la</strong> activación<br />
<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
comicios <strong>de</strong>l año 1999.<br />
La relegitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s: <strong>la</strong>s<br />
elecciones <strong>de</strong>l 30 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2000<br />
La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> convocar nuevas elecciones estaba pres<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te oficialista aun antes <strong>de</strong> aprobarse <strong>la</strong> nueva<br />
Constitución. Esta <strong>de</strong>cisión p<strong>la</strong>nteó un conjunto <strong>de</strong><br />
interrogantes: ¿por qué si acababan <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er lugar <strong>la</strong>s<br />
elecciones <strong>en</strong> 1998, se requería elegir nuevam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />
mismas autorida<strong>de</strong>s?, ¿por qué <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones asociadas<br />
con <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>l nuevo proceso comicial se<br />
tomaron <strong>de</strong> manera tan apresurada, y contravini<strong>en</strong>do<br />
disposiciones legales y acuerdos societales exist<strong>en</strong>tes?,<br />
¿por qué <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición gobernante adoptaron<br />
una estrategia re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te riesgosa, <strong>de</strong> someterse<br />
nuevam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong>l favor popu<strong>la</strong>r, cuando ya<br />
t<strong>en</strong>ían aseguradas importantes posiciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r,<br />
como <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República?<br />
El mayor problema fue <strong>la</strong> susp<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> estos<br />
comicios, <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas megaelecciones, a tres días <strong>de</strong> su<br />
realización, <strong>de</strong>bido al pésimo manejo ger<strong>en</strong>cial y<br />
organizativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l Consejo Nacional Electoral. Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
lo que se l<strong>la</strong>mó el mega<strong>de</strong>sastre electoral, <strong>los</strong> comicios<br />
fueron divididos y <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 2000 tuvieron lugar <strong>la</strong>s<br />
elecciones presi<strong>de</strong>nciales, par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias, <strong>de</strong> gobernadores,<br />
alcal<strong>de</strong>s y concejos legis<strong>la</strong>tivos <strong>de</strong> <strong>los</strong> estados 8 .<br />
A pesar <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos y <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas, <strong>los</strong> resultados<br />
<strong>de</strong> estas elecciones favorecieron ampliam<strong>en</strong>te a<br />
<strong>los</strong> candidatos <strong>de</strong>l gobierno, tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong> cargos<br />
unipersonales como <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuerpos colegiados. A <strong>la</strong> elección<br />
presi<strong>de</strong>ncial sólo se pres<strong>en</strong>taron 3 candidatos:<br />
Chávez, apoyado por 9 organizaciones, Arias Cár<strong>de</strong>nas<br />
por 6 y C<strong>la</strong>udio Fermín por 1. Se trató <strong>de</strong> <strong>la</strong> elección<br />
presi<strong>de</strong>ncial <strong>en</strong> <strong>la</strong> que participó el m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong><br />
candidatos y agrupaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1958. Chávez obtuvo<br />
3’757,773 votos, 2.2% más que <strong>en</strong> <strong>los</strong> comicios <strong>de</strong> 1998,<br />
equival<strong>en</strong>tes al 59.8% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos y el 32.06%<br />
<strong>de</strong>l total <strong>de</strong> electores. Arias obtuvo 2’359,459, equival<strong>en</strong>te<br />
al 37.5% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos y Fermín 171,346<br />
votos. La abst<strong>en</strong>ción se elevó al 43.7% y el número <strong>de</strong><br />
electores inscritos fue <strong>de</strong> 11’720,971. El presi<strong>de</strong>nte mantuvo<br />
aproximadam<strong>en</strong>te igual su votación, <strong>en</strong> términos<br />
absolutos y re<strong>la</strong>tivos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> oposición no logró<br />
igua<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s cifras alcanzadas <strong>en</strong> 1998, pero superó<br />
<strong>los</strong> bajos niveles <strong>de</strong> 1999.<br />
8 Sobre el mega<strong>de</strong>sastre electoral, consultar Valery y Ramírez, 2001.<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
123
Los cambios más importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
fuerzas resultantes ocurrieron a propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> elección<br />
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria y <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobernadores <strong>de</strong> estado.<br />
Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 2000, el Polo Patriótico<br />
obtuvo una amplia mayoría <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea<br />
Nacional (AN), y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición oficialista predominó<br />
el partido MVR, convirtiéndose <strong>en</strong> <strong>la</strong> fuerza<br />
individual mayoritaria al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> AN. Los <strong>partidos</strong><br />
tradicionales, AD y COPEI, sufrieron una nueva reducción<br />
<strong>de</strong> su repres<strong>en</strong>tación, al igual que <strong>partidos</strong> emerg<strong>en</strong>tes<br />
como PV. El MAS obtuvo una importante repres<strong>en</strong>tación,<br />
producto <strong>de</strong> su hábil negociación <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición <strong>de</strong> gobierno más que <strong>de</strong> su figuración<br />
electoral.<br />
La sumatoria <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />
MVR, MAS y <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as llegó a<br />
102 escaños <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> asamblea nacional, cifra superior<br />
a <strong>la</strong> mayoría simple, aunque inferior a <strong>los</strong> dos tercios<br />
requeridos (equival<strong>en</strong>te a 110 votos) para algunas<br />
<strong>de</strong>cisiones trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes, como el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos. La coalición <strong>de</strong> gobierno<br />
ha utilizado sistemáticam<strong>en</strong>te esa mayoría par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria<br />
para promover su proyecto político. En <strong>la</strong>s<br />
etapas iniciales el oficialismo logró con facilidad g<strong>en</strong>erar<br />
<strong>la</strong>s alianzas y acuerdos necesarios para completar<br />
<strong>los</strong> votos requeridos para obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong>cisiones por mayoría<br />
calificada, y t<strong>en</strong>ía garantizadas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones por<br />
mayoría simple. No obstante, <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica<br />
política, como <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong>l MAS,<br />
y <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong>l MVR, <strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición<br />
gobernante, redujo significativam<strong>en</strong>te el tamaño<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> bancada oficialista <strong>en</strong> el par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, al punto que<br />
para algunas <strong>de</strong>cisiones incluso se le dificultaba reunir <strong>los</strong><br />
83 votos necesarios para asegurar <strong>la</strong> mayoría simple 9 .<br />
En el ámbito regional <strong>la</strong>s elecciones también favorecieron<br />
al oficialismo y produjeron un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas, con el c<strong>la</strong>ro predominio <strong>de</strong>l MVR,<br />
que triunfó <strong>en</strong> 11 gobernaciones. En <strong>la</strong>s gobernaciones<br />
9 El cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea<br />
Nacional dificultó <strong>los</strong> acuerdos y el control oficialista <strong>de</strong> esa instancia.<br />
Un caso emblemático fue el <strong>de</strong> <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> lograr <strong>los</strong> dos<br />
tercios necesarios para <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong>l CNE <strong>en</strong><br />
2003 <strong>en</strong> el par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, lo que ocasionó su <strong>de</strong>signación temporal por<br />
parte <strong>de</strong>l TSJ (Kornblith, 2003a). Otro caso relevante fue el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
dificulta<strong>de</strong>s experim<strong>en</strong>tadas por el oficialismo a finales <strong>de</strong> 2003 <strong>en</strong><br />
su empeño por modificar <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l TSJ y que acarreó 7<br />
modificaciones sucesivas <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Interno y <strong>de</strong> Debates <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
AN, a fin <strong>de</strong> aprobar<strong>la</strong> a inicios <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2004 mediante mayoría<br />
simple.<br />
124 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> estados Bolívar, Coje<strong>de</strong>s, Mérida, Nueva Esparta,<br />
Táchira y Trujillo, <strong>los</strong> candidatos <strong>de</strong>l MVR obtuvieron<br />
<strong>la</strong> victoria <strong>de</strong>salojando a gobernadores <strong>de</strong> AD o <strong>de</strong><br />
COPEI, <strong>en</strong> algunos casos con márg<strong>en</strong>es electorales<br />
mínimos y <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> controversias acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> pulcritud<br />
<strong>de</strong>l proceso comicial (Kornblith, 2001). El MVR<br />
también <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zó al MAS <strong>en</strong> <strong>los</strong> estados Lara y Portuguesa<br />
y al PPT <strong>en</strong> Vargas. El MAS obtuvo <strong>la</strong> victoria <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> estados Anzoátegui, Aragua, Delta Amacuro y Sucre.<br />
Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> volvió a triunfar <strong>en</strong> el estado<br />
Carabobo, COPEI <strong>en</strong> el estado Miranda y Converg<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> el estado Yaracuy. En el Zulia se impuso una nueva<br />
organización regional, Un Nuevo Tiempo (UNT).<br />
En <strong>de</strong>finitiva, el objetivo procurado por el oficialismo<br />
se logró pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te con estas elecciones. Los <strong>partidos</strong><br />
tradicionales quedaron <strong>de</strong>bilitados al per<strong>de</strong>r importantes<br />
posiciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> un amplio<br />
número <strong>de</strong> gobernaciones, g<strong>en</strong>erándose una nueva corre<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> fuerzas, c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te favorable al partido<br />
MVR y al proyecto político <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Chávez.<br />
Las elecciones <strong>de</strong> concejos municipales y<br />
juntas parroquiales, y el refer<strong>en</strong>do sindical<br />
<strong>de</strong>l 3 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2000<br />
Para completar el proceso electoral previsto para mayo<br />
<strong>de</strong> 2000, se convocó <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>los</strong> concejos municipales<br />
y <strong>la</strong>s juntas parroquiales para el 3 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />
2000. Es fácil <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que estos comicios fueran recibidos<br />
por <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con muy poco <strong>en</strong>tusiasmo. Se<br />
trataba <strong>de</strong>l séptimo proceso electoral <strong>en</strong> tres años, <strong>la</strong>s<br />
autorida<strong>de</strong>s a ser escogidas no eran consi<strong>de</strong>radas <strong>de</strong> gran<br />
importancia para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, y <strong>la</strong>s organizaciones y<br />
<strong>los</strong> candidatos carecían <strong>de</strong> recursos para promoverse<br />
puesto que sus finanzas se habían agotado <strong>en</strong> el primer<br />
int<strong>en</strong>to electoral <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> ese año, <strong>de</strong> modo que ap<strong>en</strong>as<br />
hubo campaña electoral. El resultado fue una abst<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong>l 76%, <strong>la</strong> mayor <strong>de</strong> toda nuestra historia electoral<br />
y el 35.5% <strong>de</strong> <strong>los</strong> concejales electos correspondieron<br />
al partido MVR.<br />
En esa fecha también se convocó el l<strong>la</strong>mado<br />
refer<strong>en</strong>do sindical, previsto para r<strong>en</strong>ovar <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia sindical <strong>en</strong> todo el país. A <strong>los</strong> factores antes<br />
seña<strong>la</strong>dos, que influyeron sobre <strong>la</strong> alta abst<strong>en</strong>ción,<br />
se le sumó el rechazo a dicho refer<strong>en</strong>do, cuyo propósito<br />
era forzar <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia sindical<br />
<strong>de</strong>l país, con <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar una corre<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> fuerzas favorable al oficialismo. En esta ocasión el
“Sí” obtuvo 1’632,750 votos, el 62.02% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos<br />
válidos, y el “No” 719,771 votos, 27.34% <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos<br />
válidos; <strong>los</strong> votos nu<strong>los</strong> sumaron el 10.64%. Aun cuando<br />
triunfó el “Sí”, <strong>la</strong> escasa participación <strong>de</strong>l electorado<br />
fue interpretada como una merma <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />
convocatoria <strong>de</strong>l oficialismo y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte,<br />
qui<strong>en</strong> se vinculó directam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> campaña<br />
<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong>l refer<strong>en</strong>do y <strong>de</strong>l voto afirmativo. Durante<br />
el año 2001 tuvieron lugar <strong>la</strong>s elecciones sindicales,<br />
<strong>la</strong>s que, paradójicam<strong>en</strong>te, produjeron resultados adversos<br />
al oficialismo.<br />
En síntesis, <strong>los</strong> comicios asociados con <strong>la</strong> relegitimación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res satisficieron pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>los</strong><br />
objetivos <strong>de</strong>l Polo Patriótico. Lograron alinear armónicam<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />
político-administrativa <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> todo el país.<br />
A su vez, insta<strong>la</strong>da <strong>la</strong> Asamblea Nacional a finales <strong>de</strong><br />
año, <strong>de</strong>signaron a <strong>los</strong> titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res Ciudadano<br />
10 y Judicial, aprovechando su holgada mayoría y su<br />
capacidad <strong>de</strong> lograr acuerdos <strong>en</strong> dicha instancia. También<br />
<strong>en</strong> dichos po<strong>de</strong>res se aseguraron una mayoría favorable<br />
al proyecto político emerg<strong>en</strong>te. Con estas elecciones<br />
y con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>signaciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos,<br />
el proyecto político <strong>en</strong>carnado por Chávez y su coalición<br />
adquirió mucha mayor fortaleza institucional y asi<strong>de</strong>ro<br />
<strong>en</strong> el control <strong>de</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros neurálgicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, aspecto que adquirirá pl<strong>en</strong>a relevancia y<br />
significación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> el<br />
ánimo colectivo fueron creándole dificulta<strong>de</strong>s a <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r a sus actuales ocupantes. Los diversos<br />
bloqueos institucionales, o pseudo-institucionales,<br />
a <strong>la</strong> activación <strong>de</strong> <strong>los</strong> refer<strong>en</strong>dos consultivo y revocatorio,<br />
constituy<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>os ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong>l dominio<br />
<strong>de</strong> esos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> condiciones adversas.<br />
La nueva dinámica partidista:<br />
multipartidismo, personalismo y<br />
realineación socioeconómica<br />
La transformación <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no<br />
se concretó <strong>en</strong> el <strong>de</strong>smoronami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l bipartidismo, y,<br />
<strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> un multipartidismo inestable que<br />
aún sigue vig<strong>en</strong>te, caracterizado por un pluralismo extremo<br />
y por <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinstitucionalización y personalización<br />
“<br />
La situación, lejos <strong>de</strong> resolverse, se agrava; el déficit<br />
social, ético y cultural es escanda<strong>los</strong>o. Los <strong>partidos</strong> no<br />
fuimos capaces <strong>de</strong> ganar <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> contra <strong>la</strong> corrupción,<br />
y, por rescatar <strong>la</strong> seriedad, <strong>la</strong> dignidad y el cont<strong>en</strong>ido<br />
ético <strong>de</strong> lo que significa esa actividad tan noble que es<br />
<strong>la</strong> política, (…) ese déficit se acumuló. Por ello, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos<br />
que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te esté absolutam<strong>en</strong>te insatisfecha.<br />
(Eduardo Fernán<strong>de</strong>z, COPEI).<br />
”<br />
<strong>de</strong>l sistema. Las consecu<strong>en</strong>cias negativas <strong>de</strong>l excesivo<br />
partidismo no pudieron ser contrarestadas por <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />
tradicionales, mi<strong>en</strong>tras que el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />
y <strong>la</strong> fuerte crisis socioeconómica abrió progresivam<strong>en</strong>te<br />
espacio a nuevos lí<strong>de</strong>res <strong>políticos</strong> que caracterizarían<br />
<strong>la</strong> nueva dinámica partidista <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />
Dicho <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to, evi<strong>de</strong>nte ya <strong>en</strong> <strong>la</strong>s elecciones<br />
<strong>de</strong> 1993, se consolidó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 1998. De un<br />
bipartidismo mo<strong>de</strong>rado, no po<strong>la</strong>rizado y altam<strong>en</strong>te<br />
institucionalizado, <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias electorales manifestaron<br />
un pat<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lealta<strong>de</strong>s hacia fuerzas<br />
político-partidistas tradicionales, una fuerte<br />
personalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> política, a través <strong>de</strong>l surgimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res carismáticos que han quebrado <strong>la</strong> soli<strong>de</strong>z <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s estructuras partidistas u obstaculizado su formación;<br />
y un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario político,<br />
pot<strong>en</strong>ciada por el elevado impacto y significación<br />
<strong>de</strong> factores coyunturales sobre <strong>los</strong> resultados electorales,<br />
como <strong>la</strong>s campañas electorales o <strong>los</strong> cambios temporales<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> economía (Molina, 2003).<br />
La fuerte erosión <strong>de</strong>l apoyo a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong><br />
tradicionales vino acompañada <strong>de</strong> un concomitante<br />
<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> esas viejas lealta<strong>de</strong>s hacia<br />
<strong>la</strong>s fuerzas emerg<strong>en</strong>tes, como La Causa R y Converg<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> 1993, MVR y Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> 1998, y MVR<br />
<strong>en</strong> 2000; <strong>la</strong>s cuales, <strong>en</strong> cada circunstancia, capitalizaron<br />
el <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> nuevas opciones. Para<br />
1998, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas 11 indicaban que sólo el 14% <strong>de</strong>l electorado<br />
se consi<strong>de</strong>raba militante o simpatizante <strong>de</strong> alguno<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales, AD, COPEI y MAS, al<br />
tiempo que el 14.2% <strong>de</strong> <strong>los</strong> electores se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raba simpatizante<br />
o militante <strong>de</strong>l partido Movimi<strong>en</strong>to V Repú-<br />
10 El l<strong>la</strong>mado Po<strong>de</strong>r Ciudadano, consagrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999,<br />
reúne a <strong>la</strong> Fiscalía G<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> Contraloría G<strong>en</strong>eral y <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>soría<br />
<strong>de</strong>l Pueblo. 11 Ver Encuesta <strong>de</strong> RedPol <strong>de</strong> 1998 (Molina, 2001).<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
125
lica (14.2%); y esta cifra se increm<strong>en</strong>ta para el 2000<br />
cuando el 24.5% <strong>de</strong> <strong>los</strong> electores se consi<strong>de</strong>ran simpatizantes<br />
o militantes <strong>de</strong> dicho partido, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong><br />
lealtad por <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales <strong>de</strong>cae aun más hasta<br />
alcanzar el 10.8%. Por su parte, así como LCR y Converg<strong>en</strong>cia<br />
perdieron el caudal electoral <strong>de</strong>l que gozaban<br />
<strong>en</strong> 1993, Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> pasó <strong>de</strong> ubicarse <strong>en</strong> un<br />
7.8%, con respecto al número <strong>de</strong> electores que se consi<strong>de</strong>raban<br />
militantes o simpatizantes <strong>de</strong> este partido <strong>en</strong><br />
1998, a un 1.1% <strong>en</strong> el 2000. No obstante, es importante<br />
recalcar que más <strong>de</strong> un tercio <strong>de</strong>l electorado inscrito <strong>en</strong><br />
el registro electoral se mantuvo al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios,<br />
expresado <strong>en</strong> <strong>los</strong> altos niveles <strong>de</strong> abst<strong>en</strong>ción característicos<br />
<strong>de</strong> estos años, que osci<strong>la</strong>ron <strong>en</strong>tre el 37% <strong>de</strong> abst<strong>en</strong>ción<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s elecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 1998 y el 76% <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s elecciones municipales <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2000.<br />
Pluralismo extremo y banalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
repres<strong>en</strong>tación<br />
El cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica sociopolítica y partidista se<br />
expresó <strong>en</strong> lo que Molina seña<strong>la</strong> como un pluralismo<br />
extremo, evi<strong>de</strong>nciado <strong>en</strong> el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>smesurado<br />
Cuadro Nº 4<br />
Elecciones 8 Noviembre 1998<br />
(número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>)<br />
Cuadro Nº 5<br />
Elecciones 2000<br />
(número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>)<br />
126 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />
<strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> inscritos y que participan <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
procesos comiciales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1993 <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, aun cuando<br />
el número efectivo <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> se manti<strong>en</strong>e muy bajo y<br />
<strong>de</strong>sproporcionado respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> organizaciones<br />
partidistas.<br />
Así, <strong>en</strong> 1998, tomando como base <strong>la</strong> votación par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria,<br />
el número efectivo <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> es 7.6, a pesar<br />
<strong>de</strong> que participaron 280 agrupaciones como promedio<br />
y, <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, ap<strong>en</strong>as un promedio <strong>de</strong> 11 <strong>partidos</strong> obtuvo el<br />
1% o más votos válidos.<br />
Cuadro Nº 3<br />
(número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>)<br />
Elecciones par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias 1993<br />
S<strong>en</strong>ado Diputados<br />
Partidos participantes (PP) 157 166<br />
PP que obtuvieron el 1% o más<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos 5 5<br />
PP que obtuvieron m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l<br />
1% <strong>de</strong> os votos válidos 152 161<br />
Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva S<strong>en</strong>ado Diputados<br />
Partidos participantes (PP) 296 277 286<br />
PP que obtuvieron 1% o más <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos 10 12 11<br />
PP que obtuvieron m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 1% 286 265 275<br />
Consejos Legis<strong>la</strong>tivos Diputados a <strong>la</strong><br />
Estadales Asamblea Nacional<br />
Partidos participantes (PP) 67 174<br />
PP que obtuvieron 1% o más <strong>de</strong> <strong>los</strong> votos válidos 11 12<br />
PP que obtuvieron m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 1% 56 162
El año 2000 experim<strong>en</strong>tó una reducción <strong>de</strong>l número<br />
efectivo <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>, con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> votación par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria,<br />
<strong>de</strong> 7.6 a 4.3, asociada fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te al<br />
apoyo electoral que obtuvo el partido <strong>de</strong> gobierno.<br />
Durante <strong>los</strong> últimos cuatro años, y más específicam<strong>en</strong>te<br />
con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> elecciones regionales<br />
este año, nuevos <strong>partidos</strong> han surgido producto <strong>de</strong> una<br />
imp<strong>los</strong>ión <strong>de</strong> oposición <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>recha (Molina,<br />
2003). Actualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el país, según cifras suministradas<br />
por el Consejo Nacional Electoral (CNE, abril 2004),<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran registrados un total <strong>de</strong> 695 <strong>partidos</strong> a nivel<br />
nacional y regional, <strong>de</strong> <strong>los</strong> 71 <strong>partidos</strong> inscritos a<br />
nivel nacional, sólo quince han t<strong>en</strong>ido alguna pres<strong>en</strong>cia<br />
y participación significativas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l territorio nacional.<br />
Esta proliferación <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> no ha redundado<br />
<strong>en</strong> el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta electoral, ni<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>los</strong> electores<br />
que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a conc<strong>en</strong>trar su voto <strong>en</strong> unas pocas agrupaciones.<br />
Pero sí ti<strong>en</strong>e consecu<strong>en</strong>cias muy negativas <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> costos y <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
procesos electorales, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> banalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
repres<strong>en</strong>tación, puesto que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> dichas<br />
organizaciones carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> arraigo social.<br />
Con respecto a <strong>la</strong> estructura organizativa <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />
y el sistema, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />
pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea, y <strong>la</strong> mayoría lograda inicialm<strong>en</strong>te<br />
por el Polo Patriótico y canalizada fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
a través <strong>de</strong>l MVR, no ha significado una mayor<br />
institucionalización <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> (Molina,<br />
2003b; Molina y Pérez, 2004). Los <strong>partidos</strong> tradicionales<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran aún <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> reconstrucción,<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> emerg<strong>en</strong>tes, como el MVR o<br />
Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n ampliam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su lí<strong>de</strong>r,<br />
cuya popu<strong>la</strong>ridad se ha vuelto <strong>de</strong>cisiva para su superviv<strong>en</strong>cia.<br />
Estos elem<strong>en</strong>tos, junto con <strong>la</strong> constante aparición y<br />
legalización <strong>de</strong> nuevos <strong>partidos</strong>, apuntan hacia el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> un multipartidismo inestable, <strong>de</strong>sinstitucionalizado<br />
y po<strong>la</strong>rizado.<br />
Asimismo, <strong>la</strong> estructuración e institucionalización <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> y <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>, se<br />
dificulta <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong>l fuerte personalismo que está<br />
caracterizando <strong>la</strong> dinámica política nacional, el diseño<br />
constitucional y legal que <strong>de</strong>bilita <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa<br />
y que reduce el papel <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> misma; y <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te marcado por <strong>la</strong> aguda confrontación<br />
sociopolítica, que dificulta el establecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> un marco normativo común, y una reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> jue-<br />
“<br />
Yo creo que <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> una<br />
acción social mucho más efici<strong>en</strong>te, y sigu<strong>en</strong> <strong>en</strong>cerrados<br />
<strong>en</strong> su cúpu<strong>la</strong> <strong>de</strong> dirig<strong>en</strong>tes —<strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> candidatos<br />
prácticam<strong>en</strong>te son elecciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> cúpu<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cúpu<strong>la</strong>—; y <strong>en</strong> un acuerdo que <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to hicieron<br />
<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> para unirse y po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar ese f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
<strong>de</strong> po<strong>la</strong>rización que hay <strong>en</strong> el país, don<strong>de</strong> s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />
hay chavismo y antichavismo.<br />
(Pastor Heydra, AD).<br />
”<br />
go formales e informales que garantic<strong>en</strong> el pluralismo<br />
efectivo y el fair p<strong>la</strong>y electoral.<br />
Realineación socioeconómica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
lealta<strong>de</strong>s partidistas<br />
Otro rasgo característico <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual dinámica partidista,<br />
es que <strong>la</strong> misma está profundam<strong>en</strong>te afectada y condicionada<br />
por <strong>la</strong> dinámica socioeconómica g<strong>en</strong>eral 12 . A <strong>la</strong><br />
etapa <strong>de</strong>l l<strong>la</strong>mado sistema populista <strong>de</strong> conciliación élites, o lo<br />
que algunos <strong>de</strong>nominan peyorativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />
puntofijista, le correspondió un sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> basado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> polic<strong>la</strong>sistas, <strong>de</strong> alcance<br />
nacional, con capacidad <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar y <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r intereses<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> más diversos sectores sociales, formándose<br />
lo que <strong>la</strong> literatura especializada conoce como “catch-all<br />
parties”. En <strong>la</strong> actualidad, el sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> y <strong>los</strong><br />
<strong>partidos</strong> individuales expresan <strong>la</strong> profunda segm<strong>en</strong>tación<br />
socioeconómica y sociopolítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na,<br />
y su ape<strong>la</strong>ción, visión programática y organizativa, y<br />
su capacidad <strong>de</strong> convocatoria está marcada por <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación,<br />
<strong>la</strong> confrontación y <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> acuerdo<br />
con líneas que combinan criterios i<strong>de</strong>ológicos,<br />
socioeconómicos, regionales y personalistas.<br />
Después <strong>de</strong> 1958, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> dominantes <strong>de</strong>l espectro<br />
político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no t<strong>en</strong>dieron a reducir sus difer<strong>en</strong>cias<br />
i<strong>de</strong>ológicas, ape<strong>la</strong>ron al votante medio, convergieron<br />
<strong>en</strong> torno a posiciones <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro, coincidieron <strong>en</strong> diseños<br />
<strong>de</strong> políticas públicas articu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> torno al interv<strong>en</strong>cionismo<br />
estatal y su papel redistribuidor, y <strong>de</strong>finieron<br />
reg<strong>la</strong>s formales e informales que favorecieron el acuerdo,<br />
el cons<strong>en</strong>so y <strong>la</strong> incorporación sociopolítica.<br />
12 Ver <strong>la</strong> antes m<strong>en</strong>cionada refer<strong>en</strong>cia a <strong>los</strong> artícu<strong>los</strong> <strong>de</strong> Ellner, 2003;<br />
Hellinger, 2003; Roberts, 2003.<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
127
Para ello, contribuyeron <strong>de</strong> manera importante reg<strong>la</strong>s<br />
formales como <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación proporcional <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> cuerpos colegiados, reg<strong>la</strong>s liberales<br />
para fundación <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> y formalización <strong>de</strong> candidaturas,<br />
y el financiami<strong>en</strong>to público <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong>. En<br />
este contexto, el electorado reaccionó, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong>tre<br />
1958 y 1988, inscribiéndose <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>de</strong>l status,<br />
participando <strong>en</strong>tusiasta y masivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos<br />
comiciales, con índices <strong>de</strong> abst<strong>en</strong>ción m<strong>en</strong>ores al 20%<br />
<strong>en</strong> procesos nacionales, y adhiri<strong>en</strong>do posiciones <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro<br />
bajo una cultura <strong>de</strong> igua<strong>la</strong>ción y cons<strong>en</strong>so<br />
sociopolítico y socioeconómico. De allí <strong>de</strong>rivó un sistema<br />
bipartidista mo<strong>de</strong>rado.<br />
En <strong>los</strong> años que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong>tre 1989 y 1998 ocurrió<br />
<strong>la</strong> transición <strong>en</strong>tre uno y otro esquema. Des<strong>de</strong> el<br />
punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s formales consagradas, <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, con <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te elección directa<br />
<strong>de</strong> gobernadores y alcal<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones<br />
regionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nacionales, g<strong>en</strong>eró importantes<br />
inc<strong>en</strong>tivos para <strong>la</strong> regionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />
política, y surgieron organizaciones y li<strong>de</strong>razgos individuales<br />
locales que pudieron proyectarse hacia el ámbito<br />
nacional. La introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalización<br />
<strong>de</strong>l sufragio int<strong>en</strong>sificó <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> promoción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s individualida<strong>de</strong>s y el <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
vínculo partidista <strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong>l elector.<br />
A su vez, estas reg<strong>la</strong>s formales interactuaron con un<br />
contexto marcado por <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l sistema político. El<br />
<strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to socioeconómico g<strong>en</strong>eró <strong>la</strong>s condiciones<br />
para el resurgimi<strong>en</strong>to y aceptación <strong>de</strong> <strong>los</strong> discursos radicales<br />
<strong>en</strong> contra <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo tradicional, <strong>la</strong> exacerbación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias socioeconómicas, <strong>la</strong> canalización<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> frustración a través <strong>de</strong> opciones difer<strong>en</strong>ciadas <strong>de</strong>l<br />
status quo, y <strong>la</strong> re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta partidista <strong>en</strong> términos<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> temas socioeconómicos. El discurso crítico<br />
se dirigió al electorado insatisfecho por el <strong>de</strong>crecimi<strong>en</strong>to<br />
socioeconómico y <strong>la</strong> progresiva exclusión <strong>de</strong><br />
amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios<br />
socioeconómicos, así como a <strong>los</strong> sectores medios <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cantados<br />
con el li<strong>de</strong>razgo tradicional.<br />
Los triunfos <strong>de</strong> Cal<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> 1993 y <strong>de</strong> Chávez <strong>en</strong><br />
1998 son <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> ese cambio <strong>en</strong> el discurso<br />
político, pero sobre todo <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias<br />
colectivas que se volvieron mucho más s<strong>en</strong>sibles<br />
y receptivas al mismo y al li<strong>de</strong>razgo que lo promovía.<br />
Pues, si bi<strong>en</strong> es cierto que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s décadas que<br />
se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong>tre 1958 y 1998 hubo <strong>partidos</strong> <strong>de</strong> iz-<br />
128 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />
quierda y propuestas radicales que invitaban al cambio<br />
estructural y l<strong>la</strong>maban <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />
e injusticias socioeconómicas ext<strong>en</strong>didas <strong>en</strong><br />
el país, su capacidad <strong>de</strong> convocatoria y su posibilidad<br />
<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar apoyo electoral fue sumam<strong>en</strong>te reducida.<br />
Al modificarse el contexto socioeconómico y g<strong>en</strong>erarse<br />
una oferta partidista y electoral <strong>en</strong> sintonía con esta<br />
problemática, el discurso radical logró un gran eco <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />
Pasados cinco años <strong>de</strong>l gobierno bolivariano y revolucionario,<br />
comi<strong>en</strong>za a emerger otro tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias societales y <strong>de</strong> oferta discursiva. La posición<br />
<strong>en</strong>tre <strong>de</strong>mocracia y autoritarismo comi<strong>en</strong>za a <strong>de</strong>linear<br />
un nuevo clivage y una matriz <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias. La matriz <strong>de</strong>mocracia/autoritarismo<br />
interactúa con <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación<br />
socioeconómica, produci<strong>en</strong>do un nuevo cuadro <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cias<br />
político-electorales.<br />
Nueva configuración i<strong>de</strong>ológica y<br />
socioeconómica<br />
Los <strong>partidos</strong> tradicionales, como AD, COPEI y MAS,<br />
sigu<strong>en</strong> asociados a <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />
polic<strong>la</strong>sistas, <strong>de</strong> alcance nacional y ubicados <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro<br />
i<strong>de</strong>ológico, vincu<strong>la</strong>dos con <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s fundam<strong>en</strong>tales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa. Se dirig<strong>en</strong> hacia sectores<br />
incorporados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>la</strong>borales, como el<br />
movimi<strong>en</strong>to sindical, empleados <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración<br />
pública y <strong>en</strong> el sector privado, habitantes <strong>de</strong> sectores <strong>de</strong><br />
c<strong>la</strong>se baja, media y alta <strong>de</strong> conglomerados urbanos re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />
as<strong>en</strong>tados.<br />
Los <strong>partidos</strong> emerg<strong>en</strong>tes como Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
o Primero Justicia, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un fuerte ac<strong>en</strong>to regional y<br />
urbano, asociado a sectores medios y altos, con propuestas<br />
<strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro o c<strong>en</strong>tro-<strong>de</strong>recha. Su surgimi<strong>en</strong>to está<br />
asociado a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, a <strong>la</strong> crítica <strong>de</strong>l<br />
bipartidismo tradicional. Defi<strong>en</strong><strong>de</strong>n y se i<strong>de</strong>ntifican con<br />
<strong>los</strong> valores e instituciones clásicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa,<br />
pero aceptan con mayor facilidad el<br />
protagonismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil. Su visión <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />
y ejecución <strong>de</strong> políticas públicas prop<strong>en</strong><strong>de</strong> a<br />
<strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l tamaño y discrecionalidad <strong>de</strong>l Estado;<br />
<strong>la</strong> racionalización y funcionami<strong>en</strong>to efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />
públicas, y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad privada<br />
<strong>en</strong> combinación con el Estado y <strong>la</strong>s organizaciones<br />
propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil. Han ido creci<strong>en</strong>do pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años.
Ambos grupos <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> —<strong>los</strong> tradicionales y <strong>los</strong><br />
emerg<strong>en</strong>tes— participan <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición universalista <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> tradicionales <strong>partidos</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>nos, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />
que aspiran repres<strong>en</strong>tar a todos <strong>los</strong> sectores socioeconómicos<br />
y regionales, están c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>ntificados<br />
con <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa y<br />
rechazan <strong>los</strong> esquemas autoritarios.<br />
El tercer bloque está asociado a <strong>la</strong> coalición que actualm<strong>en</strong>te<br />
ocupa el po<strong>de</strong>r y que acompaña a Chávez; se<br />
incluy<strong>en</strong> allí <strong>partidos</strong> como el MVR, PPT y Po<strong>de</strong>mos.<br />
Su acceso al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> <strong>la</strong> crítica radical al esquema<br />
institucional, socioeconómico y político característico<br />
<strong>de</strong>l <strong>la</strong>pso previo. Se i<strong>de</strong>ntifican con <strong>los</strong> sectores m<strong>en</strong>os<br />
organizados y afectados por <strong>la</strong> informalidad socioeconómica,<br />
como <strong>los</strong> <strong>de</strong>sempleados, <strong>los</strong> trabajadores<br />
informales y ambu<strong>la</strong>ntes, <strong>los</strong> marginados <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y<br />
<strong>de</strong>l campo, <strong>los</strong> sectores indíg<strong>en</strong>as; y su ape<strong>la</strong>ción<br />
discursiva, así como <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas,<br />
se dirig<strong>en</strong> prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a dichos sectores. Su<br />
concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia está asociada a <strong>la</strong> promoción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada <strong>de</strong>mocracia participativa <strong>en</strong> sustitución<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa, y aceptan un fuerte<br />
compon<strong>en</strong>te personalista y caudillista <strong>en</strong> su estilo <strong>de</strong><br />
li<strong>de</strong>razgo, i<strong>de</strong>ntificado con el presi<strong>de</strong>nte Chávez.<br />
A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> bloques partidistas anteriores, su<br />
discurso y práctica política <strong>en</strong>fatiza <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />
socioeconómicas, socioculturales, raciales, etc. Se i<strong>de</strong>ntifican<br />
con <strong>los</strong> movimi<strong>en</strong>tos anti-globalización, antinorteamericanos<br />
y <strong>de</strong> reivindicación <strong>de</strong> sectores marginados.<br />
Su discurso político se articu<strong>la</strong> <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> dicotomía<br />
oligarquía-pueblo, asumi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong>l pueblo, a su vez <strong>de</strong>finido como <strong>los</strong> sectores marginados<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>de</strong>l campo.<br />
A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />
emerg<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> oposición como <strong>de</strong> gobierno, no<br />
profesan una posición i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong>finida. En <strong>los</strong> estatutos<br />
<strong>de</strong> MVR, PPT, y Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, se evi<strong>de</strong>ncia<br />
una posición i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación popu<strong>la</strong>r y nacionalista,<br />
contra <strong>la</strong> injusticia, y <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> una imprecisa<br />
<strong>de</strong>mocracia liberal, respectivam<strong>en</strong>te. Asimismo, resalta<br />
su carácter movimi<strong>en</strong>tista (Pereira Almao, 2003b y<br />
2003c) En <strong>los</strong> tres casos, dichos <strong>partidos</strong> se refier<strong>en</strong> a sí<br />
mismos como movimi<strong>en</strong>tos popu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> carácter<br />
aluvional (Pereira Almao, 2003a), caracterización que se<br />
hace pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l MVR y Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>,<br />
por ejemplo, don<strong>de</strong> sus respectivos lí<strong>de</strong>res son <strong>la</strong> figura<br />
fundam<strong>en</strong>tal, lo que ha afectado significativam<strong>en</strong>te el<br />
funcionami<strong>en</strong>to efectivo <strong>de</strong> su estructura interna. En lo<br />
formal, <strong>los</strong> estatutos <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> emerg<strong>en</strong>tes, tanto<br />
como <strong>los</strong> tradicionales, otorgan especial importancia a<br />
<strong>la</strong> estructura interna <strong>de</strong>l partido como pi<strong>la</strong>r c<strong>la</strong>ve para<br />
su efectivo funcionami<strong>en</strong>to. Pero, <strong>en</strong> casos como <strong>la</strong> elección<br />
<strong>de</strong> candidatos para ocupar cargos <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />
popu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong>l lí<strong>de</strong>r ha resultado más importante<br />
que <strong>la</strong> recién inaugurada estructura formal.<br />
II. Marco legal para el<br />
funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong><br />
<strong>partidos</strong><br />
Des<strong>de</strong> 1958 hasta 1998, el marco normativo y legal que<br />
rigió <strong>la</strong> actividad partidista, electoral y política <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />
<strong>de</strong>rivó <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961, y <strong>de</strong> ésta <strong>la</strong> Ley<br />
<strong>de</strong> Partidos Políticos aprobada <strong>en</strong> 1964, así como <strong>la</strong>s<br />
diversas versiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l Sufragio aprobadas<br />
durante ese <strong>la</strong>rgo período, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> última <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s<br />
<strong>la</strong> promulgada <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997.<br />
El marco normativo ha cambiado significativam<strong>en</strong>te<br />
luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999.<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>los</strong> diversos comicios asociados<br />
al proceso constituy<strong>en</strong>te y hasta el pres<strong>en</strong>te, ha habido<br />
una combinación <strong>en</strong>tre normas, principios, reg<strong>la</strong>s, y disposiciones<br />
legales prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>la</strong>pso anterior y el<br />
actual, ya que aún no se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />
legales necesarios para actualizar pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong>s nuevas disposiciones cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />
<strong>de</strong> 1999. Esta conviv<strong>en</strong>cia ha prolongado artificialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada transitoriedad (TSJ, 2000) <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructuración<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos, y ha g<strong>en</strong>erado una <strong>de</strong>finición<br />
acomodaticia y caprichosa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l juego político-electoral<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1999 hasta el pres<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> cual ha afectado<br />
<strong>la</strong> seguridad jurídica <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores involucrados <strong>en</strong><br />
el mismo, y contribuido a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinstitucionalización <strong>de</strong>l<br />
sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>. La vulnerabilidad <strong>de</strong>l sistema normativo<br />
que regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> actividad político-electoral reci<strong>en</strong>te<br />
ha quedado especialm<strong>en</strong>te evi<strong>de</strong>nciada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s que han regido <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong>l<br />
refer<strong>en</strong>do revocatorio <strong>de</strong> cargos electivos y <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ras<br />
elecciones regionales (Peña Solís, 2004).<br />
Democracia participativa versus<br />
<strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa<br />
Los redactores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999 pusieron especial<br />
empeño <strong>en</strong> erradicar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia re-<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
129
“<br />
Nosotros <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong>bemos prepararnos para<br />
establecer <strong>partidos</strong> con características propias, y, por<br />
supuesto, <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> que vinieron <strong>de</strong> otras <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s,<br />
que <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te no sirvieron para el funcionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> nuestras <strong>de</strong>mocracias, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser sustituidos por <strong>partidos</strong><br />
<strong>de</strong> nuevo tipo<br />
(Calixto Ortega, Movimi<strong>en</strong>to Quinta República).<br />
”<br />
pres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong>l texto, y, por consigui<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>l propio<br />
or<strong>de</strong>n sociopolítico v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no. En su lugar, privilegiaron<br />
el concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa. En el<br />
texto constitucional, <strong>en</strong> el discurso político oficialista y<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica que se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> ambos, se establece una<br />
prefer<strong>en</strong>cia valorativa por un or<strong>de</strong>n basado <strong>en</strong> diversas<br />
modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> participación directa o semidirecta, consi<strong>de</strong>rado<br />
como intrínsecam<strong>en</strong>te superior y preferible a<br />
un or<strong>de</strong>n repres<strong>en</strong>tativo. Aparece <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pos<strong>de</strong>mocracia, como fórmu<strong>la</strong> política que supera <strong>los</strong> males<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa y <strong>de</strong> otras tradiciones<br />
políticas 13 .<br />
Al examinar <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999, i<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te<br />
se t<strong>en</strong>dría un <strong>en</strong>tramado institucional óptimo, que conjugaría<br />
<strong>los</strong> principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa,<br />
aunque sin <strong>de</strong>stacar<strong>los</strong>, y <strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />
participativa. Sin embargo, resultan dos t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />
negativas que se refuerzan mutuam<strong>en</strong>te: <strong>la</strong> <strong>de</strong>grada-<br />
13 La versión extrema <strong>de</strong> esta posición se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> Norberto<br />
Ceresole, un sociólogo arg<strong>en</strong>tino que tuvo gran influ<strong>en</strong>cia sobre<br />
Chávez y sus allegados. Según este autor: “El mo<strong>de</strong>lo v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no no<br />
se parece a nada <strong>de</strong> lo conocido, aunque nos recuerda una historia<br />
propia, que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te hemos negado por nuestra anterior adscripción<br />
y subordinación ante <strong>los</strong> tabúes <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to occi<strong>de</strong>ntal-racionalista<br />
(marxismo incluido): se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l ‘mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>mocrático’<br />
(tanto liberal como neo-liberal) porque <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> or<strong>de</strong>n<br />
popu<strong>la</strong>r (mandato) está implícita —con c<strong>la</strong>ridad meridiana— <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>be permanecer conc<strong>en</strong>trado, unificado y c<strong>en</strong>tralizado<br />
(el pueblo elige a una persona (que es automáticam<strong>en</strong>te<br />
proyectada al p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong> metapolítica) y no a una ‘i<strong>de</strong>a’ o ‘institución’).<br />
No es un mo<strong>de</strong>lo ‘anti<strong>de</strong>mocrático’, sino ‘pos<strong>de</strong>mocrático’.<br />
Se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> ‘socialismo real’ conocidas durante<br />
el siglo XX, porque ni <strong>la</strong> ‘i<strong>de</strong>ología’ ni el ‘partido’ juegan roles<br />
dogmáticos, ni siquiera significativos … Se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
caudillismos tradicionales o ‘conservadores’, porque el mandato u<br />
or<strong>de</strong>n popu<strong>la</strong>r que transforma a un lí<strong>de</strong>r militar <strong>en</strong> un dirig<strong>en</strong>te nacional<br />
con proyecciones internacionales fue expresado no sólo <strong>de</strong>mocráticam<strong>en</strong>te,<br />
sino, a<strong>de</strong>más, con un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>terminado: conservación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura (in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia nacional), pero transformación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura (social, económica y moral)”. Ceresole, 2000; pp. 30-<br />
31. Ver Kornblith, 2002.<br />
130 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />
ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa y <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa como producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>svalorización<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> insustituible es<strong>en</strong>cia repres<strong>en</strong>tativa<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y el uso caprichoso <strong>de</strong> su cualidad<br />
participativa.<br />
La t<strong>en</strong>tación plebiscitaria se activa <strong>en</strong> un or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> el<br />
que, <strong>en</strong> teoría, se privilegian <strong>los</strong> mecanismos <strong>de</strong> expresión<br />
directa <strong>de</strong>l cuerpo electoral y social, <strong>en</strong> un contexto<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to y fragilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mediaciones partidistas.<br />
La ape<strong>la</strong>ción personalista y plebiscitaria, a través<br />
<strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te movilizadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad<br />
colectiva mayoritaria, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>rivar <strong>en</strong> situaciones<br />
que compromet<strong>en</strong> el pluralismo político y su eficacia<br />
para ejercer controles efectivos sobre <strong>la</strong>s actuaciones<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s públicas.<br />
En su versión más extrema este tipo <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n pue<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>rivar <strong>en</strong> un régim<strong>en</strong> plebiscitario <strong>de</strong> movilización perman<strong>en</strong>te<br />
(Kornblith, 2002), don<strong>de</strong> hasta el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />
pue<strong>de</strong> formar parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> mecanismos <strong>de</strong> participación<br />
y <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses.<br />
Las reg<strong>la</strong>s político-electorales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Constitución <strong>de</strong> 1999<br />
La Constitución <strong>de</strong> 1999 conti<strong>en</strong>e importantes cambios<br />
con respecto a <strong>los</strong> fundam<strong>en</strong>tos legales <strong>de</strong>l sistema<br />
<strong>de</strong> <strong>partidos</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> cuales <strong>de</strong>stacan<br />
una nueva <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> y <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r<br />
electoral, como uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> cinco po<strong>de</strong>res públicos<br />
nacionales.<br />
Democracia participativa y protagónica<br />
La <strong>de</strong>mocracia se concibe como participativa y protagónica,<br />
<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ro contraste con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa<br />
14 . El constituy<strong>en</strong>te no se p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> simple inclusión<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> mecanismos <strong>de</strong> participación y control<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> gobierno —aspiración<br />
compatible con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia repres<strong>en</strong>tativa—, sino <strong>la</strong><br />
total transformación <strong>de</strong>l sistema introduci<strong>en</strong>do dichos<br />
mecanismos <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> varios niveles y activida<strong>de</strong>s.<br />
14 El rechazo al concepto <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación es tal que es muy difícil<br />
<strong>en</strong>contrar esta pa<strong>la</strong>bra <strong>en</strong> el texto constitucional. El constituy<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>scribe al nuevo gobierno bolivariano como “<strong>de</strong>mocrático,<br />
participativo, electivo, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado, alternativo, responsable,<br />
pluralista y <strong>de</strong> mandatos revocables”.
Medios <strong>de</strong> participación ciudadana<br />
Como instituciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa se<br />
<strong>en</strong>umeran <strong>los</strong> diversos medios <strong>de</strong> participación. En lo<br />
político: <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> cargos públicos, el refer<strong>en</strong>do, <strong>la</strong><br />
consulta popu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> revocatoria <strong>de</strong>l mandato, <strong>la</strong> iniciativa<br />
legis<strong>la</strong>tiva, constitucional y constituy<strong>en</strong>te, el cabildo<br />
abierto, y <strong>la</strong> asamblea <strong>de</strong> ciudadanos y ciudadanas cuyas<br />
<strong>de</strong>cisiones serán <strong>de</strong> carácter vincu<strong>la</strong>nte, <strong>en</strong>tre otros; y,<br />
<strong>en</strong> lo social y económico: <strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción ciudadana,<br />
<strong>la</strong> autogestión, <strong>la</strong> co-gestión, <strong>la</strong>s cooperativas<br />
<strong>en</strong> todas sus formas —incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s <strong>de</strong> carácter financiero—,<br />
<strong>la</strong>s cajas <strong>de</strong> ahorro, <strong>la</strong> empresa comunitaria y<br />
<strong>de</strong>más formas asociativas guiadas por <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
mutua cooperación y <strong>la</strong> solidaridad. La ley establecerá<br />
<strong>la</strong>s condiciones para el efectivo funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
medios <strong>de</strong> participación previstos <strong>en</strong> este artículo<br />
(CRBV1999, 70) 15 .<br />
Presi<strong>de</strong>ncialismo y <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
po<strong>de</strong>r legis<strong>la</strong>tivo<br />
La reducción <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />
repres<strong>en</strong>tativa se expresa <strong>en</strong> un <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> sus instituciones, estructuras y reg<strong>la</strong>s fundam<strong>en</strong>tales.<br />
Entre otros aspectos, ello queda expresado <strong>en</strong> el<br />
reforzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>ncialismo y <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sequilibrio<br />
<strong>de</strong> po<strong>de</strong>res que caracteriza el actual diseño institucional,<br />
junto con <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas<br />
Armadas, que a<strong>de</strong>más pier<strong>de</strong>n su carácter no <strong>de</strong>liberante;<br />
y <strong>en</strong> <strong>la</strong> minusvalía <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> como<br />
ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> agregación y repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses. Se<br />
exti<strong>en</strong><strong>de</strong> el período presi<strong>de</strong>ncial a 6 años, con reelección<br />
inmediata; no se establece <strong>la</strong> reserva legal <strong>de</strong>l par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />
ante <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> leyes habilitantes por<br />
parte <strong>de</strong>l Ejecutivo; se impuso un par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />
unicameral, aun cuando se consagra el carácter fe<strong>de</strong>ral<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> nación; <strong>los</strong> asc<strong>en</strong>sos militares <strong>de</strong> altos oficiales<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte, sin <strong>la</strong> mediación<br />
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria; <strong>en</strong> ciertas circunstancias, el presi<strong>de</strong>nte<br />
pue<strong>de</strong> disolver el par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, sin que el mismo<br />
pueda ejercer un voto <strong>de</strong> c<strong>en</strong>sura al presi<strong>de</strong>nte, etc.<br />
15 El artículo 70 <strong>de</strong> CRBV es muy parecido al artículo 103 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />
<strong>de</strong> Colombia <strong>de</strong> 1991. El proceso constituy<strong>en</strong>te colombiano<br />
y el texto resultante ejercieron una importante influ<strong>en</strong>cia sobre el<br />
proceso constituy<strong>en</strong>te y el texto v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>nos, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo<br />
re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa.<br />
En síntesis, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999, se reduce el<br />
peso <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Legis<strong>la</strong>tivo a favor <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Ejecutivo,<br />
y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia se <strong>de</strong>bilita <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />
<strong>políticos</strong> <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r, criticar y fiscalizar <strong>la</strong> gestión<br />
<strong>de</strong>l gobierno nacional.<br />
Consagración <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral<br />
La Constitución <strong>de</strong> 1999 establece <strong>la</strong> separación <strong>de</strong>l<br />
Po<strong>de</strong>r Público Nacional <strong>en</strong> cinco ramas, con <strong>la</strong> inclusión<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res Ciudadano y Electoral. Este último<br />
incluye <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> materia<br />
electoral y refr<strong>en</strong>daria, así como lo concerni<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
materia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación. Paradójicam<strong>en</strong>te, junto con<br />
el protagonismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, se consagra <strong>la</strong> intromisión<br />
<strong>de</strong> un órgano estatal, <strong>en</strong> este caso el Consejo<br />
Nacional Electoral —<strong>en</strong>te rector <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral—<br />
, <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera. En el texto constitucional<br />
se estable, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral:<br />
“Organizar <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> sindicatos, gremios<br />
profesionales y organizaciones con fines <strong>políticos</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> términos que señale <strong>la</strong> ley” (293). Esta intromisión<br />
fue duram<strong>en</strong>te cuestionada por <strong>la</strong> Organización Internacional<br />
<strong>de</strong> Trabajo (OIT), <strong>en</strong>tre otros, cuando el CNE<br />
asumió <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones sindicales <strong>en</strong> el<br />
2001, y ha sido especialm<strong>en</strong>te perjudicial a <strong>la</strong> libre expresión<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad colectiva <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> episodios<br />
asociados a <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong>l refer<strong>en</strong>do revocatorio<br />
presi<strong>de</strong>ncial.<br />
La Constitución <strong>de</strong> 1999 repres<strong>en</strong>ta un esfuerzo por<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas políticas emerg<strong>en</strong>tes por transformar<br />
el sistema, erosionando <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong>l esquema partidista<br />
anterior. Sin embargo, dicho esfuerzo no se ha<br />
traducido aún <strong>en</strong> <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> una nueva ley <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />
o asociaciones políticas, <strong>de</strong>jando para su regu<strong>la</strong>ción<br />
a <strong>la</strong> todavía vig<strong>en</strong>te Ley <strong>de</strong> Partidos Políticos, Reuniones<br />
Públicas y Manifestaciones <strong>de</strong> 1964.<br />
Status <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> y<br />
postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> candidatos por iniciativa<br />
propia<br />
En <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong>l 1999 <strong>de</strong>sapareció el concepto <strong>de</strong><br />
<strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> y fue sustituido por el <strong>de</strong> agrupaciones<br />
con fines <strong>políticos</strong>, <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>nte contraposición con el status<br />
privilegiado que le confería <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961 y<br />
<strong>la</strong>s leyes electorales <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />
<strong>políticos</strong>.<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
131
Las agrupaciones con fines <strong>políticos</strong> pier<strong>de</strong>n el monopolio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> candidatos,<br />
al consagrarse <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción por iniciativa<br />
propia. Igualm<strong>en</strong>te, otros espacios anteriorm<strong>en</strong>te<br />
conferidos al exclusivo ejercicio partidista, como <strong>la</strong> elección<br />
<strong>de</strong> cargos públicos o <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> leyes, ahora<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser com<strong>partidos</strong> con <strong>la</strong> ciudadanía, <strong>la</strong> cual ti<strong>en</strong>e<br />
<strong>la</strong> potestad <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>r o cuestionar <strong>la</strong>s postu<strong>la</strong>ciones<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos, y <strong>de</strong>be ser consultada<br />
como requerimi<strong>en</strong>to indisp<strong>en</strong>sable <strong>en</strong> <strong>la</strong> conformación<br />
<strong>de</strong> leyes.<br />
Financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong><br />
El artículo 67 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999 prohíbe expresam<strong>en</strong>te<br />
el financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociaciones con<br />
fines <strong>políticos</strong> con fondos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l Estado. Este<br />
artículo modificó el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to establecido<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> LOSPP, con <strong>la</strong> cual se buscaba evitar <strong>la</strong>s posibles<br />
perversiones que se podrían g<strong>en</strong>erar al hacer <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> sólo <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa privada (Brewer-<br />
Carías, 2000; Racha<strong>de</strong>ll, 2001). En <strong>la</strong> práctica, este artículo<br />
<strong>de</strong>terioró <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to autónomo<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong>, lo cual pue<strong>de</strong> constituir un elem<strong>en</strong>to<br />
a favor <strong>de</strong> su <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to. Diversos <strong>partidos</strong> y organizaciones<br />
no gubernam<strong>en</strong>tales han buscado <strong>en</strong> organizaciones<br />
internacionales <strong>de</strong> diverso tipo <strong>la</strong> provisión<br />
<strong>de</strong> fondos para sus activida<strong>de</strong>s, dada <strong>la</strong> orfandad<br />
financiera <strong>en</strong> que quedaron luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> consagración <strong>de</strong><br />
esta norma 16 .<br />
Sistema electoral<br />
A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961, que consagró<br />
<strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> conformar <strong>los</strong> cuerpos colegiados at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación proporcional,<br />
<strong>en</strong> el texto vig<strong>en</strong>te tanto <strong>la</strong> personalización <strong>de</strong>l sufragio<br />
16 En el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> retórica nacionalista y anti-imperialista <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong><br />
actual, <strong>la</strong>s organizaciones que han recibido recursos <strong>de</strong>l exterior,<br />
<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos, han sido tildadas <strong>de</strong><br />
“golpistas, conspiradores, traidores”, etc. (Ver páginas web oficialistas<br />
como www.aporrea.com). Los casos más notorios han sido <strong>los</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s agrupaciones no gubernam<strong>en</strong>tales Súmate y Asamblea <strong>de</strong> Ciudadanos,<br />
cuyos directivos y asociados han sido acusados por <strong>la</strong> Fiscalía<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República con <strong>los</strong> cargos <strong>de</strong> conspiración por haber<br />
recibido financiami<strong>en</strong>to para sus activida<strong>de</strong>s por parte <strong>de</strong>l Nacional<br />
Endowm<strong>en</strong>t for Democracy. La búsqueda <strong>de</strong> recursos <strong>en</strong> el exterior<br />
es <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia lógica <strong>de</strong>l cierre <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to público, al<br />
cual sí acce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> manera espuria <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> y organizaciones asociados<br />
al bloque <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r.<br />
132 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />
como <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación proporcional (293) adquirieron<br />
rango constitucional. La personalización <strong>de</strong>l sufragio,<br />
como principio <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuerpos colegiados,<br />
ha formado parte <strong>de</strong>l nuevo repertorio <strong>de</strong> principios<br />
político-electorales <strong>de</strong>l país <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
años och<strong>en</strong>ta.<br />
La fórmu<strong>la</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se combinan cada uno<br />
<strong>de</strong> estos principios <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuerpos<br />
colegiados está <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> <strong>la</strong> LOSPP, que contemp<strong>la</strong><br />
una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> 50% <strong>de</strong> voto nominal y 50% <strong>de</strong> voto por<br />
lista, y <strong>en</strong> el Estatuto Electoral <strong>de</strong>l año 2000, que rigió<br />
<strong>los</strong> comicios <strong>de</strong> dicho año, <strong>en</strong> el que se consagra una<br />
combinación <strong>de</strong> 60% nominal y 40% proporcional. Si<br />
bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> LOSPP está vig<strong>en</strong>te, su aplicación se ha visto<br />
limitada puesto que se promulgó antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />
<strong>de</strong> 1999 y, por lo tanto, no incluye <strong>la</strong>s innovaciones<br />
normativas, procedim<strong>en</strong>tales o <strong>de</strong> diseño institucional<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma; <strong>en</strong> lo que refiere al sistema electoral es<br />
compatible con el texto vig<strong>en</strong>te. No obstante, para <strong>la</strong>s<br />
elecciones <strong>de</strong>l año 2000, se consagró un esquema difer<strong>en</strong>te<br />
al <strong>de</strong> <strong>la</strong> LOSPP procurando reforzar <strong>la</strong> mayoría<br />
oficialista, y <strong>la</strong>s actuales autorida<strong>de</strong>s electorales <strong>de</strong>cidieron<br />
utilizar el Estatuto Electoral <strong>de</strong>l año 2000 —que perdió<br />
vig<strong>en</strong>cia al cumplir su cometido <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s elecciones<br />
<strong>de</strong> ese año—, como marco normativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ras<br />
elecciones regionales y utilizar <strong>la</strong> modalidad 60/<br />
40% nominal mayoritario/proporcional para <strong>la</strong> conformación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> cuerpos colegiados regionales.<br />
Participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil<br />
organizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
autorida<strong>de</strong>s a <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos<br />
Otra innovación importante, inspirada <strong>en</strong> <strong>los</strong> valores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia participativa, es <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> expresiones<br />
organizadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> candidatos a ocupar <strong>los</strong> cargos <strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res Judicial,<br />
Ciudadano y Electoral. Según esta fórmu<strong>la</strong>, se difer<strong>en</strong>cian<br />
<strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión,<br />
correspondiéndole <strong>la</strong>s primeras a expresiones organizadas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, y <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />
pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />
Con estas innovaciones el constituy<strong>en</strong>te procuró<br />
superar el monopolio partidista <strong>de</strong> estas <strong>de</strong>signaciones.<br />
Así se <strong>de</strong>fine un esquema complejo que para el caso <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> <strong>los</strong> titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral (295)<br />
y el Po<strong>de</strong>r Ciudadano (279), contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong> conformación<br />
<strong>de</strong> un Comité <strong>de</strong> Postu<strong>la</strong>ciones, compuesto por
miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, que evalúa y selecciona<br />
el grupo <strong>de</strong> personas que podrán optar al cargo. En el<br />
caso <strong>de</strong>l nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> magistrados <strong>de</strong>l Tribunal<br />
Supremo <strong>de</strong> Justicia, <strong>los</strong> ciudadanos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> potestad<br />
<strong>de</strong> objetar <strong>la</strong>s postu<strong>la</strong>ciones a dichos cargos (264).<br />
Sin embargo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> <strong>los</strong> actuales titu<strong>la</strong>res<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res Ciudadano, Judicial y Electoral no siguió<br />
<strong>los</strong> procedimi<strong>en</strong>tos establecidos <strong>en</strong> el texto constitucional,<br />
por lo cual <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> el<br />
proceso <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>ciones se <strong>de</strong>snaturalizó significativam<strong>en</strong>te<br />
17 . Las <strong>de</strong>sviaciones están asociadas con el<br />
predominio <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes partidistas <strong>en</strong> <strong>los</strong> comités<br />
<strong>de</strong> postu<strong>la</strong>ciones, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>de</strong>bían predominar repres<strong>en</strong>tantes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil; o <strong>en</strong> <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a su alineación<br />
con <strong>la</strong> actual corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas (oficialismo/<br />
oposición). Al reproducir <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas <strong>de</strong>l<br />
par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>cionadas<br />
ha obe<strong>de</strong>cido al criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría oficialista.<br />
Como resultado, <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil es simbólica<br />
y/o está afectada por <strong>la</strong> po<strong>la</strong>rización política, con<br />
<strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que el proceso <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>ción queda<br />
<strong>de</strong>slegitimado por <strong>la</strong> preemin<strong>en</strong>cia partidista y <strong>la</strong> hegemonía<br />
oficialista.<br />
Formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> leyes y participación<br />
popu<strong>la</strong>r<br />
Con respecto a <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> leyes, <strong>la</strong> Constitución<br />
establece que <strong>la</strong> Asamblea Nacional, <strong>de</strong>be durante el<br />
procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> discusión y aprobación <strong>de</strong> <strong>los</strong> proyectos<br />
<strong>de</strong> leyes, consultar a <strong>los</strong> ciudadanos y a <strong>la</strong> sociedad<br />
organizada para oír su opinión sobre <strong>la</strong> materia <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>bate, para lo cual le confiere el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> discusión <strong>de</strong> leyes (211). A<strong>de</strong>más, <strong>los</strong> constituy<strong>en</strong>tes<br />
incluyeron un artículo que obliga a someter a referéndum<br />
aprobatorio todos <strong>los</strong> proyectos <strong>de</strong> ley introducidos<br />
por <strong>los</strong> ciudadanos, si <strong>la</strong> discusión <strong>de</strong> dicho proyecto<br />
no toma lugar <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> sesiones sigui<strong>en</strong>te al<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que el proyecto <strong>de</strong> ley fue pres<strong>en</strong>tado<br />
(205) 18 . Finalm<strong>en</strong>te, también es importante <strong>de</strong>stacar que<br />
17 Para el caso <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral, ver Kornblith, 2003.<br />
18 A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> especial consi<strong>de</strong>ración que el constituy<strong>en</strong>te tuvo para<br />
con <strong>la</strong> participación ciudadana <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> leyes, algunos<br />
hechos polémicos han hecho dudar <strong>de</strong> su total cumplimi<strong>en</strong>to. Resalta,<br />
<strong>en</strong>tre el<strong>los</strong>, el <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> 49 leyes por parte <strong>de</strong>l Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
República <strong>en</strong> 2001, qui<strong>en</strong> ejercía <strong>la</strong> potestad que le fuera conferida<br />
<strong>la</strong> iniciativa legis<strong>la</strong>tiva pue<strong>de</strong> ser ejercida por el 0.1% <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> electores inscritos <strong>en</strong> el registro electoral, lo cual,<br />
consi<strong>de</strong>rando que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción actual es <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor<br />
<strong>de</strong> 12 millones <strong>de</strong> electores inscritos, reduce a un poco<br />
más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad el límite <strong>de</strong> 20 mil electores fijado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Constitución <strong>de</strong> 1961.<br />
En síntesis, este nuevo conjunto <strong>de</strong> principios, y el<br />
<strong>en</strong>tramado institucional resultante, fue concebido para<br />
poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada <strong>de</strong>mocracia partidista, con<br />
el interés <strong>de</strong> superar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l esquema exclusivam<strong>en</strong>te<br />
repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1961 y<br />
<strong>de</strong> su consigui<strong>en</strong>te or<strong>de</strong>n sociopolítico. Aún es pronto<br />
para establecer un ba<strong>la</strong>nce completo <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad e impacto<br />
<strong>de</strong> este nuevo esquema, así como difer<strong>en</strong>ciar <strong>los</strong><br />
méritos o <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias intrínsecos <strong>de</strong>l mismo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
distorsiones que pudieran afectarlo <strong>en</strong> su puesta <strong>en</strong><br />
marcha <strong>en</strong> <strong>los</strong> años reci<strong>en</strong>tes.<br />
No obstante, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do exclusivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />
partidista, resulta evi<strong>de</strong>nte que este esquema ha<br />
obrado a favor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dichas organizaciones<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinstitucionalización <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>,<br />
exacerbando rasgos que se v<strong>en</strong>ían expresando<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> antes <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> juego.<br />
III. La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />
<strong>políticos</strong> y <strong>la</strong> sociedad. La<br />
inclusión <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos<br />
marginados. El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
mujeres y <strong>los</strong> grupos indíg<strong>en</strong>as<br />
La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer<br />
La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> el actual sistema <strong>de</strong><br />
<strong>partidos</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, fue <strong>de</strong>terminada, <strong>en</strong> primer lugar,<br />
por <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l Sufragio y <strong>la</strong> Participación Política,<br />
promulgada <strong>en</strong> 1997, según <strong>la</strong> cual, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />
<strong>políticos</strong> <strong>de</strong>bían conformar <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> sus candidatos<br />
por lista a <strong>los</strong> cuerpos <strong>de</strong>liberantes estatales, municipales<br />
o parroquiales, <strong>de</strong> manera que se incluyera un<br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> mujeres, equival<strong>en</strong>te al 30% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong><br />
sus candidatos postu<strong>la</strong>dos (LOSPP, 144).<br />
por una ley habilitante aprobada por <strong>la</strong> Asamblea Nacional. El <strong>de</strong>creto<br />
<strong>de</strong> este paquete <strong>de</strong> leyes causó gran polémica por no haber<br />
tomado <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad organizada, y<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ciertos grupos que se veían afectados por el cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> dichas leyes. La polémica escaló hasta producirse un exitoso<br />
paro nacional <strong>de</strong> un día, el 10 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> ese mismo año.<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
133
Sin embargo, el Estatuto Electoral promulgado <strong>en</strong><br />
febrero <strong>de</strong> 2000, el cual rigió <strong>los</strong> comicios <strong>de</strong> dicho año,<br />
no incluyó ningún artículo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> participación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> candidatos a <strong>los</strong> cuerpos<br />
<strong>de</strong>liberantes, <strong>de</strong>saplicando <strong>la</strong> norma cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley,<br />
lo cual fue percibido como un retroceso <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación fem<strong>en</strong>ina. En <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
postu<strong>la</strong>ción previstas para <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones<br />
regionales <strong>de</strong>l 2004, se mantuvo el criterio adoptado<br />
<strong>en</strong> el año 2000.<br />
En <strong>la</strong> Asamblea Nacional, el organismo <strong>de</strong>liberante<br />
más importante <strong>en</strong> el país, <strong>la</strong>s mujeres constituy<strong>en</strong> sólo<br />
un 10.55% <strong>de</strong> sus miembros, <strong>en</strong> un número <strong>de</strong> 17 mujeres<br />
<strong>en</strong>tre 161 diputados. De <strong>los</strong> trece <strong>partidos</strong> que lograron<br />
escaños <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional como resultado<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 2000, sólo cinco (MVR-<br />
CONIVE, AD, Primero Justicia, Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>)<br />
cu<strong>en</strong>tan con mujeres <strong>en</strong>tre sus repres<strong>en</strong>tantes.<br />
La participación <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as<br />
En <strong>la</strong> Constitución vig<strong>en</strong>te se consagra una variada gama<br />
<strong>de</strong> principios y disposiciones t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a proteger y promover<br />
a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a y a asegurar mecanismos<br />
<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación política especiales. En el Preámbulo se<br />
establece que V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> es una “sociedad <strong>de</strong>mocrática,<br />
participativa y protagónica, multiétnica y pluricultural...”.<br />
Se consagra <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación obligatoria <strong>de</strong> tres diputados<br />
indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional, así como<br />
repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> cuerpos legis<strong>la</strong>tivos<br />
<strong>de</strong>l país, <strong>en</strong> <strong>los</strong> estados <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>tes etnias indíg<strong>en</strong>as. Ello supone que el elector<br />
indíg<strong>en</strong>a, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> votar por repres<strong>en</strong>tantes no indíg<strong>en</strong>as,<br />
ti<strong>en</strong>e una capacidad <strong>de</strong> elección adicional para<br />
seleccionar repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as; a su vez, <strong>los</strong> votantes<br />
no indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>los</strong> estados <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se elig<strong>en</strong><br />
dichos repres<strong>en</strong>tantes también ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> votar<br />
por <strong>los</strong> mismos. En <strong>la</strong> práctica, esa nueva capacidad<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión ha sido subutilizada, puesto que el nivel <strong>de</strong><br />
votos nu<strong>los</strong> <strong>de</strong> esa elección, <strong>en</strong> el 2000, alcanzó el 75%.<br />
Los términos <strong>de</strong> su elección para <strong>la</strong> Asamblea Nacional,<br />
<strong>los</strong> Consejos Legis<strong>la</strong>tivos y <strong>los</strong> Consejos Municipales,<br />
<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una ley orgánica que lo<br />
regu<strong>la</strong>ra, fueron también establecidos por <strong>la</strong> Constitución<br />
<strong>de</strong> 1999, <strong>en</strong> su Disposición Transitoria Séptima.<br />
Dichos criterios fueron posteriorm<strong>en</strong>te recogidos por<br />
el Estatuto Electoral <strong>de</strong> 2000, y son hasta el mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>la</strong> única normativa que regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> materia.<br />
134 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />
Sigui<strong>en</strong>do el esquema utilizado para seleccionar <strong>los</strong><br />
tres repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as a <strong>la</strong> Asamblea Constituy<strong>en</strong>te,<br />
<strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes indíg<strong>en</strong>as a <strong>la</strong> Asamblea Nacional<br />
se escog<strong>en</strong> <strong>de</strong> tres regiones —occi<strong>de</strong>nte, ori<strong>en</strong>te<br />
y sur (que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n 11 estados)— y queda electo el<br />
candidato que reciba <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> votos válidos <strong>de</strong> su<br />
región. Con respecto a <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes<br />
indíg<strong>en</strong>as al Consejo Legis<strong>la</strong>tivo y a <strong>los</strong> Consejos Municipales,<br />
<strong>la</strong> Constitución establece que se tomará el c<strong>en</strong>so<br />
oficial <strong>de</strong> 1992 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Estadística e<br />
Informática.<br />
Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones <strong>de</strong> 2000, el partido<br />
indíg<strong>en</strong>a CONIVE (Consejo Indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>)<br />
ocupa <strong>los</strong> tres escaños correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />
indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional. Este partido<br />
se <strong>la</strong>nzó al ruedo electoral <strong>en</strong> el 2000 con el apoyo<br />
<strong>de</strong>l partido MVR. Hoy, <strong>los</strong> tres diputados <strong>de</strong> CONIVE<br />
todavía forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> coalición oficialista <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Asamblea Nacional, y uno <strong>de</strong> sus miembros, <strong>la</strong> diputada<br />
Noelí Pocaterra ha ocupado el cargo <strong>de</strong> Segunda<br />
Vicepresi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional durante <strong>los</strong><br />
últimos tres años.<br />
A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros países <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina, <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> es escasa tanto <strong>en</strong> términos<br />
re<strong>la</strong>tivos como absolutos, se estima que alcanza a<br />
500 mil personas, <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 24 millones <strong>de</strong><br />
habitantes <strong>en</strong> todo el país. Con el asc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Chávez y <strong>de</strong><br />
su coalición, ha habido un énfasis marcado <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos y valores <strong>de</strong> esta pob<strong>la</strong>ción. No<br />
obstante, tal visibilidad y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el ámbito<br />
constitucional no ha estado acompañado por mejoras<br />
sustantivas <strong>en</strong> <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> esta pob<strong>la</strong>ción.<br />
Cabe <strong>de</strong>stacar que <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proyecto político <strong>en</strong>carnado<br />
por Chávez y sus aliados, <strong>la</strong> cuestión indíg<strong>en</strong>a<br />
ti<strong>en</strong>e un lugar promin<strong>en</strong>te; y constituye un recurso para<br />
articu<strong>la</strong>r un discurso y un conjunto <strong>de</strong> alianzas políticas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina (con movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> fuerte raíz indíg<strong>en</strong>a<br />
<strong>en</strong> Bolivia y Ecuador, por ejemplo) y <strong>en</strong> otras<br />
<strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s, ori<strong>en</strong>tadas a conformar un bloque alternativo<br />
<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r hemisférico y global. Así que, si bi<strong>en</strong> el tema<br />
indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> no posee el peso cuantitativo o<br />
cualitativo característico <strong>de</strong> otras realida<strong>de</strong>s andinas o<br />
<strong>la</strong>tinoamericanas, su activación <strong>en</strong> el país parece obe<strong>de</strong>cer<br />
a una lógica predominantem<strong>en</strong>te político-i<strong>de</strong>ológica,<br />
que trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> situación v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na. Sin embargo,<br />
dada <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este factor novedoso<br />
<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación político-electoral, es <strong>de</strong> esperar<br />
que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más organizaciones políticas comi<strong>en</strong>c<strong>en</strong> a
<strong>de</strong>linear propuestas <strong>en</strong>caminadas a captar el apoyo <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> electores <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as.<br />
IV. La s<strong>en</strong>da a seguir:<br />
recom<strong>en</strong>daciones<br />
Como lo hemos seña<strong>la</strong>do anteriorm<strong>en</strong>te, el actual sistema<br />
<strong>de</strong> <strong>partidos</strong> v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> una etapa<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sintitucionalización y frágil estructuración, don<strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> <strong>de</strong>bilitados <strong>partidos</strong> tradicionales compit<strong>en</strong> con <strong>la</strong>s<br />
fuerzas emerg<strong>en</strong>tes, bi<strong>en</strong> sean <strong>de</strong> oposición o <strong>de</strong> gobierno,<br />
conformando un multipartidismo inestable <strong>de</strong><br />
alta vo<strong>la</strong>tilidad y personalización, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica confrontacional y coyuntural<br />
<strong>de</strong>l país. En consecu<strong>en</strong>cia, nuestras recom<strong>en</strong>daciones<br />
van dirigidas a reducir dicha <strong>de</strong>sintitucionalización e inestabilidad<br />
<strong>en</strong> el sistema. La revisión <strong>de</strong> <strong>los</strong> lineami<strong>en</strong>tos<br />
fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l actual sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>, consagrados<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1999, es imprescindible para<br />
p<strong>la</strong>ntear una reforma profunda <strong>de</strong> dicho sistema. Sin<br />
embargo, esta revisión no parece posible a corto p<strong>la</strong>zo,<br />
por lo cual sólo ciertas recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> carácter<br />
puntual son por ahora posibles.<br />
En primer lugar, una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Partidos<br />
Políticos <strong>de</strong> 1964 es indisp<strong>en</strong>sable. Dicha revisión <strong>de</strong>be<br />
incluir: a) una reflexión y posterior <strong>de</strong>finición sobre qué<br />
son <strong>la</strong>s organizaciones con fines <strong>políticos</strong>, cómo se difer<strong>en</strong>cian<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> y cuál <strong>de</strong>bería ser<br />
<strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> función y estructuración <strong>de</strong> estos últimos; y<br />
b) un exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> requisitos para registrar un partido<br />
político, <strong>de</strong>bido a que <strong>los</strong> criterios establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Ley <strong>de</strong> Partidos Políticos <strong>de</strong> 1964, por ser muy <strong>la</strong>xos, han<br />
permitido <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> una <strong>en</strong>orme cantidad <strong>de</strong><br />
<strong>partidos</strong>, sin poner énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos.<br />
Esta alta proliferación <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> no se ha<br />
traducido necesariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un sinónimo <strong>de</strong> mejor <strong>de</strong>mocracia<br />
o participación, sino que, por el contrario, ha<br />
redundado <strong>en</strong> una severa dispersión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alternativas<br />
electorales con sus respectivos y perversos efectos sobre<br />
<strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación proporcional; por lo mismo, ha<br />
g<strong>en</strong>erado una extrema complejización <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios, increm<strong>en</strong>tando <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te <strong>los</strong><br />
costos <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos y banalizando <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />
mi<strong>en</strong>tras que contribuye a su <strong>de</strong>scrédito.<br />
La revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Partidos Políticos, bajo <strong>los</strong><br />
parámetros antes seña<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong>be, <strong>en</strong>tonces, v<strong>en</strong>ir a <strong>la</strong><br />
medida <strong>de</strong> diseñar nuevos criterios para <strong>la</strong>s organiza-<br />
“<br />
Ahora <strong>la</strong> única cosa que pue<strong>de</strong> reivindicar <strong>la</strong> dignidad y<br />
<strong>la</strong> majestad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política es que <strong>en</strong>seriemos <strong>la</strong> política,<br />
que t<strong>en</strong>gamos un m<strong>en</strong>saje que interprete <strong>los</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos<br />
y <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l pueblo, conductas que merezcan<br />
el reconocimi<strong>en</strong>to público, organizaciones mo<strong>de</strong>rnas<br />
y efici<strong>en</strong>tes que nos permitan mant<strong>en</strong>ernos <strong>en</strong> comunicación<br />
con el país; y estrategias intelig<strong>en</strong>tes que<br />
nos permitan llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s proyectos que<br />
resuelvan <strong>los</strong> problemas no resueltos <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, qui<strong>en</strong>es<br />
son [, finalm<strong>en</strong>te,] <strong>los</strong> que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n cuándo ti<strong>en</strong>e vig<strong>en</strong>cia<br />
un partido y cuándo no.<br />
(Eduardo Fernán<strong>de</strong>z, COPEI).<br />
”<br />
ciones con fines <strong>políticos</strong> —especialm<strong>en</strong>te para <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />
<strong>políticos</strong>—, que estimul<strong>en</strong> una mediación <strong>de</strong> calidad<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sociedad y el Estado, lo cual <strong>de</strong>bería redundar<br />
<strong>en</strong> el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>.<br />
En segundo lugar, <strong>la</strong> composición y estructura internas<br />
<strong>de</strong> estas organizaciones también <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser revisadas,<br />
int<strong>en</strong>tando promover un espíritu <strong>de</strong> cuerpo colegiado,<br />
<strong>de</strong> alcance mucho más ext<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> <strong>los</strong> distintos<br />
campos <strong>de</strong>l quehacer social, que les haga fortalecer su<br />
función mediadora <strong>en</strong>tre el Estado y <strong>la</strong> sociedad.<br />
Ello, a fin <strong>de</strong> revertir <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia hacia el personalismo<br />
y su consigui<strong>en</strong>te transformación <strong>en</strong> simples maquinarias<br />
electorales, sust<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> estrechas re<strong>de</strong>s cli<strong>en</strong>te<strong>la</strong>res.<br />
Tal reestructuración <strong>de</strong>bería apuntar a <strong>la</strong> mejora<br />
sustancial <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación política y, por<br />
<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> exist<strong>en</strong>tes,<br />
cuya pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad nacional no es un verda<strong>de</strong>ro<br />
indicador <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización o institucionalización, sino<br />
<strong>de</strong> dispersión al interior <strong>de</strong>l sistema.<br />
En tercer lugar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista doctrinario,<br />
<strong>en</strong> lo atin<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s disposiciones constitucionales sobre<br />
<strong>la</strong> materia, convi<strong>en</strong>e fijar el espectro <strong>de</strong> <strong>los</strong> fines <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos<br />
como “<strong>políticos</strong>” <strong>en</strong> tanto que estos pue<strong>de</strong>n ser<br />
exclusivos o compatibles con otros. De darse el último<br />
caso, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones t<strong>en</strong>drían fines<br />
<strong>políticos</strong> per se, puesto que <strong>de</strong> lo contrario se estaría aludi<strong>en</strong>do<br />
a <strong>la</strong>s clásicas categorías <strong>de</strong> “partido político” y<br />
“grupo <strong>de</strong> electores”, establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución<br />
<strong>de</strong> 1961. Téngase <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> estas<br />
dos figuras: mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> primera es perman<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />
segunda sólo se organiza para cada elección <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />
Sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s notas <strong>de</strong> Racha<strong>de</strong>ll (2001), una futura<br />
ley sobre organizaciones con fines <strong>políticos</strong> <strong>de</strong>bería <strong>de</strong>-<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
135
finir <strong>los</strong> distintos tipos <strong>de</strong> éstas, int<strong>en</strong>tando prever un<br />
régim<strong>en</strong> jurídico sustancialm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te al que reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taba<br />
a <strong>partidos</strong> y grupos <strong>de</strong> electores. Empero, esta<br />
recom<strong>en</strong>dación t<strong>en</strong>drá cierta viabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong><br />
que <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> puedan ejercer presión sobre<br />
el máximo órgano legis<strong>la</strong>tivo, a <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> hacer más<br />
c<strong>la</strong>ra su función y propósitos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad. De no ser<br />
así, es posible que organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil<br />
int<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ocupar espacios que podrían estar naturalm<strong>en</strong>te<br />
asociados a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> o viceversa. Esta yuxtaposición<br />
<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias es una fu<strong>en</strong>te pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />
conflicto <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l sistema político —<br />
cada vez más numerosos—, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong> proliferación<br />
<strong>de</strong> actores que emerg<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> preceptos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> participación, <strong>la</strong> personalización <strong>de</strong>l sufragio, <strong>la</strong><br />
libre asociación y <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción por iniciativa propia.<br />
En cuarto lugar, se requiere <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> disposición<br />
constitucional que prohíbe el financiami<strong>en</strong>to público<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>, lo cual <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> que <strong>los</strong><br />
<strong>partidos</strong> insistan <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que el Estado provea<br />
fondos para el ejercicio <strong>de</strong> su actividad. Esto garantizaría,<br />
a juicio <strong>de</strong> Racha<strong>de</strong>ll (2001), un mínimo <strong>de</strong> igualdad<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s organizaciones políticas, a <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> hacer<br />
conocer su m<strong>en</strong>saje a <strong>la</strong> colectividad y evitar, al mismo<br />
tiempo, que aquél<strong>la</strong>s se vean t<strong>en</strong>tadas <strong>de</strong> favorecer intereses<br />
privados (Brewer-Carias, 2000). Si bi<strong>en</strong> el Estado, a<br />
través <strong>de</strong>l Consejo Nacional Electoral, ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre sus atribuciones<br />
regu<strong>la</strong>r lo concerni<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> financiami<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> estos grupos —<strong>en</strong> cuanto a su licitud, cantidad y manejo—<br />
(Art. 67, segundo parágrafo), resta toda contribución<br />
que <strong>en</strong>dose una necesaria equidad. Así, pues, <strong>los</strong><br />
<strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> —u organizaciones políticas— <strong>de</strong>berían<br />
insistir <strong>en</strong> este punto sobre <strong>la</strong> responsabilidad estatal<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> materia, para evitar que <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> fondos particu<strong>la</strong>res<br />
pudiera <strong>de</strong>sviar su acción hacia fines distintos a<br />
<strong>los</strong> estrictam<strong>en</strong>te públicos. El aporte estatal reduciría el<br />
ext<strong>en</strong>so número <strong>de</strong> <strong>partidos</strong> que actualm<strong>en</strong>te están inscritos<br />
ante el Consejo Nacional Electoral.<br />
En quinto lugar, se recomi<strong>en</strong>da a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> abrir<br />
espacios a individualida<strong>de</strong>s que repres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> diversidad<br />
étnica y cultural <strong>de</strong>l país. Aun cuando <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> mujeres y otras minorías indíg<strong>en</strong>as es visible <strong>en</strong> el<br />
s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>, por ejemplo, <strong>la</strong> Asamblea Nacional, esta pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>be hacerse mayor (particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te al interior<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones políticas).<br />
Asimismo, es <strong>de</strong> vital importancia que <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />
inclusión <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores sub-repres<strong>en</strong>tados <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />
sean revisadas. Con respecto a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong><br />
136 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />
<strong>la</strong>s mujeres, el retroceso consagrado <strong>en</strong> el Estatuto Electoral,<br />
don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>saplicó <strong>la</strong> norma —originalm<strong>en</strong>te cont<strong>en</strong>ida<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> LOSPP— que obligaba a <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong><br />
a postu<strong>la</strong>r un mínimo <strong>de</strong> 30% <strong>de</strong> mujeres <strong>en</strong>tre<br />
sus candidatos, <strong>de</strong>be ser revertido. Más aún, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> fijarse<br />
nuevos parámetros que estimul<strong>en</strong> <strong>la</strong> participación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>. Una inclusión equival<strong>en</strong>te<br />
al 30% <strong>de</strong> <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> candidatos no garantiza una<br />
mayor y más equitativa participación <strong>de</strong> este sector. En<br />
países como Noruega, <strong>los</strong> altos niveles <strong>de</strong> participación<br />
política por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer fueron logrados a través<br />
<strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cuotas tanto <strong>en</strong> el sector público<br />
como <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>, <strong>la</strong>s cuales, aunque primero<br />
experim<strong>en</strong>taron cierta resist<strong>en</strong>cia, luego se convirtieron<br />
<strong>en</strong> un aspecto intrínseco y ampliam<strong>en</strong>te v<strong>en</strong>tajoso<br />
<strong>de</strong> ese sistema político. Estas experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />
consi<strong>de</strong>radas al diseñar un mejor sistema <strong>de</strong> inclusión <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> participación fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> <strong>los</strong> asuntos públicos.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, consi<strong>de</strong>ramos que <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong>,<br />
tradicionales y emerg<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> rep<strong>en</strong>sar su estructura<br />
y función <strong>en</strong> vista a <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> un<br />
nuevo sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong>. El <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l gobierno<br />
<strong>de</strong> Hugo Chávez Frías, y el virtual resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> tradicionales, pue<strong>de</strong> conducir al<br />
posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos actores sin una reflexión sobre<br />
<strong>la</strong>s causas que llevaron a <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l sistema<br />
bipartidista anterior. Debido a <strong>la</strong> actual coyuntura v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na,<br />
<strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> partido y su<br />
función se ha visto truncada, haciéndo<strong>los</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
notablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l lí<strong>de</strong>r carismático para<br />
obt<strong>en</strong>er <strong>los</strong> votos necesarios <strong>en</strong> cada conti<strong>en</strong>da electoral.<br />
Como consecu<strong>en</strong>cia, ha surgido una cierta pugna<br />
<strong>en</strong>tre algunos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />
<strong>políticos</strong>, a <strong>los</strong> cuales v<strong>en</strong> como maquinarias inefici<strong>en</strong>tes,<br />
que se nutr<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad organizada pero sin producir<br />
mayores resultados. Este es el caso, especialm<strong>en</strong>te,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre algunos focos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />
civil, <strong>los</strong> cuales rechazan el gobierno <strong>de</strong> Chávez,<br />
y gran parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>de</strong> oposición, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />
incapacidad que aquel<strong>los</strong> le atribuy<strong>en</strong> a estos últimos<br />
por concretar una salida a <strong>la</strong> crisis política que vive el<br />
país. Así, para evitar una profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong> inestabilidad<br />
y fortalecer <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong>l sistema actual, <strong>los</strong> <strong>partidos</strong><br />
<strong>políticos</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reflexionar sobre su rol como ag<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> agregación y <strong>de</strong> canalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> sociedad, para así <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un sistema <strong>de</strong> <strong>partidos</strong><br />
que satisfaga dichas <strong>de</strong>mandas a través <strong>de</strong> una sólida<br />
estructura <strong>de</strong> participación.
Bibliografía<br />
Álvarez, Á. E<br />
2003 “De <strong>la</strong> hegemonía partidista a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia sin<br />
<strong>partidos</strong>”, <strong>en</strong> La Democracia V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>en</strong> dos tiempos:<br />
1972-2002. Revista Politeia. UCV-IEP. Caracas.<br />
pp. 75-91.<br />
B<strong>la</strong>nco Muñoz, A.<br />
1998 Hab<strong>la</strong> el comandante. Caracas: UCV-Fundación<br />
Cátedra Pío Tamayo.<br />
Brewer-Carias, A.<br />
2000 La Constitución <strong>de</strong> 1999. Editorial Arte. Caracas.<br />
Ceresole, N.<br />
2000 Caudillo, ejército, pueblo. La V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Comandante<br />
Chávez. Caracas. (mimeo).<br />
Combel<strong>la</strong>s, R.<br />
2000 Derecho constitucional. Una introducción al estudio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />
McGraw-Hill Interamericana. Caracas.<br />
Ellner, S.<br />
2003 “En <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> explicaciones”, <strong>en</strong>: Ellner, S.<br />
y Hellinger, D. (Eds), La política v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
época <strong>de</strong> Chávez. C<strong>la</strong>ses, po<strong>la</strong>rización y conflicto. Editorial<br />
Nueva Sociedad. Caracas. pp. 19-42.<br />
Ellner, S. y Hellinger, D. (Eds)<br />
2003 La política v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> Chávez. C<strong>la</strong>ses,<br />
po<strong>la</strong>rización y conflicto. Editorial Nueva Sociedad.<br />
Caracas.<br />
Estatuto Electoral <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Público. República<br />
Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. 2000.<br />
Garrido, A.<br />
1999 Guerril<strong>la</strong> y conspiración militar <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. Testimonios<br />
<strong>de</strong> Doug<strong>la</strong>s Bravo, William Izarra, Franciso Prada.<br />
Fondo Editorial Nacional José Agustín Catalá.<br />
Caracas.<br />
2000 Historia secreta <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución bolivariana. Conversaciones<br />
con Harold, Puerta Aponte y Camilo. Editorial<br />
V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na C. A. Mérida - V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />
Hellinger, D.<br />
2003 “Visión política g<strong>en</strong>eral: <strong>la</strong> caída <strong>de</strong>l puntofijismo<br />
y el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l chavismo”, <strong>en</strong>: Ellner, S. y<br />
Hellinger, D. (Eds). La política v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>en</strong> <strong>la</strong> época<br />
<strong>de</strong> Chávez. C<strong>la</strong>ses, po<strong>la</strong>rización y conflicto. Editorial<br />
Nueva Sociedad. Caracas. pp. 43-74.<br />
Kornblith, M.<br />
1998 V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> nov<strong>en</strong>ta. Las crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />
Ediciones IESA-UCV. Caracas.<br />
2001 “Confiabilidad y transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones<br />
<strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>: Exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> comicios <strong>de</strong>l 30 <strong>de</strong><br />
julio <strong>de</strong> 2000”, <strong>en</strong>: Carrasquero, J. V., Maingón,<br />
T. y Welsch, F. (eds.). V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> transición: Elecciones<br />
y <strong>de</strong>mocracia. 1998-2000. Redpol-CDB<br />
Publicacione. Caracas. pp. 133-163.<br />
2002 Repres<strong>en</strong>tación y personalismo: una difícil combinación<br />
(con particu<strong>la</strong>r refer<strong>en</strong>cia al caso v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no), pon<strong>en</strong>cia<br />
pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia The Crisis of<br />
Democratic Repres<strong>en</strong>tation in the An<strong>de</strong>s, patrocinado<br />
por el Kellog Institute. Universidad <strong>de</strong> Notre<br />
Dame. Indiana. 13-14 mayo, 2002.<br />
2003a “La tortuosa <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong>l<br />
CNE”, <strong>en</strong>: Debates IESA. Vol. 8. No. 4. pp. 49-<br />
56.<br />
2003b “Elecciones y repres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> tiempos turbul<strong>en</strong>tos”,<br />
<strong>en</strong>: Márquez, P. y Piñango, R. (Eds.), En<br />
esta V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. Realida<strong>de</strong>s y nuevos caminos. Ediciones<br />
IESA. pp. 375-402.<br />
2003c “Del Puntofijismo a <strong>la</strong> Quinta República: elecciones<br />
y <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>”, <strong>en</strong>: Revista Colombia<br />
Internacional No. 58. julio-dic 2003. pp. 160-<br />
194.<br />
2004 “Elecciones y refer<strong>en</strong>dos <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> ¿Quién<br />
le teme al soberano?”, <strong>en</strong>: Mainhold, Günter (Ed.)<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> crisis. Los pasos inciertos <strong>de</strong> un régim<strong>en</strong><br />
controversial. Madrid-Iberoamericana-Franfurt<br />
Vervuert (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
137
Mainwaring, S. y Scully, T. (Eds)<br />
1995 Building Democratic Institutions. Party Systems in Latin<br />
America. Stanford University Press. Stanford.<br />
California.<br />
Martínez Barahona, E.<br />
2002 “La formación <strong>de</strong> una nueva c<strong>la</strong>se política <strong>en</strong><br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>: ¿un cambio para seguir igual?”, Ramos<br />
Jiménez, A. (Ed). La transición v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na.<br />
Aproximación al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o Chávez,. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones<br />
<strong>de</strong> Política Comparada. Mérida.<br />
pp. 131-162.<br />
Ley <strong>de</strong> Partidos Políticos. 1964.<br />
Ley Orgánica <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Electoral. República Bolivariana <strong>de</strong><br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. 2002.<br />
Ley Orgánica <strong>de</strong>l Sufragio y Participación Política - LOSSP.<br />
República <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. 1998.<br />
López Maya, M.<br />
2003 “Hugo Chávez Frías: su movimi<strong>en</strong>to y su<br />
presi<strong>de</strong>ncia”.<strong>en</strong>: Ellner, S. y Hellinger, D. Op. Cit.<br />
pp. 97-120.<br />
Molina Vega, J. E.<br />
2001 “Comportami<strong>en</strong>to electoral <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> 1998-<br />
2000: cambio y continuidad”, <strong>en</strong>: Carrasquero, J.<br />
V., Maingón, T. y Welsch, F. (Eds). V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />
transición: elecciones y <strong>de</strong>mocracia 1998-2000. CDB Publicaciones-RedPol.<br />
Caracas. pp. 188-213.<br />
2003a “V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>”, <strong>en</strong>: Alcántara, M. y Frei<strong>de</strong>nberg,<br />
F. (Coord.) Partidos Políticos <strong>de</strong> América Latina.<br />
Países Andinos. Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />
México D.F. pp. 487-496.<br />
2003b “El Sistema <strong>de</strong> Partidos v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no: <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
partidocracia al personalismo y <strong>la</strong> inestabilidad.<br />
La <strong>de</strong>sinstitucionalización y sus consecu<strong>en</strong>cias”<br />
En línea: http://www-personal.umich.edu/<br />
~mmarte<strong>en</strong>/svs/jornadas/Molina.pdf Section<br />
of V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> Studies, Latin American Studies<br />
Association. [Consultado: 24/06/2004]<br />
138 Partidos <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> crisis y el cambio<br />
Molina Vega, J. E. y Pérez Baralt, C.<br />
1996 “Los procesos electorales y <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l sistema<br />
<strong>de</strong> <strong>partidos</strong>”, <strong>en</strong>: Álvarez, A. (Coord.). El<br />
sistema político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no: crisis y transformaciones.<br />
UCV-IEP. pp. 193-238.<br />
2004 Radical Change at the Ballot Box: Causes and<br />
Consequ<strong>en</strong>ces of the Electoral Behaviour in V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>’s<br />
2000 Elections. Latin American Politics & Society<br />
Journal. Volume 46. Number 1. University of<br />
Miami. Miami. pp. 103-134.<br />
Peña Solis, J.<br />
2003 La incertidumbre e inseguridad <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa<br />
que regirá a <strong>la</strong>s elecciones estatales y municipales, y <strong>la</strong><br />
inconstitucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> que regu<strong>la</strong> <strong>los</strong> refer<strong>en</strong>dos<br />
revocatorios. Pon<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Jornadas<br />
<strong>de</strong> Derecho Electoral y Procesos Democráticos<br />
<strong>de</strong> Participación, Universidad Católica Andrés<br />
Bello. Caracas (mimeo).<br />
Pereira Almao, Valia<br />
2003a “El Movimi<strong>en</strong>to V República <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>: fuerzas<br />
y <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s” En línea: http://wwwpersonal.umich.edu/~mmarte<strong>en</strong>/svs/jornadas/<br />
Pereira.pdf Section of V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> Studies. Latin<br />
American Studies Association. [Consultado: 24/<br />
06/2004]<br />
2003b “Proyecto V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>” <strong>en</strong>: Alcántara, M. y<br />
Frei<strong>de</strong>nberg, F. (Coord.), Partidos Políticos <strong>de</strong> América<br />
Latina. Países Andinos. Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />
México D.F. pp. 574-584.<br />
2003c “Movimi<strong>en</strong>to V República” <strong>en</strong>: Alcántara, M. y<br />
Frei<strong>de</strong>nberg, F. (Coord.) Partidos Políticos <strong>de</strong> América<br />
Latina. Países Andinos. Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />
México D.F. pp. 585-599.<br />
Racha<strong>de</strong>ll, M.<br />
2001 “El régim<strong>en</strong> electoral <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong><br />
1999”, <strong>en</strong> Revista Politeia 26. Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />
Políticos-UCV. Caracas. pp. 215-254.
Rey, J. C.<br />
1989 El futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. Caracas.<br />
Colección I<strong>de</strong>a.<br />
2004 Espl<strong>en</strong>dores y miserias <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>partidos</strong> <strong>políticos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia<br />
<strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to político v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>no, Confer<strong>en</strong>cia<br />
dictada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fundación Po<strong>la</strong>r (mimeo).<br />
Roberts, K.<br />
2003 “Po<strong>la</strong>rización social y resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l populismo<br />
<strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>”, <strong>en</strong>: Ellner, S. y Hellinger, D.<br />
(Eds). La política v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> Chávez.<br />
C<strong>la</strong>ses, po<strong>la</strong>rización y conflicto. Editorial Nueva Sociedad.<br />
Caracas. pp. 75-95.<br />
Sonntag, H. y Maingón, T.<br />
2001 “Cambio político y resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones<br />
<strong>de</strong> 1998”, <strong>en</strong>: Carrasquero, J. V., Maingón, T. y<br />
Welsch, F. (Eds). V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> transición: elecciones y<br />
<strong>de</strong>mocracia 1998-2000. CDB Publicaciones-<br />
RedPol. Caracas. pp. 101-122.<br />
Tribunal Suprema <strong>de</strong> Justicia<br />
2000 Bases jurispru<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> supraconstitucionalidad.<br />
Colección <strong>de</strong> Estudios Jurídicos TSJ. Caracas.<br />
Valery, Y. y Ramírez, R.<br />
2001 La conspiración <strong>de</strong> <strong>los</strong> sordos. Editorial El Universal.<br />
Caracas.<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />
139